de puur muziek
de
23.01.14 | 20:00 | KRAAKHUIS
Profeti della quinta Muziekcentrum Gent
Salomone Rossi
Programma
Uitvoerders
Salomone Rossi (ca. 1570 – ca. 1630) Shir hama’alot, ashrei kol yeré ‘adonái | Psalm 128 Elohim hashivénu | Psalm 80:4, 8, 20 Shir hama’alót, beshúv ‘adonái | Psalm 126 Sfogava con le stelle Tu parti, ahi lasso Cor mio, deh non languire Udite, lacrimosi spirti d’averno
PROFETI DELLA QUINTA Cantus | Doron Schleifer, David Feldman Tenor | Dino Lüthy, Dan Dunkelblum Bas, klavecimbel, leiding | Elam Rotem Chitarrone | Ori Harmelin
Alessandro Piccinini (1566 – ca. 1638) Passacaglia Salomone Rossi (ca. 1570 – ca. 1630) Tirsi mio, caro Tirsi Rimanti in pace; 2a parte: Ond’ei di morte Haleluyáh, Halelì nafshì ‘et ‘adonái | Psalm 146 ‘Al naharót bavél | Psalm 137 Mizmór letodá | Psalm 100 PAUZE NIEUW! 24 uur voor en na het concert Vind snel meer achtergrondinfo. Bereken je route naar De Bijloke. Deel je mening over dit concert.
Lamnatséah ‘al hagitít | Psalm 8 Hinah yafa ra’yati | Hooglied 4:1-7 (Elam Rotem) Ohime, se tanto amate Shchora ani ve’nava | Hooglied 1:5-7 (Elam Rotem) Messaggier di speranza Vedro’l mio sol In dolci lacci Pargoletta, che non sai Yitgadál veyitkadásh | Full Kaddish
debijloke.be/nu
Dit concert wordt opgenomen door Klara en uitgezonden op maandag 7 april 2014 in het programma ‘In de loge’ (19-22 uur).
2
Profeti della quinta IL MANTOVANO HEBREo Roots Een joodse Italiaan of een Italiaanse jood? Salomone Rossi (ca. 1570 – ca. 1630) was beide, afhankelijk van de invalshoek. Hoe dan ook bleef hij steeds trouw aan zijn wortels. Zijn profane werk ligt immers helemaal in de lijn van wat zich in de Italiaanse steden aan het eind van het cinquecento afspeelde. Daarnaast schreef hij vernieuwende polyfonie voor de joodse liturgie. Zijn joodse afkomst stak hij niet onder stoelen of banken, integendeel. Op de titelpagina’s van zijn muziek prijkt steeds “Salomone Rossi, Hebreo” (Salomone Rossi, jood). De biografie van een componist spreekt uit zijn werk, dat is in het geval van Rossi zonneklaar.
kwamen enkel tijdelijke of occasionele opdrachten voort.
Madrigalist Sinds Rossi’s muziek in 1877 voor het eerst in een moderne editie verscheen, wordt hij in de geschiedenisboeken vooral als belangrijk componist van instrumentale muziek geportretteerd. Zijn sonates staan te boek als één van zijn belangrijkste realisaties, die de brug slaan tussen de vroegere instrumentale canzone en de barokke sonate. Tussen 1607 en 1622 publiceerde Rossi vier Libri de sonate, sinfonie, gagliarde, brandi e corrente. Zijn vocale werk werd daarentegen vaak afgedaan als eerder conservatief en niet echt vernieuwend. Nochtans zijn Rossi’s madrigalen opmerkelijk licht en levendig en kunnen ze zonder probleem staan naast vergelijkbaar werk van Marenzio of (de vroege) Monteverdi. Deze stukken worden gekenmerkt door een elegante eenvoud, met her en der madrigalistische elementen die worden ingezet om bepaalde woorden en frasen te laten oplichten. De madrigalen vormen de rode draad doorheen Rossi’s compositorische carrière. Ze omvatten zijn eerste en laatste werk en vormen een indrukwekkende reeks voor bezettingen van twee tot vijf stemmen: vijf bundels met vijfstemmige madrigalen (1600-1622) en telkens één bundel madrigalen voor vier stemmen (1614), driestemmige Can-
Rossi’s leven speelde zich af in en rond Mantua. Waarschijnlijk werd hij er geboren; al snel kwam hij er terecht in de culturele cirkel rond het hof van de familie Gonzaga. De Gonzaga’s hielden er een verfijnde muziekcultuur op na: Claudio Monteverdi was sinds 1592 aan het hof verbonden en werd er vanaf 1601 maestro di capella, tot hij in 1613 dezelfde taak opnam aan de San Marco in Venetië. Uit de bronnen blijkt echter niet dat Rossi een echt permanent lid van het hof was, al werd hij in sommige jaren wel door de Gonzaga’s betaald. In één van de bronnen staat hij vermeld als een ‘extern musicus’ (musico straordinario). Ook uit zijn relaties met andere leden van de aristocratie
3
zonette (1589) en tweestemmige Madrigaletti (1628).
Monteverdi. Hetzelfde geldt voor andere madrigalen: zo werd Vedrò’l mio sol ook door Caccini op muziek gezet (Le Nuove musiche, 1602) en is er de beroemde zetting van Sfogava con le stelle van de hand van Monteverdi, op een tekst toegeschreven aan Ottavio Rinuccini (uit Il quarto libro de madrigale a cinque voci, 1603).
Rossi’s madrigalen zijn historisch en muzikaal van belang omdat ze getuigenis afleggen van de nieuwe tendenzen in de uitvoeringspraktijk rond de eeuwwisseling. Het eerste boek uit 1600 bevat de eerste gedrukte tabulatuur voor chitarrone (theorbe); het tweede is de eerste madrigalenbundel uit de geschiedenis die een partij voor basso continuo bevatte. Rossi’s gebruik van een basso continuo-begeleiding bij de uitvoering van madrigalen is wellicht minder de ingreep van één man dan de neerslag in gedrukte vorm van een al langer bestaande praktijk. Zowel het eerste als vijfde boek vijfstemmige madrigalen bevatten enkele stukken die als madrigali concertati worden bestempeld. Hiermee sluit Rossi duidelijk aan bij de stile concertato die in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw furore maakte, zowel in Italië (in de muziek van bijvoorbeeld Giovanni Gabrieli en Claudio Monteverdi) als in Duitsland (bijvoorbeeld in het werk van Heinrich Schütz).
In the ghetto Rossi’s positie als componist tussen hof en joodse gemeenschap wordt meteen tastbaar bij een stadsbezoek aan Mantua. Het voormalige joodse ghetto, een complex van smalle straatjes met hoge huizen, lag onmiddellijk achter het hertogelijk paleis. Bij het vallen van de avond werd het afgesloten, om te verhinderen dat joden bij avond of nacht de stad zouden ingaan. Klaarblijkelijk was hertog Vicenzo Gonzaga Rossi erg gunstig gezind, aangezien hij in een hertogelijk decreet uit 1606 voor de componist de regels voor het verplichte dragen van de gele jodenster versoepelde. Dit privilege werd in 1612 hernieuwd door Vicenzo’s opvolger, Francesco II, luttele dagen na diens aantreden. Rossi’s privilege om zich vrij in en uit het ghetto te bewegen was dus geen kleine gunst.
In zijn tekstkeuze sluit Rossi naadloos aan bij de voorkeuren van zowel generatiegenoten als die van iets oudere componisten. Zo stammen de meeste teksten van zijn vierstemmige madrigalen uit de succesvolle pastorale komedie Il Pastor fido (1585, gepubliceerd 1590) van Giovanni Battista Guarini. Teksten van Guarini werden ook gezet door componisten als Cipriano de Rore, Carlo Gesualdo, Heinrich Schütz, Luca Marenzio en Claudio
De Rossi’s, Salomone en zijn zus Europa, hadden vermoedelijk banden met de professionele joodse theatergezelschappen die in Mantua zowel in het joodse ghetto als in de christelijke gemeenschap én aan het hof optraden. Zo wordt Rossi genoemd als één van de componisten van intermedii bij Guarini’s komedie L’idropica (1608), werd hij door prins Alessandro Pico, prins
4
van Mirandola uitgenodigd om met zijn musici in Mirandola te komen spelen voor de hertog van Modena (1612) en componeerde hij een ballet bij de toneelmuziek voor Andreini’s La Maddelena (1617). Ook Rossi’s sorella, bekend als ‘Madama Europa’, was een joods musicienne. Meer nog, Europa Rossi was de enige bekende professionele joodse zangeres van haar tijd. Haar naam komt op enkele loonlijsten voor uit de jaren 1589-1593; vermoedelijk trad zij ook op aan het Mantuese hof.
ernstig had moeten aandringen bij Rossi om zijn muziek op Hebreeuwse teksten te publiceren. Samen met Sullam had een tweede personaliteit op publicatie aangedrongen, rabbi Leone da Modena (Yehudah Aryeh Mi-modena), een bekend en gerespecteerd predikant die in het Venetiaanse ghetto ook een muziekensemble leidde. Da Modena schreef een voorwoord bij de muziek en voegde er ook een responsum aan toe, een oudere tekst uit 1605, die de legitimiteit van polyfonie in de synagogale liturgie verdedigt. Deze tekst dateert van de periode waarin da Modena rabbi was bij de joodse gemeenschap in Ferrara, waar een groep van zes tot acht zangers zong in de synagoge, die zongen “ter ere van de Heer in geordende stemmenverhoudingen [polyfonie?] overeenkomstig de regels van de muziek”.
Vanuit zijn joodse achtergrond componeerde Rossi ook liturgische joodse muziek, die hij in 1623 in Venetië liet verschijnen onder de titel Hashirim asher lish’lomo, ‘het lied van Salomon’. Deze titel verwijst mogelijk naar de gelijknamige bijbeltekst, beter bekend als het Hooglied. Het is met zekerheid ook een woordspeling op de voornaam van de componist, want lang niet alle 33 werken in de bundel maken gebruik van teksten uit het Hooglied: de Psalmen zijn de belangrijkste tekstbron.
Hoewel Rossi’s project ongewoon was, was het zeker niet uniek. Fragmentarisch bronnenmateriaal laat ons zien dat het gebruik van polyfonie en zelfs meerkorige muziek (cori spezzati) niet ongewoon was in joodse synagoges in het Italië van de jaren 1630-1650. Vermoed wordt dat Leone da Modena een stimulerende rol speelde in de totstandkoming van een dergelijk repertoire in Venetië; in die context mag het niet verrassen dat Rossi’s bundel net daar werd gepubliceerd. Da Modena’s responsum suggereert dat polyfonie in de joodse liturgie reeds aan het begin van de eeuw (vóór 1605) in Ferrara ingang had gevonden.
Dat een dergelijke publicatie ongewoon was blijkt uit het uitvoerige tekstmateriaal dat aan de muziek voorafgaat: een opdracht aan Moses Sullam, twee gedichten ter ere van Rossi en twee teksten van Leone da Modena. Aan de eerste van deze twee joodse autoriteiten, Moses Sullam, is de bundel opgedragen. Uit Rossi’s opdracht aan Sullam blijkt dat deze Rossi financiële ondersteuning gaf voor zijn publicatie, en mogelijk ook de opdrachtgever was voor verschillende van de stukken in de bundel. Voorts blijkt dat Sullam
5
Uit de inleidende teksten bij de bundel uit 1623 blijkt dat de gepubliceerde stukken over een lange tijdspanne zijn ontstaan. Bovendien vormen ze slechts een selectie van het polyfonie op Hebreeuwse teksten die Rossi had gecomponeerd. Het is onmogelijk te zeggen hoeveel niet-gepubliceerde muziek er verloren is gegaan.
Muzikaal sluit Rossi aan bij de contemporaine polyfone stijlen en past deze aan de eigenheden van het Hebreeuws aan, zoals het gutturale karakter van de taal en haar eigen accentuering, die heel vaak op de laatste lettergreep van een woord valt – een zogenaamd oxyton, zoals ‘Yerushalayim’). Leone da Modena benadrukte in zijn inleiding het belang “van het articuleren van de woorden met een precieze uitspraak en accentuering”. Verder putte Rossi ook uit de liturgische Joodse zangtradities.
Enkele jaren na de publicatie van zijn Hebreeuwse bundel kwam tijdelijk een eind aan het Gonzaga-rijk in Mantua. In juli 1630 werd Mantua langdurig belegerd door de troepen van de Duitse keizer Ferdinand II, 36.000 man sterk. Het ghetto werd vernietigd en de stad kampte met een zware pestepidemie. 130.000 inwoners van het hertogdom Mantua kwamen om. Sindsdien is van Salomone Rossi geen spoor meer te vinden – wat ons rest, is zijn muziek.
De bundel Hashirim asher lish’lomo is ook de eerste poging om muziek bij Hebreeuwse teksten te drukken. Dit moet voor de drukker al een uitdaging op zich hebben gevormd, al was het maar omdat het Hebreeuws gewoonlijk van rechts naar links wordt gelezen en de Hebreeuwe karakters enkel de medeklinkers weergeven. De geleerde rabbi Leone da Modena stond dan ook in voor het proeflezen van de uitgave.
6
Bio Profeti della Quinta Het ensemble Profeti della Quinta werd gesticht door Elam Rotem en focust op repertoire uit de zestiende en vroege zeventiende eeuw. Het ensemble werd opgericht in de regio Galilea (Israël) en is momenteel gebaseerd in Zwitserland, waar alle leden studeerden aan de Schola Cantorum van Basel. Op basis van hun kennis van de historische uitvoeringspraktijk streeft het ensemble naar levendige en expressieve uitvoeringen. De kern van de groep bestaat uit vijf mannen, die regelmatig met instrumentalisten of toegevoegde zangers samenwerken.
Profeti della Quinta won in 2011 de York Early Music Young Artists Competition, en trad op in de meest prestigieuze festivals en concertlocaties in Europa, Noord-Amerika en Israël. Het ensemble figureerde in een documentaire van Joseph Rochlitz (2012) over Salomone Rossi, Hebreo: The search for Salomone Rossi, gefilmd in Mantua. Het oeuvre van Rossi speelde steeds een belangrijke rol voor het ensemble; de zangers hebben het Hebreeuw als moedertaal en hebben daardoor een bijzondere voeling met Salomone Rossi als Joods-Italiaans componist.
7
binnenkort VR | 24.01.14 | 20:15 | Handelsbeurs (Kouter 29) Chiaroscuro Quartet Mozart, Haydn, Beethoven
DO | 13.02.14 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64) Ensemble Resonanz & Jean-Guihen Queyras Schreker, Saunders, Rihm, Berg
ZO | 26.01.14 |16:00 | Concertzaal deFilharmonie KIDcondert | De fladdermuis (6+) met workshop van 13:00 tot 15:00
VR | 14.02.14 | 20:00 | Concertzaal | UITVERKOCHT René Jacobs, Akademie für Alte Musik Berlin Mozart, Haydn
WO | 29.01.14 | 20:00 | Kraakhuis Antiduo & Chambertones Jazz | Belgisch-Nederlandse improvisatieavond VR | 31.01.14 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64) Los Músicos de Su Alteza Valls, de Torres, de San Juan, Duron, Literes, de Nebra DO | 06.02.14 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64) Quartetto Prometeo Wolf, Schubert VR | 07.02.14 | 20:00 | Concertzaal Revue Blanche Berio DO | 13.02.14 | 14:00 | Kraakhuis Yu-Chien Tseng (viool), Yury Martynov (piano) Frank, Debussy, Ravel
ZA | 15.02.14 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen Schubert, Korngold, Strauss DO | 20.02.14 | 20:00 | Kraakhuis Jerusalem Cantors Consort Joodse tradities in een islamitische omgeving VR | 21.02.14 | 20:00 | Concertzaal La Main Harmonique De Rore, Willaert, Markéas ZA | 22.02.14 | 20:00 | Kraakhuis Artvark Saxophone Quartet feat. Claron McFadden Jazz DI | 11.03.14 | 20:00 Bijloke-Manufactuur Muzikaal labo
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Pieter Mannaerts Di - vr 10:00 - 17:00 | Za 13:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
