- Stichting the Whisper -
HET WIEL OPNIEUW UITGEVONDEN
INTRODUCTION “NOT JUST ANOTHER PROJECT” Apeldoorn, April 2011 Dear readers, It is with great pleasure that I present to you this booklet about The
What are the results of the project? On the one hand we have lived
Whisper project. It sounds easy: converting four existing old buses
through everything that can go wrong in such a project: approval
using a complex world invention, TheWheel, and letting them drive
took longer than expected, cash payments did not come, technical
as part of the Apeldoorn’s public transportation system to prove
complications were not foreseen, our public transport partner Veolia
its superb energy consumption. First, we needed the support of
lost its concession to Syntus, delivery time of critical components
different layers of government to make the project financially
was much longer than expected and not all professional bus drivers
feasible. Our ministry of transportation was convinced that in order
turned out to be fond of innovations and new ways of driving. On the
to reduce inner city pollution in the short term and CO2 reduction
other hand, TheWheel has proven itself in its enormous potential,
in the long term, an incentive for innovation was necessary. Seven
with very significant savings of energy consumption in the drive-
projects in The Netherlands profited from this government support,
line. During the project, substantial technical improvements have
including TheWhisper. Of all those projects The Whisper project is
been made based on the driving experience under the rigorous
by far the most challenging and innovative. The city of Apeldoorn
circumstances of public service. Follow-up projects have started
and the Province of Gelderland did not hesitate and became
in Sweden, Rotterdam, and on a much larger scale in Korea, and
wholeheartedly supporters of the project. Without them we would
e-Traction has doubled in size.
not have anything to publish today.
Toyota has announced that the future of electric driving lies with
I wish you much inspiration and innovation,
systems like our wheel, even for passenger cars, so let alone for heavy energy consuming applications like inner city buses. So we’re not there yet, but thanks to TheWhisper project e-Traction will have a good chance of getting there. The Whisper project has only been possible because we had people and organizations like Veolia, Eneco, HAN University, above all e-Traction with its employees and the Board members
Hans van der Ven
and subcommittees of our foundation who are passionate about
Project director
contributing towards a greener world. The attitude of TheWhisper
Stichting TheWhisper
project has been from the start that every roadblock should be removed. To be quite honest, knowing the difficulties we have encountered, this attitude has been absolutely necessary to achieve the progress we have made as described in this booklet. We are very grateful to all of you!
5
WAAROM EEN WHISPERBUS? OVER HET ‘ENERGIELEK’ VAN DE STADSBUS Stadsbussen rijden als sinds jaar en dag rond met een dieselmotor
•
Een dieselmotor
gecombineerd met een mechanische aandrjflijn. Hoewel dit systeem
•
Een koppeling
zich in de tijd sterk heeft ontwikkeld, biedt het nog veel ruimte
•
Een versnellingsbak
voor verbetering. In het bijzonder de verliezen die optreden in de
•
Een cardanas
verschillende delen van de aandrijving kunnen beperkt worden. Het
•
Een differentieel
Whisperproject pakt deze uitdaging op en introduceert een nieuwe
•
Een assenstelsel
type motor dat het metaforische ‘energielek’ van de stadsbus moet
•
De wielen
dichten. Wat is er mis met de normale aandrijflijn? Wat is een normale aandrijflijn in een stadsbus?
In de fossiele aandrijflijn treden op verschillende lagen aanzienlijke
Een conventionele stadsbus maakt gebruik van een mechanische- of
verliezen op. Dit ´energielek´ verschijnt op de volgende plaatsen:
zogenaamde fossiele aandrijflijn. Dit is een systeem van componenten dat een voertuig in beweging brengt door een fossiele brandstof via
•
In de motor (motorverliezen);
een aantal transmissiestappen van chemische energie te veranderen
•
Bij het remmen (remverliezen);
in kinetische energie; in een bewegend voertuig dus.
•
In de transmissie (wrijvingsverliezen).
Deze fossiele aandrijflijn, die feitelijk het ‘rijdend’ hart vormt van een
Een dieselmotor kent in vergelijking tot een elektromotor een zeer
stadsbus, bestaat normaal gesproken uit de volgende componenten:
laag rendement. Bovendien is een dieselmotor niet in staat om regeneratief remenergie op te slaan. Transmissieverliezen zijn alle verliezen die optreden in het overbrengen van de door de motor opgwekte energie naar de weg en treden op in alle bewegende componenten tussen de dieselmotor en de wielen.
7
THE WHISPER
Transmissieverliezen bij stadsbussen Juist stadsbussen kennen, door hun kenmerkende rijgedrag, veel transmissieverliezen. Doordat een stadsbus, in vergelijking met
AANDRIJVING
veel andere voertuigen, met lage snelheden rijdt en vaak stopt, hoeft een stadsbus voornamelijk alleen de rolweerstanden en de interne weerstanden in de aandrijflijn te overwinnen. Hierdoor speelt de luchtweerstand, die bij hogere snelheden
VERBRANDINGSMOTOR
ELECTROMOTOR
het gros van de te overwinnen krachten vormt, geen rol van betekenis. De transmissieverliezen vormen zo, bij een stadsbus toepassing, een relatief groot deel van de totaal benodigde energie. De Whisperbus als oplossing In de Whisperbussen worden zogenaamde elektrische directdrive motoren, in de vorm van wielnaafmotoren, toegepast. Deze motoren, met inbegrip van alle elektronica, hebben een rendement van circa 85% zonder dat er daarnaast transmissieverliezen optreden. Deze motoren zijn bovendien in staat om remenergie terug te winnen. Zo wordt het energielek gedicht.
CENTRALE ELECTROMOTOR
MET TRANSMISSIE
CORNER MODULE
DIRECT-DRIVE
INHOUD
1.
Voorwoord van de directeur
PAGINA 5
2.
Het Project
PAGINA 13
3.
Het energiesysteem
PAGINA 23
4.
De Partners
PAGINA 43
5.
De Resultaten
PAGINA 49
6.
Het vervolg
PAGINA 59
7. De Conclusie PAGINA 63
ZUINIGER, SCHONER & STILLER
HET PROJECT
VAN DE WIELNAAFMOTOR NAAR DE WHISPER De Wielnaafmotor De geschiedenis van het Whisperproject kent eigenlijk geen vast
Eigenlijk kunnen we zeggen dat twee parallelle bewegingen het
beginpunt. Wellicht dat het project er al aan zat te komen toen
elektrisch rijden en de wielnaafmotor in de kaart spelen. Enerzijds
de eerste wielnaafmotor aan het einde van de 19e eeuw werd
wordt de fossiele basis van automobiliteit steeds onhoudbaarder,
uitgevonden door Ferdinand Porsche.
anderzijds ontwikkelen de doorbraaktechnologieën die nodig zijn voor de doorbraak van elektrische automobiliteit zich snel tot
Door de digitale revolutie die zich in de jaren ‘90 van de vorige
marktrijpheid.
eeuw aandiende kon de regeltechniek sterk verbeterd worden en elektronica in het wiel worden geïntroduceerd. Door de
Half jaren negentig was deze observatie voor Arjan Heinen, oprichter
opkomst van batterijtechnologie en telefonie zijn accu’s vele malen
en directeur van e-Traction Europe, aanleiding tot het opnieuw
betrouwbaarder, goedkoper en lichter geworden. Deze trends
uitvinden van de direct-drive wielnaafmotor. De opkomst van de
zetten zich met ongekende snelheid voort. De CO2-problematiek
nieuwe, faciliterende technologieën maakt ingrijpende verbeteringen
en het opraken van mondiale olievoorraden creeërt bovendien een
van de wielnaafmotor van Ferdinand Porsche mogelijk tot een
sense of urgency onder politici, beleidsmakers en bevolking voor
superieur type motor. Patenteren hiervan heeft geleid tot The Wheel;
revolutionaire oplossingen zoals de wielnaafmotor.
de wielnaafmotor zoals deze is toegepast in de Whisperbussen.
13
EEN “WINDOW OF OPPORTUNITY” CONSORTUM BESCHIKBAAR De Whisper: een window of opportunity
WINDOW OF OPPORTUNITY
De eerste echte praktijkproef met direct-drive wielnaafmotoren in een stadsbus komt tot stand door het samenvallen van een
• • •
voldoende ontwikkelde stand der techniek, met de aanwezigheid van een groep geïnspireerde bedrijven, gepassioneerde individuen en het publiceren van een adequaat subsidiepro-
AANWEZIGHEID SUBSIDIEPROGRAMMA STAND TER TECHNIEK VOLDOENDE ONTWIKKELD CONSORTUM BESCHIKBAAR
gramma door het toenmalige ministerie van Verkeer & Water-
RO GR AM MA
staat. Binnen dit window of opportunity wordt het Whisperprogramma, opgepakt door een consortium, bestaande uit provincie Gelderland, gemeente Apeldoorn, Veolia Transport,
SU
BS ID
IEP
Eneco en e-Traction.
STAND DER TECHNIEK
15
Het voertuig Hoewel er subsidie beschikbaar is voor het inrichten van een
Alleen wielnaafmotoren brengen een bus nog niet in
praktijkproef is de bestedingsvrijheid beperkt. Publiek geld
beweging. Energie is nodig om de wielnaafmotoren aan te
vraagt om een weloverwogen bestedingsbeleid en de doelen
drijven en de bus te doen rijden. Dit vraagt om nieuwe vormen
van de proef zijn bovendien uiterst ambitieus. De beschikbare
van energieopslag en energieopwekking. Een zelfontwikkelde
middelen schieten te kort om nieuwe bussen te kopen of te
module voor energieopslag is geïnstalleerd op het dak
ontwerpen en deze van meet af aan van wielnaafmotoren te
van de bus en een eveneens zelfontwikkelde module voor
voorzien.
energieopwekking is gemonteerd in de normale motorruimte zodat er ook rijdend energie opgewekt kan worden en een bus
Hiertoe besluit het consortium een viertal bussen uit de
een hele dag kan blijven rijden.
dienstregeling van Veolia te nemen en deze om te bouwen tot Whisperbussen. Zodoende beschikt de proef niet alleen over vier Whisperbussen, maar is het bovendien mogelijk om een precieze vergelijking te maken tussen de reguliere stadsbussen en hun Whisperfamilie.
17
Mei 2011 Na optimalisatie bussen: volgt de start van het vervolgproject met de nieuwe vervoerder Syntus.
“VAN PUBLICATIE SUBSIDIEREGELING TOT EERSTE RIT ... ... EN VERDER” 7 oktober 2008 Oprichting stichting TheWhisper, 2008 om zo het Whisperproject, onder neutraal bestuur, in goede banen te kunnen leiden.
TIJDLIJN PROJECT THE WHISPER
16 mei 2011 Whisper ECM Symposium Whisperproject op de Technische Universiteit Eindhoven tijdens het Dutch International Automotive Congress. 2 september 2005 Eerste rit nieuwe generatie Whisperbus.
28 Oktober 2008 Ondertekening Convenant ‘Pilotproject openbaar vervoer per bus Whispers’ in Arnhem, tussen de toenmalige staatssecretaris van het toenmalige ministerie van Verkeer en Vervoer en de gedeputeerde staten van Gelderland.
23 november 2007 Publicatie subsidieregeling Innovatieve Bussen, door de staatssecretaris van het toenmalige ministerie van Verkeer en Vervoer.
De route van de Whisperbus voert langs een aantal mijlpalen
31 December 2011 Voorgenomen einde vervolgproject.
25 april 2008 Indienen subsidieaanvraag pilotproject, door het Whisper consortium.
die, bij wijze van ‘haltepalen’, de weg van het project markeren.
11 december 2010 Afloop concessie en eveneens officieel einde Whisperproject na de heraanbesteding van het openbaar vervoersperceel 19 December 2008 Eerste testrit met Whisperbus binnen de dienstregeling, op lijn 11, van de Apeldoornse stadsdienst
2 september 2005 Reservering 10m€ binnen het Fonds Economische Structuurversterking voor een pilot Innovatieprogramma Duurzaam openbaar busvervoer.
6 juni 2008 1e Aanvulling subsidieaanvraag pilotproject, op verzoek van de beoordelingscommissie.
9 juli 2009 Officiële overdracht eerste Whisperbus aan Veolia, 2009 tijdens een feestelijke overdrachtsceremonie in het Apeldoornse stadhuis. 13 oktober 2008 2e aanvulling subsidieaanvraag pilotproject, op verzoek van de beoordelingscommissie.
19
TESTIMONIAL
GEMEENTE APELDOORN Testimonial: Dhr. Rob Metz, Wethouder, gemeente Apeldoorn Het openbaar vervoer in Apeldoorn heeft met stadsbus de
Om de vervuiling terug te dringen heeft de gemeente de afgelopen
Het reduceren van geluid van verkeer wordt voor gemeenten de
Whisper een duurzame impuls gekregen. De innovatieve stadsbus
jaren:
komende jaren steeds belangrijker. Met de inzet van de Whisper als stadsbus dring je geluidsoverlast van het verkeer in de binnenstad
de Whisper is een product van een bijzondere publiek – private samenwerking. Wij zijn blij dat wij hebben bij kunnen dragen aan
•
Roetfilters onder stads- en streekbussen laten plaatsen;
terug. De gemeente verwacht dat de Whisper 90% minder geluid
de (door)ontwikkeling van de bus , in Apeldoorn.
•
Eenrichtingsverkeer ingesteld in de Stationsstraat;
produceert dan een reguliere bus.
•
Een centrumring om de binnenstad van Apeldoorn aangelegd;
•
Bij de aanbesteding van het openbaar vervoer ingezet op zo
De Whisper past in de klimaatdoelstellingen van Apeldoorn.
schoon mogelijke bussen.
Apeldoorn streeft uiteindelijk naar een energieneutrale stad. Een
Om de luchtkwaliteit in de stad te verbeteren heeft een gemeente een beperkt instrumentarium tot haar beschikking. Gemeente
stad waarin een balans is tussen het verbruik en de productie van
Apeldoorn wil met de inzet van de stadsbus de Whisper de schadelijke uitstoot van fijn stof en stikstofdioxide door verkeer in de
De komst van de stadsbus de Whisper is een innovatief antwoord
binnenstad van Apeldoorn verminderen. Dagelijks rijden ongeveer
op de luchtvervuiling in de binnenstad van Apeldoorn. De stadsbus
1.500 bussen over de Stationsstraat. De bussen zijn daarmee één
is volgens e-Traction 50% schoner dan een reguliere stadsbus op
van de grotere veroorzakers van de luchtvervuiling in de binnenstad
diesel.
energie.
van Apeldoorn.
Dhr. Rob Metz (Gemeente Apeldoorn)
HET ENERGIESYSTEEM ENERGIE INPUT
ENERGIE OPSLAG
ENERGIEOPWEKKING
ENERGIEAANWENDING EN RECUPERATIE ENERGIESYSTEMEN IN BUSSEN IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF
NETSTROOM
WIELNAAFMOTOR
BATTERIJPAKKET
Het energiesysteem van de dieselbus
Het energiesysteem van de Whisperbus
Een bus brengt mensen van A naar B en doet dat, eenvoudig gezegd,
De Whisperbus daarentegen gebruikt als voornaamste bron van
door energie om te zetten in beweging. Normaal gesproken gebruikt
energieopslag niet de dieseltank, maar een batterijpakket. Dit
een dieselbus een dieselmotor om van fossiele energie mechanische
batterijpakket wordt geladen met groene stroom van het normale
energie te maken en zet deze via een mechanische aandrijflijn om in
energienet. Daarnaast is er een range-extender aanwezig waarmee,
kinetische energie.
indien nodig, diesel omgezet kan worden naar elektriciteit. De omzetting van elektrische energie naar beweging gebeurt in de
DIESELPOMP
DIESELTANK
RANGE EXTENDER
AUXILIARIES
In een dergelijke bus vind de energieopslag plaats in een dieseltank,
wielnaafmotor. Het buitenste deel van de motor waaraan de velg
en wordt deze naar de weg gebracht door het complexe systeem
is bevestigd is dan ook het enige draaiende deel van de motor
van een aandrijflijn dat begint bij de dieselmotor en pas ophoudt
waardoor de energieomzetting zonder tussenkomst direct op de
bij de wielen.
weg wordt overgebracht.
CONVENTIONAL BUS
WHISPER BUS
Primaire energieopslag
Dieseltank
Batterijpakket
Energieopwekking
Dieselmotor
Voornamelijk extern en opgeladen via stroomnetwerk; Optioneel via interne ‘range extender’.
Energieaanwending
Conventionele energie keten (e.a. diesel De ‘TheWheel in-wheel direct-drive’. motor, versnellingen, cardanas, differentieel
23
MODULE ENERGY STORAGE De module ‘energy storage’ bestaat uit: • Een set van 30 batterijen die zorgen voor de beschikbaarheid van elektrische energie voor het voeden van de wielnaafmotoren en de randapparatuur (zoals airconditioning, compressor, verlichting en pompen); • Een drietal laders die zorgen voor de doorvoer van elektrische energie uit het net naar de batterijen; • Een hoogwaardig Batterij Management Systeem dat de staat van het batterijpakket monitort, berekent, rapporteert, maar ook het batterijpakket beschermt, en de aanvoer vanuit de laders controleert en balanceert; • Een computer die het totale energiesysteem coördineert.
MODULE ENERGY GENERATION De module ‘energy generation’ bestaat uit: • Een dieselmotor die zorgt voor het omzetten van fossiele energie naar mechanische energie. Deze motor doet dat binnen een vastgesteld optimaal werkveld; • Een generator die zorgt voor het omzetten van de door de dieselmotor opgewekte mechanische energie naar elektrische energie; • Een computer die de energiestromen coördineert; • Elektrische randapparatuur zoals een compressor, waterpomp en stuurpomp. Deze randapperatuur is bij een conventioneel voertuig op de aftakas van de dieselmotor aangesloten; • Koelvoorzieningen zoals radiatoren en ventilatoren.
27
MODULE ENERGY EMPLOYMENT De module ‘energy employment’ bestaat uit: • Een as voor het bevestigen van wielnaafmotoren; • Een tweetal wielnaafmotoren van het type TheWheel SM500/3 die zorgen voor de omzetting van elektrische energie naar kinetische energie. Met andere woorden, voor de aandrijving van het voertuig; • Een tweetal super-single achterbanden die op de speciaal
ontwikkelde velg van de wielnaafmotor worden gemonteerd; • Een conventionele wielophanging die zorgt voor een prettig en veilig weggedrag van de Whisperbus; • Een set mechanische remmen die het elektrisch remmen van de wielnaafmotoren bijstaan op die momenten waarop dat nodig is.
NECESSARY SOFTWARE DEVELOPMENT De volgende softwaremodules zijn benodigd: • Een softwaremodule voor de aansturing van de module ‘energy employment’; • Een softwaremodule voor de aansturing van de module ‘energy generation’; • Een software module voor de communicatie tussen de oorspronkelijke bus en alle nieuwe systemen.
31
2.
Statorhuis met geïntegreerde elektronica
1.
Statordeksel
Rotorhuis met permanente magneten
3.
6.
Wikkelpakket
HOE WERKT DE WIELNAAFMOTOR?
5.
4.
7.
9.
8.
Zodra de chauffeur het gaspedaal (1) bedient, stuurt deze een
De permanente magneten in het rotorhuis (6) volgen, synchroon,
signaal naar een computer; een zogenaamde PLC-unit. Deze
het opgewekte magnetisch veld in het wikkelpakket. Zodoende
Programmable Logic Computer (2) vertaalt het ontvangen
roteert de rotor om de stator en draait de motor. Door zo
opdracht naar de juiste aansturingsberichten voor de verschillende
beweging en krachten in beide motoren op te wekken, komt de
modules. De PLC stuurt een signaal naar het batterijpakket, de
Whisperbus in beweging (7). Terwijl de motor loopt stroomt er
range-extender en de wielnaafmotoren. Door de aansturing
koelwater (8) door de wielnaafmotoren waardoor de motor niet
van de PLC ontvangen de wielnaafmotoren (3) vervolgens alle
te warm wordt en optimaal blijft functioneren. Via aanlsuitingen
benodigde input van de verschillende modules. De wielnaafmotor
in het statordeksel (9) wordt het opgewarmde koelwater, de in de
krijgt gelijkstroom, koelwater en een stuursignaal toegeleverd.
motor gemeten data en eventueel teruggewonnen remenergie,
De geïntegreerde elektronica (4) verwerkt deze ontvangen
weer teruggeleverd aan de verschillende modules.
input vervolgens tot een wisselstroom die zij afgeeft aan het wikkelpakket. Hierdoor wordt in het wikkelpakket (5) een roterend magnetisch veld opgewekt. In het hart van de motor draait nu een magnetisch veld rond.
33
INFRASTRUCTUUR Bestaande oplaadpunten voor elektrische voertuigen zijn ontwikkeld voor elektrische auto’s en schieten tekort in hun laadcapaciteit om hele bussen op te kunnen laden. Om toch de bussen op de Apeldoornse busstalling van Veolia aan de Wapenrustlaan te kunnen laden hebben Eneco en e-Traction gekozen voor het gebruik van een concept uit de binnenvaart.
De Whisperbussen worden geladen met ‘walstroom’. Deze voorziening was oorspronkelijk ontwikkeld door Eneco om binnenvaartschepen te voorzien van elektrische energie zonder dat zij daarvoor gebruik hoeven te maken van een vervuilende generator terwijl ze ‘aan de wal’ liggen. Nu leent dit concept zich dan ook voor het opladen van een stadsbus. Zo hoeft ook de Whisperbus zijn generator niet te gebruiken om aan het einde van de dag het batterijpakket weer helemaal op te laden en te stabiliseren.
ENERGIEKETEN STADSBUSSEN (WELL TO TANK)
DIESEL STADSBUS
WHISPER BUS ELEKTRISCH
RUWE OLIE EXTRACTIE TRANSPORT
OPWEKKEN GROENDE STROOM LANDELIJK ENERGIENET
KETENEFFECTEN
De Whisperbus is niet alleen een zuinige bus die een revolutie
in een raffinaderij waarbij diesel ontstaat. Afhankelijk van
waar dit proces plaatsvindt wordt de diesel, al dan niet direct, in de aandrijftechniek bewerkstelt, maar ontstemt effecten TANK
RAFINAGE DISTRIBUTIE EN VERKOOP TANK
DISTRIBUTIE ENERGIENET LAADSYSTEEM BATTERIJ
die doorwerken in de hele energieketen. Van winning tot
verscheept naar de maatschappij die de diesel verhandelt. Via
opwekking en van distributie tot aanwending, wanneer deze
een tankwagen wordt de diesel vervolgens op de stallinglocatie
wordt gebruikt als electrische bus.
gebracht.
Doordat de Whisperbus een ander type energie-input vraagt,
In het Whisperproject is er dus niet alleen sprake van een
ontstaan er zogenaamde keteneffecten. Door het veranderen
efficiënt energiegebruik in, maar wordt een verduurzaming
van de type energie input van ´fossiel´ naar ´elektrisch´
van de gehele energieketen gerealiseerd.
verandert de manier waarop energie wordt gewonnen, waarop wordt gedistribueerd en waarop wordt aangeleverd. Zo kent het Whisperproject zowel directe- als indirecte effecten. De Whisperbus wordt ’s nachts geladen met groene netstroom. Deze groene stroom geleverd door Eneco kent alleen natuurlijke en groene bronnen. De stroom is afkomstig van windkracht, waterkracht, biomassa en zon.
Ter vergelijking kan het energiesysteem van een reguliere diesel stadsbus geschetst worden. Diesel is een aardolieproduct en is dus afkomstig uit fossiele bronnen. Aardolie wordt verwerkt Waar komt Eneco Ecostroom vandaan?
37
TESTIMONIAL
ENECO Testimonial: Monique Blokpoel, Sr. Innovation Officer, Eneco De maatschappij gebruikt elektriciteit voor steeds meer toepassingen. De groei van het aantal e-fietsen en de omvang van het hybridenwagenpark nemen flink toe. Er is een duidelijke tendens naar een forse groei in het gebruik van elektrische vervoersmiddelen. Eneco gaat mee in deze ontwikkelingen en investeert zowel in onderzoek als in praktische toepassingen zoals het plaatsen van oplaadpunten voor elektrische auto’s en fietsen. We gaan niet alleen mee in deze ontwikkelingen; Eneco jaagt ook innovaties aan die bijdragen aan verduurzaming van onze energiehuishouding. En daar hoort de verduurzaming van het openbaar vervoer in Nederland bij, wat voor ons de reden is om te participeren in het duurzame en schone initiatief van de Whisper. Want elektrisch rijden is duurzaam rijden: schoon, stil en zuinig. Om deze reden heeft Eneco de NRGspots (elektrische oplaadpunten) gefinancierd die met groene stroom elke nacht de bussen weer opladen.
Monique Blokpoel (ENECO)
SCHONER
ZUINIGER Whisper bus (elektrisch) 1.1 kWh/km
Conventionele bus* 4.4 kWh/km
75% besparing
STILLER
Whisper bus (elektrisch)
Conventionele bus*
Whisper bus (elektrisch)
Volledig groene stroom
1.14 kg CO2/km
Herkomst afhankelijk tot bijna 100%
*) Referentiegegevens: verbruik diesel bus 44 l/100km, energiedichtheid diesel 10kWh/l, CO2 productie per liter diesel 2656 g.
62 dB(a)
Conventionele bus*
80 dB(a)
Circa 90% stiller
THE WHISPER ZUINIGER, SCHONER & STILLER
DE PARTNERS BESTUUR STICHTING THE WHISPER Henk Meurs (vz) Ingo Hansen Frans Versteeg Jos Werner
STICHTING THE WHISPER ALS PLATFORM VOOR INNOVATIE Het Consortium
PROJECTDIRECTEUR
PROJECTONDERSTEUNING
Hans van der Ven
Mieke Mourits Roel van de Pas
De behoefte aan een praktijkproef met wielnaafmotortechnologie
Dit dwingt de vervoerders om zich continu bezig te houden met
wordt breed gedragen. De deelname van e-Traction als
het beheersen van de brandstofkosten. Daarnaast is ook in het
ontwikkelaar van de wielnaafmotortechnologie spreekt voor zich,
openbaar vervoer de opkomst van maatschappelijk verantwoord
maar de verdere samenstelling van het consortium behoeft wel
ondernemen zichtbaar. Deelname in een praktijkproef die uitzicht
de nodige toelichting. De volgende partijen nemen deel in het
biedt op grote besparingen in het brandstofverbruik past naadloos
Whisper consortium:
in dit spel van kostenbeheersing. Veolia Transport is dan ook een logische partner in het opzetten van een praktijkproef.
WERKGROEP MONITORING
STUURGROEP
WERKGROEP COMMUNICATIE
•
Veolia Transport als vervoersbedrijf;
•
Eneco als energieleverancier;
•
Provincie Gelderland als OV-autoriteit;
•
Gemeente Apeldoorn als lokale overheid;
•
e-Traction als ontwikkelaar van de technologie.
De vervoersmaatschappijen die het openbaar vervoer in de praktijk ten uitvoer brengen zijn de laatste decennia geconfronteerd met
- Organogram Stichting the Whisper -
een steeds verdere stijging van hun brandstofkosten. Omdat de inkomstenstroom zich niet gelijk meeontwikkelt met deze kostenstijging dreigen de stijgende brandstofkosten een strop te worden voor de vervoerders.
43
“PLATFORM VOOR INNOVATIE”
Ook de nationale energiehuishouding staat onder grote druk.
dienstverlening. Vanuit dit perspectief is de participatie van
Door verschillende sectorale hervormingen, waaronder de
provincie Gelderland in het Whisperproject te verklaren.
introductie van de wet scheiding netbeheer, de aanstaande opkomst van elektromobiliteit en de steeds luider klinkende
Lokale overheden worden geconfronteerd met de meest lokale
roep om groene stroom moeten de energiemaatschappijen zich
problemen die samenhangen met toenemende vervuiling en
opmaken voor een veranderende vraag naar energieproducten.
volksgezondheid. Door de lokale uitstoot van schadelijke gassen
Door deel te nemen in dit pilotproject beproeft Eneco een van
en fijnstof verslechtert de lokale luchtkwaliteit zienderogen. Ook
de door haar ontwikkelde concepten voor het opladen van
in Apeldoorn zijn er gebieden waarbinnen de luchtkwaliteit te
elektrische voertuigen; een opkomende markt van enorme
wensen overlaat. Door lokale bronnen van schadelijke gassen
omvang.
aan te pakken draagt Apeldoorn bij aan het welzijn van haar burgers en aan een schone lucht.
Sinds het openbaar vervoer, door intrede van de Wet Personenvervoer 2000, gecoördineerd wordt door de decentrale overheden, staat ook provincie Gelderland aan de lat als bevoegd gezag om het openbaar vervoer beleid te ontwikkelen en de daadwerkelijke uitvoering van dit vervoer aan te besteden. Binnen deze rol past het ook beleid te ontwikkelen en eisen te stellen aan de milieukwaliteit en duurzaamheid van de
TESTIMONIAL
VEOLIA TRANSPORT Testimonial: Wim Kurver, Concessie Directeur, Veolia Transport Nederland Vervoer is een grootverbruiker van fossiele brandstoffen en een groot vervuiler van de stedelijke omgeving. Het openbaar vervoer levert bovendien een grote bijdrage aan het totale verbruik van de fossiele brandstoffen en doet dat ook nog eens voor een groot deel binnen de stedelijke omgeving die nu juist zo gevoelig is voor luchtverontreiniging. We zijn het aan onszelf, onze opdrachtgevers en aan onze reizigers verschuldigd te zorgen dat het openbaar vervoer verandert van een onderdeel van het probleem naar de sleutel tot het oplossen van deze problemen. Veolia loopt wereldwijd voorop in het vergroenen en verduurzamen van het openbaar vervoer. Veolia hanteert op dit vlak het beleid ‘think global, act local’. Het past naadloos in dit beleid om deel te nemen in projecten waarin lokaal met nieuwe elektrische- en hybride bustechnieken wordt geëxperimenteerd. Veolia doet dit dan ook door zowel met haar globale denkkracht bij te dragen vanuit haar centrale R&D afdelingen als door lokaal haar bedrijfsvoering in te richten om de operationele dienstverlening klaar te maken voor het rijden met elektrische bussen. Bovendien opereert Veolia niet alleen vanuit haar maatschappelijke verantwoordelijkheid. Door nu koploper te zijn in de wereld van het elektrische openbaar vervoer, is Veolia straks klaar om op grote schaal te gaan rijden met elektrische bussen en onderscheiden wij ons van onze concurrenten. Wim Kurver (Veolia Transport Nederland)
DE RESULTATEN VERBRUIK VAN DE BUS De prestaties van het Whisperproject dienen op verschillende niveaus
Het voert echter te ver om hier alle systeemeffecten uiteen te zetten.
bekeken te worden. Op macroniveau kunnen we uitspraken doen
Bovendien zijn deze effecten in het licht van het Whisperproject
over de prestaties over de gehele energieketen. Op een mesoniveau
nooit tot in detail onderzocht. De transitiesprong van een “diesel
kan het verbruik van het totale voertuig in ogenschouw genomen
fossielenergiesysteem” naar een “groen elektrisch energiesysteem“
worden. Op microniveau richten we ons alleen op de prestaties van
heeft evenwel vele positieve maatschappelijke effecten tot gevolg.
de toegepaste innovatie; de wielnaafmotor.
De voor aanvang van het project geclaimde 50% CO2 reductie wordt zo zeker gehaald.
De stand van de batterijtechnologie staat het de Whisperbussen nog
MACRONIVEAU MESONIVEAU MICRONIVEAU
Wielmotorprestaties Voertuigprestaties Systeemprestaties
niet toe om een hele dag volledig elektrisch te rijden. Om toch een
Mesoniveau; Voertuigprestaties
hele dag te kunnen blijven rijden zijn de Whisperbussen daarom ook
Het verbruik van een stadsbus is van heel veel factoren
uitgerust met een range-extender en verbruiken zij, naast groene
afhankelijk, denk alleen al aan het gewicht van de bus zelf, aan
stroom, ook diesel. De beoogde toepassing van de wielnaafmotor
de weersomstandigheden waarin deze wordt gebruikt, aan de
blijft niettemin een toepassing als volledig elektrische stadsbus.
bezetting van de bus of het rijgedrag van de chauffeur die het
Zouden wij de Whisperbussen als hybride bussen inzetten
voertuig bestuurt. Door de bank genomen komt het elektrisch
dan valt het verbruik tegen en wordt de geclaimde 50% niet
verbruik van de Whisperbussen op ongeveer 1.1 kWh per kilometer,
waargemaakt. Echter gelet op de beoogde toepassing en de te
in stadsbedrijf, uit. In dit verbruik wordt de energie die nodig is voor
verwachten ontwikkellingen ten aanzien van de batterijtechnologie
het verwarmen van de bus niet meegenomen. In de winter verbruikt
concentreren wij ons op de resultaten als ware de Whisperbus een
de Whisperbus dan ook meer dan bij gemiddelde temperaturen. In
volledig elektrische bus. Precies hoe zij ook later gaat rijden.
vergelijkend perspectief met een reguliere dieselbus (4.35 kWh/km) komt dit neer op een energetische besparing van circa 75%.
Macroniveau; Systeemprestaties Indien Whisperbussen worden aangewend als volledig elektrisch voertuig, verbruiken zij enkel en alleen groene stroom.
49
TESTIMONIAL
e-TRACTION EUROPE Microniveau; wielmotorprestaties De Wielnaafmotoren, met inbegrip van de inverters, die
Testimonial: Arjan Heinen, Algemeen directeur, e-Traction Europe BV
zijn toegepast in de stadsbussen zijn ook onderworpen aan een streng stelsel van laboratoriumtesten. Deze testen
Er is een groot verschil tussen incrementele en radicale innovatie. Bij
Tegelijkertijd krijgen vervoersbedrijven ervaring met het rijden, laden en
geven inzicht in de verschillende prestaties van TheWheel.
incrementele innovatie verbeter je stapje voor stapje een bestaande
onderhouden van deze nieuwe generatie bussen. Zodoende groeit de
Houd bij het interpreteren van de onderstaande gegevens
techniek en groeit de waarde van de technologie in de tijd redelijk
acceptatie bij zowel de busbouwers als bij de eindgebruikers. De afstand
in gedachten dat de motor deze prestaties direct op de weg
constant. Echter, bij radicale innovatie, de vorm van innovatie waaronder
tot de markt van deze technieken wordt zo sterk verkort.
zet. Van een transmissiestelsel en daarmee samenhangende
de wielnaafmotor zich mag scharen, wordt er niet stapje voor stapje
transmissieverliezen is immers geen sprake meer.
verbeterd, maar verandert een systeem op slag ingrijpend. Het toepassen van de wielnaafmotor veronderstelt zoveel nieuwe technieken dat bussen bouwen hele nieuwe vormen van kennis en kunde vraagt. Een industrie zal niet uit zichzelf dit soort nieuwe technieken adopteren, maar verwacht begeleiding bij het toepassen, onderhouden en benutten van elektrische direct-drive motoren. Deze nieuwe vorm van systeemdenken probeert e-Traction te introduceren door zelf een eerste demonstratievoertuig te vervaardigen, te demonstreren en de resultaten van deze demonstratie te delen. De Whisperbussen als demonstratievoertuigen geven ons en de busbouwers inzicht in hoe elektrische direct-drive motoren toe te passen zijn, hoe het energiesysteem daaromheen georganiseerd hoort te worden en hoe after-sales services veranderen door het toepassen van dit soort systemen.
Arjan Heinen (e-Traction Europe BV)
Symbol
Parameter
Min
Typ
Max
Unit
Product specifications
Vdclink
DC supply link
0
-
450
Vdc
Diameter
539 mm excluding tyre
Length
503 mm
Vlogic
Logic supply
18
-
36
Vdc Weight
(Fe-version) 450 kg
Max. Load
9.000 kilograms
Iphasemax
Maximum phase current
-
-
600
A
Tstator
Stator temperature
-
-
130
°C
Nominal Load
6.000 kilograms
Telectronics
Electronics temperature
40
-
70
°C
Cooling
Air, contact and water
Protection
IP56 – or higher
Isolation Class
B
Caninterface
CAN-open
τ
peak
Ppeak
Peak torque Peak power
-
5100 160
-
Nm kW
53
TECHNISCHE VERBETERINGEN/LEERWINSTEN Een van de doelstellingen van de Whisperproef is het antwoord
De inzetbaarheid
geven op de vraag of de toepassing van de wielnaafmotor te
Wanneer puur gekeken wordt naar de inzetbaarheid van de
verenigen is met alle grilligheden van het normale gebruik van
Whisperbussen blijkt dat de Whisperbussen niet volcontinu
een stadsbus. Veel technologieën bewijzen zich fantastisch
in de dienstregeling hebben gereden. Door met name
in een laboratoriumopstelling, maar falen op die momenten
externe oorzaken, zoals de slechte beschikbaarheid van
dat zij worden blootgesteld aan sterke trillingen, stoten, vuil,
elektronicacomponenten hebben ze soms lange tijd stil gestaan
nattigheid, pekel en dergelijke meer.
tot geanalyseerde problemen ook daadwerkelijk verholpen konden worden. Niettemin is er van iedere storing geleerd en
Geen enkele techniek weerstaat deze grilligheden zonder dat
heeft de technologie zo een enorme vlucht genomen.
er noemenswaardige storingen optreden. Ook conventionele bussen kennen regelmatig stilstand en een intensief programma
Leerwinsten met bus eigen systemen
voor regulier onderhoud. Simpelweg niets werkt altijd en overal
De meest storingsgevoelige systemen, waren echter de bus
zonder dat hier onderhoudsactiviteiten aan worden besteed.
eigen systemen. Het, uit kostenoverwegingen, ombouwen van
Doel van het Whisperproject op dit punt is dan ook niet om
oude, goedkope stadsbussen, die het eind van hun technische
aan te tonen dat de technologie jarenlang zonder onderhoud
levensduur naderden, heeft helaas ook tot gevolg dat nieuwe
toegepast kan worden in een stadsbus. Zij is eerder bedoeld om
technologieën vertrouwen op systemen en infrastructuren
te inventariseren welke delen er nog te kwetsbaar zijn en om een
die niet zondermeer nog te vertrouwen zijn. Falende
passend onderhoudsprogramma vorm te geven om zo ‘normaal
boordcomputers, 24 Volt systemen en druksystemen hebben de
gebruik’ van de Whisperbussen toe te staan. Zodat, aan het eind
Whisperbussen van tijd tot tijd aan de kant gehouden.
van de rit, een Whisperbus zich kan meten met een normale stadsbus, of deze mogelijk kan overtreffen in inzetbaarheid en betrouwbaarheid. Zoals dat gaat met innovatieve projecten, zijn er onderweg soms harde lessen geleerd.
TESTIMONIAL
PROVINCIE GELDERLAND Leerwinsten met enabling technologies
Leerwinsten met wielnaafmotoren
Wielmotoren rijden niet uit zichzelf. Zij moeten bediend worden
Ook de te bewijzen technologie; de wielnaafmotor, bleek voor
met de juiste stromen energie, koeling en datacommunicatie.
verbetering vatbaar. Tijdens het rijden in stadsbedrijf kwamen er
Het aanleveren van deze stromen kan niet zonder nieuwe
enkele ontwerp- en installatiefouten aan het licht. Zo bleek een
zogenaamde ‘enabling technologies’ toe te passen. Vormen van
nikkellaag tussen de magneten en het rotorhuis niet bestand
deze noviteiten zijn ondermeer de toepassing van een groot
tegen de zware combinatie van warmte en trillingen waaraan
batterijpakket, van een range-extender en van een hoogwaardig
een stadsbus wordt blootgesteld en zijn er fouten gemaakt bij
sturingssysteem.
het installeren van het koelsysteem bij een van de bussen. De ontwerpfout heeft inmiddels geleid tot een ontwerpwijziging
Op vlak van deze ‘enabling technologies’, met name het
die is toegepast bij de laatste Whisper. De installatiefout heeft
functioneren van de generator en de inrichting van de
op haar beurt geleid tot een aanpassing van het acceptatietest
zogenaamde ‘auxiliaries’, is tijdens het Whisper project
protocol.
veel geleerd. Deze hulpsystemen, waaronder compressor, stuurpomp en waterpomp, zitten normaal aangesloten op een
Ontwikkeling stand der techniek
krachtafnemer aan de dieselmotor. Met het verwijderen van
De Whisperproef heeft geleid tot vele verbetermaatregelen
de grote dieselmotor zijn deze ‘auxiliaries’ dan ook niet langer
die het totale Whispersysteem ten goede zijn gekomen.
mechanisch aan te sturen. In de Whisperbus zijn deze systemen
Graag zouden we nog door gaan met het testen van deze
gemigreerd naar het elektrische net. Uiteindelijk is er voor
verbeteringen. Het is dan ook deze constatering die aanleiding
gekozen het volledige systeem van ‘auxiliaries’ te migreren, van
is geweest voor het voortzetten van de Whisperproef in een
het 24 Volt boordnet, naar het 400 Volt net aan boord.
gewijzigd gedaante. Zodoende kan de stand der techniek zich optimaal doorontwikkelen en worden alle kansen binnen het Whisperproject benut.
Testimonial: Mw. Mr. C.G. Bieze, Gedeputeerde Mobiliteit, Economie en Milieu, provincie Gelderland Sinds de intrede van de Wet Personenvervoer 2000 is provincie Gelderland een zogenaamde concessieverlener. De beleidsverantwoordelijkheid over de inrichting en aanbesteding van het openbaar vervoer, in ondermeer de Veluwe, ligt sindsdien bij de provincie. Nu de provincie verantwoordelijk is voor het openbaar vervoer kan zij zelf werken aan verbetering en verduurzaming van het openbaar vervoersaanbod. Binnen het brede kader aan verbeteringsmogelijkheden doet provincie Gelderland er dan ook veel aan om alle verbetermogelijkheden op het snijvlak van milieu en openbaar vervoer optimaal te benutten. Geredeneerd vanuit deze gedachte is al een grote slag gemaakt in het vergroenen van de reguliere busvloot en is er een subsidieverordening innovatie openbaar vervoer Gelderland gelanceerd. Door deel te nemen in het Whisper project zorgt provincie Gelderland ervoor dat zij niet alleen ondersteunend handelt, maar dat zij ook actief bijdraagt aan vergroening van het openbaar vervoer. Door deze proactieve houding is Gelderland een koplopende regio die zowel een van de groenste busvloten in Europa huisvest als een thuisbasis voor innovatieve demonstratieprojecten die in publiek private samenwerking tot stand komen.
Mw.Mr C.G. Bieze (Provincie Gelderland)
HET VERVOLG
VERVOLGPROJECTEN Het Whisperproject heeft zich mogen verheugen op veel
e-Busz in Rotterdam
belangstelling. Niet alleen in de media, maar ook bij verschillende
In Rotterdam, in het zogenaamde e-Busz project, wordt een nieuwe
potentiële klanten. Samen met deze potentiële klanten wordt hard
generatie wielnaafmotoren toegepast in een tweetal nieuwe
gewerkt aan een passend vervolg op het Whisperproject. Hierna
stadsbussen. Binnen dit project worden de leerwinsten van het
volgt een greep uit de spin-off projecten die zijn geïnitieerd om
Whisperproject ‘op de straat gezet’. De e-Busz moet aantonen dat de
de verdere uitrol van de technologie handen en voeten te geven:
toepassing van de nieuwe wielnaafmotoren zich laat verenigen met alle kwaliteitseisen die gesteld worden aan systemen in stadsbussen.
Vervolg Whisperproject met Syntus
Ook wordt in deze bussen geëxperimenteerd met nieuwe systemen
Nadat de projectpartner; Veolia, als zittende vervoerder de
die de grenzen van de technologie verder verleggen. Zo wordt er in
recente aanbesteding van het perceel Veluwe verloor, kwam er
Rotterdam geëxperimenteerd met zogenaamde zero-emissie-zones
noodgedwongen een einde aan het huidige Whisperproject.
en wordt er gezocht naar systeemoptimalisatie door slimme software
Gelukkig is de nieuwe concessiehouder; Syntus, het project goed
toe te passen.
gezind en onderschrijft zij de doelstellingen van de Whisperproef. Zodoende krijgt het Whisperproject een verder vervolg binnen de stadsdienst van Apeldoorn. De proef wordt in afgeslankte vorm, met twee bussen, voortgezet. Hiervoor hebben de bussen wel een facelift gekregen om niet te misstaan in de nieuwe vloot.
e-Busz (Rotterdam)
59
Hybricon in Umea (Zweden) Twee Whisperbussen zijn door een Zweedse conversie partij omgebouwd om ook te kunnen functioneren bij extreem lage temperaturen. Deze Zweedse onderneming, Hybricon, bouwt op commerciële schaal reguliere voertuigen om tot elektrische voertuigen. Zij doen dit al met personenvoertuigen en gaan volgens dit zelfde model te werk in het ombouwen van bestaande bussen tot ‘Whisperachtige’ bussen. Momenteel worden er verschillende stresstesten gedaan met deze bussen om de toepasbaarheid voor Scandinavië te onderzoeken. Parallel wordt er hard gewerkt aan het inrichten van het conversieproces. Econex in Seoul (Korea) Gelijk aan het bedrijfsmodel van Hybricon wil ook het Koreaanse Econex haar business maken van het ombouwen van bestaande bussen tot elektrische bussen. Om dit bedrijf op gang te helpen wordt hard gewerkt aan het ombouwen van Koreaanse bussen.
Een Koreaanse Hyundai bus aan de Vissenstraat in Apeldoorn (Econex, Korea)
Uitgangspunt is dat de eerste bussen nog dit jaar in Korea omgebouwd gaan worden door Econex. Doelstelling van de Koreaanse overheid is de ombouw van 2000 stadsbussen.
Hybricon Umea (Zweden)
CONCLUSIE
CONCLUSIE Hans van der Ven De Nederlandse wielnaafmotor is zonder twijfel een wereldvinding.
Dat bleek ook nodig, de grootste teleurstelling voor mij persoonlijk
Het lijkt zeker dat al onze kinderen zullen weten wat een
zat in de hoeveelheid kleine en grote technische storingen, waar
wielnaafmotor is, terwijl nu nog slechts een enkele expert hem zou
mee we te kampen hebben gekregen, waardoor de inzet onder
kunnen omschrijven. De energiezuinigheid van een motor die zijn
de verwachtingen is gebleven. Regelmatig hadden de storingen
kracht zonder overbrengingsverliezen daar opwekt waar hij nodig is,
overigens niets met het wiel te maken. De andere kant van de
het binnenwiel, is theoretisch niet te verslaan. Eindigheid en de prijs
medaille is dat dankzij diezelfde technische leerwinsten het ernaar
van olie in combinatie met de CO2-problematiek zullen ons dwingen
uit ziet dat de volgende generatie bussen van een geheel andere
tot maximale energie efficiency. Of de in de toekomst gebruikte motor
betrouwbaarheid zal zijn dan deze eerste generatie.
dan de opvolger van de Whisper met de gepatenteerde e-Traction
Syntus (Apeldoorn)
motoren zal zijn is een veel moeilijker te beantwoorden vraag. Het
Na specifieke aanpassingen rijden twee whispers nu in Zweden, en
Whisper project, de eerste grootschalige toepassing van de vinding
ze rijden goed; na aanpassing rijden binnenkort de twee andere
van de heer Heinen, heeft de kans daarop in ieder geval aanzienlijk
Whispers opnieuw in Apeldoorn, om meer kilometers te maken. Naar
vergroot. Belangstelling uit de hele wereld neemt exponentieel toe;
verwachting gaan die dan ook betrouwbaarder ingezet worden.
investeerders overwegen momenteel om productie op industriele
En als ik iets wens dan is het wel dat dit binnenkort op grote schaal
schaal te financieren; en het wiel is door de onverbiddelijke eisen
zichtbaar wordt, omdat er zoveel mensen, technici en politici, zich
verbonden aan inzet van bussen in het openbaar stadsvervoer zwaar
met hart en ziel hebben ingezet om van het Whisper project een
getest.
succes te maken en dit succes ook verdienen.
63
Het Whisperproject is mede mogelijk gemaakt door de steun en inzet van: Hans Arntzen, Paul Baartse, Cor Bakker, Hans Bakker, Pieter Bareman, Jan van Beckhoven, Rene Beem, Koen Beljaars, Willem-Jan Besaris, Conny Bieze, Monique Blokpoel, Bart Bos, Hugo Brouwer, Eva Caron, Wim Coenraadts, Martijn Dallinga, Els Damen, Sabine Dekkers, JeanLaurent Franchineau, Hetty Gerritsen, Jon Grasmeijer, Marijke van Haaren, Alexander Hablé, Ingo Hansen, Arend Heinen, Arjan Heinen, Jan-Willen Heinen, Karin Heinen, Jorrit Heusinkveld, Duncan Hobeijn, Joel Hut, Olaf Jonker, Kyu Ellen Kerins, Frank Knoben, Paul Koenders, Geert Kwintenberg, Gerard van Leeuwen, Johan Leferink, Arthur Linssen, Toine Meekes, Rob Metz, Henk Meurs, Ronald Middendorp, Mieke Mourits, Werner Nüchterlein, Wim Kurver, Anne Pardoel , Roel van de Pas, Marcel van der Ploeg, Siebe Riedstra, Gerti Rijlaarsdam, Marc Vanhoutte, Martin Schanssema, Koos Schanssema,Timothy van Seventer, Robbert Schoolderman, Berthus Smit, Arnoud van der Steen, Piet Stoop, Saskia Streekstra, Emiel Tekampe, Ina van der Veen, Bram Veenhuizen, Evert Veldhuis, Kay Veldman,André Veltman, Hans van der Ven, Nelson Verheul, Sander Versluis, Frans Versteeg en Jos Werner.
COLOFON Uitgave van:
Stichting The Whisper, Apeldoorn
Jaar van uitgave:
2011
Teksten door:
Roel van de Pas
Hans van der Ven
Illustraties door:
Koen Beljaars
Druk- en bindwerk:
NBD/Biblion
