H e t programma z i e t e r a l s v o l g t u i t . 10 .0 0 u u r . Algem ene le d e n v e rg a d e rin g . T o t 1 2 .3 0 u u r . G ro te pauze. G e le g e n h e id t o t i n fo rm e e l c o n t a c t , e te n en d r in k e n , h e t kopen van b ro c h u re s en a n d e r v e rk o o p m a te ria a l en h e t be z ic h t ig e n van de t e n t o o n s t e lli n g . 12 .4 5 u u r . De e e r s te h o o fd s p r e k e r. D i t i s P r o f. T. de Jon g. H i j z a l s p re ke n o v e r de e e r s te r e s u l t a t e n van h e t IR A S -o n d e rzo e k. De IRAS i s een e rg s u c c e s v o lle s a t e l l i e t g e w e e s t, d a t heb j e v a s t wel in de k r a n t g e le z e n o f op de TV g e z ie n . P r o f . de Jong o n d e rz o e k t de waarnem ingen van de IRAS en komt v e r t e l l e n o v e r de v e le o n td e k k in g e n van de s a te l 1ie t.
H e t thema van de b ije e n k o m s t i s d i t ja a r "N e d e rla n d i n de r u im t e " . A l z i j n w i j m aar een k le in la n d je , to c h h e e f t N e d e rla n d de la a t s t e ja r e n m et v e e l succes m eegew erkt aan a l l e r l e i r u im te v a a r tp r o je c te n . Denk maar eens aan de IRASs a t e l l i e t , d ie g ro te n d e e ls d o o r N e d e rla n d i s ge bouwd. O f aan h e t N e d e rla n d s e de e l i n S p a c e la b : v o lg e n d j a a r g a a t N e d e rla n d e c h t de r u im te m et de ru im te v a a r d e r Wubbo O c k e ls . De v o o rd ra c h te n van de tw ee h o o fd s p re k e rs gaan o v e r deze on d e rw e rp e n . Ook z a l e r ( w a a r s c h i j n l i j k ) een k le in e t e n t o o n s t e lli n g o v e r d i t on d e rw e rp te z ie n z i j n . V e rd e r z i j n e r tw ee s p re k e rs u i t de JWG m et in te r e s s a n t e p r a a t je s . J e z i e t : e i g e n l i j k mag j e d i t n i e t m is s e n .
tRindijijcklaan
- Rmguftj Kr ui s lo m p
' Afslag
Amentoort
1 4 .0 0 u u r . K o rte pa uze. T i j d om even de benen t e s tr e k k e n . 1 4 .1 5 u u r . W ilm a r M in ke h o u d t een p r a a t je o v e r h e t z e l f waarnemen van p la n e te n . Heb j e z e l f een t e l e skoop? Ga dan z e l f de p la n e te n o n d e rzo e ke n . De JWG o r g a n is e e r t d i t j a a r een M a r s - a c tie . A ls j e nog n i e t w e e t hoe j e mee k u n t d o e n , dan v e r t e l t W ilm a r j e d a t. 1 4 .3 5 u u r . R o na ld N a ar. Z i j n p r a a t je h e e f t a ls t i t e l : H o ro sko o e n , z in o f o n z in ? Lees j i j w el eens j e h o ro s k o o n en g e lo o f j e ook w a t d a a r in s t a a t? In v e e l k ra n te n en t i j d s c h r i f t e n s ta a n h o ro sko p e n en soms w o rd t e r he e l w e te n sch a p o e l i j k o v e r gedaan. Wat i s e r nu van v/aar? 1 5 .0 0 u u r . K o rte pa uze. En te v e n s j e la a t s t e kans om de v e rk o o p s ta n d m et een bezoek t e v e re re n en e r een b ro c h u re o f zo i e t s t e kopen o f de t e n to o n s t e l l i n g t e b e k ijk e n . 1 5 .1 5 u u r . De tw eede h o o fd s p re k e r i s nog n i e t be kend. Wel i s z e k e r d a t , w ie h e t ook i s , h i j o f z i j z a l gaan s p re k e n o v e r S p a c e la b , h e t Europese r u im te la b o r a t o r iu m . V o r ig j a a r i s de S p a ce la b v o o r h e t e e r s t aan b o o rd van de Space S h u t t le i n de ru im te gew eest en e r z u lle n nog v e e l v lu c h te n v o lg e n . In S p a ce la b kan s te r r e n k u n d ig o n d e rz o e k gedaan w o rd e n , m aar ook b io lo g is c h e en m e d isch e p ro e v e n . H e t is e c h t een g r o o t la b o r a t o r iu m in de r u im te . « • 1 6 .3 0 u u r . E in d e van de b ije e n k o m s t ( d ie o v e rig e n s b e s t w el eens zou kunnen u i t l o p e n t o t 1 7 .0 0 u u r . ) .
Z o a ls j u l l i e a l w e l gewend z u lle n z i j n , w o rd t de la n d e l i j k e b ije e n k o m s t van 12 mei gehouden in gebouw "De D r ie ta n d " aan de van R a n d w ijc k la a n in A m e rs fo o rt. Met h e t o p e n b a a r v e r v o e r i s de r e i s e e n v o u d ig : J e neemt de t r e i n n a a r A m e r s fo o r t. V oo r h e t s t a t io n a ld a a r z ie j e de s ta d b u s s e n s ta a n . Een v r ie n d e li jk e c h a u f f e u r kan j e o n g e t w ijf e ld v e r t e l l e n w e lk e bus j e m oet nemen om b i j de D r ie ta n d t e komen. A ls j e m et de t r e i n g a a t , houd dan in de g a te n d a t een zogenaamde "m e e rm a n s k a a rt" g o e d ko p e r i s dan een gewoon r e t o u r t j e . V o o r degenen d ie m et de a u to komen, o f p e r a u to g e b ra c h t w o rd e n , i s e r een h a n d ig z o e k k a a rtje op deze p a g in a g e te k e n d . Wat nog b e la n g r i jk i s , i s h e t v o lg e n d e : A ls j e a lle e n n a a r de algem ene le d e n v e rg a c e rin g g a a t dan i s de toe gan g g r a t i s . Ga j e e c h te r ook n a a r de l a n d e l i j k e b ije e n k o m s t dan m oet j e een e n t r e e p r ijs b e ta le n van /3 ,5 Q . V e rg e e t n i è t om b ro o d mee t e nemen en g e ld v o o r de e v e n tu e le aankoop van b ro c h u re s o f a n d e r m ate r ia a l. V oo r e v e n tu e le v ra g e n kun j e R o b e rt W ie l in g a , 0 3 4 0 2 -4 2 2 5 7 .
te re c h t b i j ,
redaktief HOI ALLEMAAL, V a n a f d i t nummer van U n iversu m z u l j e de naam van Jan R o e lo f n i e t m eer o n de raan R e d a c tie f v in d e n . Z o a ls j e w e e t h e e f t h i j a fs c h e id genomen a ls h o o fd re d a c te u r van ons b la d .
inhoud L a n d e lijk e b ije e n k o m s t
pa g.2
In h o u d / R e d a c tie f
p a g .3
Ademende re u z e n
pa g.4
V r a g e n ru b rie k v o o r jo n g e re n p a g .6 U v o o tje s
pa g.7
A s tro n o m is c h e k a le n d e r
p a g .8
U V O - A lle r le i
pa g.11
V e re n ig in g s n ie u w s
pa g.12
A lg e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g N o tu le n
BALV o k t .
'8 3
J a a rv e rs la g B e g r o tin g ,
F in a n c ie e l
W ijz ig in g e n
v e r s la g .
v e r k o o p lijs t,
A d r e s w i j z i g i ngen
Met de k i j k e r op j a c h t
p a g .1 6
O p lo s s in g g e vraa gd
p a g .2 0
S te r r e n g id s
.
pag.21
C lu s t e r
p a g .2 2
Kampen
pa g.23
UTWERSU4 U n iv e rs u m is
een
u itg a v e
va n d e J o n g e r e n
w e r k g r o e p .N V W S , d é S tic h tin g
a a n g e s lo te n b i j
d e K o e p e l.
De re d a k tie : P eter
V een stra
( h o o fd r e d .)
B a rt d e Lange G e e r t -J a n R o e b e r s Jan R o e l o f van d e r M e e r
Degenen o n d e r j u l l i e , d ie a l w a t la n g e r l i d z i j n van de JWG, z u lle n w e te n d a t U n iversu m e r v ro e g e r he e l a n d e rs u it z a g : ge s t e n c i l d , en m et één e n k e l n i e t j e i n de boven ho ek. Toen Jan R o e lo f h o o fd r e d a c te u r w e rd , v e ra n d e rd e d a t . H e t b la d kre e g to e n de h u id ig e , a l w e e r zo v e rtro u w d e vorm . Nu i s U n ive rsu m w e er van h o o fd re d a c te u r v e r a n d e r t , maar z o 'n g r o te v e ra n d e r in g a ls to e n z a l h e t d i t k e e r n i e t on d e rg a a n . U n iversu m b l i j f t e r on g e ve e r zo u i t z i e n a l s i u l l i e aewend z i j n . B e h a lv e . .. d a t h e t m is s c h ie n a f en t o e i e t s d u n n e r z a l z i j n dan v oo rhe en g e b r u i k e l i j k was. Wie b ijv o o r b e e ld de b la d z ijd e n van d i t nummer t e l t , z a l merken d a t h e t e r 4 m in d e r z i j n dan i n h e t v o r ig e nummer. De o o rza a k h ie r v a n l i g t i n de w e lb e ke n d e b e z u in ig in s g o lf d ie ook de JWG o v e r s p o e lt . En met m in d e r g e ld kun j e nu eenmaal m in d e r p a g i n a 's d ru k k e n . M a a r .. . de b e z u in ig in g e n z i j n n i e t de e n ig e o o rz a a k van h e t f e i t d a t JWG m in d e r g e ld h e e f t dan v r o e g e r . Ook h e t d a le n d e le d e n a a n ta l z o r g t d a a rv o o r. Nu kun j e aan de b e z u in ig in g e n n i e t zo v e e l v e ra n d e re n , m aar aan h e t d a le n d e le d e n a a n ta l w e l! "W at dan?" z u l j e j e m is s c h ie n a fv r a q e n . W el, e r z i j n w e l een a a n ta l o p lo s s in g e n t e v e rz in n e n . M ark H u is in g , d ie m ij o n la n g s een b r i e f s c h r e e f deed d i t . H i j s t e l t v o o r : "Maak nieuw e le d e n , maak j e v rie n d e n en v r ie n d in n e n l i d ; z e t w a t in f o r m a t ie op pa p ie r , deel d i t u i t o f s tu u r h e t ro n d ". H ij s c h r i j f t v e rd e r: "L a te n we e r samen v o o r z o rg e n d a t de JWG g r o t e r w o rd t dan h i j o o i t i s g e w e e s t". I k ben h e t d a a r ro e re n d mee ee ns!
POSTADRES JONGERENWERKGROEP: J o n g e re n w e rk g ro e p NVWS, P o stb u s 3 3 7 , 3500 AV U t r e c h t. G ir o : 2 53 98 57 t . n . v . P e n n in g m e e ste r J o n g e re n w e rkq ro e D t e P ijn a c k e r . G iro I n v e n t a r is f o n d s : 3 99 06 09 t . n . v . I n v e n t a r is f o n d s J o n g e re n w e rk g ro e p t e P ijn a c k e r 1 G ir o B u ro fo n d s : 4 46 12 07 t . n . v . B u ro fo n d s Jo n g e re n w e rk g ro e p t e P ij n a c k e r . 1 S e c r e t a r ia a t Jo n g e re n w e rk g ro e p : M a r ië t H o fs te e , D u in s t r a a t 45 9494 RN Yde S e c r e t a r is kam pgroep: R o na ld N a a r, B . v .d .B e r g h s tr a a t 19 6512 DD N ijm egen W aarnem ingskom m issie: W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16 3584 GR U tr e c h t
R e d a k t i e -a d r e s : P eter
V een stra
H eren stra a t 17,
3 51 2 KA U t r e c h t
0 3 0 -3 1 8 1 0 2 D ru k : D r u k k e r i j S m eu r, U n iv e rs u m per
ja a r
U trech t
v e r s c h ijn t in
ju n i,
v ie r
maal
sep tem b e r,
d ecem b e r e n m a a rt.
K o p ij
voor
h e t v o l g e n d e nummer d i e n t lijk
30 m a a rt i n
het b e z it
z ijn
van d e r e d a k t i e .
De r e d a k t i e d r a a g t k e lijk h e id
ui ter te
g e en a an spra
v o o r d e in h o u d va n d e
BESTUUR JONGERENWERKGROEP: D ik van den Oudenal d e r , Vogel pan 2 8 , 1223 KT H ilv e rs u m , 035851005 ( v o o r z i t t e r / d i a - u i t l e e n ) M a r ië t H o fs te e , D u in s t r a a t 4 5 , 9494 RN Yde, 0 5 9 0 6 - 1 3 4 3 ( s e c r .) Ronny Roos, S t r a t o s f e e r s t r a a t 14 3, 3328 GP D o r d r e c h t, 0 7 8170070 (p e n n in g m e e s te r a . i . ) Edwin M a th le n e r, E r n s t C a s im ir s t r a a t 2 7 , 3314 LH D o rd re c h t, t e l . 030-8 811 25 ( i n weekenden, v a k a n tie s e . d . 0 7 8 -1 312 01 ) ( a f d e lin g s k o ö r d in a t o r ) . E r ik S c h o u te , R io u w s tra a t 5 7 , 3531 CV U t r e c h t ( o u d e r e n a k t iv it e it e n ) P e te r V e e n s tra , H e r e n s tr a a t 17, 3512 AK U t r e c h t , 030-318102 (to e g e v o e g d v o o r U n ive rsu m ) Hans van W uyckhuyse, K o r fw a te r 8 , 2715 AB Z o e te rm e e r, 0 7 9214474 (to e g e v o e g d l i d )
a d v e r te n tie s . L o s s e a b o n n em en ten o p U n iv e r s u m k o sten
f
1 6 ,-
per
ja a r .
‘ Ondanks h e t fo rm e e l samenvoegen van de b e id e fo n d s e n , i s d i t nog m e t v o l l e d i g g e re g e ld v o o r w a t b e t r e f t de g iro n u irm e rs .
ADEMENDE
der Mc
de cephekden een veran d erlijk e ster : een bijzonderheid In 1984 i s h e t p re c ie s 200 j a a r g e le d e n d a t de jo n g e E n g e lse a stro n o o m John G o o d ric k e een be l a n g r i j k e o n td e k k in g de ed . Z o a ls j e m is s c h ie n w e e t, d a c h t men h e e l v ro e g e r d a t s t e r r e n a l t i j d even h e ld e r w a re n . S te rre n m et een v e r a n d e r lijk e h e ld e r h e id kende men n i e t . In de 18e eeuw w a ren e r een t w i n t i g t a l v a r i a b e le s t e r r e n be ke n d , w a a ro n d e r de s t e r M ira in h e t s t e r r e n b e e ld W a lv is . Ook van de s t e r A lg o l in P erseus had men h e t s te r k e vermoeden d a t h e t een v e r a n d e r li jk e s t e r w as. John G o o d ric k e - o v e r w ie we h e t e e rd e r hadden - deed a l oo 1 7 - ja r ig e l e e f t i j d z e e r goede waarnem ingen aan A lg o l . H i j kon d a a r u it m et g r o te z e k e rh e id v a s t s t e l le n d a t d ie s t e r in d e rd a a d in h e ld e r h e id v a r ie e r d e . D a t waren v o o r d ie t i j d m o e ili jk e o b s e r v a tie s , w a nt men m oest v is u e e l de h e ld e r h e id van de ( m o g e lijk ) v e r a n d e r li jk e s t e r v e r g e l ijk e n met d ie van omgev in g s s t e r r e n . De f o t o g r a f i e b e s to n d nog n i e t ! In 1784 o n td e k te h i j op d e z e lfd e m a n ie r een d r i e t a l a n d e re v e r a n d e r lijk e s t e r r e n , samen met z i j n v r ie n d en s te r r e n k u n d ig e Edward P ig o t t . H et w a ren de s t e r r e n n A q u ila e , 6 L y ra e en 6 C e ph eï. D ie la a t s t e s t e r i s h e t beroemde v o o rb e e ld gew or den van een g ro e p v e r a n d e r lijk e s t e r r e n d ie Cepheïden w o rd t genoemd.
bijzon der w o r d t n o rm aal Was i n d ie t i j d een v a r ia b e le s t e r i e t s b i j z o n d e rs , tw ee ho nd erd j a a r l a t e r i s men gaan in z ie n d a t h e t m is s c h ie n w el norm aal i s d a t s t e r r e n in hun le v e n s lo o p op een b e p a a ld moment v a r ia b e l w o rd e n . E r z i j n in m id d e ls ook v e e l m eer v a r ia b e le s t e r r e n o n t d e k t . D u izen de n z i j n e r nu b e ke n d ; n i e t a lle e n i n ons e ig e n m e lk w e g s te ls e l m aar ook e r b u it e n . N ie t a l l e v e r a n d e r li jk e s t e r r e n z i j n h e t z e lf d e . Men h e e f t ze i n a l l e r l e i groepen in g e d e e ld , z o a ls b e d e k k in g s v e r a n d e r lijk e n en i n t r i n s i e k e v e ra n d e r l i j k e n . D ie in d e lin g b a se e rd e men op de o o rza a k van d ie v e r a n d e r li jk h e id . I n t r i n s i e k e v e r a n d e r l i j ken z i j n s t e r r e n w a a r b ij de o o rz a a k van de v e ra n d e r l i j k h e i d i n de s t e r z é l f l i g t , t e r w i j l bedek k in g s v e r a n d e r lijk e n b ijv o o r b e e ld d u b b e ls te rr e n z i j n d ie om e lk a a r heen d r a a ie n 'e n d a a rd o o r de h e ld e r h e id s v e r a n d e r in g v e ro o rz a k e n . Een v o o rb e e ld van d a t l a a t s t e ty p e i s A lg o l . De i n t r i n s i e k e v e r a n d e r lijk e n vormen de g r o o t s t e g ro e p o n d e r de v e r a n d e r li jk e s t e r r e n . Men h e e f t ze o n d e rv e rd e e ld i n p u ls e re n d e s t e r r e n - de m eeste - en e r u p tie v e s t e r r e n , z o a ls n o v a 's o f v la m s te r r e n . Cepheïden be h o re n t o t de g ro e p van p u ls e re n d e s t e r r e n . H e t z i j n r e u z e n s te rre n d ie t i e n t a l l e n k e e r g r o t e r z i j n dan de Z on. N ie t a lle e n 6 Cepheï h o o r t b i j d ie g ro e p , m aar ook de e e rd e r genoemde s t e r n A q u ila e en ook de P o o ls t e r . De Cepheïden
fig .
1.
Een v o o r b e e ld
van een
lic h tc u r v e
e e n C e p h e id e -v e r a n d e r li jk e :d e De p e rio d e o n d erste in
van d e s t e r
fig u u r
a fm e tin g .
g ro ter n iè t
Op z i j n
dan b i j
het
sta a t
7 ,1 6
g ro o tst
is
is
van
n A q u ila e .
dagen. In
de w is s e lin g
h et
va n d e s t e r
de s te r
m i n i m a le a f m e t i n g e n .
m in s t h e l d e r
h et k le in s t
is
ster
12%
L et op dat de s te
o p h e t m om ent d a t h i j
is .
hebben een z e e r r e g e lm a tig e w is s e lin g i n hun h e ld e r h e id . De p e rio d e s van deze w is s e lin g lo p e n v o o r v e r s c h ille n d e s t e r r e n u ite e n van een dag o f d r i e t o v e e r t i g dagen. U i t waarnem ingen aan Cepheïden le id d e men a f d a t n i e t a lle e n de h e l d e rh e id r e g e lm a tig v e ra n d e rd e , maar ook de k le u r van de s t e r , en w el m et d e z e lfd e re g e lm a a t.
fig . h ij
2.
D e p e r i o d e -1 i c h t k r a c h t r e l a t i e
w e r d w a a rg en o m en b i j
M a g e lh a e n s e W o lk e n . de a fsta n d .
Er is
C e p h e ïd e n
in
g e c o r r ig e e r d
z o a ls de voor
De Cepheïden b l i j k e n ook nog op een andere m a n ie r een s p e c ia le g ro e p t e z i j n . A ls hun h e l d e rh e id en hun te m p e ra tu u r u it g e z e t w o r d t i n h e t H e r tz p r u n g -R u s s e ll- d ia g ra m b l i j k e n ze op één be p a a ld e p la a ts v o o r t e komen. D i t z ie j e i n de f i g u u r. V oo r a l l e s t e r r e n kan een p la a ts i n d i t d ia g ra m aangegeven w o rd e n . Ook l i j n e n van o n t w ik k e lin g van s t e r r e n w orden e r d i k w i j l s i n a f g e b e e ld . De id e e o n ts to n d b i j s te rr e n k u n d ig e n d a t b e p a a ld e s t e r r e n t i j d e n s hun e v o lu t i e m is s c h ie n i n h e t C e p h e ïd e n sta d iu m te re c h tk o m e n en dan t i j d e l i j k een v e r a n d e r li jk e s t e r w orden. B l i jk b a a r m oet e r een o f a n d e re o o rz a a k t e v in d e n z i j n waarom s le c h t s b e p a a ld e s t e r r e n gaan p u ls e re n en Cepheïde w o rd e n . En d i t h a n g t nauw samen met de o o rz a a k van h e t p u ls e re n z e l f .
pulserende sterren
•*fig .
3.
p la a ts kend.
( K e lv in )
H e t H e r t z s p r u n g -R u s s e l l -d i a g r a m van d e C e p h e id e n v a r ia b e le n
De h o o fd re e k s
hun g e b o o r t e sterren het
tem peratuur
te
is
de l i jn
tere c h tk o m e n e n
v in d e n
e v o lu tie s p o o r
z ijn .
In
m et d e g e te
w a ar s t e r r e n
h e t d ia g r a m i s m et
e n e e n m e t 5 z o n s m a s s a 's
g e te k e n d ,
h o o fd re e k s .
het
C e p h e id e -in s t a b i li t e it
in
na
w a ar d e m e e s t e
van een s t e r
Z e k u n n en i n
er
ook
3 z o n s m a s s a 's van a f de
g e b ie d
van de
te re c h tk o m e n .
S p e c tro s c o p is c h e m e tin g e n l i e t e n z ie n da t het o p p e rv la k van de s t e r n a a r ons to e le e k te komen a ls de s t e r m in d e r h e ld e r w e rd , en van van ons a f le e k t e g a a n a ls de s t e r h e t h e ld e r s t was. Om d i t t e kunnen v e r k la r e n s t e ld e men een t h e o r ie op d ie in h ie ld d a t Cepheïden p u ls e re n d e s t e r r e n z i j n : de b u it e n s t e la g e n van de s t e r z w e lle n a fw is s e le n d op o f k rim p e n in ;
In de b u it e n s t e la g e n van de s t e r kunnen p r o cesse n o p tre d e n , w a a rd o o r h e t s te r o p p e r v la k kan gaan p u ls e r e n . Een g e d e e lte van de e n e rg ie d ie d o o r een s t e r w o rd t u i t g e s t r a a ld kan b l i j v e n han gen i n de b u it e n s t e la g e n d o o rd a t d a a r aanw ezige h e liu m - en w a te rs to fa to m e n w orden g e ïo n is e e rd . D i t pro ce s k o s t e n e r g ie . A ls de s t e r nu z 'n k l e i n s t e omvang h e e f t , z a l de d ru k i n de b u it e n s te la g e n h ie r d o o r i e t s toenem en en z o rg e n v o o r h e t u i t z e t t e n van d ie la g e n . A ls de te m p e ra tu u r d a a l t , kunnen de io n e n w e er re c o m b in e re n . D i t ge b e u r t a ls de s t e r z i j n g r o o t s t e omvang h e e f t . De e n e rg ie w o rd t a fg e g e ve n en de d ru k d a a l t , w a ar d o o r de s t e r k r im p t . U i t b e re k e n in g e n i s g e b le k e n d a t deze p ro c e s sen een k le in e v e r s t o r in g i n h e t e v e n w ic h t d a t norm aal i n een s t e r h e e r s t , kunnen v e r s te r k e n t o t d u i d e l i j k p u ls e re n van h e t o p p e rv la k . De voo rw a arde n w a a ro n d e r h e t p u ls e re n o p t r e e d t , z o a ls de te m p e ra tu u r, de d ic h t h e id en h e t h e liu m g e h a lte van de s t e r , b l i j k e n v e r v u ld t e w orden in een b e p a a ld s ta d iu m van de e v o lu t i e van s t e r r e n met een massa van meer dan d r i e k e e r d ie van de zon. H eel in h e t k o r t was d i t de t h e o r ie o v e r de 'ademende r e u z e s t e r r e n ' d ie Cepheïden z ï j n . N ie t v e e l a a n d a ch t was e r v o o r de v e r s c h ill e n d ie e r z i j n met an d e re p u ls e re n d e v e r a n d e r lijk e n , d ie e rg l i j k e n op de C e p h e ïd e n , z o a ls de W - V ir g in is s t e r r e n (C e ph eïden m et k le in e r e m a s s a 's ) , o f R R -L y ra e s te rre n (m et z e e r k o r t e p e r io d e s ) . Of v o o r de o n g e lijk m a t ig e v e r d e lin g van 'k la s s i e k e ' Cepheïden met k o r t e o f j u i s t la n g e p e rio d e s o v e r d e le n van onze Melkweg en in a n d e re m e lk w e g s te l s e ls . F ig .4.
een a p arte gro ep In h e t b e g in van deze eeuw deed de s t e r r e n k u n d ig e H e n r ie t te L e a v i t t o n d e rzo e k n a a r Cepheïden i n de K le in e M agelhaense W olk. Z i j vond een m erk w a a rd ig e r e l a t i e tu s s e n de p e rio d e s van de s t e r re n en hun l i c h t k r a c h t : e r b le e k v o o r a l l e s t e r r e n t e g e ld e n d a t n a arm a te de p e rio d e van h e ld e r h e id s w is s e lin g e n k o r t e r w a s, de a b s o lu te h e ld e r h e id van de s t e r k le in e r w as. En h e t omgekeerde g o ld o o k : m in d e r h e ld e re s t e r r e n hadden een k o r t e r e p e rio d e dan h e ld e re s t e r r e n . D i t i s een z e e r b e la n g r i jk verb an d g e b le ke n to e n men in a n d e re s t e r r e n s t e ls e ls ook Cepheïden vo n d . U i t de gem eten p e rio d e kon de a b s o lu te h e l d e rh e id a fg e le z e n worden en m et de gemeten s c h i j n b a re h e ld e r h e id kon dus de a fs ta n d van ons t o t d a t s t e r r e n s t e ls e l b e p a a ld w o rd e n . De m ethode b l i j k t a lle e n n i e t h é é l e rg n a u w k e u rig t e z i j n d o o r a l l e r l e i v e r s c h ill e n d ie e r to c h tu s s e n Cepheïden z i t t e n .
H eel
s c h e m a tis c h
m e c h a n is m e va n
p u ls e r e n
kunnen w erk e n . A l l e e n h ie r b ij in t r illin g .
is
u itg e b e e ld
in
C e p h e ïd e s te r r e n
de b u ite n s te
hoe h et
la g e n
zo u
komen
2. (staline.-) *
m
é
,
m Ë È të #
*
He+ f » H
fcewejinj
e - + ee
opslag van w W e - v a p # *
daling ■Jan 4e*pera1uur —► »nkrimpen
Ronald Naar
Vragenrabriek voor jongeren B e ste JW G -ers, b e d a n k t v o o r j u l l i e b r ie v e n . Het w a ren e r deze k e e r n i e t zo e rg v e e l. Deze k e e r dus w e e r a lle m a a l meedoen'. H ie r komen de a n tw o o rd e n .
Antwoorden 1. A n ta re s s t a a t i n de S c h o rp io e n . 2 . Een v is u e le d u b b e ls te r is een d u b b e ls te r d ie met h e t b lo t e oog (w e l o f n i e t m et b e h u lp van een k i j k e r ) g e s c h e id e n kan w orden w a a rg e nomen. 3. Met " d w a a ls t e r " b e d o e lt men " p la n e e t" .E e n p la n e e t d r a a i t om de Z on. H et l i j k t a l s o f h i j a ls s t e r tu s s e n de e c h te s t e r r e n d o o r beweegt ( d w a a lt ) . 4 . Waar de baan van de Maan de e c l i p t i c a lig g e n de knopen van de maanbaan.
s n ijd t
ZON.
A. B eg in van d e avond B . M id d e r n a c h t. C . B eg in \*3n d e ocM end.
5 . In g e s lo te n tu s s e n de s te rr e n b e e ld e n T w e e lin g e n , S t i e r , E rid a n u s , H aas, G ro te Hond en K le in e Hond, l i g t h e t s t e r r e n b e e ld O r io n . 6 . W olken b e sta a n u i t zw evende, h e le k le in e w a te r d r u p p e lt je s (e v e n tu e e l i j s d e e l t j e s ) . 7 . De a fs ta n d t o t de Androm edanevel kan be p a a ld worden m et b e h u lp van C eph eïde n. Cepheïden z i j n een t y p is c h s o o r t v e r a n d e r lijk e s t e r r e n . De s t e r re n k u n d ig e Hubble h e e f t in de s p ira a la rm e n van de Androm edanevel i n 1925 Cepheïden o n t d e k t . Deze Cepheïden komen ook v o o r i n ons e ig e n melkweg s t e l s e l . Door h e ld e r h e id s v e r g e lijk in g van de Cepheïden u i t ons e ig e n s t e ls e l met d ie u i t h e t A n d ro m e d a s te ls e l kan de a fs ta n d t o t deze A n d ro medanevel b e p a a ld w o rd e n . D i t w o rd t u i t v o e r i g b e s p ro k e n in h e t a r t i k e l op p a g in a 4 van d i t num m er. 8 . De kans d a t we een m e te o o r z ie n i s nS m id d e r n a c h t g r o t e r dan e r v o o r . Om d i t t e b e g r ijp e n moet j e de A ard e maar eens v o o r s t e lle n a ls een f i e t s e r , en de g r u is d e e l t j e s i n h e t h e e la l a ls re g e n d ru p p e ls w a ar de Aarde d o orh een f i e t s t . H et g e z ic h t van de A a rd e k r i j g t meer d ru p p e ls op z ic h dan z i j n a c h te r h o o fd . In h e t e c h t i s de " g e z ic h t s k a n t" van de Aarde de k a n t w a ar de A ard e v a n u it de d o n k e re k a n t de v e r l i c h t e k a n t i n d r a a i t , o f te w e l de o c h te n d k a n t. Aan deze 'k a n t komen e r dus meer g r u is d e e l t j e s op A a rd e .
10 p u n te n : W o lf W o lfs w in k e l, H ilv e rs u m (1 9 7 3 ) ; D e nise van S t r a t e n , P a p e n d re c h t (1 9 7 1 ) ; S ander de V rie s Robbé, Amsterdam (1 9 6 8 ) ; L i l y K an sel a a r , Rhoon (1 9 6 7 ). 9J p u n t: M arc Dubbeldam , H a rd in x v e ld -G ie s s e n d a m (1 9 7 0 ).
9 . B i j V o lle Maan s ta a n Zon en Maan i n o p p o s it ie . 10. Een r e f r a c t o r i s een le n z e n k ij k e r . R e fr a c tie b e te k e n t b r e k in g . De le n s b r e e k t a ls h e t w a re h e t lic h t .
9 p u n te n : R ic h a rd van O p s t a l, N ie u w e ke rk a /d I J s e l (1 9 7 1 ) ; Sandra D a v id s , Z e is t (1 9 7 0 ) ; A rd ja n B e sse , H . I . A m b a c h t(1 9 7 0 ); R o b e rt K le in -D o u w e l, W ierden (1 9 6 9 ); John B e e re p o o t, Spanbroek (1 9 6 6 ).
Uitslag
8J p u n t: M a r t i j n V is s e n b e rg , P ijn a c k e r (1 9 7 4 ) ; M arc V in k , A xel ( 1 9 6 8 ) ; D ir k de B r u i j n , Doorn (1 9 6 6 ).
8 p u n te n : J o o s t Ruempol, O e g s tg e e s t ( 1 9 7 0 ); R ic h a rd de G r i j s , Wolvega ( 1 9 6 9 ) ; Je ro e n R o e p e r, U ith o o rn (1 9 6 9 ) ; J a c q u e lin e van T o u r, K rim oen a /d IJ a e l (1 9 6 8 ). 7J p u n t: Mark H u is s in g , A p e ld o o rn (1 9 6 8 ). 7 p u n te n : P ie t e r L u t e i j n , Den Haag ( 1 9 7 5 ) ; S ta n fo r d Madge, Den Haag (1 9 7 5 ) ; Arnaud H e s s e lin k , 's H eerenberg (1 9 7 2 ) ; E rw in -A n n e van de M e u le n , S te e n w ijk (1 9 7 2 ) ; N i e l i V r ijh o e v e n , Drunen (1 9 7 2 ); Marc H i l h o r s t , H oevelaken (1 9 7 1 ) ; R o d e ric k Klom pé, P ijn a c k e r (1 9 7 1 ) ; Danny Siepm an, C o lij n s p la a t (1 9 6 7 ). E r i s één p r i j s j e v e r l o o t . M a r t ij n P ijn a c k e r i s de g e lu k k ig e .
Zo, d a t w aren ze w e e r v o o r deze k e e r . N ie t makke l i j k hè? M aar j u l l i e mogen e r ook nog w e l w a t van le r e n . A ls j e a l l e s m eteen w e e t, i s e r ook n i e t v e e l aa n. S tu u r g e r u s t j e a n tw o o rd e n i n , ook a l w e e t j e ze n i e t a lle m a a l. V erm eld op j e in z e n d in g j e naam, a d re s en j e w o o n p la a ts . En ook j e g e b o o rte d a tu m ( g ra a g ook op de e n v e llo p p e ) Je k u n t j e o p lo s s in g s tu r e n n a a r: R o na ld N a ar, B . v . d . B e r g h s tr a a t 19, 6512 DD NIJMEGEN. De in z e n d in g e n m oeten w el v o o r 20 m a a rt b in n e n z i j n . Veel succes erm ee, en t o t de v o lg e n d e k e e r!!
V is s e n b e rg u i t
Nieuwe vragen 1. W a t* is een s c h r ik k e lja a r ? Is 1984 een s c h r i k k e lja a r ? 2 . Wat h e e f t de Maan met Pasen t e maken? 3 . Noem tw ee s te rre n b e e ld e n d ie een gemeenschap p e l i j k e s t e r hebben. 4 . Waarom z i j n e r meer in s la g k r a t e r s op de a c h t e r k a n t van de Maan dan op de v o o rk a n t? 5 . In w e lk s t e r r e n b e e ld s t a a t de s t e r Merak? 6 . Kan een b u it e n p la n e e t in c o n ju n c t ie met de Zon s ta a n ? 7 . Wat i s een g a la c tis c h e n e v e l? 8 . Wat i s g r a v i t a t i e ( G r a v it a t ie k r a c h t ) ? 9 . Kun j e i e t s o v e r de regenboog v e r t e lle n ? 10. W aartoe d ie n t een v o lg k ijk e r ?
Wegens b e ë in d ig in g hobby te koo p:
ge he el i s m et succe s g e b r u ik t in zo n n e - en m a a n fo to g r a fie . 1 1 ,5 cm. Newton r e f l e c t o r ( P o l P r i j s : ƒ 4 7 5 ,l u x ) . P a r. m o n te rin g . O c u la ir e n : A Tevens t e koo p: f o to a d a p te r 20 mm. H uygens, 6 mm. Huygens. v o o r o c u la ir p r o je c t ie ( u i t • Z o e k e r: z e lfb o u w , 7 j x 40 mm. g e vo e rd met P -d ra a d , e c h te r -(3 0 mm. E r f l e o c u l a i r ) . V raa g ook b r u ik b a a r v o o r Olympus p r i j s : ƒ 4 0 0 ,m .b .v . e x t r a O ly m p u s -tu s s e n r i n g ) P r i j s n . o . t . k . S tuk W ido-Jan B lo k la n d , P a r i js e o le in S o la r S cree n F i l t e r (2 0 x 5 , 3332 SL DORDRECHT. T e l . : 0 7 8110 c m .) P r i j s : ƒ 4 0 ,195153. . . Te b e vrag en b i j : Te Koop: ' ' D e n n is G oossens. T e l . : 08 3 4 8-19 57 . Prim a e x e m p la a r van de roem Koop:
•
/
r u c h te J W G - k ijk e r . 18 maanden o u d . M et o p tis c h e z o e k e r 3 x 25 en s t e v ig s t a t i e f . P r i j s : ƒ 2 2 5 .M a r t i j n B eunk, T a lm a s tra a t 37, 1272 GZ HUIZEN. T e l . : 0 2 1 5 2 57555. Te koo p: 115 im . Newton s p ie g e lt e le s c o o p , F = 900 mm. 3 o c u la ir e n : H 20 mm.; OR 25 mm.; H 6 mm. Z o e ke r (5 x 24 m m .).O p p a r a la c t is c h e m o n te rin g . Met z e l f g e m aakt S o la r S cree n f i l t e r . H et
Is e r iemand d ie m ij aan een goedkope s t e r r e n k ijk e r a d a p t e r kan h e lp e n ? De k i j k e r i s een J W G - k ijk e r . H e t f o t o t o e s t e l is een F u jic a ST 901 met een Ps c h r o e fd r a a d . A ls j e e r e e n t je h e b t d ie n i e t zo d u u r i s en d ie i k van j e kan kopen, s c h r i j f o f b e l dan n a a r: P e te r B o t, K lip p e r 8 1 , 2991 KL BARENDRECHT. T e l . : 0 1 80 6-14 88 9.
De op een s t e v ig h o u te n s t a t i e f ge m on te erd e J W G - k ijk e r , F = 1000 mm. Met een z e e r goed 6 0 mm. a c h ro m a tis c h o b j e c t i e f (k re e g b i j de k e u r in g 2 p lu s je s i . p . v . 1 ) . B ijb e h o re n d e a c c e s s o ir e s : dauw kap, H25 mm. o c u en z e n it p r is m a . P r i j s : ƒ 1 9 5 ,- Te b e vrag en b i j : Edwin D o n d e rs, Nadorstw eq 17, 4333 AK MIDDELBURG. T e l ■ 0 1 18 0-25 66 8. Te Koop: S p ie g e l k i j k e r , z e lfb o u w . H o o f d k ijk e r : s p ie g e l 20 cm, F = 1800 mm. V o l g k i jk e r : s p ie g e l 12 cm, F = 1200 mm. Z o e k e r: 6 x 3 2 . V o lm o to r. P a r a la c tis c h e o p g e s te ld op een zw a ar h o u te n s t a t i e f . Tevens f o t o t o e s t e l m et a d a p te r . Twee o c u la ir e n ( o . a . 12$ nm H uygens) M a a n f il t e r s , d i v . k le u r e n f ilt e r s vo o r fo to to e s t e l. P r i j s ƒ 1 5 0 0 ,- Te b e vra g e n b i j : Fam. v . Z u y le n , I J s s e l d i j k 23 8, 2922 BL KRIMPEN A/D IJSSEL. T e l . : 0 1 80 7-13 67 8.
astronomische kalender
Bart de Lange
MEI .
J lt
* r -
HA DIE LUITJES! En hoe b e v a lt h e t no u, h e t nieuw e ja a r ? Wat g a a t de t i j d to c h s n e l. Zo i s h e t nog 1983 d a t i k d i t s c h r e e f en nu j u l l i e d i t le z e n i s h e t a l m a a rt 19 84.......... E n f in , d i t k w a r ta a l hebben we to c h w eer twee u i t s c h i e t e r s : Mars en de Zon. De p la n e e t Mars w o rd t s te e d s in t e r e s s a n t e r v o o r de t e le s c o o p b e z it t e r en i n mei i s e r een g e d e e lt e lij k e z o n s v e r d u is t e r in g . Dus b e g in nu a lv a s t maar m et duim en v o o r een w o lk e n lo z e hemel op d ie dag. Op 26 m a a rt g a a t de z o m e r tijd w e er i n , en z a l h e t pas ' l a t e r ' d o n k e r w o rd e n . N ie t zo le u k dus v o o r de w a arn em ers, z o a ls i k , d ie w i l l e n waarnemen en ook nog aan hun n a c h t r u s t to e w i l l e n komen. M aar j a , ge m oet e r n a t u u r l i j k w e l i e t s v o o r o v e r hebben om a l h e t m oois t e kunnen b e k ijk e n . Nou, i k hoop d a t e r d i t k w a rta a l v e e l in te r e s s a n t s v o o r j e te z ie n i s . . . .
k w artaaloverxich t MERCURIUS. V a n a f 19 m a a rt kun j e deze ' s n e l l e ' p la n e e t waarnem en. H i j i s dan z ic h tb a a r k o r t na zo n s on de rgan g i n h e t w e s te n . H e t w o rd t de m o o is te v e r s c h i jn i n g van h e t j a a r , dus g r i j p j e k a n s . I n de e e r s te weken van a p r i l neemt de h e ld e r h e id a f , maar dan w o r d t de a fs ta n d t o t de a a rd e k l e i n e r . A ls j e
F ig .l. z o a ls
M a rs e n S a tu rn u s ze
in
w ei
s te rre n b e e ld te
z ie n
n ie t
in
z ijn .
Ze z u lle n
m et e lk a a r i n
j u n k t i e k o m en . sterren
z ijn
h et
W eegsch aal kon-
D e tw ee
a en
K
•CA
•
6 t i-
bra e.
16 M e i
d o o r j e te le s c o o p k i j k t , z ie j e de p la n e e t g e le id e l i j k g r o t e r w o rde n. M e rc u riu s b l i j f t t o t 13 a p r i l z ic h t b a a r . Wat VENUS b e t r e f t kan i k h e la a s k o r t z i j n : m is s c h ie n d a t j e hem i n de e e r s te dagen van m a a rt nog a a n t r e f t in de o c h te n d s c h e m e rin g , la a g i n h e t z u id - o o s te n . Maar de r e s t van d i t k w a rta a l i s h i j n i e t t e z ie n , d o o rd a t deze p la n e e t v ó ó r de zon op kom t. Je z u l t m oeten w a chten t o t e in d se p te m b e r e e r j e de p la n e e t w e er k u n t z ie n . MARS d a a re n te g e n i s h e t h e le k w a rta a l z ic h t b a a r . De p la n e e t v e r w ijd e r t z ic h van S a tu rn u s en w o r d t h e l d e r d e r dan deze p la n e e t , d o o rd a t h i j d i c h t e r b i j
zonsverduistering : 30 mei Woensdag 30 m e i, e n ig e u re n v o o r z o n so n d e rg a n g , i s e r v a n u it N e d e rla n d en B e lg ië een g e d e e lte l i j k e z o n s v e r d u is t e r in g t e bew onderen. V oo r de p re c ie s e t i j d s t i p p e n van aanvang en e in d e van de v e r d u i s t e r in g v e r w ijz e n we n a a r de t a b e l. M is deze v e r d u i s t e r in g n i e t , w a n t h e t d u u r t t o t 1994 v o o r d a t we w e er een z o n s v e r d u is t e r in g v a n u it N e d e rla n d kunnen waarnemen. Deze z o n s v e r d u is t e r in g i s b o v e n d ie n nog b ijz o n d e r , om dat h e t een van de m o o is te b e lo o f t t e worden d ie s in d s la n g v a n u it N e d e rla n d t e z ie n i s ge w e est. Je w e e t n a t u u r l i j k a l la n g d a t j e n i e t zomaar n a a r de zon m oet k ij k e n . D a t i s h e e l s le c h t v o o r j e og en . Daarom moet j e een f i l t e r g e b ru ik e n . En dan b e d o e le n we n i e t een b e ro e t g la a s je , maar b i jv o o r b e e ld tw ee g e z w a rte n e g a tie v e n o p e lk a a r . A lle e n g e z w a rte z w a r t - w it f i l m is g e s c h ik t , dus geen k le u r e n f ilm g e b ru ik e n . J e k u n t de tw ee nega t ie v e n h e t b e s te i n een d ia ra a m p je d o e n , d a t h o u d t w a t m a k k e lijk e r v a s t . V e rd e r z i j n n a t u u r l i j k ook de d o n k e rg ro e n e g l a s f i l t e r s t e g e b r u ik e n , o f h e t zogenaamde " S o la r - S c r e e n " . V oo r de f o t o g r a f e n o n d e r ons b ie d t deze v e r d u is t e r i n g v o lo p m o g e lijk h e d e n . De g e d e e l t e l i j k v e r d u is t e r d e zon i s h e t b e s te t e f o t o g r a f e r e n met
een camera v o o rz ie n van een t e l e l e n s , o f met een te le s c o o p . In b é id e g e v a lle n i s h e t n a t u u r l i j k b e t e r v o o r j e g e zo n d h e id èn j e a p p a ra tu u r om g e b r u ik t e maken van f i l t e r s . We hopen o v e r e n ig e t i j d een p a a r m ooie f o t o ' s en g e te ke n d e w aarne m ingen aan t e t r e f f e n .
Tabel 2 . S c h ijn g e s t a lte n van de Maan. Maanwaarnemingen kunnen h e t b e s te gedaan w orden ron d E e rste en L a a ts te K w a r t ie r . D eep-S ky-w aarnem ingen b i j a fw e z ig h e id van de Maan doen. N ie u w e Maan
2 m a a rt
19h31m MET
V o lle
E e r s t e K w a r tie r
10 m a a rt
19h27m MET
la a ts te
V o lle
17 m a a rt
llh lO m
Maan
L a a ts te
K w a r tie r
24 m a a rt
8h5Bm MET
N ie u w e Maan
1 a p r il
1 4hl0m MEZT
E e r s t e K w a rtie r
9 a p r il
6h51m MEZT
A ls j e JUPITER w i l t z ie n moet j e v ro e g o p s ta a n . H i j i s ‘ s o c h te n d s i n h e t z u id - o o s te n d u i d e l i j k t e z ie n . J u p i t e r kom t dag na dag v ro e g e r op en w o rd t dan s te e d s b e t e r z ic h t b a a r . In de maand mei z a l h i j b i j zonsopgang i n h e t z u id e n z ic h tb a a r z i j n ; v a n a f 29 a p r i l k o e r s t h i j n a m e lijk in wes t e l i j k e r i c h t i n g te n o p z ic h te van de s t e r r e n . SATURNUS i s nog s te e d s z ic h t b a a r i n h e t s t e r r e n b e e ld W eeg scha al, v a n a f m id d e rn a c h t. H i j z a l s te e d s v ro e g e r opkomen en i n mei i s h i j de g e h e le n a c h t z ic h t b a a r . Op 3 mei i s h i j in o p p o s it ie met de zon . V oo r h e t b l o t e oog i s S a tu rn u s geen im p osa nt o b je k t , m aar a ls j e een te le s c o o p b e z it kan j e van z i j n s c h o o n h e id g e n ie te n . L e t dan v o o ra l eens op de m a a n tje s van de p la n e e t en op z i j n r in g e n , d ie nu w e er b e t e r z ic h tb a a r w o rde n. In d i t k w a rta a l z i j n e r tw ee METEOORZWERMEN a k t i e f : de L y r id e n en de V ir g in id e n . Op 21 a p r i l b e re ik e n de L y r id e n hun maximum. Je kan o n g e v e e r t i e n m ete o re n p e r u u r ve rw a c h te n d ie h e t s te r r e n b e e ld L i e r o n t v lu c h te n . H e t z i j n z e e r s n e lle m e te o re n , maar e r z i t t e n ook v e e l h e ld e re b i j . H e t maximum d u u r t e c h t e r maar k o r t . Dan z i j n e r nog de V ir g in id e n . Deze z i j n n i e t s p e k t a k u l a i r , m aar ze z i j n w el z e e r la n g a k t i e f . De pe r io d e lo o p t van b e g in m a a rt t o t b e g in m e i, maar e r z u lle n m aar w e in ig e xe m p la re n t e z ie n z i j n . Al m et a l dus n i e t z u lk e in te r e s s a n t e m eteo ren deze maanden. De PLANETOÏDEN Psyche en H yg ie a worden aan h e t e in d van de maand mei z ic h t b a a r . De h e ld e r h e id van deze k le in e p la n e e t je s z a l r e s p e c t i e v e l i j k + 1 0 ,4 en + 1 0 ,7 z i j n . Ze tre k k e n samen d o o r h e t s t e r r e n b e e ld de bte enb ok en b l i j v e n m aandenlang in e ik a a r s n a b i j h e id . Op 30 mei i s hun o n d e r lin g e a fs ta n d h e t k l e i n s t : 1 ° 1 6 '. T o t 20 j u l i b l i j f t hun o n d e r lin g e a fs ta n d m in d e r dan 2 ° . A ls j e ze w i l t waarnemen z u l j e een k i j k e r m oeten hebben met een o p e n in g van op z 'n m in s t 75 mm. Ze k e r om t e f o t o g r a f e r e n z i j n Psyche en H ygiea de m o e ite w aard.
m aart
5
9
K w a rtie r
15 a p r i l
2 1 h llm MEZT
23 a p r i l
2h26m MEZT
MET
de a a rd e komt en z i j n d ia m e te r g r o t e r w o r d t. Z i j n h e ld e r h e id z a l toenemen van m a g n itu d e 0 t o t - 1 , 5 . I n m a a rt z a l M ars nog z ic h t b a a r z i j n 's o c h te n d s in h e t s te r r e n b e e ld W eegschaal. In de maand a p r i l i s h i j a l z ic h t b a a r v a n a f m id d e rn a c h t. En in mei i s h i j de h e le n a c h t z ic h t b a a r . Z e t j e te le s c o o p a lv a s t m aar b u i t e n ! !
3
Maan
A ls j e 's morgens k i j k t n a a r J u p it e r m et een p r is m a k ijk e r o f te le s c o o p , v in d j e de v i e r h e ld e r s t e m a a n tje s te n w e ste n van de p la n e e t. 's Avonds i s boven de h o r iz o n i n h e t w e ste n de maan z ic h t b a a r a ls een s i k k e l . T e r w i jl de d o n ke re k a n t van de maan d o o r de a a rd e fla u w v e r l i c h t w o r d t. Nu z i j n de J u p ite r m a a n tje s a l l e v i e r te n o o s te n van de p la n e e t z ic h t b a a r .
N ie u w e Maan
1 m ei
5h45m MEZT
E e r s t e K w a rtie r
8 m ei
13h50m MEZT
V o l l e Maan
15 m ei
6h29m MEZT
L a a ts te K w a rtie r
22 m ei
19h45m MEZT
N ie u w e Maan
30 m ei
18h48m MEZT
12
20 24
A ls j e op de l i j n T h o le n -B a a rle -N a s s a u -V a lk e n s waard w o o n t, kan j e 's avonds een ra ke n d e be d e k k in g waarnemen van h e t s t e r r e t j e 57 Gem (magn. 5 , 1 ) . Ten no o rd e n van deze l i j n z ie je o m stre e ks 21hl8m MET een nauwe sam enstand tu s s e n de Maan en h e t s t e r r e t j e . Ten z u id e n van deze l i j n z ie j e een b e d e k k in g . llh 2 4 m b e g in van de le n t e . De Maan t r e k t om 22h MET la n g s J u p i t e r , dus a ls j e 's morgens J u p i t e r w a a rn e e m t, d a n .z ie j e d a t de sam enstand a l a c h t e r de ru g i s .
a p ril 12 21
21
21
28
J u p i t e r 0 ° 0 3 ' te n no o rd e n van v 2 S g r , een s t e r van magn. 5 ,0 . De Maan b e d e k t
S a g i t a r i i , een s t e r van mag n itu d e 3 , 3 . Te U t r e c h t b e g in t de b e d e k k in g om 5h24m MEZT aan de v e r l i c h t e m aanrand. De u i t tr e d e i s om 6h09m MEZT aan de d o n ke re z ij d e t e z ie n . De o m s ta n d ig h e d e n .z ijn e c h t e r n i e t zo g u n s t ig , om dat de b e d e k k in g n o g a l la a g aan de h o riz o n p la a ts v i n d t . 5hl8m - 5h55m. De schaduwen van I o en Ganymedes v a lle n g e l i j k t i j d i g op J u p it e r . J e k u n t d i t a lle e n z ie n met een w a t g r o te r e k i j k e r . Je k r i j g t h e t nog d ru k vandaag. Deze dag ku n nen we n a m e lijk de g r o o t s t e L y r i d e n a c t i v i t e i t bewonderen. Weer kan j e de v i e r g r o o t s t e manen van J u p it e r te n w e ste n van de p la n e e t bewonderen.
16 R p ril 6ho o w F ig u u r manen z ijn
2.
'
O p 16 a p r i l
ten v e s t e n
sta a n
a lle
va n d e p l a n e e t .
r e s p e c tie v e lijk
Io
en
v ie r
de J u p ite r-
D e manen
E u ropa ,
3 en
1 en
2
4 z ijn
G a n y m ed e s e n C a l l i s t o .
mei 14
21h. De Maan s t a a t v la k b i j M a rs. Vanavond kun j e de ro d e p la n e e t o n d e r de v o l v e r l i c h t e Maan z ie n . Ga ron d 22h k ij k e n . 15 G e d e e lt e lijk e m a a n s v e rd u is te rin g i n de b i j schaduw . H elaas i s d i t h e m e lv e r s c h ijn s e l n i e t t e z ie n v a n u it N e d e rla n d o f B e lg ië . 21 J u p it e r n a b ij v j S a g i t a r i i (m agn.5 , 0 ) . K ij k ro n d 5 h . Met h e t ongewapend oog i s de s t e r n i e t van J u p i t e r t e s c h e id e n . G e b ru ik daarom een te le s c o o p o f een v e r r e k i j k e r . 30 Z o n s v e r d u is t e r in g ! V oo r v e rd e re gegevens v e r w ijz e n we n a a r h e t k a d e r s tu k je .
zw a k ste s t e r r e n
z ijn
zuid
v a n m a g n it u d e
4 .5 .
T abe l 1. De t i j d s t i p p e n v o o r zo n so p ko m st, zon son de rg an g en de v e r s c h ille n d e s c h e m e rin g e n . T ijd e n s de S o r g è r l ijk e sch e m e rin g s t a a t de Zon m in d e r dan 6 g ra d e n o n d e r de h o r iz o n . T ijd e n s de a s tro n o m is c h e sch e m e rin g i s d i t m eer dan 12 g ra d e n . De t i j d s t i p p e n t o t 26 m a a rt i n M idden Europese T i j d , daarna in M idden Europese Z o m e rT ijd .
b e g in
d atu m
a str.
s c h e m e r in g m a a rt
a p r il
bu rg.
zon op
zon o n d er
s c h e m e r in g
e in d e b u rg .
e i n d e astr.
s c h e m e r in g
s c h e m e r in g
5h23m MET
6h51m
7h25m
1 8 h l9 m
18h53m
2 0h l2m
16
4 57
6
6
51
18 46
19
20
20 40
31
5 17
7 16
20 12
20 46
22 12
1
5 20 30
m ei
b e g in
5
MEZT
18
6 42
5h02m MEZT
6h30m
7h05m
20h20m
20h55m
22h24m
5 15
5 55
6 32
20 46
21 23
23 04
3 40
5 33
6 11
21 03
21
23
3h20m MEZT
5h22
6h02m
2 1 h l lm
21h52m
35
22 19 22 35
20
4 54
5 38
21
30
4 40
5 27
21 48
42
36
23h55m
Veren igingsnieuws
11
ALGEMENE LEDENVERGADERING OP 12 MEI AS. E lk ja a r w ordt m instens éénmaal de algemene ledenvergade r in g gehouden. H ie r worden de b e la n g r ijk s te b e s lis s in g e n t e r goedkeuring van de leden voorgelegd, een o v e rz ic h t gegeven van h e t b e s tu u rs b e le id , en leden kunnen e r hun vragen, aanmerkingen, v o o rs te lle n e .d . over de JWG en h e t v e re n ig in s b e le id geven.Lang n ie t ie d e r l i d van de JWG komt op d ie v e rg a d e rin g , maar toch is h e t erg b e la n g r ijk d a t iedereen e r o v e r nadenkt en meepraat, want samen ma ken we de v e re n ig in g . Kun je n ie t komen maar w il je wel meedenken o f een v o o rs te l doen, vraag dan in <e a fd e lin g o f e r op een b ijeenkom st aandacht aan kan worden besteed. Ook kun je h e t b e stu u r s c h r i f t e l i j k op de hoogte brengen van j e wensen, zodat d ie op de vergadering naar voren worden g e b ra ch t. M eldt a lle vragen e .d . l i e f s t twee weken voor de vergadering aan h e t b e s tu u r. Kom je wel naar de v e rg a d e rin g , kom dan op t i j d , want de agenda is meestal nogal vo l en we kunnen n ie t veel u i t l o pen in t i j d .
punt 7. 5Tj~iJTt punt komen de b e stu u rsm u ta tie s aan de o rd e . D it ja a r za l Dik van den Oudenalder u i t h e t b e s tu u r tre d e n ; h i j s t e l t z ic h n ie t h e rk ie s b a a r. Naast hem zal ook Jan R oelof van der Meer a ftre d e n a ls b e s tu u r s lid voor U n ive r sum. Het b e stu u r w il de volgende mensen voor benoeming voor dragen: Hans van Wuyckhuyse, een onbekende in JWG-kringen. H ij w ild e de m o e ilijk e taak van penningmeester op z ic h ne men en is daar op verzoek van h e t b e stu u r a l e n th o u s ia s t mee begonnen.De andere persoon is P e te r V eenstra, een oude bekende van de JWG-kampen, d ie voor Universum in h e t be s tu u r z i t t i n g moet gaan nemen. Op het moment is de fu n c tie van v o o r z it t e r , met h e t a f t r e den van D ik , vakant. Er w ordt geprobeerd door een fu n c tie w is s e lin g binnen h e t b e s tu u r deze lege p la a ts van v o o r z it t e r op te v u lle n . B ij h e t te r perse gaan van deze Universum was nog n ie t bekend hoe d i t p re c ie s za l gaan. punt 8 , 9 en 10. le n o v e rz ic h t van de b e la n g r ijk s te a c t iv it e it e n en voorne mens za l h i e r b ij worden gegeven. Er is ru im te voor vragen, opmerkingen e .d . v a n u it de le d e n verg a d erin g .
agenda alv 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
Opening, mededelingen en aanpassingen van de agenda Ingekomen en uitgegane stukken Notulen algemene le d e nvergadering mei '83 en o k to b e r '83 J a a rv e rs la g 1983 F in a n c ie e l v e rs la g 1983, v e rs la g van de kascommissie B e g ro ting 1984 Bestuur A fd e lin g e n Universum, brochures en verkopen Zomer- en weekendkampen B e le id s p la n 1984-1986 Wat v e rd e r nog t e r ta f e l komt Rondvraag Oatum voor de volgende vergaderinq S lu it in g
toelichting op de agenda unt 3. ö tïïïë n worden gemaakt zodat la t e r p re cie s kan worden na gegaan wat e r gezegd en b e slo te n is op een v e rg a d e rin g . Ze worden gemaakt door h e t b e s tu u r, maar moeten goedgekeurd worden door de le d e n , om te zie n o f a lle s j u i s t is weerge geven en n ie ts is v e rg e te n . De n o tu le n van de algemene le denvergadering van mei 1983 staan in Universum nuumer 3 van 1983 en d ie van de b ijz o n d e re ledenvergadering van o kto b e r 1983 in Universum nummer 1 van 1984. unt 4. e t ja a rv e rs la g moet evenals de n o tu le n besproken en goedgekeurd worden door de leden. Je v in d t het ja a rv e rs la g over 1983 op pagina 13 van d i t nunner. punt 5 . Het fin a n c ie e l v e rs la g g e e ft een o v e rz ic h t van de fin a n c ië n van h e t afgelopen ja a r . Het w ordt gemaakt door de pen ningm eester. Het s ta a t op pagina 14 van d i t nurmier. De kasco rm is s ie c o n tr o le e r t de fin a n c ië n van de JWG. Haar b e vin dingen zu l je op ve rg a d e rin g horen. punt 6 . be b e g ro tin g g e e ft aan hoe h e t geld h e t komende ja a r g e b ru ik t za l worden hoeveel de v e rs c h ille n d e a c t iv it e it e n en "pos ten nodig hebben. Het s ta a t op pagina 16 van d i t nunmer.
punt 11. Na h e t v ijf ja r e n p la n d a t t o t 1983 lie p , za l h e t b e stu u r een tw eejarenplan p re se n te re n , met de b e la n g r ijk s te b e le id s v o o r nemens voor de lange te rm ijn . Daar w o rdt nog aan gewerkt.
notulen b a lv oktober 1983 1. Opening, mededelingen. Aanwezig waren: Het v o l t a l l i g gekozen deel van h e t hoofdbe s tu u r, te weten: Dik van den Oudenalder ( v o o r z it t e r ) , Ronny Roos, Edwin M ath le n e r, M a rië t H o fste e , E rik Schoute en Jan R o e lo f van der Meer. Het toegevoegde l i d Hans van Wuyckhuyse was a fw e zig . Verder waren e r 11 stem gerechtigde leden aan w e zig , alsmede enkele b e la n g s te lle n d e n , waaronder: d h r. de G ra a ff, d h r. van Amerongen en d h r. G ie lin g h . 1. Opening, m ededelingen. E r was een ingekomen s tu k , een b r i e f van a fd e lin g Zeeland. Z i j schreven d a t ze h e t n ie t eens waren met onze v o o rs te l le n inzake h e t veranderen van de doelen van de fondsen. De ze b r i e f was e c h te r n ie t la n g e r van to e pa ssin g . 2. Bespreking van de bestemming van de fondsen. De s it u a t ie rond de fondsen is na de aankondiging 1n U n ive r sum van deze ve rg a d e rin g nogal in g rijp e n d g e w ijz ig d , in v e r band waarmee h e t b e stu u r v la k voor de ve rg a d e rin g nog een s p e cia a l nuirmer van Kontakt h e e ft rondgestuurd. H et komt e r op neer d a t /3 7 .0 2 0 .0 8 u i t h e t Bureaufonds beschouwd moet worden a ls s u b s id ie g e ld van de Koepel en dus naar de Koepel terug moet. Verder a d v is e e rt de Koepel ons om de be ld e fond sen samen te voegen. Bovendien b l i j k t h e t nu weer wel moge l i j k om met h e t geld van d ie fondsen iemand p a rt- tim e in d ie n s t te nemen. Het JWG-bestuur w il h e t l i e f s t n ie t één be paald doel voor de fondsen, maar een s o o rt gecombineerd doel voor h e t gecombineerde fonds (dus één fonds voor b i j v . het b e ta le n van een p a rt-tim e k ra c h t o f h e t aanschaffen van typemachines e . d . ) . V r . : Waarom kon e r e e rs t geen en nu wel een b e ta a ld e k ra c h t komen? A n tw .: Op de o o rs p ro n k e lijk e m anier kon h e t n ie t , maar nu b l i j k t het op een andere m anier wel te kunnen. V r .: Waarom een b e ta a ld e k ra c h t i . p . v . v r ijw illig e r s ? A ntw .: De a d m in is tr a tie ko st veel werk zolang h e t nog met de hand g e b e u rt; Een p a rt- tim e k ra c h t zou a ls overgang be doeld kunnen worden tussen nu en h e t moment van w a a ra f we een computer van de Koepel kunnen g e tru ik e n , In de toekom st. Met deze computer zou dan onder andere de le d e n a d m in is tra t i e gedaan kunnen worden. V r .: Wat is e r aan de hand met de su b sid ie ? A ntw .: /6 5 0 0 ,- over 1982 en een g ro o t deel van de su b s id ie over 1983 is nog n ie t ontvangen maar is door de Koepel ge rese rve e rd . V r .: Waarom moet een deel van de fondsen naar de Koepel?
Verenigingsnieuws A n tw .: Het is daar o o it v ia een omweg vandaan gekomen. Nu moet h e t te ru g . V r .: Waarom is h e t b i j h e t c o n tro le re n van de boeken n ie t e e rd e r opgemerkt? A ntw .: Het is een g re n s g e va l. D e s tijd s dacht men d a t h e t wel kon, t e r w i j l d a t n ie t zo was. V r .: Bestaat d ie ƒ37.020,08 a lle e n u i t p a p ie r, a fko m stig van de tra n s a c tie s ? A ntw .: Het bedrag is a ls v o lg t samengesteld: - I n rekening gebrachte kosten Haagse Courant (a fk o m s tig van p a p ie r) ƒ 2 6 .3 5 3 ,- I n reke n in g gebrachte kosten JWG-kampen S 2.556,08 - S to rtin g e n gedaan in 1979 in h e t in v e n ta r is fonds v ia de JWG-giro (geboekt a ls inkopen b i j JWG) ƒ 2 .7 1 0 ,-Rente o v e r h e t gemiddeld sa ld o van h e t per ja a r u its ta a n d bedrag o ve r de ja r e n 1979 t/m 1982 ƒ 5 .4 0 1 ,ƒ37.020,08 V r . : Wat k r ijg e n we nou te ru g voor d ie ƒ37.020,08? A n tw .: We behouden onze norm ale s u b s id ie , m isschien k r ijg e n we (een deel van) h e t bedrag te ru g a ls su b s id ie voor een s p e cia a l p r o je c t. 8ovendien z a l h e t JWG haar t i j d weer aan andere dingen kunnen besteden. Wel d ie n t u it d r u k k e lijk gezegd te worden, d a t b i j d ie ƒ37.020,08 geen do n atie s van ouders z it t e n ! '. V r . : Wat doet de Koepel met h e t geld? A n tw .: Ze proberen h e t te rese rve re n op een s p e c ia le re ke n in g voor de JWG. D it hangt e c h te r a f van de toestenrning van h e t WVC (s u b s id ie ve rlenend m in is t e r ie ) . V r . : Gaat e r nu geld van S i j t h o f f voor de JWG naar de Koepel? A n tw .: Het was een schenking in p a p ie r, geen g e ld , d a t door S i j t h o f f aan ons werd geschonken. H iervan s ta a t n ie ts zw a rto p -w it. Er z i j n wel kosten voor p a p ie r b i j de Koepel gede c la re e rd , t e r w i j l d a t g e ld n ie t aan p a p ie r werd uitgegeven maar in h e t fonds g e s to r t. D it was boekhoudkundig o n ju is t . Wat wel had gekund was d a t w i j h e t p a p ie r aan S i j t h o f f be ta a ld e n en d a t d ie vervolgens v o o r een z e lfd e bedrag een schenking aan de JWG deed. V r . : Is d i t een n a la tig h e id van h e t b e s tu u r geweest? A n tw .: De toenm alige penningmeester dacht d a t h e t zo kon, de r e s t van h e t b e stu u r nam aan d a t d a t zo was. Een mede w erker van de Koepel h e e ft steeds de boeken g e ko n tro le e rd , d ie maakte geen bezwaar. Iedereen z a t op h e t verkeerde spoor. De penningmeester van de Koepel vond nu d a t h e t n iè t k lo p te . Ze hebben vroeger de boeken wel goedgekeurd.^De G ra a ff: "Oe Koepel g e e ft geld u i t in naam van WVC, a ls zo 1 e t s 'b jj een c o n trö le van WVC boven w a te r komt lo o p t de h e le s u b s i d ie van de Koepel gevaar. De fo u t l i g t h ie r n ie t b i j een persoon maar b i j een verkeerde in s c h a ttin g . V r . : Welk deel van h e t g e ld is a fko m stig van donaties? A n tw .: Het in v e n ta ris fo n d s helem aal. Het bureaufonds b e sta a t voor ƒ23.690,72 u i t d o n a tie s . Van d i t g e ld h o e ft n ie ts te worden b e ta a ld aan de Koepel. V r . : H e e ft de JWG nog wel g e ld , i.v .m . n ie t ontvangen s u b s i die? , ' A n tw .: We komen g e ld t e k o r t , maar d e c la ra tie s worden wel be ta a ld . V r . : Is h e t geld een d o n a tie aan WVC? A n tw .: Nee, maar e lk e keer w o rdt de hoogte van de su b s id ie wel opnieuw bepaald. De Koepel zou h e t geld ook anders kun nen v e rd e le n . A ls WVC zou vinden d a t de Koepel 1n haar con tro le re n d e taak te k o r t is geschoten, zou ze de s u b s id ie kun nen verm inderen. V r . : Waarom kan een b u re a kra cht nu wel? A n tw .: E r 1s toestenrning nodig van WVC voor h e t a a n s te lle n
12 van mensen. WVC b e ta a ld e r in e lk geval n iè t aan mee. V r.:d e G r a a ff:" N ie t a lle gelden d ie in h e t bureaufonds te re c h t kwamen waren v o o r d i t doel bestemd. Wat e r nu o v e r b l i j f t d u id e lijk w e l'. V o o rs te l: beide fondsen samenvoegen. Voor: JO, Tegen: 0 Onthoudingen: 1. V o o rs te l: h e t b e s tu u r k r i j g t een m ach tig in g om t o t een be drag van ƒ3000,- p e r a a n s c h a ffin g bestedingen te doen u i t het fonds, met een maximum van ƒ 1 0 .0 0 0 ,- t o t a a l. Voor g ro te re bedragen is toestemming van een le d e nvergadering n o d ig . Voor: 9 ; Tegen: Ó; Onthoudingen: 2. t ó t ko n kre te re plannen kunnen aan de volgende ledenvergade r in g worden vo o rg e le g d . Het samengevoegde fonds kan g e b ru ik t worden voor zowel in v e n ta r is a ls b i j v . een p a rt-tim e k ra c h t. Het samengevoegde fonds za l bureaufonds heten. 3. Rondvraag. V r . : Hoe s ta a t h e t met h e t encyclopedisch werk o ve r s te rre n kunde voor jongeren? A n tw .: E r w o rdt a f en to e nog wel w at aan gedaan, maar te w e in ig .
V r . : Wanneer komt de a fd e lln g s h a n d le id in g ? A ntw .: Die k r i j g t een ie t s andere o p z e t. Er w o rdt wel aan gew erkt. B in n e n ko rt komt een oproep in K o n ta k t, voor e rv a rin g e n van a fd e lin g e n . V r .: Hoe g ro o t is de a fd ra c h t aan de a fd e lin g ? A n tw .: ƒ 4 ,- per l i d p e r ja a r (m axim aal). V r .: Is e r a l een nieuwe penningmeester gevonden? A n tw .: Er is iemand d ie h e t w il doen: Hans van Wuyckhuyse. H ij d r a a it op d i t moment in h e t b e itu u r mee. V r .: Hoeveel leden gaat h e t loskoppelen van h e t abonnement en h e t lidm aatschap een a fd e lin g kosten? Antw. Geen idee. Dat hangt van de a c t iv it e it e n van de des b e tre ffe n d e a fd e lin g a f. V r .: Is h e t te d e cla re re n bedrag van te voren op een reke ning g e s to rt te k rijg e n ? A ntw .: Nee, wel kan per geval bekeken worden o f eventueel een voorschot gegeven w o rdt. 4. S lu it in g om 12.00 uur. Notu
verzorgd door M a rië t H o fste e.
w ijzigingen verkooplijst BROCHURES VAN DE BELGISCHE W S WS1
A s tro n o m is c h e
te rm e n ;
T . D e t h l e r en 8,50
J e a n Mee us Ee n w a a r n e m l n g s p r o g r a i m a v o o r b e g in n e n d e a m a te u rs Zo bouw I k z e l f m i j n k i j k e r . B a s i s c o n s t r u c t i e v o o r e e n 16 cm N e w t o n te le s c o o p met p a r a la c tls c h e o p s t e l
W S*i WS5
10,-
ItO 1 0 . -
lin g . BOEKEN
B I 85 P o o r t n a a r h e t h e e l a l ; G . S c h l l l I n g 36 B 5 G id s v a n s t e r r e n en p l a n e t e n ; G .R o th 232 B30 W e l k e s t e r i s d a t 7 ; W .W Id m an 128 8 33 O n ts ta a n e n le v e n s lo o p v a n s t e r r e n ; C .d e J a g e r en E . P . J v . d . Heuvel 2kk B 171 0 e A a r d e b e s p i e d ( s a t e l l i e t f o t o ' s ) 16 0 B 15 3 V o y a g e t o J u p i t e r ( R e s u l t a t e n v a n B
de V o y a g e r v lu c h te n , 15 6 G a l i l e o t o J u p i t e r r u im t e r e i s in 1985)
e n g e ls ) ( g e p la n d e
6 ,3 6 ,5 0 2 2 ,33 ,5 9 ,5 0
19 9 * > 3 , 20 15,50
T I J D S C H R IF T E N De j a a r g a n g e n v a n Z e n i t v a n 1 9 7 8 , 1 9 7 9 e n 1 9 8 0 , a ls m e d e d i e v a n U n iv e r s u m u i t 1977 t / m 1980 z i j n i e t m eer v e r k r i j g b a a r . U n iv e rs u m U n iv e rs u m U n iv e rs u m
1981 1982 1983
7 ,50 7 ,50 '® '_
-
DIVERSEN BB
S e r ie van (k le u r)
CC
S e rie (k le u S e rie (k le u
DD
12 p o s t k a a r t e n
z o n n e s te ls e l
v a n 12 p o s t k a a r t e n r) v a n 12 p o s t k a a r t e n r)
ste rre n ku n d e
7,25
7,25 r u im te v a a rt 7,25
Verenigingsnieuws H a llw a g H a llw a g H a llw a g
p o ste r p o ste r p o ste r
v a n d e m aa n ( g e v o u w e n ) van de s te rre n h e m e l va n M ars
2 1 ,7 5 2 1 ,7 5 21,75
0 I A - S E R 1ES HA 01 HA 02 HA 01. HA 03 MA
HA HP HP HP HP HP HP HP HP HP HP HP HP
05 06 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 ii 12
Z o n n e s t e ls e l (3 p la n e t e n en k o m eet) M e lk w e g s te ls e l N e v e ls ( T r i f i d - . L a g u n e - , N.Ame r i k a - en P a a r d e k o p n e v e l ) N e v e ls ( P le ia d e n , O r l o n - , K ra b en S lu ie r n e v e l) P la n e ta i re n e v e ls P a lo m a r S t e r r e n w a c h t A p o l l o 11 v l u c h t A s t r o n a u t e n b i j l a n d i n g A p o l l o 11 A p o l l o 1 1 , a s t r o n a u t e n aan h e t w e rk A p o l l o 9 e n 10 B e e l d e n v a n d e A a r d e ( G e m i n l en A p o llo ) A p o l l o 12 B e e ld e n v a n de A a rd e (G e m in l) B e e ld e n v a n d e A a rd e (G e m in l) A p o l l o 15 A p o l l o 16 A p o llo A p o llo
17, 17,
tijd e n s v lu c h t o . a . maanwagen
4 11, 1. 1 1 . 4
11, -
4 11 4 11.
12,75 12.75 12,75 12,75 12,75 12,75 12,75 1 2,75
jaarverslag Hoe diep is h e t dal waar de Jongerenwerkgroep in 1983 in t e re c h t was gekomen? Een d ie p te p u n t in ons le d e n ta l, b e r e ik t op 31 december 1983. De n o o d lo ttig e a f f a ir e rond de a d m in is tra t i e van de JWG vond z i j n einde in 1983. D it h e e ft de la a ts te ja re n heel w at van de b e s tu u r s a c t iv it e it g ekost. Daarom z e t ten we ons met f r is s e moed in voor nieuwe a c t iv it e it e n en za l h o p e lijk in 1984 een nieuwe o p le v in g van de v e re n ig in g te z ie n z ijn . Toch waren e r d i t ja a r enkele b ijz o n d e re a c t iv it e it e n . Een daarvan was h e t Themanummer van Universum o ve r ons z o n n e s te ls e l. D it e x tra nummer, d a t bovendien nog e x tra d ik was ook, werd behalve naar a lle JWG-ers ook naar zo 'n 1500 b a sissch o le n g e stuu rd . D it was m o g e lijk d a n k z ij een éénmalige s u b s id ie van h é t M in is te r ie van O nderwijs en Wetenschappen. Op de v a lre e p van 1984 werden bovendien 791 exemplaren van d i t nummer door de Nederlandse B ib lio th e e k c e n tra le b e s te ld . Al met a l een g ro o t succes, vooral d a n k z ij de inspanningen van de re d a c tie van Universum. Deze mensen hebben veel t i j d gestoken in h e t vinden van s c h r ijv e r s en h e t klaarmaken van de a r tik e le n . Universum k r i j g t volgend ja a r een nieuwe h o o fd re d a cte u r in de persoon van P e te r Veenstra. P e te r neemt deze fu n c tie over van Jan R oelof van d e r Heer. Bovendien werd de re d a c tie v e r s te r k t met G eert-Jan Roebers. Op de algemene ledenvergadering werd h e t v o o rs te l aangenomen om voortaan ook a lle e n een abonnement op Universum m o g e lijk te maken. D it is vo o ra l bedoeld voor b ib lio th e k e n en scholen. A lle leden van de JWG b lijv e n autom atisch geabonneerd op U ni versum. In h e t 2e nuniner van Universum werd een w e d s trijd u itg e sch re ve n voor h e t maken van een fo ld e r v o o r ru im te re iz e n in de toekom st, een r e d e lijk s u c ce svo lle w e d s tr ijd met leuke inzendingen. 1983 was door h e t b e stu u r u itg e ro e p e n t o t h e t ja a r van de a fd e lin g e n . Aan a ll e a fd e lin g e n werd een enquête g e stuu rd . De meeste a fd e lin g e n stuurden deze Ingevuld te ru g , en u i t de antwoorden ble e k d a t h e t e r toch nog lang n ie t zo s le c h t voorstond a ls h e t b e stu u r wel vreesde. N a t u u r lijk werd e r ook d i t ja a r weer een la n d e lijk e b ije e n komst gehouden, op 14 m ei, in A m e rsfo o rt. De b ije e n ko m st had d i t keer a ls thema “ Amateurs a k t le f " . Veel a fd e lin g e n H e te n wat van hun a c t iv it e i t e n z ie n . De sp re ke rs gingen ook s p e ci a a l in op h e t “ a c tie v e am ateursterrenkundige z i j n " : h e t doen van waarnemingen. Het was naast een b ijz o n d e r leuke ook een b ijz o n d e r leerzame b ije e n k o m st, d ie h o p e lijk mensen weer h e e ft g e s tim u le e rd t o t h e t doen van waarnemingen. De p ra a tje s op de gewone la n d e lijk e b ije e n ko m st worden vaak m o e ilijk gevonden, daarom werd op 17 september een sp e c ia le b ijeenkom st voor jo n g e re n georganiseerd. De b ijeenkom st begon met een welkomswoord van C h rie t T it u la e r ( n iè t de e c h te ), d ie ook de te k s t b i j h e t to n e e ls tu k je v e r zorgde.
13 HP HP HP HP
13 14 15 16
HP 17 HP 18 HP 19 HP 20 HP 22
W o lk e n s tr u c t u r e n op A arde M e r c u r i u s e n V e n u s ( M a r i n e r 10) J u p i t e r ( P i o n e e r 10 e n I I ) Z o n s v e r d u i s t e r i n g 16 f e b . ' 7 9 V i k i n g o p n am e n v a n M a r s J u p i t e r (V o y a g e r opnamen) Manen v a n J u p i t e r (V o y a g e ro p n a m e n ) Z o n s v e r d u i s t e r i n g 16 f e b ' 8 0
S a tu r n u s (Voyag ero pnam en) HP 23 Manen v a n S a t u r n u s ( V o y a g e r - I o p n . ) V o y 4 V o y a g e r - I J u p i t e r e n m ane n V o y 5 V o y a g e r - 2 J u p i t e r e n manen Zon A C o ro n a , p r o t u b e r a n s e n , k om e et Koh o u te k , m agnetogram , p a r e l s n o e r v e rd u is te rln g e .d . 20 Zon 8 R ö n tg e n z o n , U . V . Z o n , z o n n e v le k k e n pro tu b e ra n se n e .d .
12.75 12.75 12.75 '2 ,7 5 12.75 12.75 12.75 12.75 12.75 12.75
‘*6,1.6,4 6 ,-
20 4 6 ,-
Zon C P r o t u b e r a n s e n s e r ie , m a g n e e tve ld zo n n e v la m m e n , s p e c t r u m p r o t u b e r a n s 20 D 101 V e n u s , M a rs , J u p i t e r , Ganymedes, N e p tu n u s , S a tu r n u s , U ra n u s , m e te ore n20 Marsl V i k i n g o p M a r s ( d e e l s z w / w 20 S tl S te rre n b e e ld e n (e ch te f o t o 's ) 20
4 6 ,4 6 ,4 6 .4 6 ,-
Deze l i j s t v a n w i j z i g i n g e n g e e f t a l l e e n d e n ie u w e p r i j s . A c h te r e l k boek o f s e r ie d i a 's v in d t Je 2 g e ta lle n . Het e e rs te b e t r e ft h e t a a n ta l b la d z ijd e n o f d i a ' s , h e t tw eed e de p r i j s .
De ve rsn e ld grazende koeien in h e t f ilm p je over wolkenvorming zorgden voor h e t nodige p le z ie r . Het was ook v e rd e r een leuke en g e z e llig e b ije e n ko m st, w a a rb ij tevens een programma voor de ouders was georganiseerd met In fo rm a tie over s te rre n kunde a ls hobby. Deze b ijeenkom st was w a a r s c h ijn lijk h e t be g in van een nieuwe J W G -tra d itie . Over de fondsen werd op 22 o k to b e r een B ijzo n d e re Algemene Ledenvergadering gehouden. U it een onderzoek van S tic h tin g de Koepel naar de fin a n c ië le a d m in is tr a tie van de JWG in de afgelopen ja r e n , was n a m e lijk gebleken d a t een deel van het g e ld in h e t bureaufonds v ia een n ie t - ju is t e m anier afkom stig was van de j a a r l ijk s e s u b s id ie aan de JWG. D it werd n ie t g e o o rlo o fd . 0p de BALV werd b e slo te n h e t bedrag waar h e t om g in g , ƒ37.020,08, te ru g te s to rte n aan S tic h tin g de Koepel. Net a ls v o rig e ja a r werden e r deze zomer d r ie kampen gehou den, twee jongerenkampen en één ouderenkamp. Het ouderenkamp werd gehouden in Asten en was a l in mei v o l. E r waren helaas wat problemen om de jongerenkampen op t i j d v o l te k r ijg e n . De kampen z e lf draaiden goed en fin a n c ie e l q u it t e . Het ouderenkamp had met enige problemen rond h e t programma en deelnemers te maken. Voor h e t volgend ja a r werd b e s lo te n de op ze t d u id e lijk te veranderen. In a p r i l , september en november werden e r weekend-kampen ge houden voor jo n g e re n . De b e la n g s te llin g h ie rv o o r was - helaas • s te rk te ru g lo p e n d . Mede h ie rd o o r z u lle n e r 1n h e t volgend ja a r m inder gehouden worden en z a l g e tra c h t worden op andere w ijz e nieuw leven in te blazen in deze vorm van a c t i v i t e i t . Tensloote h e e ft de JWG ook nog een postbus gekregen. Het de f in it ie v e te ru g tre d e n van B e rt van Sprang u i t de ve re n ig in g noodzaakte een andere aanpak van ons "bureau" en postadres. N a tu u r lijk z ijn e r nog een heleboel andere dingen gebeurd, d ie n ie t in d i t ja a rv e r s la g sta a n. E r g e beurt nou eenmaal zo veel in een ja a r d a t j e h e t n iè t alle m aa l ku n t o p s c h r ij ven. Enige c i j f e r s en namen staan ook d i t ja a r weer a p a rt genoemd.
JW G in cijfers en namen IEDENVER100P We begonnen d i t ja a r met 1371 leden. Op 31 december 1983 was he t le d e n ta l gedaald t o t 1189. We kregen 230 nieuwe leden en 412 zeiden de JWG vaarwel. BESTUUR In het b e stu u r kwamen d i t ja a r M a rle t H ofstee ( s e c r e t a r i a a t) , Edwin M athlener (a fd e lin g e n ) en E r ik Schoute (ouder e n a k t iv it e it e n ) . Ronald Naar tra d op de ALV a f . In de loop van h e t ja a r werden Hans van Wuyckhuyse (toe ko m stig penningm eester) en P e te r Veenstra (Universum ) aan h e t be s tu u r toegevoegd. KIJKERB0UW Er werden d i t ja a r ongeveer 20 k ijk e r s gebouwd op v ie r dagen en weekenden in Bussum, A ste n , Wierden en Den Haag. BROCHURES D it ja a r verschenen e r geen nieuwe bro ch u re s, u itg ezonderd het themanummer van Universum "Op r e is in h e t z o n n e s te ls e l".
Verenigingsnieuws
14
begroting 1984 BATEN
toelichting
U itk o m s t '83
B e g ro tin g '83
•
2 1 .06 9 ,9 3
B e g ro tin g '84
22 .0 0 0 ,-
K o n tr ib u tie s
2 1 .7 5 0 ,-
Zomerkampen
1 9 .0 0 0 ,-
2 0 .0 0 0 ,-
K i jke rbo u w
6 .2 5 0 ,-
5 .5 0 0 ,-
Weekendkampen
1 .5 0 0 ,-
1 .5 0 0 .-
Rente
2 .2 5 0 ,-
1 .6 09 ,2 1
5 0 0 ,-
Verkopen
3 .5 0 0 ,-
1 .5 3 9 ,4 6
1 .0 0 0 ,-
A d v e r te n tie s Universum B ijd r a g e de Koepel
2 .0 0 0 ,-
2 .9 7 6 ,-
2 .0 0 0 ,-
2 1 .5 0 0 ,-
1 8 .0 0 0 ,-
21 .000 ,-
1.592 »93+
V e r lie s
4 6 .7 8 7 ,5 8
7 7 .7 5 0 ,-
7 4 .0 0 0 ,-
========= LASTEN B ureaukosten
8 .5 0 0 ,-
8 .7 0 2 ,7 6
7 .5 0 0 ,-
P o r t o / te le f o o n
4 .0 0 0 ,-
3 .9 5 3 ,2 2
3 .5 0 0 ,-
R e is k o s te n
1 .5 0 0 ,-
V e rg a d e rk o s te n
1 .0 6 4 ,4 0
1 .5 0 0 ,-
1 .4 4 1 ,1 5
1 .2 0 0 .» 1 .5 0 0 ,-
A d m in is tra tie k o s te n de Koepel
2 .1 5 0 ,-
1 .8 0 0 ,-
2 .1 5 0 ,-
U niversum
1 4 .5 0 0 ,-
1 3 .37 6 ,8 8
1 5 .0 0 0 ,-
I n t e r n a t io n a le c o n ta c te n B ije e n k o m s te n /a fd e lin g e n
5 0 0 ,-
5 0 0 ,-
5 0 0 ,-
1 1 .0 0 0 ,-
1 0 .36 4 ,0 7
1 1 .0 0 0 ,-
P r o p a g a n d a /te n to o n s te llin g e n
2 .0 0 0 ,-
1 .9 7 2 ,5 7
1 .2 0 0 ,-
Commissies
1 .0 0 0 ,-
8 0 3 ,0 8
8 0 0 ,-
Zomerkampen
2 1 .0 0 0 ,-
—
2 1 .6 0 0 ,-
K ijk e rb o u w
7 .5 0 0 ,-
1 .7 7 5 ,9 9
5 .5 0 0 ,-
Weekendkampen
2 .0 0 0 ,-
7 69,56
2 .2 0 0 ,-
O iv e rs e n
6 0 0 .- +
2 6 3 ,80+
7 7 .7 5 0 ,-
4 6 .7 8 7 ,5 8
op de begroting De c o n t r ib u t ie v o o r h e t ja a r 1984 is verhoogd t . o . v . 1983. Hoewel we d u i d e l i j k m in d e r leden hebben gekregen b l i j f t h e t be g r o o tte bedrag ongeveer g e l i j k (gebaseerd op 1100 le d e n ). Voor de zomerkampen s ta a t ongeveer h e tz e lfd e bedrag op de b e g ro t in g a ls v o r ig ja a r . De kampp r i j s is ie t s gestegen n l . ƒ 2 7 5 ,v o o r h e t ouderenkamp en ƒ165, v o o r h e t jongerenkam p. K ijk e rb o u w is een te ru g lo p e n d e a c t i v i t e i t . O ver 1983 le v e rd e h e t een v e r l ie s op van ƒ 1 .7 7 5 ,9 9 . D i t werd g e d e e lt e lijk v e ro o rz a a k t d o o r een onvoldoende deelname aan de kijkerbouw karapen. Vandaar d a t we e r v o o r d i t ja a r m in d e r v o o r b e g ro te n . Ook de verkopen z i j n beduidend m in d e r geworden. De b ijd r a g e van de Koepel is vo o r h e t volg e n d ja a r h e tz e lfd e b e g ro o t a ls v o r ig ja a r , hoewel e r m o g e lijk w el m in d e r s u b s id ie aan ons u itg e k e e rd zou kunnen gaan worden. 0e b e g ro tin g in z i j n geheel la a t z ie n d a t we h e t volg e n d ja a r nog weer een b e e tje z u i n i g e r hopen te doen. B e h a lve de g ro te p o sten U n ive rsum , kampen en b ije e n k o m s te n moeten de m eeste p o sten ie t s te ru g .
^
P p o e 'i! z e
350, % 7 4 .0 0 0 ,-
Z lU o n 'iw / b
H Ê T jT fcT lfcP f 6 K oM E fJ.
financieel verslag
BALANS PER 1 JANUARI 1984 PASSIVA:
AKTIVA: Kas Bank G iro G iro -re n te re k e n in g G iro -p lu s re k e n ln g G iro -s te rre k e n in g Giro-kampgroep In - en verkopen: voorraad I 3200,b e s te ld ƒ 3 01,K ijkerbouw : voorraad f 1000,g e re s .v o o r g a r. ƒ 1000,B ijd ra g e de Koepel (nog tegoed1 over 1983)
280,25 ƒ ƒ 8.918,32 ƒ 15.017,80 1 00,ƒ 318,98 ƒ ƒ 4.933,38 118,44 ƒ ƒ
2 .8 9 9 ,-
ƒ ƒ
- ,8 .0 0 0 ,- .
ƒ.40.586,17
720,Abonnementen Universum ƒ K o n trib u tie s 1984 (ontvangen in 1983) ƒ 9.426,40 Burofonds ƒ 6.557,67 A d m in is tra tie k o s te n de Koepel 1982 ( t e beta le n in 1984) 2 .1 5 0 ,/ A d m in is tra tie k o s te n de Koepel 1983 (idem) ƒ 1 .8 0 0 ,3 00,P o rto , te le fo o n ( te b e ta le n in 1984 over 1983)ƒ B ijee n ko m sten /A fd e lin g e n (idem) ƒ 3 .0 0 0 ,Burokosten (idem) ƒ 1 .0 0 0 ,5 00,Vergaderkosten (idem) ƒ Reiskosten (idem ) 5 00,ƒ Propaganda, te n to o n s te llin g e n (idem) ƒ 1 .0 0 0 ,5 0 0 ,Kommissies (idem ) ƒ Reserve zomerkampen ƒ 2.028,12 In te rn a tio n a le kontakten (g e re se rve e rd ) ƒ 1 .3 8 0 ,K a p ita a l (be vro re n ) ƒ 10.823,30
E g a lis a tie re s e rv e
ƒ 41.685,49 - ƒ 1.099,32+( ! ) ƒ 40.586,17
''
U
V
f
-
l
6ests« - ^
'
StsSs^Sfli'* ^
^
^
1
9
8
4
ÏS S ÏS * « S t.
de sterronk
de K oepel
u it.9. ' ~ ron - (voor o .a .^ . p r i j s . f™ » . form aat. 160 pag-t
*!‘» t
den S 60 r - en d fe * * kaen ’ 9 e j B ee r 7^ O r ,0 n > G r o t* v ,n ' dUs l J ? * n: L f e r e „ Tl n f ^ 'n e wiljpn e , nig. j l e e l Jngen d é „ u Weten ° f e r i f ™ grd*9
u i i ,e n o p h e t v e r -
w i l l ! nn de nieuw e u itg a v e van s c h ijn e n va n ® 1984> D i t s te de S t e r r e n g i d s v geWOon een re n k u n d ig jw r b o e lJ r -a s tro n o o m .
ris
* ^ a/s .■! Jaar
«n
jWG-leden)
en n ?
t emand ’ s
een be e t i e
v i n d e n ° x k n° 9 n,' e t z o " kdn h e 7 ~ G r o e tje s de ^ m e ] . V ee' kan R ic h a r d de r v - •
in v o r ig e O*>"e en kunnen we j e h et ï ï r « ï » a r > » » b e » ^ ; e s te lle „ M i De S te rre n g id s doQr het beS tic h t in g de Koep t e maken op drag van f2 0 » ° v . t de Koepel in i
»
5 tS 55
ü i
-ass?sS ? p e l l e n
°f
s »cce s ~;r J^ °
"ü s s c h it
contact m et A d e r e n
? ' Ü ? ^ ! 19v " i ^ e ' - n a t i o n a l A s t r o n ^ J | | mi c a l Y ou th Camp" (IA Y C ) v o o r ^ a m a te u ra stro n o m e n van 16 t/m 22 j a a r , z a l gehouden worden in O b e rs te in b a c h ( b i j N e u re n b e rg ). D i t j a a r l i j k s te ru g k e re n d eve ne m ent g e e f t mensen u i t de g e h e le w e re ld een u n ie k e kans samen te w e rke n aan hun g e z a m e n lijk e hobby.
h
trsinrr J e ro e n S to l 1 s tu u rd e ons een BASIC-programma v o o r een heus p la n e ta r iu m . H elaas i s h e t een b e e t je t e la n g om a f t e d ru kke n in U n ive rsu m . Ie d e re e n d ie t h u is een c o m p u te r h e e f t en g e ï n t e r e s s e e rd i s i n h e t programma kan s c h r ijv e n n a a r U n ive rsu m . Je k r i j g t dan een k o p ie t je .
Onder l e i d i n g van een team van g e r o u tin e e rd e jo n g e mensen z u l le n 5 w e rkg ro e p e n waarnemen en w aarnem ingen u itw e rk e n . De on d e rw e rp e n lo p e n u ite e n van e l e m e n ta ire en p r a c tis c h e s t e r r e n kunde t o t w e rk aan s t e r s t a t i s t i e k en p la n e to ïd e b a n e n m.b v een c o m p u te r.
V e rd e r z i j n e r ook n i e t - a s t r o nom ische program m apunten z o a ls een e x c u r s ie , een t o n e e ls p e l, een t a f e l t e n n i s c o m p e t it ie , e tc H et IA Y ( v in d t p la a ts van i t o t 21 a u g u s tu s 1984. De kam ptaal i s E n g e ls . D e e ln e m e rsko ste n ( v o o r a c c o m o d a tie , e te n , d r i n k e n , a s tro n o m is c h e - en n i e t a s tro n o m is c h e program ma) b e d ra g e n o n g e v e e r DM 49 0. Voor v e rd e re in f o r m a t ie : s c h r i j f ( 2 0 s n e l m o g e lijk ) een b r i e f j e . _ a a n : C h ris to p h M ü n k e l, R ic h a rd - I [| K o h n -S tr. 2 4 , D-2080 P in n e n b e rg , I W e s t-D u its la n d .
1 1 ^1 1
Deze te k e n in g m aakte Tom van Poecke u i t Zaam slag van de ge d e e l t e l i j k e z o n s v e r d u is t e r in g
,
b ra n d p u n ts a fs ta n d Tan 700 _ H i j g e b r u ik t e z i j n 20 mm. ocu , la ir .
MET OE KIJKER OP JACHT André de Boel* Harm Voortman Wilmar Minke H o il We z i j n a l w e er e n k e le m aandjes i n h e t nieu w e j a a r . D i t j a a r h o u d t d a t te v e n s een p a a r v e ra n d e rin g e n van de w a arn em in gsco m m issie i n . Het b e la n g r i jk s t e i s w el de u i t b r e i d i n g m et een a c t i e f p e rs o o n : W ilm a r M in ke u i t U t r e c h t . H i j d r a a i t a l e n ig e t i j d mee en h i j i s i n h e t v e r v o lg de persoon n a a r w ie de w aarnem ingen g e s tu u rd m oeten w o rd e n . D a t h o u d t h e t v o lg e n d e i n : H i j o n tv a n g t a l l e w a a r nem ingen en v e r s p r e id t ze o n d e r de g e h e le w a a r n e m in g sco m m issie . D ie b e s t a a t nu dus u i t : Harm V o o rtm a n , R o b e rt W ie lin g a , W ilm a r M in ke en André de B o e r. S tu u r j e waarnem ingen v o o rta a n n a a r: W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR UTRECHT. W il j e p e r sé een b r i e f aan één van deze v i e r p e r sonen s c h r ijv e n ( d a t kan b e s t ) , z e t d a t dan even op de e n v e lo p . O v e rig e n s , a l l e w aarnem ingen w orden met p l e z ie r teg em oe t g e z ie n . En w ie w e e t komen ze nog i n U n i versum o o k . W is t j e d a t e r s p e c ia le w a a rn e m in g sp a k k e tje s z i j n ? Je k u n t ze b i j W ilm a r a a n vra g e n . D i t k e e r v in d t j e w a t e x t r a f o r m u lie r e n om M ars op t e te k e n e n . Deze p la n e e t s t a a t deze k e e r w a t e x t r a i n h e t z o n n e tje om dat h i j w e er eens i n o p p o s it ie ko m t. En b i j Mars g e b e u rt d i t s le c h t s één k e e r in de tw ee j a a r . F i g u u r 1 . M a a n t e k e n in g v a n B a r t d e L a n g e
dé maan
m eer.
G etek e n d i s
100 mm N e u t o n .
F ig u u r
2.
D a tu m :1 3 n o v e m b e r 1 9 8 3 .
T w e e m a a n t e k e n in g e n
L in k s A n o p id e s e n H et
is
o p v a lle n d
k ijk e r t je k ijk e r D a ta e n
b ij
te
P y th a g o ra s, h oeveel
z ie n
40 x
z ijn .
F ig u u r
3.
Zo
tek en d e A e rn o u t
De s e e in g
(e r g
w a a r m et e e n
N ie u w k e r k
u it
Zoeter-
198 2 d e m a a n k r a te r A r c h i m e d e s .
b e la n g r ijk )
6 cm k i j k e r
was v r i j
goed.
en v e r g r o o t t e
H i j nam
114x.
va n L i l y rech ts
d e ta ils
v e rg ro tin g .
K a n s e la a r .
Lan grem u s.
n o g m et e e n k l e i n
D i t was e e n
40 mm l e n z e n
De s e e in g
was g o e d .
t i j d e n : 19 s e p t e m b e r 198 3 om 22h38m en
24 s e p t e m }> e r 1 9 8 3 om 0 0 h 4 4 .
m eer o p 1 fe b r u a r i
u it A a ls
de k r a te r E ra s to th e n e s . K ijk e r :
marsaktie M ars i s een m y s te rie u s g e v a l. E r worden v e e l vreem de v e rh a le n o v e r v e r t e l d , v a r ië r e n d van SFromans o v e r m a rsm a n n e tje s t o t s e r ie u z e g e d ic h te n w a a rin Mars a ls een s o o r t g e h e im z in n ig e g o d h e id w o rd t a fg e s p ie g e ld . Mars i s - vreemd genoeg m is s c h ie n - to c h maar een gewone p la n e e t . M aar: h e t m y s te r ie b l i j f t . De p la n e e t b l i j f t j e i n t r i g e r e n , w a t w a a r s c h i j n l i j k d o o r z i j n m ooie ro d e k le u r kom t. Deze ro d e k le u r v a l t j e m eteen op a ls j e n a a r Mars k i j k t . De rod e p la n e e t v a l t daarom ook e rg op aan de n a c h t e l ijk e h e m e l. A ls j e hem ' s n a c h ts zo z i e t s c h ijn e n pak j e n a t u u r l i j k meteen j e k i j k e r om ook w a t t e "p ro e v e n " van h e t M ars m y s te r ie . Wat v o o r k i j k e r j e h e t b e s te k u n t g e b ru ik e n ? Paul D o h e rty z e g t h ie r o v e r i n z i j n p la n e t e n a t la s : "M is s c h ie n i s een 25 0 -3 0 0 mm r e f r a c t o r v o o r ama t e u r s h e t id e a le in s tr u m e n t" . Nou, d a t i s een mop z e g ! W ij z ie n d o o r een k le in e t o t m id d e lg r o te k i j k e r a l m eer dan genoeg! •Een 6 0 -1 0 0 mm k i j k e r i s a l g r o o t genoeg om e n k e le b e la n g r ijk e d e t a i l s b lo o t te le g g e n : S y r t is M a jo r, H e lla s en n a t u u r l i j k ook de p o o lk a p p e n . N ie t a lle e n w i j m oeten aan de b u ite n te m p e ra tu u r w ennen, m aar onze k i j k e r m oet d a t o o k . Z e t 'm d a a r om m in s te n s een h a l f u u r v o o r j e g a a t waarnemen a lv a s t b u it e n . A ls j e g a a t waarnem en, z u l j e e e r s t n i e t z o v e e l d e t a i l s z ie n , m aar l a t e r op de avond z u l j e v a s t w el meer d e t a i l s i n de sm iezen k r ij g e n . H oeveel j e z i e t h a n g t ook i n z e k e re z in van de lu c h t o n r u s t ( s e e in g ) a f . Wanneer deze lu c h t o n r u s t g r o o t i s - de s e e in g i s dan s le c h t - z ie j e h e t p l a n e e t b o ll e t je op en n e e r w ie b e le n en zo nu en dan h e le m aal v e rv a g e n . J e k u n t daarom n i e t a l te s t e r k v e r g r o te n en z e l f s nog b e t e r is h e t om je a a n d a c h t op een a n d e r h e m e lo b je c t t e r ic h t e n , M ars z a l op z o 'n moment e rg t e le u r s t e l le n d u i t de hoek komenl
I s de s e e in g e c h t e r goed dan kunnen we onze aan d a c h t f a n a t ie k op Mars r i c h t e n . Een algem ene re g e l b i j Mars i s : o n g e v e e r 15 maal v e r g r o te n p e r 1 cm. o b je c tie fd o o r s n e d e . V oo r een - 6 cm - J W G -k ijk e r i s d i t dus 6 maal 15 = 90 m a a l. B i j z e e r goede s e e in g kunnen we w el i e t s s t e r k e r v e r g r o t e n , maar n i e t o v e r d r ij v e n , w a nt een s t e r k e v e r g r o t in g b e te k e n t n i e t d a t j e m eer d e t a i l s z ic h t b a a r m a a kt. Wat de o c u la ir e n b e t r e f t kun j e h e t b e s te o r t h o s c o p is c h e o f K e lln e r o c u la ir e n g e b ru ik e n . V oo r waarnem ingen aan Mars w o r d t vaak een o ra n j e f i l t e r g e b r u ik t , m aar m eer dan j e h e t aanraden kan i k n i e t doen. W el, a ls j e M ars dan een a a n ta l avonden h e b t waargenom en, je u k e n j e handen n a t u u r l i j k om e r-e e n te k e n in g van t e maken. H et b e s te i s dan om a c h te r de k i j k e r een (n a u w k e u rig e ) k la d te k e n in g te maken en l a t e r b in n e n de b o e l in h e t n e t u i t t e w e rken . Een " e c h t e r " e f f e c t v e r k r i j g j e a ls j e een k l e u r p o tlo o d g e b r u ik t , maar a ls j e d i t t e in g e w ik k e ld w o rd t dan kun j e g e b ru ik maken van een z w a rt o f g r i j s p o t lo o d . Ook een goede te c h n ie k is de zo genaamde s t ip p e lt e c h n ie k . V ul op h e t w a a rn e m in g s fo rm u lie r a l h e t gevraa'aae zo n a u w k e u rig m o g e lijk i n , a n d e rs h e e f t j e w aarne m ing geen e n k e le w a ard e. Ook b e l a n g r i j k v o o r de w aarde van j e waarnem ingen i s d a t j e een d e t a i l pas o p te k e n t a ls j e h e t m ee rde re m alen g e z ie n h e b t. Je lo o p t he e l s n e l h e t g e v a a r aan f a n t a s ie o n d e r h e v ig t e z i j n a ls j e d a t n i e t d o e t. L a a t j e ook n i e t b e ïn v lo e d e n d o o r de p r a c h tig e waarnem ingen van Henk N ie u w e n h u is o f Leo A e r t s , w a nt zo m ooi h o e f t h e t e c h t n i e t . W ij zouden h e t e rg le u k v in d e n eens w a t van j u l l i e waarnem ingen t e z ie n . M is s c h ie n komen ze in a a n m e rkin g v o o r p la a t s in g i n U n ive rsu m . S tu u r ze h ie r v o o r - op w a a rn e m in g s fo rm u lie r - n a a r de w a a rn e m in g s c o m m is s ie .H e t a d re s v in d j e b o ve n .
Wanneer kun j e M ars h e t b e s te waarnemen? D a t z ie j e i n deze t a b e l / g r a f i e k . 11 m e i: o p p o s it ie . Mars h e e f t dan een h e ld e r h e id van m a g n itu d e - 1 , 7 . 19 m e i: D i t is de datum w aarop de ro d e p la n e e t z i j n g r o o t s t e s c h ijn b a r e d o o rsn e d e h e e f t , n a m e lijk 1 7 ,6 " . Je z i e t h e t . Je k u n t Mars h e t b e s te tu s s e n 1 m a a rt en 1 se p te m b e r waarnem en, de s c h ijn b a r e d o orsn ede i s dan g r o o t genoeg. Mars s t a a t d i t j a a r i n de s te r r e n b e e ld e n Maagd en S c h o rp io e n , d a a r w a ar S a tu rn u s ook t e v in d e n is d i t j a a r . W il j e nóg m eer le z e n o v e r h e t waarnemen van Mars dan kun d i t doen i n de v o lg e n d e b la d e n e n / o f boeken: De s t e r r e n g id s 1984 ( b l z . 8 0 - 8 2 ) . Z e n it 3 m a a rt 1982 ( b l z . 1 4 0 -1 4 1 ), U niversum 1 1982 ( b l z . 2 2 - 2 4 ) , U niversum 4 1982 ( b l z . 8 - 9 ) , A t la s van M aan-M ars-Venus ( t e v e r k r i jg e n b i j S t ic h t in g de K o e p e l).
F ig u u r 4 . O v e r z i c h t s k a a r t je s G ro te
V e rd e r d i t k e e r a a n d a c h t v o o r e n k e le s t e r r e n b e e ld e n . De p la a ts van de s te r r e n b e e ld e n aan de hemel v in d j e op de s t e r r e n k a a r t van W il T i r i o n . De d e t a i l k a a r t je s s l u i t e n ook op e lk a a r aa n. Zo " p a s t " lin k s o n d e r van Boötes de kop van de S la ng en re c h ts b o v e n s l u i t h e t aan b i j de G ro te B ee r en de J a c h th o n d e n . Veel s t e r k t e m et j e a c t i v i t e i t e n !
Grote Beer D i t s t e r r e n b e e ld k e n t b i jn a ie d e re e n ; h e t b e roemde s t e e lp a n n e t je . Toch i s h e t s te r r e n b e e ld v e e l g r o t e r dan h e t " p a n n e t je " , w a t e i g e n l i j k a lle e n de s t a a r t van de b e e r i s . A lc o r en M iz a r z i j n m is s c h ie n w el de b e k e n d s te s t e r r e n u i t de G ro te B e e r. B i j goed w e er en een d o n ke re hemel kun j e deze tw ee met h e t b l o t e oog s c h e id e n . D it s t e r r e n p a a r is een mooi v o o rb e e ld van een o p tis c h e d u b b e ls t e r , geen " e c h te " d u s . H e t v e rh a a l g a a t d a t j e v ro e g e r b i j de In d ia n e n nas e c h t een man was a ls j e de ze tw ee kon s c h e id e n . In een k le in e k i j k e r z ie j e a l meteen d a t M iz a r 4de h e ld e r s t e van de tw e e ) z e l f ook nog een b e g e le id e r h e e f t . A lc o r h e e f t ook een b e g e le i d e r , maar d ie kun j e n i è t z ie n . D i c h t b i j M iz a r , z o 'n 5 te n o o s te n e rv a n , s t a a t M 101. Deze s p ir a a ln e v e l h e e f t een h e ld e r h e id van m a g n itu d e 9 . H e t is geen n e v e l d ie e rg m a k k e lijk t e z ie n v a l t . V e rd e r s ta a n e r i n de G ro te Beer M 81 en M82. M 81 i s h e t g e m a k k e lijk s t t e z ie n . Het i s ook de h e ld e r s t e van de 2 : m a g n itu d e 8 , 0 , en te v e n s ook de g r o o t s t e : 10 b i j 18 b o o g m in u te n . M 81 i s v r i j ro n d en h e e f t een h e ld e re k e rn . M 82 i s van m a g n itu d e 9 , 2 . H e t i s een la n g w e rp ig e F ig u u r 5. M iz a r .
A lc o r
(M i z a r
en
is
d u b b e l ) . D a v id
Tem
Beer
van S la n g ,
B o ö tes,
en J a ch th o n d e n .
n e v e l, o n g e v e e r 6 b i j I J b o o g m in u te n . De tw ee sta a n z o 'n 38 b o o g m in u te n u i t e l k a a r , d a t i s i e t s meer dan de d ia m e te r van de V o lle Maan.
Jachthonden In d i t s te r r e n b e e ld s t a a t M 3 . D i t i s een b o l v o rm ig e s te rre n h o o p met een h e ld e r h e id van m ag ni tu d e 6 , 0 . Een p r a c h t ig o b je c t v o o r w aarnem ers. Z i j n d ia m e te r b e d ra a g t 18 b o o g m in u te n . In een k le in e k i j k e r z ie j e hem a l s een s n e e u w b a lle tje van z o 'n 10 b o o g m in u te n . Om M 3 op t e lo s s e n in op z 'n m in s t e n k e le a f z o n d e r lij k e s t e r r e n , heb j e een k i j k e r n o d ig d ie z e k e r een 10 a 15 cm. obj ë c t i e f h e e ft. Nog een p r a c h t ig e n e v e l, M 5 1 , s t a a t ook in de J a c h th o n d e n . M 51 i s een s p ir a a ln e v e l d ie vanwege z i j n u i t e r l i j k ook w el de d r a a i k o l k n e v e l w o rd t ge noemd. Z i j n a fm e tin g e n z i j n 10 b i j 5 | b o o g m in u te n . De h e ld e r h e id van M 51 b e d ra a g t 8 ,7 m a g n itu d e n . D oor een w a t g r o te r e k i j k e r z ie j e M 51 a ls twee n e v e lt je s . De tweede n e v e l d ie v la k b i j M 51 s t a a t is NGC 51 95 , met een h e ld e r h e id van magn. 11. Om deze n e v e l r e d e l i j k t e z ie n i s to c h w el een 10 cm. k i j k e r n o d ig . Op f o t o ' s l i j k e n deze twee n e v e ls aan e lk a a r v a s t t e z i t t e n , maar d o o r de k i j k e r i s h ie rv a n n ie t s t e z ie n . V e rd e r s t a a t e r i n de Ja ch th o n d e n M 9 4 . D i t i s een s p ir a a ln e v e l m et een o p v a lle n d e h e ld e re k e rn . De h e ld e r h e id van de n e v e l i s b i jn a magn. 8 , 9 , en de a fm e tin g e n e rv a n z i j n 5 b i j 3£ b o o g m in u te n . E r s t a a t nog een s p ir a a ln e v e l in d i t s t e r r e n b e e ld . H e t kan m aar n i e t o p ! D i t s t e ls e l i s M 106 met een h e ld e r h e id d ie magn. 9 b e d ra a g t. De afm e t in g e n z i j n 19J b i j 6£ b o o g m in u te n . De n e v e l is ook bekend o n d e r de naam NGC 4258.
p e lm a n m a a k te d e z e t e k e n i n g o p 15 a u g u stu s
1 9 8 3 om
2 3 h l5 m M E Z T .
o m s t a n d ig h e d e n va ren m aal
n ie t o p t i (m aan e n
s c h e m e r i n g ), m a a r,
en
dat
is
h i e r b e la n g r ijk e r , d e s e e i n g was g o e d . 60mm L e n z e n k i j k e r , 40x v e r g r o o t .
Boötes
De
Er s ta a n b i jn a geen m a k k e lijk z ic h tb a r e n e v e ls i n B o ö te s . NGC 5466 i s een b o l v o rm ig e s te rre n h o o p van magn. 9 , 0 . Z i j n d ia m e te r b e d ra a g t 5 boogm inu te n . H e t i s n i e t z o 'n bekende s te rr e n h o o p . P ro b e e r hem eens t e v in d e n en t e te ke n e n en s t u u r dan de waarnem ing aan ons o p . E r s ta a n w e l een p a a r m ooie d u b b e ls te rr e n in B o ö te s . B e k ijk d a a rv o o r de t a b e l d ie j e e ld e r s in deze r u b r ie k v i n d t .
4 F ig u u r 6 .
Deze
te k e n in g
toon t
v r ij
goed hoe
je
h e t d u o M 81 e n M 82 d o o r e e n w a t g r o t e r e k i j k e r kan z i e n . v e ld
M 81 s t a a t
w ord t g e to o n d
lin k s b o v e n .
( 4 8 ') .
H et h e le
b e e ld -
W ilm a r M i n k e d e e d d e
z e w a a r n e m in g o p 26 d e c e m b e r 198 3 om 23h30m MET. D e k i j k e r was e e n m et
150 mm N e w t o n t e l e s c o o p
75x v e r g r o t i n g .
p rim a .
(z e l f b o u w )
D e w e e r s o m s t a n d i g h e d e n w a ren
W a argenom en i n -
T e te r in g e n
(N . B r . ).
Tabel van d u b b e ls te r r e n .
S te rre n b e e ld
naam s t e r
h e ld e r h e id
on der lin g e a fs ta n d
G ro te
Slang
Beer
M iz a r
2 ,5 m en
4m
C
4 ,5
en
5
J a ch th on d en
o
3
en
5 ,5
B o ö tes
e
2 ,5
en
5
2 ,9 "
C
5
en
7
6 ,9 "
S la n g
1 4 ,4 " 2 ,9 " 1 9 ,6 "
39
6
e n 6 ,5
2 ,9 "
IT
5
en
6
5 ,6 "
6
4
en
5
3 ,9 "
We b e s p re k e n a lle e n de kop van de S la n g , omdat d i t s t e r r e n b e e ld he e l e rg la a g aan de z u i d e l i j k e hemel s t a a t . M is s c h ie n i s h e t daarom d a t we b i jn a geen waarnem ingen k r ij g e n van o b je c te n in d i t s t e r r e n b e e ld . Daar gaan we v e ra n d e rin g in bre n g e n . Om t e b e g in n e n b e s p re k e n we M 5 , een p r a c h t ig e b o lv o rm ig e s te rr e n h o o p . Z i j n h e ld e r h e id b e d ra a g t magn. 6 ,2 en z i j n d ia m e te r 13 bo og m inu te en M 5 w o r d t , e v e n a ls M 13 in H e rc u le s en M 3 i n de Ja c h th o n d e n , t o t de m o o is te b o l v o rm ig e s te rre n h o p e n ge reke nd d ie aan de n o o r d e lijk e s te rre n h e m e l te z ie n z i j n . Met een v e r r r e k i j k e r kun j e hem a ls een w a z ig e s t e r z ie n . G e d e e l t e lij k o p lo s s e n in a fz o n d e r l i j k e s t e r r e n kan j e pas met een 10 cm. k i j k e r . Wanneer j e d_e Zon n e t zo v e r weg zou z e t t e n a ls M 5 van ons a f s t a a t , dan kon j e hem waarnemen a ls een s t e r r e t j e van magn. 1 9 , 4 ( 1 ) . Er s t a a t ook een h e le bekende v a r ia b e le s t e r in de S la n g . H e t i s R - S e r p e n tis . T ijd e n s z i j n m a x i mum b e d ra a g t de h e ld e r h e id ( n a a r v e rw a c h tin g ) magn. 6 , 9 . Er i s b e re ke n d d a t deze g e b e u rte n is e in d ju n i 1984 p la a ts z a l v in d e n . De p e rio d e van deze rod e s t e r b e d ra a g t 357 dagen (du s b i jn a een j a a r ) . In deze zom er kun j e hem a l g e m a k k e lijk z ie n m et een v e r r e k i j k e r . In de w i n t e r i s de h e ld e r h e id weg g e z a k t t o m a g n itu d e 1 3 ( 1 ) . In de g a te n houden du s!
A F ig u u r
7 . O p 22
J u p ite r.
g e a fs ta n d h e t d it te
ju n i
z.
t r o k d e maan v l a k
k le in s t.
M e in d e rt
om 22h30 v a s t o p Kodak 1 /8
b ijn a
la n g s
30.
to e.
Lu n en borg le g d e
T r i -X -f i l m .
A 1 /1 5 s e k o n d e n m . b . v .
o c u la ir p r o je k t ie
i,
j.1 .
Om o n g e v e e r 23h20m MEZT was d e o n d e r l i n H ij b e lic h t
a fz w a a ie n
en
p a s te
D e o p e n in g s v e r h o u d in g
K i j k e r was e e n
was
115 mm N e w t o n t e l e s c o o p .
* F i g u u r 8 . O o k d e z e w a a r n e m in g e n kom en v a n M e i n d e r t
—
L u n en borg.
life/'
h eeft
if g o »
H ij b l i jf t
ons
kom en w e e r e n k e l e p l a n e t e n
H v' 2 6 '”
Mhi Q " lO Oi
q'?3Ö mt( 5 i
g e te k en d h oe h i j
J u p ite r
van d aa n
4h20m t o t
in
D e z e zom er
o p p o s itie .
d e maan E u r o p a
za g kom en.
4h37m M ET.
tro u w s t u r e n .
D a tu m :
K ijk e r :1 1 5
M e in d e rt
van a c h t e r
7 m a art
1982 van
mm N e w t o n .
Rob van Mans
OPLOSSING GEVRAAGD a fle v e rin g 16 : h elderh eid en m agn itude H e ld e rh e id en m a g n itu d e z i j n n i e t h e t z e lf d e . A ls s t e r A van m a g n itu d e 1 i s (soms k o r t i k d i t a f a ls m a g n .) en s t e r B van magn. 2 , dan i s s t e r B z e k e r n i e t tw ee maal zo h e ld e r a l s s t e r A , ook a l i s z i j n m a g n itu d e tw ee k e e r zo g r o o t . S te r B i s z e l f s m in d e r h e ld e r , a l i s z i j n m a g n itu d e g r o t e r . Om aan deze v e r w a r r in g een e in d e t e maken moe te n we dus een d u i d e l i j k o n d e rs c h e id maken tu s s e n HELDERHEID en MAGNITUDE. HELDERHEID i s een r e c h ts tr e e k s e m aat v o o r de h o e v e e lh e id l i c h t d ie ons van een o f a n d e r o b je c t b e r e i k t . Twee k e e r zo h e ld e r b e te k e n t dus twee kee r zoveel l i c h t . S te l j e nu eens v o o r d a t j e d r i e s t e r r e n z i e t , s t e r A , B en C i n v o lg o rd e van afnemende h e ld e r h e id . Hun h e ld e rh e d e n z i j n d u s d a n ig d a t h e t l i j k t a l s o f de h e ld e rh e id s a fn a m e van s t e r A n a a r s t e r B h e t z e lf d e i s a ls d ie van s t e r B n a a r s t e r C. Nu w e rken onze z in t u ig e n z ó , d a t d ie " h e ld e r h e id s a fn a m e " d ie w i j z ie n , i n w e r k e lijk h e id een h e ld e rh e id s v e r h o u d in g i s in p la a ts van een h e ld e r h e id s v e r s c h i l! Dus a l s van bovengenoemde d r i e s t e r r e n s t e r B 10 k e e r zw a kker i s dan s t e r A , dan i s de h e ld e r h e id s a fn a m e van s t e r A n a a r s t e r B een f a k t o r 10. De h e ld e rh e id s a fn a m e van s t e r B n a a r s t e r C is h e t z e lf d e , dus ook een f a k t o r 10. Dus s t e r B is 10 k e e r zw a kke r dan s t e r A , en s t e r C i s 10 k e e r zw a kke r dan s t e r B, dus 100 k e e r zw akker dan s t e r A. Omdat w i j dus een helderheidsVERHOUDING z ie n a l s m aat v o o r h e ld e rh e id s a fn a m e , g e b ru ik e n we de MAGNITUDENschaal d i e h e t z e lf d e d o e t. A ls in b o ve n sta a n d v o o rb e e ld s t e r A van m a g n itu d e 0 ,0 i s , dan i s s t e r B van magn. 2 , 5 . De h e ld e r h e id s afnam e van s t e r B n a a r s t e r C i s h e t z e lf d e a ls d ie van s t e r A n a a r s t e r B, dus ook 2 ,5 m a g n itu d e n . S t e r C i s dus van magn. 5 , 0 . Dus samen g e v a t: a ls j e z e g t " s t e r B i s 2 ,5 m ag n itu d e n zw a kke r dan s t e r A" dan b e d o e l j e e i g e n l i j k ( m is s c h ie n zo n d e r h e t t e w e te n ): s t e r B i s 10 k e e r zw a kke r dan s t e r A. In ta b e l 1 z ie j e w e lk e h e ld e rh e id s v e r h o u d in g e n b i j een a a n ta l m a g n itu d e n v e r s c h ille n h o o r t . B i j e lk e s ta p van 0 ,5 m a g n itu d e w o rd t de h e ld e rh e id s v e rh o u d in g v e rm e n ig v u ld ig d met
een f a k t o r V lO = 1 , 5 8 4 8 9 . . . Op d ie m a n ie r kun j e z e l f de ta b e l u i t b r e id e n n a a r g r o te r e en k le in e r e (du s n e g a tie v e ) m a g n itu d e v e rs c h i l l e n . A ls j e de ta b e l e c h t e r goed b e k i j k t z ie j e d a t j e h e t o o k z o n d e r v e e l g e re ke n k u n t. OPDRACHT 1: Hoe kun j e met w e in ig reke nw erk de ta b e l n a a r g r o te r e en k le in e r e ( n e g a tie v e ) m a g n itu d e v e r s c h ille n u itb r e id e n ? OPDRACHT 2= S te l j e een open s te rre n h o o p v o o r m et een h e ld e r h e id van m a g n itu d e 1 0 ,0 . A l l e s t e r r e n i n de hoop z i j n van magn. 1 5 ,0 . H oeveel s t e r r e n z i t t e n e r dan in de hoop? L a a t w el z ie n hoe j e aan j e a n tw o o rd kom t. T o t nu to e heb i k h e t a lle e n gehad o v e r SCHIJNBARE h e ld e r h e id en m a g n itu d e . Deze hangen e c h te r a f van de a fs ta n d van h e t o b je c t . A ls i e t s tw ee k e e r zo v e r weg s t a a t w o rd t h e t v i e r k e e r z w a k k e r. S ta a t h e t o b je c t d r i e k e e r zo v e r weg dan w o rd t h e t negen maal z w a k k e r, e n z o v o o r t. Met a n d e re w o o rd e n : de s c h ijn b a r e h e ld e r h e id van een o b je c t neem t a f met h e t kwa d r a a t van de a f s t a n d . A ls J u p it e r in o p p o s it ie i s , h e e f t h i j magn. - 2 , 5 , en s t a a t h i j o n g e v e e r 4 A s tro n o m is c h e Eenheden van de A ard e a f . De (o p de Zon na) d i c h t s b i j z i j n d e s t e r i s a C e n t a u r i, en d ie s t e r s t a a t z o 'n 2 7 0 .0 0 0 maal v e r d e r weg. OPDRACHT 3 : Hoe h e ld e r i s J u p i t e r , g e z ie n v a n a f a C e n ta u ri? (a fg e ro n d op een h a lv e m ag ni t u d e ) . L a a t weer z ie n hoe j e aan j e a n tw o o rd kom t. D at w aren de nieu w e op ga ven . A ls j e h e t h e le v e rh a a l n i e t meteen b e g r i j p t , le e s h e t dan na een t i j d j e nog ee ns. M is s c h ie n d a t h e t dan a lle m a a l u i t e i n d e l i j k to c h n i e t zo m o e i l i j k i s .
DOE JE BEST, en zend j e o p lo s s in g e n v ó ó r 20 m a a rt n a a r: Rob van M a r is , Van L ie f la n d la a n 120, 3571 AH UTRECHT. _
succes: : fig .
1.
De v lo e d b e r g e n
De c e n tr ifu g a le Tabel
va n d e Maan F
1.
v e rh o u d in g e n m a g n itu d e -
h e ld e r h e id s
v e rs c h il
v e rh o u d in g
0 ,0
1 ,0 0
0 ,5
1 ,5 8
1 ,0
2 ,5 1
1 ,5
3 ,9 8
2 ,0
6 ,3 1
2 ,5
1 0 ,0
3 ,0
1 5 ,8
3 ,5
2 5 ,1
4 ,0
3 9 ,8
4 ,5
6 3 ,1
5 ,0
1 0 0 ,0
o p h e t a a r d o p p e r v la k .
k ra ch t Fc z ijn
z ijn
en d e
zw a a rte k ra ch t
aangegeven. A l l e
n a t u u r lijk
g ro o tte
overd reven .
fig .
2.
B o v e n - en
z ija a n g e z ic h t
oplossingen
d u b b e ls te r op v e r s c h ille n d e
15 • eb en v lo ed / g e tijd e w e rk in g
en
Va n o p z i j
z ie t
h ij
e r steed s
van d e
t ijd s tip p e n . a n d ers
d a a rd oor v e ra n d e rt d e h e ld e r h e id
u it, ook
steed s.
OPDRACHT 1: Op h e t a a rd o p p e rv la k aan de k a n t van de Maan i s de z w a a rte k ra c h t (n a a r de Maan to e ) s t e r k e r dan de c e n t r i f u g a le k r a c h t (v a n de Maan a f ) . Z o a ls i k de v o r ig e a f le v e r i n g heb u i t g e le g d , v e r o o r z a a k t d i t v lo e d op d a t de e l van de A a rd e , w a nt a ls we de k ra c h te n d a a r b i j e lk a a r o p t e ll e n , b l i j f t e r een k r a c h t o v e r d ie n a a r de Maan g e r ic h t i s . I n h e t ce n tru m van de Aarde z i j n de b e id e k ra c h te n g e l i j k , m aar te g e n g e s te ld g e r ic h t . Dus a l s we de k r a c h te n d a a r o p t e ll e n , b l i j f t e r geen k ra c h t o v e r. Nu k ij k e n we n a a r de an d e re k a n t van de A a rd e , de k a n t d u s , d ie van de Maan a f i s g e r ic h t . Omdat d ie k a n t nog v e r d e r van de Maan a f s t a a t , is de z w a a rte k ra c h t van de Maan d a a r nog z w a k k e r, en dus zw a kke r dan de c e n t r i f u g a le k r a c h t . A ls we op d ie p la a t s de k ra c h te n o p t e ll e n , houden we w eer een k r a c h t o v e r , m aar nu van de Maan a f g e r ic h t . M et a n d e re w o ord en: aan d ie k a n t van de A ard e is h e t ook v lo e d , om dat d a a r de c e n t r i f u g a le k r a c h t g r o t e r i s dan de z w a a r te k ra c h t van de Maan. Gedu re n d e een e tm a a l d ra a ie n we met h e t a a rd o p p e rv la k mee, en komen tw ee k e e r d o o r een " v lo e d b e r g " . ( z i e f i g u u r 1) OPDRACHT 2: De v lo e d b e rg e n d ie de Maan v e r o o r z a a k t z i j n h e t h o o g s t op de p u n te n van h e t a a rd o p p e rv la k d ie op d e z e lfd e l i j n lig g e n a ls de Maan en h e t ce n tru m van de A a rd e . De v lo e d b e rg e n van de Zon z i j n e c h t e r h e t h o o g s t aan h e t a a rd o p p e rv la k la n g s de l i j n d o o r de Zon en h e t ce n tru m van de A a rd e . SPRINGTIJ t r e e d t op w anneer g e t ijd e w e r k in g van Zon en Maan e lk a a r v e r s t e r k e n , en d a t i s h e t ge v a l a ls hun v lo e d b e rg e n s a m e n v a lle n . D a a rvo o r m oeten Zon en Maan op één l i j n s ta a n met h e t ce n tru m van de A a rd e . D i t i s h e t g e v a l t i j d e n s Nieuwe en V o lle Maan. DOODTIJ z a l dan dus p la a ts v in d e n a ls de l i j n d o o r de Zon en h e t c e n tru m van de A a rd e en de l i j n d o o r de Maan en h e t ce n tru m van de Aarde lo o d r e c h t op e lk a a r s ta a n . D i t i s h e t g e v a l t i j d e n s E e rs te en L a a ts te K w a r tie r .
OPDRACHT 3: A ls s t e r r e n d o o r g e t ijd e w e r k in g vervo rm d z i j n , dan z ie n ze e r n i e t m esr van a l l e k a n te n h e t z e lf d e u i t . A ls ze ook nog ron d e lk a a r d r a a ie n dan z ie n ze e r v a n - o p z ij- g e z ie n s te e d s a n d e rs u i t . Soms z ie n d ie s t e r r e n e r dan b r e d e r . u it dan a n d e rs , z o a ls j e k u n t z ie n i n f i g u u r 2 . En ook a l kunnen we m et onze te le s c o p e n de vorm van de s t e r r e n n i e t z ie n , we kunnen w el z ie n d a t de HELDERHEID ook s te e d s v e ra n d e rd . Op d ie m a n ie r kunnen we i n d i r e c t waarnemen d a t sommige s t e r r e n vervo rm d z i j n . D i t maal a l w e er 9 in z e n d in g e n ! L o u is van Veenendaal (N ie u w e g e in ), E rw in van B a lle g o y ( D r u te n ) : 3 p u n te n ; P a u lin e M o e rla n d ( R o tte rd a m ): 2J p u n t; M arc Dubbeldam (H a rd in x v e ld -G ie s s e n d a m ), Marc V in k ( A x e l) : 2 p u n te n ; J e ro e n Roeper ( U it h o o r n ) , Sander de V r ie s Robbe (A m ste rd a m ), John B e e re p o o t (S p a n b ro e k ): 1 p u n t; L i l y K a n s e la a r (R h o o n ): h e la a s geen p u n te n . P u n t e n t e llin g : 1 p u n t p e r v r a a g , dus 3 p u n te n b e te k e n t a l l e s go ed . P r ijs w in n a a r d o o r l o t i n g is L o u is van V e e n e n d a a l. G e f e l ic it e e r d ! En n a t u u r l i j k : P r i j s o f geen p r i j s , deze k e e r w e e r m eedoen!!
I 0
n t r 1
b u t i
WIL IEDEREEN d ie nog n i e t z i j n / h a a r k o n t r i b u t i e b e ta a ld h e e f t , d i t zo s n e l m o g e lijk doen d o o r de toegezonden a c c e p t g ir o k a a r t in t e v u l le n . Omdat na 1 ja n u a r i b e ta a ld w o r d t , m oeten de in g e v u ld e b e d ra g e n a ls v o l g t m et ƒ 2 ,5 0 e x t r a k o s te n v e rh o o g d w o rde n: lid m a a ts c h a p v o o r le d e n jo n g e r dan 20 j a a r * /2 2 ,5 0 lid m a a ts c h a p v o o r le d e n o u d e r dan 21 j a a r ƒ 2 7 ,5 0 a lle e n abonnem ent o p ’ U n ive rsu m ƒ 1 8 ,5 0 x p e r 1 ja n u a r i
1984
DOE HET ZO SNEL MOGELIJK, en w a c h t n i e t t o t j e een aanm aning i n de bus k r i j g t . A lv a s t b e d a n k t.
Eddy Echtemach Tineke van der Meij IR A S 'o p '
N ie u w e nam en vo or satellieten
IRAS i s op 23 novem ber 1983 u itg e s c h a k e ld . De re d e n d a a rv o o r was d a t de h o e v e e lh e id v lo e ib a a r H e liu m d ie de s a t e l l i e t m oest k o e le n , to c h nog e e rd e r op was dan men v e r w a c h tte . O ver de o n td e k k in g e n van IRAS i s i n deze r u b r ie k a l h e t één en a n d e r g e s c h re v e n . E n k e le re c e n te r e s u lt a t e n z i j n : - De o n td e k k in g van een p la n e to ïd e i n o k to b e r . - De o n td e k k in g van s t o f s c h i l l e n ro n d d iv e r s e s t e r r e n (w a a ro n d e r B e te ig e u z e ) . D a a rn a a st w erden in f r a r o o d s p e c t r a gem aakt van v e le p la n e t a ir e n e v e ls , w a a rd o o r we m o g e lijk meer t e w e te n komen o v e r de che m isch e s a m e n s te llin g van deze o b je c te n . G e ïn te re s s e e rd e n kunnen v o o r lo p ig e r e s u lt a t e n v in d e n i n Z e n it 2 /8 4 .
Z o a ls j u l l i e i n h e t UV-themanummer "Op r e i s in h e t z o n n e s te ls e l" hebben kunnen le z e n ( b l z . 4 3 ) , hadden een a a n ta l s a t e l l i e t e n nog geen " e c h te " naam. E n ke le van d ie namen z i j n s in d s k o r t v a s t g e s t e ld . B i j J u p i t e r : 1979 J 3 = M e t is , 1979 J1 = A d ra s te a en 1979 J2 = T hebe. B i j S a tu rn u s : 1980 S3 = E p im e th e u s , 1980 S I = J a n u s , 1980 S13 = Tele s t o , 1980 S25 = C a ly p s o , 1980 S6 = "D io n e B" en 1980 S28 = A t la s .
I n f o r m a tie b la d n o v .
I n f o r m a tie b la d o k t . '8 3 en Sky & T e le sco p e n o v . '8 3 .
‘ 83
Sterren van g las ?
Venus nader bekeken
I n o k to b e r ‘ 83 kwamen de R u s s is c h e ru im te s o n d e s Venera 15 en 16 aan i n een baan ro n d Venus. Aan b o o rd b e v in d t z ic h r a d a ra p p a r a tu u r waarmee men een s o o r t " f o t o ' s " kan maken van h e t o p p e rv la k van de p la n e e t (d w a rs d o o r de d ic h t e a tm o s fe e r h e e n !) . De k le in s t e d e t a i l s d ie men zo kan waarnemen z i j n e n k e le k ilo m e t e r s g r o o t . De e e r s te f o t o ' s d u id e n e ro p d a t h e t o p p e rv la k b e z a a id i s met k r a t e r s , k o e p e ls en bergkammen, d ie w a a r s c h i j n l i j k van v u lk a n is c h e o o rs p ro n g z i j n . M o g e lijk i s Vènüs ook nu nog v u lk a n is c h a c t i e f ! De nog s te e d s a c t ie v e A m erikaa nse P io n e e r d ie ro n d Venus c i r k e l t h e e f t o n td e k t d a t h e t z w a v e ld io x id e g e h a lte (S02 ) i n hoge a tm o s fe e rla g e n de la a t s t e ja r e n s t e r k i s g e d a a ld . M is s c h ie n h e e f t d a t t e maken m et een v u lk a a n u it b a r s t in g op Venus w a a r b ij h e t S02 - g e h a lt e s t e r k s te e g , om v e rv o lg e n s i n de lo o p van een v i j f t a l ja r e n la n g zaam w e er t e d a le n n a a r h e t o o r s p r o n k e lijk e n iv e a u . V o lk s k r a n t 2 6 - 1 1 - ’ 83 en I n f o r m a tie b la d n o v . '8 3
H e t i s a l een t i j d j e bekend d a t h e t b in n e n s te van w i t t e dw ergen e r vreemd u i t m oet z ie n . Op een dun b u it e n s te la a g je van "gew one" atomen na b e s ta a t de s t e r u i t zogenaamde gede ge nere erd e m a t e r ie : een plasm a van k a le ato om kern en en v r i j e e le k t r o n e n . Nu k o e lt de w i t t e dw erg i n de lo o p van de t i j d nog s te e d s a f . Op een b e p a a ld moment i s de tem pe r a t u u r z o v e r g e d a a ld d a t de d w e rg s te r a ls h e t ware " b e v r ie s t " ( l e t w e l, b i j een te m p e ra tu u r van v e le m iljo e n e n g ra d e n !) en een re g e lm a tig e k r i s t a l s tru k tu u r k r ij g t . E r kan e c h t e r een tu s s e n s ta p o p tre d e n w a a r b ij n i e t d i r e c t een " n e t t e " k r i s t a l s t r u k t u u r o n t s ta a t maar e e r s t een "a m o rfe " to e s ta n d . Deze la a t s t e fa s e p r o d u c e e rt een s o o r t m a te r ie d ie j e h e t b e s t k u n t o m s c h r ijv e n a l s g la s ! M o d e lb e re ke n in g e n w ijz e n u i t d a t de s t e r z ic h e n k e le tie n d u iz e n d e n ja r e n i n deze g la s to e s ta n d kan b e v in d e n . P ro o s t!
Sky & T e le s c o p e n o v .
'8 3
* - :v v
°
\y »
-p>
,
^v>
'0< e?
*v ^ V
zomerkampen ,
* 4" ? V
f ^ V ^ W
* TV*
A 1 .
,
^ >
We houden tw ee jong eren kam p en v o o r jo n g e re n van 9 t o t en m et 13 j a a r . H et e e r s te kamp w o rd t ge houden van 21 t o t 23 j u l i 1984 en h e t tweede van 29 j u l i t o t 3 a u g u s tu s . De p la a ts w a ar h e t kamp w o rd t gehouden i s Ootmarsum ( l i g t in O v e r ij s s e l) . De k o s te n v o o r d i t jo n g e re n ka m p z u lle n ƒ 1 6 5 ,- be d ra g e n . D i t b e d ra g i s h e t d e f i n i t i e v e , i n t e g e n s t e l l i n g t o t h e t be d ra g d a t genoemd w erd i n UV '8 3 - 4 . H e t kamp w o rd t gehouden in een kam p hu is. Op een jo n g e re n ka m p w o r d t een u it g e b r e id algemeen s t e r r e n kundeprogramma aangeboden met o . a . p r a a t je s , maar ook d iv e r s e k n u t s e l a c t i v i t e i t e n . En e r w o r d t v e e l aan s p o r t en s p e l gedaan. G ee f j e zo s n e l m o g e lijk op (a d re s z ie o n d e r ) , dan ben j e z e k e r van een p la a t s . H e t maximum a a n ta l de e ln e m e rs op een kamp i s d e r t i g . V oo r jo n g e re n van 14 t o t en met 17 j a a r o r g a n i s e re n we een ouderenkam p. D i t ouderenkamD w o rd t ge houden van zondag 29 j u l i t o t en met z a te rd a g 11 a u g u s tu s 1984. De p la a ts van h e t kam phuis is Schoonoord in D re n te . H e t kamp z a l ƒ 2 7 5 ,- gaan k o s te n . Ook h i e r g e ld t w e er d a t d i t h e t d e f i n i t ie v e b e d ra g , i n t e g e n s t e l lin g t o t h e t be d ra g d a t genoemd werd in UV '8 3 - 4 . H e t maximum a a n ta l d e e l nemers i s 4 0 . Op h e t ouderenkam p i s n a t u u r l i j k ook v e e l aan d a c h t v o o r s t e r r e n k u n d ig e o n d e rw e rp e n . D i t w o rd t gedaan i n ke u z e g ro e p e n , p r a a t je s v o o r ie d e re e n o f e ig e n o p d ra c h te n . Ook op h e t ouderenkam p kun j e p r a c t is c h aan h e t w e rk : f o t o g r a f i e en d o k a , h e t doen van e n k e le p r o e f je s , waarnemen o f h e t maken
weekendkamp, thema: mars I n h e t v o o r ja a r van 1984 houden we een weekendkamp d a t g e h e e l g e w ijd z a l z i j n aan h e t thema M ars. Mars komt i n b e g in mei in o p p o s it ie en i s dan op z 'n b e s t w aarneem baar. Op h e t weekendkamp z u lle n we dan ook v e e l a a n d a c h t b e ste d e n aan h e t waarnemen van M ars. H ie r t o e z i j n k i j k e r s b e s c h ik b a a r , w a ar on d e r de te le s c o o p van de v o lk s s te r r e n w a c h t in A s te n . Maar ook op een a n d e re m a n ie r z a l M ars u i t g e b r e id aan de o rd e komen. Een s p e c ia a l kam pje om a ls jo n g e s te rre n k u n d e -a m a te u r van te s m u lle n ! H e t kamp w o rd t gehouden in een kam phuis in A s te n van v r i j d a g avond 27 t o t zondaqm iddan 29 a p r i l 1984. De k o s te n b e dra gen ƒ 4 0 ,- H e t m a x i mum a a n ta l de e ln e m e rs v o o r d i t kamp i s 3 0 . H e t is b e d o e ld v o o r de l e e f t i j d s g r o e p 12 t/m 16 j a a r .
van (e e n v o u d ig e ) s te r r e n k u n d ig e en w e e rk u n d iq e in s tr u m e n tje s . 3 Maar ook aan i n - en on tS D an nin g w o rd t v e e l ge da an : D iv e rs e s p o r te n , b o s s p e le n , w a n d e lin g e n , s p e u rto c h te n en ga zo m aar d o o r. M eld j e zo sne l m o g e lijk aan v o o r h e t kamp.
n r een va n deze kampei
K 1 2 DO “ “ " “ f s p o e d i s „ n, „ e o n tv a n g 3e ■ ^ f o r m a t i e o*
-
ffi
-
ka».
-
(A d v e r t e n t i e )
ZENIT H e t s t e r r e n k u n d ig m aandblad Z e n it z a l b i j v e le le z e r s van U n iversu m bekend z i j n . V oo r degene d i e h e t b la d n i e t kennen v o l g t h i e r e n ig e in f o r m a t ie :
In Z e n it s ta a n a r t i k e l e n o v e r s t e r r e n ku n d e , w e e rk u n d e , r u im t e v a a r t , t e l e , scoopbouw , a s t r o f o t o g r a f i e , m ed ed eling en o v e r r e c e n te o n td e k k in g e n en o v e r v e r s c h ijn s e le n aan de s te r r e n h e m e l; ook w a a rn e m in g s v e rs la g e n en a n d e re a m a te u ra c t i v i t e i t e n v in d t j e i n Z e n i t , e v e n a ls in f o r m a t ie o v e r nieuw e boeken e .d . Z e n it s t a a t v o l f o t o ' s , sommige d a arva n z i j n ook i n k le u r . H e t b la d v e r s c h ijn t 11 maal p e r j a a r ( h e t ju li/a u g u s tu s n u m n e r i s g e c o m b in e e rd ). Ie d e r nummer t e l t 48 b l a d z ijd e n , d a t van ju li/ a u g u s t u s 64.
Z e n it is n i e t b e d o e ld v o o r de be gin n e n d e a m a te u r d ie nog van " n i e t s " w e e t. M aar a ls JWG-er m et b e la n g s t e lli n g en w a t meer v o o rk e n n is op h e t g e b ie d van de s te rre n k u n d e z u l j e de m eeste a r t i k e l e n
W a a r s c h u w in g :
i n Z e n it goed kunnen v o ln e n . Z e n it i s n i e t e rg goedkoop ( p r i j z e n z ie a n tw o o rd k a a rt i n d i t num m er), maar we doen j e h e t v o lg e n d e v o o r s t e l: a ls j e j e nu op Z e n it abon n e e r t v o o r h e t h e le ja a r 1984, k r i j g j e n i e t a lle e n de ree ds ve rsch e n e n nummers van 1984, maar ook - a ls cadeau - de «ft e r r e n g i d s 1 9 8 4 ', mocht j e d ie a l hebben dan kun j e ook in p la a t s d a a rva n een f r a a i e d r a a i b a r e s t e r r e n k a a r t k r ij g e n .
A a rz e l j e nog om de bon in t e v u lle n maak dan f 2 , 5 0 o v e r v o o r de v e rz e n d k o s te n van een g r a t i s proefnummer van Z e n i t . S t o r t d i t bedrag op g i r o 3191545 t . n . v . s t i c h t i n g de Koepel t e U t r e c h t o n d e r v e rm e ld in g van "p ro e fn u m m e r Z e n i t " .
A O R
E S S E N
A lm e lo /W ie r d e n /R ijs s e n : G e rt V u g te v e e n , B o r n e s tr a a t 29 6, 7601 PC A lm e lo , t e l . 05490-19019 A m e r s fo o r t: Paul de V r ie s , v . D o n k e la a r s tr . 1 6 , 3815 NH A m e r s fo o r t, 033-722354 Am sterdam : S t i j n T e r lin g e n , W ib a u tla a n 3 8 , 1181 XW A m s te lv e e n , 020-416792 Arnhem : S ib ra n d Houtm an, G ro e n e s tr a a t 7 1 , 6991 GD Rheden A ssen: E e lc o M a r in k e lle , C e d e rla a n 8 , 9401 RC A s s e n , 05920-13249 B re d a : F ra n k B e n n e k e r, M a rs e la a r 3 0 , 4907 LG O o s te rh o u t, 01620-56235 C a s tric u m : Paul K a p te in , B r a k e n b u r g s tr a a t 4 3 , 1901 AL C a s tric u m , 0 2 5 1 8 -5 3 4 7 9 ' C u le m b o rg : ( t i j d e l i j k ) Raymond den B o e s t e r t , Eikeboom 3 9 , 4101 VA C u le m b o ra ,. t e l . 03 450-13978 Den B osch: S e rvé de G r a a f, Mei d o o r n s tr a a t 8 , 5213 CL Den B o sch , 073-147734 Den Haag: R o b e rt van W e s s e l, K ra a ie n la a n 8 1 , 2566 RE Den H aag, 070-257361 D o r d re c h t: W ido -Jan B lo k la n d , P a r i js e p le in 5 , 3332 SL Z w ijn d r e c h t , 078-195153 D ra c h te n /H e e re n v e e n : Henk Keimpema, V a le r ia a n 6 1 , 8446 BC H e ere nvee n, t e l . 05130-23794 E in d h o v e n : va ka nt?? ?? ? F r ie s la n d : W ille m Jan D r i j f h o u t , de T o lv e 4 7 , 9084 BG Goutum ' t G o o i: Eddy B u n n ik , V lin d e rm e e n t 4 3 , 1218 CT H ilv e r s u m , 02159-32009 Gouda: J a n n ie D e rc k s e n , R in k e la a r w e r f 3 9 , 2804 LX Gouda G ro n in g e n : E d ith G e b h a rt, Rembrandtweg 2 1 , 9761 HR E e ld e , 05907-4130 H a a rle m : A r ja n van Kempen, H a m m e rs k jö ld s tr. 16 3, 2131 VE H o o fd d o rp K rim p e n e rw a a rd : Tako v . d . W a a l, P a rk h o f 5 , 2292 CS Krim pen a /d I J s s e l , t e l . '01 8 0 7 -1 5 0 6 1 L e ly s t a d : Paul K o rs te n , B u ite n p la a t s 4 3 , 8212 AB L e ly s t a d , 03200-26650 M a a s t r ic h t : G i l b e r t G a d e t, W olka m m ersdre ef 6 2 , 6216 RR M a a s tr ic h t N ijm e g e n : va ka n t? ? ? ? ? NW-Veluwe: Henk van Lam ba lge n, H u yg e n sla a n 2 0 a , 3852 BH Erm elo R o tte rd a m : J o o s t van den B o g e r t, G ra v in A d e la s tr a a t 126, 3032 HA R o tte rd a m t e l . 010-6 577 18 T i e l : E rw in van B a lle g o y , S te e n a k k e r 15 6, 6651 JM D r u te n , 08870-4130 U t r e c h t : Harm V o o rtm a n , Meentweg 7 0 , 3454 AV De M ee rn, 03406-2737 W assenaar: Johan K oenes, Hofcampweg 4 4 , 2241 KE W assen aa r, 01751-16236 W e s t-B ra b a n t: Jan W ille m v . d . Ven, G re g o riu s d o n k 2 , 4707 VA R o o se n d a a l, t e l . 01650-41100 W e s t- F r ie s la n d : K la a s M ook, S t a t io n s p le in 2 , 1601 EN E nkh uizen Z e e la n d : F ra n k van d e r Z ee, S p a n ja a r d s tr a a t 4 6 , 4331 ES M id d e lb u rg t e l . 01180-27544 Z o e te rm e e r: Jan van Egmond, Z a lk e rb o s 16 0, 2716 KH Z o e te rm e e r, 079-212837 Z a a n s tre e k : Paul S a n d e rs , v . I J s e n d ij k s t r a a t 18 1, 1442 CK Purmerend A fd e lin g e n i n o p r ic h t i n g : Z u id - D r e n te : Jos Warmerdam, H e s s e lt e r b r in k 5 6 , 7812 EB Emmen, 05910-17229 De l i j s t van k o n ta k tp e rs o n e n v e r s c h i j n t e l k h a l f j a a r in U n ive rsu m . A a n v u llin g e n en w i jz ig in g e n e ro p z u lle n e l k k w a rta a l g e p la a t s t w o rd e n . A ls e r i e t s n i e t k lo p t in de l i j s t , o f j e h e b t een w i j z i g i n g , g e e f d a t dan op t i j d d o o r aan Edwin M a th le n e r van h e t JW G -b e stu u r.
Ben j e een JWG-er en jo n g e r dan een j a a r o f 13, dan i s e r b e la n g r i jk nieuw s v o o r j e : e r kom t w e er een la n d e l i j k e b ije e n k o m s t s p e c ia a l v o o r mensen van jo u w l e e f t i j d . Deze i s op z a te rd a g 6 o k to b e r i n N ie u w e g e in b i j U t r e c h t. S c h r i j f d i t o n m id d e l l i j k op j e k a le n d e r o f op h e t behang en v e r t e l h e t aan j e v r ie n d je s en o u d e rs z o d a t j e h e t n i e t v e r g e e t. Deze tw eede l a n d e l i j k e .io n c ie re n b ije e n k o m s t w o rd t h e e l e r g le u k en i s nog m eer dan de v o r ig e op j u l l i e a fg e s te m d . Bekend is a l d a t e r i n de pauze een g r o te s t e r r e n m a r k t z a l z i j n . A ls j e z in h e b t mag j e h ie r v o o r ook z e l f i e t s o r g a n is e r e n . Meer in f o r m a t ie o v e r de L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t kom t i n de v o lg e n d e U n iv e rs u m . Heb j e v ra g e n , o f , nog l i e v e r , id e e ë n , dan kun j e t e r e c h t b i j : R onald N a a r, B u rg h a r d t van de B e r g h s tr a a t 19, 6512 DD NIJMEGEN T e l . : 0 8 0 -2 2 1 0 5 4 .
E»
redaktief HOI ALLEM AAL... J u l l i e z i j n w el a c t i e f z e g ! De in z e n d in q e n v o o r de r u b r ie k van Rob van M a ris waren d i t k e e r v e rra s s e n d ho og . Ook de aa n v ra g e n v o o r h e t BASIC-programma d a t J e ro e n S t o l l gem aakt ha d, kwamen i n g r o te g e t a le b in n e n : H e t w a ren e r m eer dan v i j f t i g . Ga zo 'd o o r zou i k z e g g e n ... Wat b e t r e f t d a t BASIC-progr3mma nog h e t v o lg e n d e . A ls re d a c t i e z i j n we n a t u u r l i j k e rg b l i j m et z o v e e l r e a c t i e s . We w i l le n d a t dan ook b e lo n e n m et w a t m eer a a n d a c h t v o o r h e t fe n o meen c o m p u te r. De le z e r s d ie e c h t e r n i e t z o 'n d in g hebben, hoeven nu n i e t m eteen t e s c h r ik k e n . U niversum w o rd t geen "c o m p u te rb la d " . Evenmin l i g t h e t in onze l i j n om k a n t en k la r e pro gra m m a 's t e g e ve n , d ie zom aar i n g e t i k t kunnen w o rd e n . Wat w i j w i l l e n , i s a f en to e eens a a n d a c h t b e ste d e n aan de c o m p u te r. En w e l op een m a n ie r, z o a ls j e e n k e le b la d z ijd e n v e r d e ro p in d i t nummer z u l t kunnen z ie n . De le z e r s d ie o v e r een co m p u te r kunnen b e s c h ik k e n , z u l le n v e e l p l e z i e r hebben aan d i t a r t i k e l . Toch z u lle n z i j h e t n o d ig e denkw erk m oeten v e r r ic h t e n v o o rd a t hun programma " l o o p t " , z o a ls d a t h e e t. Degenen d ie n i e t b e s c h ik k e n o v e r d i t e le c t r o n is c h r e k e n t u ig kunnen h e t a r t i k e l beschouwen a ls een le u k e , le erza m e p u z z le , w a a r b o v e n d ie n nog een p r i j s j e mee t e v e rd ie n e n v a l t o o k . I k zou h e t le u k v in d e n w anneer U n iversu m een o n tm o e tin g s p la a ts ' zou worden v o o r mensen d ie s te r r e n k u n d ig e co m p u te rp ro g ra m m a 's hebben o f zoe ken . Ik z e l f beschouw de c o m p u te r a ls een d in g w a a r mee j e op w e er eens een a n d e re m a n ie r aan s te rre n k u n d e k u n t d o e n , maar d ie de e c h te s te rre n h e m e l n o o it z a l kunnen v e rv a n g e n . G e lu k k ig m a a r .. . Veel p l e z i e r met d i t nummer.
^ n r.
POSTADRES JONGERENWERKGROEP: J o n g e re n w e rk g ro e p NVWS. P ostb us 8 3 7 , 3500 AV U t r e c h t. G ir o : 2 53 98 57 t . n . v . P e n n in g m e e ste r Jo n g e re n w e rkq ro e n te P ijn a c k e r . G ir o I n v e n t a r is f o n d s : 3 99 06 09 t . n . v . I n v e n t a r is f o n d s J o n g e re n w e rk g ro e p t e P ijn a c k e r 1 G iro B u ro fo n d s : 4 46 12 07 t . n . v . B u ro fo n d s Jo n g e re n w e rk g ro e p t e P ij n a c k e r . 1 S e c r e t a r ia a t J o n g e re n w e rk g ro e p : M a r ië t H o fs te e , D u in s t r a a t 45 9494 RN Yde S e c r e t a r is kam pgroep: R o na ld N a a r, B . v .d .B e r g h s tr a a t 19 6512 DD N ijm egen W aarnem ingskom m issie: W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16 3584 GR U tr e c h t
inhoud A d r e s s e n / la n d e lijk e jo n g e r e n b ije e n k o m s t pag. 2 I n h o u d / r e d a c t ie f
pag. 3
V enus, een o n g a s t v r ije b u u rvro u w
p a g. 4
A s tro n o m is c h e k a le n d e r
pag. 7
V r a g e n ru b r ie k v o o r jo n g e re n
pag.
10
U v o o tje s
pag.
11
S te rre n k u n d e v o o r jo n g e re n
pag.
12
U V O - A lle r le i
pag.
13
Een s p e l l e t j e met z w a a rte k ra c h t
pa g.
14
Met de k i j k e r op j a c h t
pag.
16
O p lo s s in g g e vraa gd
pag, 20
V e re n ig in g s n ie u w s
pag. 22
C lu s t e r
pag. 23
UISIKÊRSU* U n iv e rs u m is
een
u itg a v e
va n d e J o n g e r e n
w e r k g r o e p NVWS, a a n g e s l o t e n de S t ic h tin g
b ij
d e K o e p e l.
De re d a c tie : P eter
Veenstra
(h o o f d r e d . )
B a rt d e Lance
Geert-Jan R o e b e r s M a r ia n n e S c h i l l i n g R e d a c t i e -a d r e s : P eter
BESTUUR JONGERENWERKGROEP: D ik van den O u d e n a ld e r, V o g e lp a n 2 8 , 1223 KT H ilv e rs u m , 0 3 5851005 ( v o o r z i t t e r / d i a - u i t l e e n ) M a r ië t H o fs te e , D u in s t r a a t 4 5 , 9494 RN Yde, C 5 9 0 6 -1 3 4 3 (s e c r. Ronny Roos, S t r a t o s f e e r s t r a a t 143, 3328 GP D o r d r e c h t, 0 7 8170070 (p e n n in g m e e s te r a . i . ) Edwin M a th le n e r , W ille m S c h u y le n b u rg la a n 5 7 , 3571 SE U t r e c h t, t e l . 030-7 128 54 ( i n weekenden en v a c a n tie s e . d . 0 7 8 -1 3 1 2 0 1 ) ( a f d e li n g s c o ö r d in a t o r ) . E r ik S c h o u te , R io u w s tra a t 5.7, 3531 CV U t r e c h t ( o u d e r e n a k t iv it e it e n ) P e te r V e e n s tra , H e r e n s tr a a t 1 7 . 3512 AK U t r e c h t , 030-318102 (to e g e v o e g d v o o r U n ive rsu m ) Hans van W uyckhuyse, K o r fw a te r 8 , 2715 AB Z o e te rm e e r, 0 7 9214474 (to e g e v o e g d l i d ) ! Ondanks h e t fo rm e e l samenvoegen van de b e id e fo n d s e n , is d i t nog n i e t v o l le d ig g e re g e ld v o o r w a t b e t r e f t de g iro n u m m e rs.
V een stra ,
H eren stra a t
17,
3512 KA UTRECHT
0 3 0 -3 1 8 1 0 2 D ru k : D r u k k e r i j S m eu r,
U trech t
U n iv e rs u m
v e r s c h ijn t
v ie r
maal
p er ja a r :
In
m a a rt,
ju n i,
sep
tem ber en
d ecem ber.
K opi j
voor
het
v o l g e n d e nummer m o e t b i n n e n
een
maand na h e t
van d i t
v e r s c h ijn e n
numm er i n
het b e z it
z ijn
van de r e d a c t i e . De r e d a c tie k e lijk h e id
d ra a gt voor de
geen
a a n spra
i n h o u d va n
de
a d v e r te n tie s . L o s s e a bon n em en ten o p k o sten
f
1 6 ,- p er
U n iv e rs u m
ja a r .
Iets m e e r d a n 300 j a a r g e l e d e n (in 1686 o m p r e c i e s te z ijn) m e e n d e e e n s c h r i j v e r m e t g r o t e z e k e r h e i d t e w e t e n hoe d e b e w o n e r s van V e n u s e r u i t zagen. Hij s c h r e e f in z i j n boek, d a t d e d i v e r s e p l a n e t e n b e s c h r e e f : " I k k a n v anaf h i e r v e r t e l l e n hoe de b e w o n e r s van V e n u s e r uit zien. Zij l i jken o p de M o r e n v a n G r e n a d a , e e n k l e i n , z w a r t s o o r t m e n sen, v e r b r a n d d o o r d e Zon, vol van h u m o r e n vuur..". Nu, e e n d r i e t a l e e u w e n later, s t e l l e n w e ons heel w a t m i n d e r z e k e r o p in o n z e b e w e r i n g e n o ver Venus. Wat w e w e l w e t e n is dat e r in i e d e r geval g e e n klein, z wart v o l k r o n dloopt, vol van v u u r en humor. E r v a l t b o v e n d i e n w e i n i g t e l a c h e n o p Venus. D a n k z i j d e o n d e r z o e k i n g e n die d o o r d e d i v e r s e r u i m t e v a a r t u i g e n z i j n u i t g e v o e r d , w e t e n w e n u dat deze p l a n e e t b i j z o n d e r o n h e r b e r g z a a m , j a z elfs b i j n a v i j a n d i g te n o e m e n valt. In i e d e r g eval o n g a s t v r i j e r dan ze v a n a f A a r d e g e z i e n d o e t v e r m o e d e n . . .
EEN ONGASTVRIJE BUURVROUW een t w e e d e a a rd e ? In d a t u i t e r l i j k h e e f t men z ic h n o g a l v e r g i s t . N ie t v o o r n i e t s h e e f t men Venus genoemd n a a r de g o d in van de sc h o o n h e id en de l i e f d e . En e ig e n l i j k was d a a r ook b e s t w el a a n le id in g t o e . A ls a v o n d - o f m o rg e n s te r i s Venus o n b e tw is t een van de m o o is te v e r s c h ijn in g e n aan de hem el. De a tm o s fe e r van V enus, d ie zo v o l l e d i g h e t o p p e r v la k van de p la n e e t v e r h u l t , h e e f t a a n le id in g gegeven t o t de w i ld s t e f a n t a s ie ë n , ge ba see rd op o n n a u w ke u rig e w e te n s c h a p p e lijk e w a arn em in ge n. In 1918 s c h r e e f een Zweedse n o b e lp r ijs w in n a a r d a t de g e m id d e ld e te m p e ra tu u r op Venus 47 C e ls iu s m oest z i j n en d a t de v o c h t ig h e id d r i e maal zo hoog was a ls i n de regenwouden in A f r i k a . Men d a c h t gemeten t e hebben d a t de a tm o s fe e r van Venus b i jn a dro op van h e t w a te r . Venus m oe st d e r h a lv e o v e r d e k t z i j n m et u i t g e s t r e k t e m o e ra sse n , w a a rin z ic h re e d s p r i m it ie v e le ve n svo rm e n o n tw ik k e ld hadden. L a t e r i n deze eeuw g in g men e c h t e r t w i j f e l e n aan a l deze b e w e rin g e n . De te c h n ie k v e r b e te r d e en de k w a l i t e i t van de w aarnem ingen eve ne en s. Men g in g een b e t e r i n z i c h t k r ij g e n i n de a s w e n te lin g , de g r o o t t e en de d i k t e van h e t w o lke n d e k van V enus. Toch b le e f men hopen d a t Venus een v r i e n d e l i j k e p la n e e t zou z i j n , w a ar m o g e lijk e r w ijs le v e n z ic h o n tw ik k e ld ha d. Men beschouwde Venus a ls een s o o r t tw e e lin g z u s te r van de A a rd e . A ls Venus b i jn a op de z e lfd e p la a ts i n h e t z o n n e s te ls e l s to n d , b i jn a n e t zo g r o o t w as, n e t zo zw a ar a ls de A ard e en b o v e n d ie n een d i k w o l kendek h a d , waarom zouden op Venus dan qeen A ard se o m sta n d ig h e d e n heersen? En j a , waarom ook n ie t ? De o n tg o o c h e lin g kwam e c h t e r i n de ja r e n v i j f t i g . Door n a u w k e u rig m e tin g e n t e v e r r i c h t e n aan de r a d i o s t r a l i n g d ie Venus u i t z o n d , kon men v e ra n tw o o rd e u its p r a k e n doen o v e r de te m p e ra tu u r op de p la n e e t . D ie b le e k z e e r hoog te z i j n : b i jn a 50 0° C e ls iu s '. In de ja r e n d ie e r op v o lg d e n o n td e k te men te v e n s d a t de a tm o s fe e r van Venus b i jn a geen z u u r s t o f b e v a tte en ook nauwe l i j k s w a te r . H e t h o o fd b e s ta n d d e e l b le e k k o o ld io x id e te z i j n . A l m et a l b le e k Venus een o n le e fb a re w e re ld te z ijn .
z u lle n d i t doen aan de hand van e n k e le lo t g e v a lle n van tw ee r u im te v a a r tu ig e n . We v o lg e n de Venera 13 op z i j n r e i s n a a r h e t o p p e rv la k van Venus en we b e k ijk e n w a t de r e s u lt a t e n z i j n van h e t on de rzoek van de V e n u s -P io n e e r, d ie in een baan ron d Venus d r a a it.
E n ig e g e g e v e n s gem .
a fs ta n d
to t
Venus
d e Zon:
-1 0 8
o m lo o p t ijd :
m ilj.
d ia m e te r :
1 2 .0 0 0
s o o r t e lijk e
km.
2 2 4 ,7 d a g e n m a ssa :
5 ,2 7
z w a a r te k r a c h ts v e r s n e llin g :
km.
g /c m
0 ,7 8
m /s e c .
o n ts n a p p in g s s n e lh e id :
1 0 ,3
r o t a t ie t ijd :
k m /s e c .
2 43 d a g e n
te m p e ra tu u r aan h e t o p p e r v la k :
ca.
a tm o s fe r is c h e
d ru k
460 C .
aan
h e t o p p e rvla k :
90 a 100 b a r .
V e n u s d o o r d e M a r i n e r 10 g e f o t o g r a fe e rd
in
U l t r a -v i o l e t
s tre p e rig e
L a te n we h e t b e e ld d a t we t o t d u s v e r van Venus hebben g e kre g e n eens w a t m eer c o m p le e t m aken. We
va n
stru ctu u r
lic h t. v a lt
te
Aan d e z ie n
d a t h e t aan d e b o v e n k a n t van d e d e a tm o s f e e r e r g h a rd w a a it .
o p p e r v la k Z o a ls we a l g e z ie n hebben h e e f t Venus een a t m o s fe e r d ie o n d o o r z ic h tig i s . We z ie n van b u it e n a f n ie t s van h e t o p p e r v la k . Daarom w e rd de VenusP io n e e r n i e t u i t g e r u s t m et f o t o - maar met ra d a r a p p a r a tu u r . Deze P io n e e r, een r u im te v a a r tu ig van A m erikaa nse m a k e lij , w e rd in mei 1978 g e la n c e e rd en w e rd i n een baan ro n d Venus g e b ra c h t met h e t d o e l om de g e h e le p la n e e t aan een n a u w k e u rig o n d e r zoek t e o n d e rw e rp e n . Mede d o o r de r e s u lt a t e n van d i t r u im te v a a r tu ig kunnen we nu de v o lg e n d e i n f o r m a tie geven o v e r h e t V e n u s -o p p e rv la k . Ruwweg 60 a 70 % van h e t Venus o p p e rv la k b e s ta a t u i t t a m e l i j k v la k g e b ie d . E r komen geen g r o te r e h o o g te v e r s c h ille n v o o r dan 1000 m e te r. 10 t o t 20 % van Venus i s zogenaamd la a g la n d . D i t i s g e b ie d d a t o n d e r h e t ge m id d e ld e n iv e a u l i g t ( z o a ls b i j ons de zeebodem) en w a a r s c h ijn l i j k jo n g genoemd mag w orden. H e t h o o g la n d kom t op Venus ( n e t a ls op A a rd e ) n i e t v e e l v o o r : s le c h t s on g e ve e r 8 % b e s ta a t u i t b e r g a c h tig g e b ie d . H e t b e k e n d s te v o o rb e e ld e rva n i s h e t g e b ie d d a t men I s h t a r T e rra h e e f t genoemd. Men v i n d t e r de M axw ell Montes ( l e t t e r l i j k : de b e rg e n van M a x w e ll) met de h o o g s te to p p e n van heel V enus. De s t e i l e h e llin g e n e rv a n r i j z e n t o t 1 0 ,8 k ilo m e t e r boven h e t V e n u s o p p e rv la k . V la k b i j deze b e rg e n v i n d t men i e t s d a t nog h e t m eest l i j k t op h e t o v e r b l i j f s e l van een v u lk a a n : c ir k e lv o r m ig met een d ia m e te r van 100 k ilo m e t e r en een d ie p te van d r i e k ilo m e t e r . Een a n d e r b e rg g e b ie d v in d e n we b i j de e ve n a a r van V enus, h e t h e e t A p h ro d ite T e rra . Op een r a d a r k a a r t van Venus z i j n ze a l l e béi b ijz o n d e r d u i d e l i j k t e z ie n . A p h r o d ite is on g e ve e r zo g r o o t a ls A f r i k a . A l met a l kunnen we c o n c lu d e re n d a t Venus een g e v a r ie e r d la n d s c h a p h e e f t . B e rg ru g g e n , v la k t e s , b re d e k lo v e n , k r a t e r s en v u lk a n e n a l l e s i s e r te v in d e n . V o o ra l nu men v e rm o e d t d a t e r op Venus nog w erkende v u lk a n e n z i j n i s de in f o r m a t ie d ie de P io n e e r v o o r ons v e rz a m e ld h e e f t , b ijz o n d e r i n t e r e s s a n t én n u t t i g .
H et g e d e e lte De
t e k e n in g
o p Ven u s d a t w i j I s h t a r is
w a a r n e m in g e n , R ech ts
v in d t
een
T erra
c o m p u te r b e w e r k in g va n
w a a rb ij d e h o o g te s t e r k je
de
in m id d e ls
noem en. Ven u s-
overd reven
de ra n d van de v u lk a a n B eta R e g io . De te m p e ra tu u r bd ro e g e r 457 C. en de lu c h t d r u k on g e ve e r 90 maal d ie van de A a rd e . De om geving b e s to n d u i t een v la k t e m et b r u in a c h t ig e h o e k ig e s te n e n . Onder de o r a n je g e k le u rd e hemel h ie ld e n de in s tru m e n te n h e t 127 m in u te n la n g v o l .
We hebben nu een b e e t je een b e e ld g e kre g e n van de o la n e e t V enus. Aan de hand van deze gegevens kunnen we e c h te r een a a n ta l v ra g e n s t e l l e n . De m ee st v o o r de hand lig g e n d e i s n a t u u r l i j k : waarom i s h e t e r zo onherbergzaam ? Vanwaar d ie enorme h i t t e ? Waarom v e r s c h i l t Venus z o v e e l van de Aarde t e r w i j l z i j e r to c h z o v e e l op zou kunnen l i jk e n ? Deze v ra g e n kunnen we a lle e n b e an tw oo rd en a ls we h e e l v e r t e r u g gaan i n de t i j d .
een o r a n je h e m e l! De Venera 1 3 , een R u s s is c h r u im t e v a a r t u ig , werd in o k to b e r 1981 g e la n c e e rd . O ngeveer een h a l f ja a r l a t e r dook h e t la n d e r g e d e e lte de a tm o s fe e r van Venus in . D o e l: z o v e e l m o g e lijk gegevens o v e r de a t m o s fe e r en bodem van Venus d o o r t e s e in e n n a a r de A a rd e , v o o r d a t de v e r s c h r i k k e l i j k e d ru k en tem pe r a t u u r de in s tru m e n te n voo rgo ed h e t z w ijg e n zo u den o p le g g e n . U it g e r u s t m et een h i t t e s c h i l d en een p a ra c h u te d a a ld e h e t v a a r t u ig je a f . A fga and e op de r e s u lt a t e n van h e t V enusonderzoek t o t nu t o e , moet d ie a f d a li n g e r o n g e v e e r zó u it g e z ie n hebben: Op 200 k ilo m e t e r bedroeg de te m p e ra tu u r 27 C, 100 k ilo m e t e r la g e r w a s 'o p e e n s v e e l k o u d e r: -9 0 C. De e e r s te w o lk e n , b e sta a n d e u i t z w a v e lz u u r, v e r schenen op 70 k ilo m e t e r . De te m p e ra tu u r was in m id d e ls a l w e e r g e s te g e n t o t 13 to e n de Venera op 63 k ilo m e t e r h o o g te aankwam. Op 47 k ilo m e t e r begon de o n tm o e tin g m et de d ik s t e w o lk e n la a g van de V e n u s iaanse a tm o s fe e r. H e t was e r 200 C. h e e t. O nder d ie w o lk e n la a g was een g e b ie d w a ar h e t z i c h t v r i j goed w as: t o t 80 k ilo m e t e r v e r . De te m p e ra tu u r was d a a r e c h te r g e s te g e n t o t ongezonde h o o g te , n a m e lijk 310 C. Op 20 k ilo m e t e r dook h e t v a a r t u ig je de m is t w e er i n . A lle s werd i n een ro d e g lo e d g e h u ld . De Venera 13 kwam t e r e c h t op een p le k v la k b i j
is .
b e r o e m d e M a x w e ll M o n t e s .
H et b r o e ik a s e ffe c t op g la s
gassen
de en e s o o r t
d o o r dan d e a n d e r e . g o lv e n ) v la k . op,
Ven u s.
van e e n k a s d a t d o e t ,
N et
z o a ls
la te n
s tr a lin g
m a k k e lijk e r
Z o n n e s tr a lin g
b e r e i k t o n g e h in d e rd h e t
D a a r w arm t d e z e
(m e t k o r t e
p la n e e to p p e r -
z o n n e s tr a lin g
d e gron d
d i e d e z e w a rm te w e e r u i t z e n d t a l s
r o o d s tr a lin g . g o lfle n te
en
k o o ld io x id e
Deze s t r a lin g
het
so m m ig e
is
la n g e r
kan m in d e r m a k k e lijk
in fra va n
door b ijv .
e n w a te r d a m p k om en d a n z o n n e s t r a
lin g .
Op d i e m a n ie r w erk en d e z e g a s s e n
soort
is o le re n d e
d eken o fw e l
a ls
een b ro e ik a s .
een
de e e rste a tm o sfe e r Wanneer we de a tm o s fe e r van de d iv e r s e p la n e te n v e r g e l ijk e n , komen we t o t in te r e s s a n t e o n td e k k in g e n We z ie n d a t de e e r s te v i e r p la n e te n v a n a f de Zon (o o k w el de a a rd s e p la n e te n genoemd) geen o f j u i s t z e e r van e lk a a r v e r s c h ille n d e a tm o s fe re n hebben. De s a m e n s te llin g van de a tm o s fe e r van b i j v . Venus o f de A ard e v e r s c h i l t ook e rg m et de s a m e n s te llin g van de Zon. Waarom i s d a t nou vreemd? Om d a t t e kunnen b e g r ijp e n m oet j e w e te n d a t de Zon en a l l e p la n e te n u i t een en de z e lf d e o e rw o lk z i j n o n t s ta a n , z o 'n 4 ,5 m i l j a r d j a a r g e le d e n . H et zou daarom lo g is c h z i j n (z o l i j k t h e t in ie d e r ge v a l ) d a t de Zon en de p la n e te n w a t b e t r e f t hun s a m e n s te llin g s t e r k met e lk a a r overeenkom en. V oo r de re u z e n p la n e te n g a a t d i t in d e rd a a d o p . Een p la n e e t a ls J u p it e r l i j k t w a t b e t r e f t z ijn . s a m e n s t e l 1in g he e l e rg v e e l op de Zon. V oo r de a a rd s e p la n e te n g e ld t d i t e c h te r n i e t . De a a rd s e p la n e te n b e za te n i n h e t b e g in w el gassen z o a ls w a t e r s t o f en h e liu m , maar d ie z i j n d o o r de Zon w e g g e b la ze n . De k le in e r e p la n e te n b e z a te n ook n i e t de z w a a rte k r a c h t om deze l i c h t e gassen b i j z ic h t e houden. Op d ie m a n ie r w erden a l l e a a rd s e p la n e te n van hun " p r im a ir e " a t m o s fe e r o n td a a n , t e r w i j l de g r o te p la n e te n d ie be h ie ld e n .
een n ie u w e a t m o s f e e r Op Venus en de A ard e w e rd e c h te r s p o e d ig een nieuw ? a tm o s fe e r gem aakt. Deze a tm o s fe e r b e sto n d u i t gassen z o a ls s t i k s t o f en k o o ld io x id e . Ook wa terdam p m aakte h ie r v a n de e l u i t . Deze nieu w e a t m o s fe e r was a fk o m s tig van een p la a ts d ie n i e t één tw ee d r i e v o o r de hand l i g t : u i t h e t b in n e n s te van de p la n e e t . V ia s p le t e n , sch e u re n en v u lk a n e n ( ! ) z o c h te n de gassen z ic h een weg n a a r b u it e n . Op de ze m a n ie r werd e c h te r nog geen z u u r s t o f gevorm d. De g e le e rd e menen b o v e n d ie n d a t de a tm o s fe re n van Venus «n de Aarde e rg op e lk a a r le k e n . Op a ^ rd e con de nse erde een h e e l g r o o t g e d e e lte
van de waterdam p t o t w a te r en vormde a ld u s de oceanen. V e r o n d e r h e t o p p e rv la k van deze oceanen o n ts to n d h ie r n a h e t e e r s te le v e n . I n deze fa s e van a a rd s e h i s t o r i e gebeurden nu tw ee b e la n g r ijk e d in g e n De le v e n d e o rg a n ism e n p ro d u c e e rd e n s te e d s g r o te r e h o e ve e lh e d e n z u u r s t o f . Tevens nam d i t le v e n b e la n g r i j k e h o e ve e lh e d e n k o o ld io x id e in z ic h o p . H e tz e lfd e deden de A ard se r o t s e n . H e t g e v o lg was d a t e r een v e r s c h u iv in g o p tra d i n de A ard se a tm o s fe e r: Er kwam meer z u u r s t o f , h e t k o o ld io x id e verdw een. Op Venus v e r l i e p h e t a lle m a a l i e t s a n d e rs . Deze p la n e e t s t a a t , z o a ls we w e te n d i c h t e r b i j de Z on, en h e t was e r dan ook h e t e r dan op A a rd e . H ie rd o o r verd am p te e r m eer w a te r dan op A a rd e . Deze w a te r damp z o rg d e , samen met h e t aa nw ezig e k o o ld io x id e v o o r een b r o e ik a s e f f e c t ( z i e k a d e r s t u k je ) . H i e r d o o r w e rd h e t i e t s h e t e r . D i t had a ls g e v o lg d a t de opname van de k o o ld io x id e d o o r de V e n u s iaanse r o ts e n begon t e s ta g n e re n . H e t w e rd dus a ls maar h e t e r op Venus. A l h e t waterdam p verdween b o v e n d ie n d o o r r e a c t ie s met a n d e re s t o f f e n i . p . v . t e con de nse re n t o t o c e a n e n , z o a ls op A a rd e . De g e v o lg e n kennen we: Venus w erd een h e t e , b ijn a w a te r lo z e p la n e e t met een a tm o s fe e r v o l k o o ld io x id e .
w in d i
De a tm o s fe e r van Venus s t e l t ons v o o r nog meer v e ra s s in g e n . Zo b l i j k t de b o v e n s te la a g e rv a n in m aar l i e f s t 4 dagen ro n d de p la n e e t t e d r a a ie n . D a t t e r w i j l Venus z e l f s le c h t s i n 243 dagen om h a a r as d r a a i t . Nergens a n d e rs in h e t z o n n e s te ls e l bew eegt een a tm o s fe e r z ic h zo s n e l te n op z ic h t e van z i j n p la n e e t. D i t m e rkw a a rd ig e g e d ra g w o rd t v e r o o rz a a k t d o o r h e t f e i t op Venus de b o v e n s te g e d e e lte n van de a tm o s fe e r h e t m ee st v e r h i t worden d o o r h e t in v a lle n d e z o n l i c h t . Men h e e f t b e re k e n d , en n a g e b o o ts t met b e h u lp van e x p e rim e n te n , d a t een a tm o s fe e r z ic h o n d e r d ie o m sta n d ig h e d e n kan op ja g e n t o t v e le m alen de o o r s p r o n k e lijk e s n e lh e id . Er z i j n z e l f s g e le e rd e n d ie menen d a t de a t m o s fe e r van Venus de r o t a t i e e rv a n w e z e n lijk h e e ft b e ïn v lo e d . Venus zou o o r s p r o n k e lijk gewoon hebben ro n d g e d ra a id , n e t a ls de a n d e re p la n e te n . De co n s t a n t k r a c h tig e w in d e n de an d e re k a n t o p , zouden op de d u u r de h u id ig e , r e t r o g r a d e a s w e n te lin g van de p la n e e t v e ro o r z a a k t hebben ( r e t r o g r a a d b e te k e n t d a t de p la n e e t in de an d e re r i c h t i n g r o n d w e n te lt dan de a n d e re p la n e t e n ) .
w a a rs c h u w in g A ls l a a t s t e kunnen we nog een o p m e rk in g maken o v e r h e tg e e n Venus ons l e e r t o v e r hoe we met onze e ig e n p la n e e t m oeten omgaan. W ij a ls mens hebben een a a n ta l a c t i v i t e i t e n o n t p lo o id d ie onze e ig e n a tm o s fe e r n a d e lig kunnen b e ïn v lo e d e n . Zo z i j n w i j in s t a a t de O z o n -la a g ron d de A ard e aan t e t a s t e n , w a t t o t g e v o lg kan hebben d a t v e e l meer s c h a d e lij ke u l t r a v i o l e t t e s t r a l i n g t o t h e t a a rd o p p e rv la k d o o r d r in g t . We kunnen zw avelhoudende p ro d u c te n i n de a tm o s fe e r bre n g e n en k o o ld io x id e h e tgee n een te m p e ra tu u rs v e ra n d e rin g m et z ic h mee kan b re n g e n . Venus la a t ons z ie n w a t e r met een p la n e e t kan gebeuren w anneer h e t a tm o s fe r is c h e v e n w ic h t om s la a t .
\%arnemen VOERMAN
«LlES'JW
.JJrt'EPMAN
H o i, h e t z a l j e w el o p g e v a lle n z i j n d a t in h e t v o r ig e nummer e r i e t s v e rk e e rd s i s gegaan: De ta b e l m et de p re c ie z e t i j d e n v o o r de z o n s v e r d u is t e r in g o n tb r a k . D uizend maal d u iz e n d maal m ijn excu se s d a a rv o o r. D o o rd a t i k d o o r een g r ie p e p id e m ie g e v e ld w a s, i s e r een m is v e rs ta n d o n t s ta a n , d ie e r v o o r g e zo rg d h e e f t d a t d ie ta b e l v e rg e te n i s . I k hoop d a t h e t to c h nog g e lu k t is de v e r d u is t e r in g w a ar t e nemen. Nou, d i t k w a rta a l i s e r n i e t i e t s e c h t spe c t a c u l a i r s te z ie n . D a t is ja m m e r, maar b in n e n k o r t k r i j g j e v a c a n t ie , en d a t m aakt een hoop go ed . En v e rg e e t n i e t , a ls h e t m o g e lijk i s , j e te le s c o o p mee t e nemen a ls j e op v a c a n tie g a a t. In ie d e r g e v a l een p r is m a k ijk e r . D ie i s m a k k e lijk e r mee te nemen en j e kan e r v e e l p l e z i e r van hebben a ls je 's n a c h ts v a n u it j e t e n t j e de hemel a f s p e u r t . . . P r e t t ig e v a c a n tie !
MARS Mars kan 's avonds t o t m id d e rn a c h t bekeken w orden i n h e t s te r r e n b e e ld Weegschaal ( i n de tweede h e l f t van d i t k w a rta a l in h e t z u id e n - z u id w e s te n ) . De a fs ta n d tu s s e n deze p la n e e t en de A ard e neemt w e e r to e . Z i j n h e ld e r h e id z a l te r u g lo p e n van mag n itu d e - 1 , 5 aan h e t b e g in van d i t k w a rta a l t o t m a g n itu d e 0 aan h e t e in d e e r v a n . H e t i s e c h te r nog s te e d s een s c h it t e r e n d w a a rn e m in g s o b je c t v o o r de te le s c o o p .
JUPITER J u p i t e r i s in j u n i de g e h e le n a c h t z i c h t b a a r i n h e t s t e r r e n b e e ld de S c h u t te r , boven de z u i d - o o s t e l i j k e h o r iz o n . In j u l i i s h i j t o t o n g e v e e r 5h MEZT z ic h t b a a r en i n a u g u s tu s t o t 2h MEZT. Z i j n z ic h tb a a r h e id i s e c h t e r n i e t zo id e a a l omdat de r e u z e n p la n e e t n i e t zo v e r boven de h o r iz o n k l i m t : m aar 15 g ra d e n . Toch b l i j v e n de v i e r m a a n tje s van J u p i t e r h e t a a n z ie n waard ( z ie d a a rv o o r de d a g k a le n d e r).
k w artaaloverzïch t MERCURIUS In de e e r s te maand van d i t k w a rta a l' is m e rc u riu s n i e t w aarneem baar, omdat h i j a c h t e r de Zon la n g s t r e k t . In de p e rio d e van 10 t o t 20 j u l i kan j e hem waarnemen t ijd e n s de avond sche m e rin g in h e t w e s te n . J e m oet e r w el re k e n in g mee houden d a t M e rc u riu s dan n i e t g e m a k k e lijk t e v in d e n i s . G e b ru ik daarom een p r is m a k ijk e r . In a u g u s tu s i s de p la n e e t n i e t meer t e z ie n . VENUS Ook deze p la n e e t t r e k t a c h t e r de Zon la n g s en i s daarom h e t g e h e le k w a rta a l n i e t w aarneem baar. Pas e in d se p te m b e r kan j e hem 's avonds w e er z ie n .
SATURNUS Aan h e t b e g in van d i t k w a rta a l houden S a tu rn u s en Mars e lk a a r g e z e ls c h a p ( z i e f i g 1) in h e t s t e r r e n b e e ld de W eeg scha al. S a tu rn u s b l i j f t z ic h t b a a r t o t on g e ve e r m id d e rn a c h t en h e e f t een m a g n itu d e van 0 ,5 t o t 0 , 8 . L e t ook eens op de h e ld e r s t e m a a n tje s T it a n en J a p e tu s .
URANUS Deze p la n e e t i s i n de maand j u n i de g e h e le n a c h t z ic h tb a a r in de S la n g e n d ra g e r. H i j i s dan te z ie n a ls een s t e r r e t j e van m a g n itu d e 6 . Je moet daarom w el een k i j k e r hebben om hem t e kunnen waarnem en. Je b l i j f t e c h t e r s le c h t s een k le in s t i p j e z ie n , daarom i s h e t danook geen u ite r m a te b o e ie n d o b je c t .
fig .
1 In
schaal 16
JU NI
1 JU NI
1 JU LI
d e W eeg
h ou d en M a rs
en S a tu rn u s e lk a a r g e z e lsc h a p .
.. & D eze sterren k a a rt is ge m a a k t d o o r W il
^ "*\
T ir io n .
•
a
\
VOS •— •v PIJL *9
K
1 •
• • ' *
llER .
•
WATERMAN
A,-'V 1 \ • • -- °\
\ STEENBO’' " ^
,
C 0 0 .J
DOIFUN .. \ • VEULEN
'voerman •
^
•-> AREND
•
A\
^
’ SLANG • \
^
R
SCHILD i ’
#
ff'
/
WEEGSCHAAt
y
-
^
.
v »/üi/ • . BOOGSCHUTTER *
SCHORPIOEN •
•
M7
•
•
7
Co
T
2
s te rre n h e m e l
in j u l i ,
2 3 -0 0 u u r
T a b e l 1 . De t i j d s t i p p e n v o o r zo n so p ko m st, zonsondergang en de v e r s c h ille n d e s c h e m e rin g e n . T ijd e n s de b u r g e r l i j k e sch e m e rin g s t a a t de Zon m in d e r dan 6 gra d e n o n d e r de h o r iz o n . T ijd e n s de a s tro n o m is c h e sch e m e rin g i s d i t m eer dan 12 g ra d e n . De t i j d s t i p p e n z i j n gegeven i n M idden E uropese Z o m e r t ijd .
d atu m
b e g in
a str.
s c h e m e r in g ju n i
aug.
bu rg.
zon o p
zon o n d e r
e in d e
bu rg.
s c h e m e r in g
e in d e
astr.
s c h e m e r in g
4
—
4h35m
5h23m
21hS4m
22h41m
___
14
— —
4h30m
S h l8m
22h01m
22hS0m
—
4h30m
Sh20m
22h04m
22hS3m
—
24 ju li
b e g in
s c h e m e r in g
____
4h38m
5h26m
22h02m
22h50m
___
14
—
4h50m
5h36m
21h54m
22h40m
—
24
2h00m
5h05m
5h49m
21h42m
22h25m
0 1 h l9 m
4
3
3hlOm
5h23m
6h04m
21h26m
22h07m
0 0 h l7 m
13
3h49m
5h41m
6h20m
21h07m
21h46m
23h37m
23
4h20m
èhOOm
6h36m
20h47m
21h23m
23h02m
NEPTUNUS D i t o n o p v a lle n d e s t e r r e t j e van m a g n itu d e 7 ,7 i s t e z ie n in h e t s te r r e n b e e ld de S c h u tte r ge du re n d e h e t g e h e le k w a r ta a l. H et z a l n i e t gemakke1 i j k z i j n de p la n e e t Neptunus op t e s p o re n . D i t komt om dat de p la n e e t z ic h i n een s t e r r e n r i j k e om g e v in g b e v in d t . Maar met een b e e t je g e d u ld z a l h e t j e to c h z e k e r lu k k e n . METEOREN Aan h e t e in d e van de maand j u l i b e g in t de m e t e o r e n a c t iv it e it w e er to e te nemen. Op 27 j u l i hebben de a - C a p ric o r n id e n hun maximum. Je kan e r een s tu k o f t i e n p e r u u r v e rw a c h te n . H et z i j n z e e r tr a g e m eteo ren (2 4 km /s e c ) met la n g e s p o re n . Hun r a d ia n t l i g t b i j de s t e r a van de S te e n b o k. In h e t s t e r r e n b e e ld de Waterman o n ts p r in g e n de 6 -A q u a r id e n . Deze m eteoren z i j n s n e l l e r dan de C a p r ic o rn id e n (4 0 km /s e c ) en j e kan e r on ge vee r 30 p e r u u r v e rw a c h te n . Ook van deze zwerm l i g t h e t maximum op 27 j u l i . Van de Maan z a l j e in deze p e rio d e g e lu k k ig geen l a s t hebben. In de maand a u g u s tu s , dé m eteorenm aand, kunnen we de beroemde PerseTden bew onderen. Deze zwerm b e r e i k t h a a r g r o o t s t e a c t i v i t e i t op 12 a u g u s tu s . Maar h e la a s , de o m stan dighe de n z i j n n i e t g u n s t ig . Op 11 a u g u s tu s i s h e t n a m e lijk v o l l e Maan! Dus w a ar j e a n d e rs t i e n t a l l e n m eteo ren zou kunnen z ie n , z u lle n a lle e n de h e ld e r s te exe m p la re n v o o r onze ogen z ic h t b a a r z i j n . Op 18 a u g u s tu s b e re ik e n de C yg ni den hun maximum. Je k u n t dan een a a n ta l h e ld e re m eteo ren waarnemen d ie h e t s t e r r e n b e e ld Zwaan o n t v lu c h te n . H e t z i j n t r a g e , vaak e x p lo d e re n d e m e te o re n m et k o r t e s p o re n .
ju li 6 /7 A ls j e j e te le s c o o p op J u p i t e r r i c h t , z ie j e te n w e ste n van de p la n e e t dg manen 1 , 2 en 3 d i c h t b i j e lk a a r s ta a n . De v ie r d e maan b e v in d t z ic h aan de an d e re z i j d e van de p la n e e t. B innen een u u r z u l l e r e r d r i e sam enstanden p la a ts v in d e n : E e rs t een nauwe c o n ju n c t ie tu s s e n 1 en 2 om 0h38m (7 j u l i ) ; Daarna een w ijd e r e c o n ju n c t ie tu s s e n 1 en 4 (lh 3 5 m ) en en tu s s e n 2 en 4 (lh 4 1 m ). 8 Om lh . b e v in d t de Maan z ic h 3 ° te n noorden van M ars. 8 Ih02m -lh25m De schaduwen van de manen 2 en 3 tre k k e n g e l i j k t i j d i g o v e r h e t w o lke n d e k van J u p it e r . Om d i t t e kunnen z ie n m oet j e wel b e s c h ik k e n o v e r een b e h o o r li jk e k i j k e r . 12 l h . De z u id e n s ta n d , 27 5 h . A ls h o r iz o n 33 u re n
b i jn a v o l l e Maan b e v in d t z ic h 3 J ° te n van J u p i t e r . H et i s een z e e r m ooie samen la a g i n h e t z u id e n . j e om d ie t i j d boven de n o o r d o o s t e lijk e k i j k t , v in d t j e e r een s m a lle m a a n s ik k e l, v o o r h e t t i j d s t i p van Nieuwe Maan.
ju n i •
’ •
1 A ls j e v a n a c h t n a a r J u p i t e r k i j k t , v in d t j e de v i e r g r o o t s t e manen te n o o s te n van de p la n e e t . 14 Van 3hl0m t o t 3h38m i s e r s le c h t s één s a t e l l i e t van J u p it e r z ic h t b a a r . H e t i s C a l l i s t o , d ie z ic h te n o o s te n van de p la n e e t b e v in d t . fig .
21 7h02m H e t b e g in van de zom er.
.5 I n
n e to id e
23 lh56m Twee g e l i j k t i j d i g e v e r s c h ijn s e le n van de J u p ite rm a n e n : Maan 1 ( l o ) en 2 (E u ro p a ) komen samen t e v o o r s c h ijn v a n a c h te r de p la n e e t. 25 In de n a c h t van 25 op 26 j u n i b e v in d e n de h e l d e re manen van J u p it e r z ic h a l l e v i e r te n wes te n van de p la n e e t.
de
Ir is
nog n ie t M aar h a a r
t w e e d e h e l et v a n 1984 z ic h tb a a r .
zo h e ld e r, to ch t
B e g in
s le c h ts
va n m agn.
d o o r d e P le ia d e n
te le s c o o p b e z itte r s
zeer
is
fr a a i.
de p la -
a u g u stu s i s is
z ij
+9, 4 .
v o o r de
De zw a k ste
s t e r r e n o p h e t k a a r t j e z i j n v a n m agn. d u s i e t s j e h e l d e r d e r dan I r i s .
+9, 0,
augustus 6 De p la n e to ïd e I r i s b e v in d t z ic h v a n a f vandaag t o t 9 a u g u s tu s i n de P le ia d e n , de open s te rre n h o o p in h e t s te r r e n b e e ld de S t i e r . De p la n e to ïd e is van m a g n itijd e 9 , 4 , dus j e h e b t w el een r e d e l i j k e te le s c o o p n o d ig om de bew eging van I r i s d o o r d i t s t e r r i j k e d e e l van de hemel t e v o lg e n . 12 G ro o ts te a c t i v i t e i t van de P e rs e ïd e n . H elaas z a l de Maan d i t f e e s t b e d e rv e n : op 11 au g u stu s i s h e t n a m e lijk v o l l e Maan.
fig . ten
2 Op 7 j u l i w esten
v ie r d e
z ic h
v in d t
je
va n d e p l a n e e t ,
3 ju p ite r m a n e n t e r w i jl
aan d e o o s t k a n t b e v i n d t
de
23 De Maan b e d e k t E p s ilo n Geminorum om 3h06m. E p s i lo n i s een s t e r m et een h e ld e r h e id van m ag nitu de 3 ,2 . De in t r e d e i s n i e t goed t e z ie n . De u i t t r e d e om 3h33m e c h t e r w e l. D i t v e r s c h ijn s e l d a t aan de d o n ke re k a n t van de Maan z a l p la a ts v in d e n , is met een k i j k e r goed t e v o lg e n . E r i s e c h t e r één n a d e e l: de Maan s t a a t op d a t t i j d s t i p op g e rin g e h o o g te boven de h o r iz o n , n a m e lijk op o n g e v e e r 10 °.
^
Ronald Naar
^
a T >; O»—. a
•*
$
Vragenrubriek voor jongeren Antwoorden B e ste in z e n d e rs . B e d a n kt v o o r j u l l i e b r ie v e n . Er z a te n v e e l le u k u itg e w e r k te o p lo s s in g e n b i j . H ie r komen de a n tw o o rd e n : 1. Een s c h r i k k e lj a a r h e e f t 366 i. p . . v . 365 dagen. De A ard e d r a a i t n a m e lijk één k e e r ron d de Zon in o n g e ve e r 3 6 5 ,2 5 dagen. Om de f o u t van 0 ,2 5 dagen goed t e maken, i s in g e v o e rd d a t e lk j a a r t a l , d e e l b a a r d o o r 4 , een s c h r i k k e lj a a r is-. Zo k r i j g e n we één k e e r i n de v i e r j a a r een s c h r i k k e l j a a r . M aar, de t i j d la a t z ic h n i e t zo g e m a k k e lijk in d e le n . Ook deze t e l l i n g g e e f t op den d u u r o n na uw ke urighe de n. D i t komt omdat de Aarde n i e t p r e c ie s i n 3 6 5 ,2 5 dagen om de Zon d r a a i t . Daarom i s a fg e s p ro k e n om zo nu en dan ( op 'm o o ie ' j a a r t a l l e n : 17 00 , 1800, 1900, 21 00 ) een s c h r ik k e ld a g t e la t e n v e r v a lle n . 2. De Maan h e e f t e rg v e e l m et Pasen t e maken! E e rs te Paasdag i s h e t op de e e r s te zondag na v o l l e Maan i n de L e n te .
8 . G r a v it a t ie i s de a a n tr e k k in g s k r a c h t d ie twee lic h a m e n op g ro n d van hun massa op e lk a a r u i t o e fe n e n . B ijv o o r b e e ld : de k r a c h t d ie ons aan de 'v a s t h o u d t '. Ook w e l z w a a rte k ra c h t genoemd. 9 . O ver een regenboog v a l t e rg v e e l t e v e r t e l le n . A l h e e l la n g ( A r i s t o t e l e s ) i s bekend d a t de re g e n boog i e t s o n b e re ik b a a rs i s . Een regenboog o n t s ta a t u i t h e t samenspel van z o n l i c h t en w a te r d r u p p e ls . De w a te rd ru p p e ls w e rke n a ls p ris m a en s p l it s e n h e t z o n l i c h t op i n de k le u re n van h e t s p e c tru m en ka a ts e n h e t l i c h t o n d e r een hoek t e r u g . 10. D oor d ra a in g van de Aarde om h a a r as l i j k e n de h e m e lo b je c te n een baan ro n d de P o o ls te r t e b e s c h r i j ven . D i t m erken we h e e l goed b i j h e t f o t o g r a f e r e n van s t e r r e n : We k r ij g e n geen p u n tje s op de f o t o , maar s t r e e p je s a ls we de s c h ijn b a r e bew eging van de s t e r r e n n i e t v o lg e n . Een v o l g k i j k e r d ie n t e r v o o r de s t e r r e n t ijd e n s een f o t o g r a f is c h e opname t e v o lg e n z o d a t e r geen s t r e e p je s op de f o t o komen.
3 . S te rre n b e e ld e n m et een g e m e e n s c h a p p e lijk e s t e r z i j n b ijv o o r b e e ld : S t i e r en Voerm an, Andromeda en Pegasus. 4 . De a c h te r k a n t van de Maan s t a a t v o o rtd u re n d van de A ard e S f g e r i c h t , de A ard e z a l dus n i e t de m eteo r id e n in va n g e n d ie v o o r d i t g e d e e lte van de Maan .'b e s te m d ' z i j n . De A ard e z a l d a a re n te g e n w e l v e e l m e te o rid e n in v a n g e n d ie z ic h i n de r i c h t i n g van de M a a n -v o o rk a n t begeven.
B i j h e t a n tw o o rd o p
Jupiter i n
vra a g 6.
c o n ju n c t ie
m et d e Z on .
Uitslag
B i j h e t a n tw o o rd o p v ra a g 4 .
M e te o rid e n
'b e s t e m d '
v a n d e Maan
v o o r d e a ch terk a n t
k u n n en d i e o n g e h i n d e r d o rid e n
d ie op
d e kans b e re ik e n
teg e n
b e re ik e n .
d e voork an t
d e A a r d e aan t e
d u s m in d e r
D e m ete
a f gaan,
lo p e n
b o tsen
en
gauw d e M a a n .
5 . De s t e r Merak s t a a t i n de G ro te B e e r. 6 . A ls A a rd e , Zon en b u it e n p la n e e t op één l i j n s ta a n , m et de Zon i n h e t m id d e n , s t a a t de b u it e n p la n e e t i n c o n ju n c t ie ( d . w . z , i n sam enstand) met de Z on. De p la n e e t i s dan dus n i e t w aarneeem baar. 7 . Een g a la c tis c h e n e v e l b e v in d t z ic h i n ons e ig e n m e lk w e g s te ls e l.
10 p u n te n : G j a l t R e its e m a , Den Haag (1 9 7 4 ) , D e nise van S t r a t e n , P a p e n d re ch t (1 9 7 1 ) , R o b e rt K le in -D o u w e ' W ierden (1 9 6 9 ) , Marc V in k , A x e l (1 9 6 8 ) , Tom G e h re ls . Zwanenburg (1 9 6 6 ). 9£ p u n t: W o lf W o lfs w in k e l, H ilv e rs u m (1 9 7 3 ) , Arnaud H ^ s s e lin k , 's H e e re n b e rg (1 9 7 2 ) , M ic h ie l K ie n h u is , O ld e n z a a l (1 9 7 2 ) , R ic h a rd van O p s t a l, N ieuw ekerk a . d . IJ s s e l ( 1 9 7 1 ) , M arc Dubbeldam , H a r d in x v e ld Giessendam (1 9 7 0 ) , Ton K o s t e r , T e r A pe l ( 1 9 7 0 ), R ic h a rd de G r i j s , W olvega (1 9 6 9 ) , J e ro e n R oeper, U ith o o r n (1 9 6 9 ), S te fa n J a g e r , Den Haag ( 1 9 6 8 ), L i l y K a n s e la a r, Rhoon (1 9 6 7 ). 9 p u n te n : Hans van N is p e n , Roosendaal (1 9 7 2 ), E rw in T ie le m a n , A x e l (1 9 7 2 ) J o o s t R u e m p o l,0 e g s tg e e s t (1 9 7 0 ) J u r r ie n V e e n h u is , Bennekom (1 9 7 0 ), Guus Brugm ans, V e n ra y (1 9 6 9 ), M ike W üst, A m ste lve e n ( 1 9 6 9 ) , R ic h a rd E n g e le n , V ught ( 1 9 6 7 ) , A te -J a n van Kampen (1 9 6 7 ) Tom van P oecke, Zaam slag (1 9 6 7 ).
8 p u n te n : M a r t ij n V is s e n b e rg , P ijn a c k e r (1975) Je ro e n de J o n g , Krommenie (1 9 7 1 ) E r ic v . d . Ham, B o x te l (1 9 6 9 ) J e ro e n K im , G ro n in g e n (1969) J a q u e lin e van T o u r, K rim pen a . d . I J s s e l (1 9 6 8 ). 7J p u n t: Tom van R i j s w i j k , U denhout (1 9 7 1 ) A l l e r t A a a ld e r s , Bussum (1 9 6 9 ) Mark H u is in q , A p e ld o o rn (1 9 6 8 ). E r i s één p r i j s j e v e r l o o t . De g e lu k k iq e is Jeroen de Jong u i t Kromm enie. G e f e l ic it e e r d J e ro e n ! B in n e n k o rt k r i j g j e j e p r i j s j e to e g e s tu u rd . En h i e r z i j n dan de nieuw e v ra g e n . M is s c h ie n z i j n ze deze k e e r w a t m o e i l i j k . Je h o e f t ze e c h te r n i e t a lle m a a l t e b e an tw oo rd en om mee t e kunnen doen. En, a ls j e een v ra a g n i e t w e e t, kun j e a l t i j d nog p ro b e re n om h e t a n tw o o rd op t e zoeken in een boek o f h e e l m is s c h ie n i n een U n iv e rs u m ... S u c c e s ! ‘. 1. Hoe h e e t de J u p ite rm a a n d ie t o t v o o r k o r t met 1979 J3 w erd aang ed uid ? 2 . Hoe kom t h e t d a t de lu c h t op g r o te h o o g te i j l (o p een hoge b e rg b ijv o o r b e e ld ) .
is ?
3 . In w e lk s te r r e n b e e ld s t a a t h e t o b je c t M3? Wat v o o r een o b je c t i s d a t? d e k om eet H a ll e y
4 . De p la n e te n M e r c u r iu s , V enus, A ard e en Mars b e s ta a n v o o r een z e e r b e la n g r i jk g e d e e lte u i t m in e r a le n t e r w i j l J u p i t e r en de v e rd e re p la n e te n (b e h a lv e P lu to ) v o o r een g r o o t d e e l u i t gassen b e s ta a n ( W a t e r s t o f , H e liu m , Ammoniak, M e th a a n ). Wat zou h ie r v o o r een v e r k l a r in g kunnen z ij n ? 5 . Zou j e een Maan- o f ru im te w a n d e lin g kunnen maken z o n d e r d a t een ru im te p a k a a n h e b t? V oor de z u u r s t o f i s g e z o rg d : b i j v . z u u r s t o f f le s s e n op j e ru g . 6 . Wie o n td e k te de komeet van Encke? 7 . Hoe noemen we h e t p u n t r e c h t te g e n o v e r de n o o r d e lijk e hem elpoo l? 8 . C ir c u m p o la ir e s t e r r e n z i j n s t e r r e n d ie n i e t o n d e r gaan. Je k u n t ze dus in e l k j a a r g e t i j d e , de g e h e le n a c h t z ie n . Z i j n e r v o o r waarnem ers op de e ve n a a r ook z u lk e s t e r r e n d ie n i e t ondergaan? Waarom w e l/ n ie t ?
Te koo p: De bekende J W G -k ijk e r met 60 mm o b j e c t i e f en 25 mm ramsden o cu l a i r . S ta a t op h o u te n s t a t i e f . E x t r a : de b ro c h u re "Hoe g e b ru ik i k m ijn J W G - k ijk e r " . V r a a g p r ijs / 1 4 0 , Simon van H o o rn , W ie rd e 3 1 , 9965 TA L e e n s , 0 5 9 5 7-27 06 .
uvootjes Te koop aangeboden: J W G -k ijk e r. N ie t ge he el com p le e t (d e z o e k e r o n t b r e e k t) P r i j s ƒ 2 1 5 ,- Te b e vra g e n b i j de V r ie s , T e l . 0 7 9 -5 119 45 .
z ie n
9. 10.
z o a ls
h ij
in
1910
te
w as.
Wat i s de k l e i n s t e p la n e e t i n ons z o n n e s te ls e l? Wat i s een b i n o c u la ir ?
Zo, d a t waren z e . Ik ben w el b e n ie u w d : Doen j u l l i e a lle m a a l w e er mee? Per t w i n t i g deelnem e rs w o rd t e r w e er een p r i j s j e v e r l o o t , w ie w e er w in j e e r ook w el é é n . ( a ls j e te n m in s te i n 1969 o f l a t e r ge b o re n b e n t ) . S tu u r j e o p lo s s in g e n n a a r: Ronald N a ar, B. v . d . B e r g h s tr a a t 19, 6512 DD NIJMEGEN. Doe d i t v o o r 15 j u n i . S c h r i j f j e naam, woon p la a ts en g e b o o r te ja a r ook op j e e n v e llo p .
Te Koop: Zo goed a ls n ie u w . 60 mm le n z e n k ijk e r op h o u te n s t a t i e f m et F = 910 mm. Met o c u la ir e n van 20 nm ( K e i) en HM 8 mm ( r e s p . 45 en 11 2,5 maal v e r g r . ) Z o e ke r 6 maal 30, z e n it h p r is m a , zo n n e - en maanf ilte r . Tevens t e ko o p : a d a p te r (oo k v o o r o c u l a i r p r o j e c t i e ) m et pd ra a d . Boeken o v e r s te rre n k u n d e : -G ro te p la n e t e n a t la s van C h r ie t T i t u l a e r . -L a n d in g op Mars van C h r ie t T i t u l a e r -W onderen van de r u im te van G e rto n van W ageningen -De Maan van V i r g i l i o Brenna - A l l e JWG's v a n a f 1980 P r i j s v o o r a l l e s : ƒ 4 7 5 ,Te Bevragen b i j : A lf o n s Blom , R ijs s e n s e w e g 1 9 , 7468 AA E n te r . T e l. 05478-1604
Woont e r een f a n a t ie k e J .W .G -e r i n de b u u r t van 's H e e re n b e rg D oetinchem ? H e t i s gewoonweg n i e t le u k om a l l e s a lle e n t e do en , w a n t i k kan nog n i e t zo v e e l v in den aan de h e m e l. L e e f t i j d m aakt w e in ig u i t , m aar l i e f s t iemand van e ig e n l e e f t i j d (1 2 j a a r ) . Wie neemt e r c o n t a c t m et me op? Arnaud H e s s e lin k , De T uge r 124, 7041 HH 's H e e re n b e rg . 08 34 6-29 71 .
APfO-
f
me'-
sterrenkunde voor jongeren :UFOs Je z u l t h e t v a s t w e l i n de k r a n t g e le z e n hebben:
( b ijv o o r b e e ld met z o n n e p a n e le n ) en om z i j n
UFO boven U t r e c h t . D i t was n i e t de e e r s te k e e r d a t
De s a t e l l i e t k a a t s t dan n i e t s te e d s e ve n ve e l l i c h t
z o ie t s i n de k r a n t s to n d . M is s c h ie n heb j e
n a a r jo u w k a n t. Denk m aar eens aan een h o rlo g e waarmi
w el eens i e t s
z e lf
i n de lu c h t g e z ie n w aarvan j e n i e t
w i s t w a t h e t w a s. A ls d i t zo i s
heb j e
j e , a l s de zon e r op v a l t , iem and i n z i j n
z e l f ook
s c h ijn e n , en d o o r j e
as d r a a i t
ogen kan
p o ls t e d r a a ie n w e e r n a a s t z i j n
een UFO g e z ie n , w a n t UFO i s n i e t s a n d e rs dan een
og en . H i j z i e t jo u w h o rlo g e dan k n ip p e re n .
a f k o r t in g van h e t E n g e ls v o o r:"o n b e k e n d v lie g e n d
A ls j e m e e rd e re , w a a r b ij vaak ook r o d e , l i c h t j e s
v o o rw e rp ". H eel v e e l mensen b e lle n de k r a n t en
de hemel z i e t bewegen, dan heb j e
g e le e rd e mensen a ls ze een UFO g e z ie n hebben. Nu
t u i g . Vaak kan j e
is g e b le k e n d a t ru im 90% van d ie g e v a lle n na goed
s a t e l l i e t kan d i t n o o i t !
nadenken en b e s tu d e re n van de gegevens ( b i j v o o r
H e t g e b e u rt ook w e l eens d a t e r a n d e re vo o rw e rp e n zo
In z o 'n g e v a l g e b e u rt e r p l o t s e l i n g i e t s ,
ook a l m erk j e d a t n i e t : de UFO i s
hoog i n de lu c h t z i t t e n d a t de zon e r nog op s c h i j n t
in e e n s geen UFO
t e r w i j l h e t e ro n d e r a l avond ( o f nog o c h te n d ) i s .
m e e r, w a n t nu i s h e t een bekend v lie g e n d vo o rw e rp gew orden. Omdat j i j
D i t kan voorkom en b i j h e le hoge w o lk e n , o f b i j
a l s JWG-er n a t u u r l i j k vaak n a a r
de lu c h t k i j k t i s de kans d a t j e
ie ts
t e maken m et een v
dan ook g e lu id e r b i j h o re n ; b i j ee
b a llo n
b e e ld een f o t o ) d o o r d ie d e s k u n d ig e n v e r k la a r d kon w o rd e n .
la n
ie t s
w a t m aar w e in ig mensen kennen: een w e e r b a llo n . Er
ra a rs z ie t
g r o t e r dan v o o r iemand a n d e rs . H e t m a k k e lijk s t i s a ls
w o rd t tw ee k e e r p e r dag b i j h e t KNMI in de B i l t z o 'n
j e z e l f een v e r k l a r in g v o o r d a t r a a r s kan v in d e n .
b a llo n o p g e la te n om m e tin g e n op g r o t e h o o g te t e doen
Daarom s ta a n e r op deze b la d z ijd e een a a n ta l d in g e n
Om hem m et hun r a d a r t e kunnen v o lg e n z i t e r een met
d ie e r vreemd u i t z i e n en d ie v o o r sommige mensen een
z il v e r p a p i e r b e p la k t d in g o n d e r. D i t g e h e e l z i e t e r
UFO z i j n
he e l vreemd u i t a ls j e
(z e w e te n n i e t w a t h e t i s ) , m aar v o o r jo u
h e t n i e t k e n t en i s a l vaak a
UFO aangem eld.
s tra k s n ie t . f
s a t e llie t
*
Om t e b e g in n e n kun j e
•
••
+ * '■ * '
*
VENUS STAAT A LTJD IN DE BUURT VAN DE Z O N
a ls h e t h e ld e r i s w e l eens een
s t e r z ie n d ie tu s s e n de a n d e re s t e r r e n bew eegt. N ie t zo s n e l a ls een m e te o o r, d ie z e ld e n la n g e r dan één seconde d u u r t , maar i n on g e ve e r één m in u u t t r e k t
/
.
BE ION ii H» « . ON6IK . v&rt«s wofcwin
h e t lic h t e n d e p u n tje de hemel o v e r . I n d i t g e v a l heb j e w a a r s c h i j n l i j k een s a t e l l i e t (= ku n stm a a n ) g e z ie n . D it is is
een ru im te s c h e e p je d a t i n een baan om de aa rde
g e b ra c h t en v o o r b ijv o o r b e e ld t e le fo o n v e r b in d in g e n
z o rg t.
Een s a t e l l i e t g e e f t z e l f geen l i c h t , maar w o rd t
venus
beschenen d o o r de z o n . H i j z i t zo h o o g , vaak een p a ar
Sommige mensen v in d e n Venus z o 'n o p v a lle n d v e r s c h ijn
h onderd k ilo m e t e r , d a t h i j a l s h e t op a a rd e a l d o n ke r
s e l d a t ze z ic h n i e t kunnen v o o r s t e lle n d a t h e t "maa
i s to c h nog l i c h t van de zon v a n g t. Vaak z ie j e in e e n s z w a kke r w orden en v e r d w ijn e n .
hem
In d a t g e v a l i s
i n de schaduw van de a a rd e gekomen en heb j e " k u n s tm a a n s v e r d u is te r in g " . Soms z ie j e
dus een
een s a t e l l i e t
k n ip p e re n . D i t g e b e u rt a l s h i j n i e t h e le m aal ro n d i s
een gewone" p la n e e t i s . A ls j e w e e t hoe h e ld e r Venus h ij
en j e w e e t u i t de a s tro n o m is c h e k a le n d e r wanneer Vem t e z ie n i s , dan kan j e j e h a a s t n i e t m eer v e r g is s e n . O nthoud ook d a t Venus a l t i j d
on g e ve e r i n de r i c h t i n g
w a ar de zon i s o n d e r gegaan o f g a a t opkomen t e z ie n
N a t u u r l i j k i s d e z e o p s o m m in g v a n v r e e m d e d i n g e n aan d e hem el sterren
n i e t c o m p le e t. (v o o r a l
a ls
Zo z i jn
er
n og flo n k e r e n d e
z e la a g s t a a n ),
v o g e ls ,
h e le
h e l d e r e meteoren,, e n z o v o o r t . A ls je
je h et
z e lf ie ts
vreem d s z i e t ,
to ch
kan v e r k l a r e n m et b i j v o o r b e e l d
n ie t
v e r s c h ijn s e le n
FEM
O .f.0 .
VS V J06
GEEN
a n d ers.
VUE&ENDE
d ie
in
d it
W ie w e e t kan j e
ga
dan e e r s t na o f de
s t u k j e s ta a n o f m et i e t s
dan o o k
e e n s a n d e r e m en sen
van e e n o n z e k e r h e id a fh e lp e n . B lijf
in
ie d e r
d ie nog n ie t
geva l
k ijk e n
v e rk la a rd
z ijn
m et e n g e g r o e n e m a n n n e t je s
en bed en k d a t d e d in g e n ' n i e t a u t o m a t is c h
ie ts
te maken m o e t e n h e b b e n .
u v r -4 / A e t b e r ”T —- ••miuue
U ^ D a t s te rre n k u n d e ook de n o d ig e \\ problemen met z ic h mee kan IV
z ie k e n h u is 2 0 'n h on d, fer d k a a r t s ° ° n l i j k te
b re n q e n , z ie j e aan deze b r i e r ï a n M a ria S t a a l. We zouden □ raag w i l l e n d a t ie d e re e n d ie z ic h b i j h a a r b e tro k k e n v o e lt o f m et de z e lfd e p ro b le m e n z it » h a a r een b r i e f s c h r i j f t z o a ls
h e id
■iets
•
gestuurd h e e f T T ^ ° S ^
^
‘S e ’S ? * "-
henoedi gend * te b a n k e n st^ e m J Vanaf JO ian, G Weten dat v e le n m . JS ba rd stikke
g e w e e s t. Het
ze z e l f v r a a g t .
*en ik enorm a a n * h e T l J ^ eleVen ’ ?R op p lluchtJnrr '*kk elen 28 e * Tom een o U c h t il l k * S fe b ru a ri ï e o C " n ? t o ^e n iikk
hoorde dat h oord e d a t iik k
7nmi j j . .
in m id d e ls H g t
, « - t o r m ij en i k | za a m h ed en h e r v
B e ste U n iv e rs u m ..
ru g
l k Zi t m e t een enorm p r o b le e m . I k ben bang v o o r de
S
S
5 ïïn 9» " e ’ . t
lij"
E
S
geoP e r e e r d zou e h ^ ^ a lw e e r t twee V e e l van m i j n
-• - w .il z a l ii k k
zoveel
l iiZ n J‘d,
morden. "’aanden vroe9 e re werk-
g e l i j k moete n o n t z ie n *
r BEDANKTr [ s t u r e n Ju l l ie
S S tÉo SK^ fe fr i een S Ïg B olf ï ï t T
T f
—e*om st " * jn ^
,
k N u ° ° « aue/uu EEN o v o I N J
t t ï - i r
U i t dat ,k « j r
h ° "b y op » '
de n. Maar d a t kan i k n i è t U at i s d i t v o o r een z ie k t e . M S e r nog m eer k in d e re n z i i n d ie d a t hebben: s c h r i j f me d a n . I k m oet e r m et ie mand o v e r p r a te n .
ê »
B e ste JW G -re d a ctie I k ben M ark Beekhu en i k ben nnu h-i-i.*»" ------ ■ b i jn a een j a a r l i d en i k heb e r nog geen s p i j t v a n , w a nt U n iv e r sum i s een f a n t a s t is c h b la d . . . . . Oh j a , zouden j u l l i e ook w a t a a n d a c h t kunnen b e ste d e n aan o b je c te n d ie goed m et een v e r r e k i j k e r t e z ie n z i j n , w ant v o o r m ij (e n ook v o o r a n d e re n ) z i t e r v o o r lo p ig nog geen t e l e scoop i n . A lv a s t b e d a n k t. De g ro e te n van M ark B e e k h u is , E lz e n d a l 126, 3142 AE M a a s s lu is .
$
M a ria S t a a l, G en tiaan w e g 26 9753 BC H aren.
# Bedank t
***
Enne,
*
voor al
heb j e
je
lo f.
d e r u b r ie k
M a rk . "M e t d e
k ijk e r op ja c h t " d eze k e e r al g e z ie n . P r e c ie s wat j i j d a c h t e n w e z o ...
zoekt
1 9 - 4 - '8 4
1 7 - 4 - 184
0B e ste JWG r e d a c t ie , Tk heb deze d r i e te k e n in g e n ge la a k t m et een 50 mm k i j k e r ( r e “ K o “ V e t een b ra n d p u n ts a fs ta n d van 600 mm. De v e r g r o t in g was 30 x . V in c e n t K e r s te n s , D u in k e rk la a n 5 , 4875 CX E t te n - L e u r . P. S. I k ben pas l i d en i k v in d U ^ | b la d U n iv e rsu m p r a c h t ig .
*
3 0 9 ' ^ a e U n iv e rs u m .
d N a a r,
1
-
een spelletje met z ^ rtekracht Wat nu v o o r j e l i g t i s een s p e l l e t j e . Een s p e l l e t j e m et z w a a r te k r a c h t. M is s c h ie n z u l j e nu denken: "W at een vreemd s p e l. H e t z i e t e r h e le m aal n i e t u i t a ls een s p e l l e t j e . " W e l, d a a r heb j e ook w el een b e e t je g e l i j k a a n , m aar aan de an de re k a n t ken j e de s p e lr e g e ls ook nog n i e t . L a te n we d ie e e r s t maar eens gaan b e k ijk e n ------
H g t = H o o g te boven d e p la n e e t Sn
= V a ls n e lh e id
Br
= B ra n d s to f
voorra a d A = A a n tr e k k in g s k r a c h t
s p e lr e g e ls E lk s p e l l e t j e h e e f t z i j n s p e lr e g e ls en z 'n d o e l. H e t d o e l van d i t s p e l i s h e t v o lg e n d e . S t e l , j e z i t in een r u im t e v a a r t u ig boven een p la n e e t . D ie p la n e e t h e e f t een a a n t r e k k in g s k r a c h t , en j e v a l t dan ook s n e l n a a r beneden. H e t i s jo u w ta a k om e r v o o r te zo rg e n d a t j e h e e lh u id s op de g ro n d t e r e c h t kom t. Kom j e t e h a rd n e e r dan o n t p l o f t j e r u im te s c h ip en dan s p e e l j e n o o i t een s p e l l e t j e m eer. M et h e t d ia g ra m d a t j é n a a s t deze kolom z i e t s ta a n kun j e h e t s p e l s p e le n . H e t i s h a n d ig wanneer j e een re ke n m a ch in e b i j de hand h e b t , dan g a a t h e t w a t m a k k e lijk e r . K i j k maar eens goed n a a r h e t d i a gram . A ls j e boven aen b e g in t z ie j e een o v a a l- a c h t ig f i g u u r t j e s ta a n . "B e g in " s t a a t e r i n . Aan h e t e in d e van h e t d ia g ra m s t a a t nog z o 'n f i g u u r m et "S to n " e r i n . Ze z i j n n i e t e c h t n o d ig , maar h e t s t a a t w el n e t t e r . In ie d e r g e v a l w e e t j e w a a r j e m oet b e g in n e n en o p houden. H e t tweede f i g u u r t j e i s een re c h th o e k . Een r e c h t hoek i s s te e d s g e v u ld m et een o p d ra c h t o f een bood schap d ie jo u i e t s v e r t e l d . De e e r s te re c h th o e k d ie j e te g e n ko m t g e e f t j e een o p d ra c h t. Je moet n a m e lijk b e p a le n w a t de b e g in s i t u a t i e i s van h e t s o e l. Je m oet b e p a le n hoe hoog j e r u im te s c h ip b e g in t , hoe g r o o t de b ra n d s to fv o o rra a d i s , d ie j e meeneemt, hoe s t e r k de z w a a rte k r a c h t i s van de p la n e e t waar op j e la n d t en ook moet j e j e b e g in s n e lh e id b e p a le n . M e e sta l kan d ie b e g in s n e lh e id gewoon n u l z i j n . Dat i s h e t e e n v o u d ig s t.
v o lg d e p i f l e n Na j e e e r s te o p d r a c h tb lo k kom j e w e er een f i g u u r te g e n d a t j e nog n i e t k e n t. Z o 'n r u i t s t e l t a l t i j d een v ra a g , een v ra a g d ie b o ve n d ie n a l t i j d m et Ja o f Nee t e b e a n tw o o rd e n v a l t . H e t e e r s te v ra a g b lo k v r a a g t aan jo u " I s de h o o g te k l e i n e r o f g e l i j k aan n u l? " . A ls d i t zo i s dan ben j e g e la n d w a n t dan i s j e h o o g te ( H g t, w e e t j e nog?) k l e i n e r o f g e l i j k aan n u l m e te r. N a t u u r l i j k kun j e nu opmerken d a t j e h e t gek v i n d t d a t j e een h o o g te k u n t hebben van m in d e r dan 0 m e te r. Daar heb j e ook w el een b e e t je g e l i j k i n , maar h e t i s n o d ig om h e t s p e l l e t j e goed t e la t e n lo p e n . Heb j e de v ra a g m et " J a " be a n tw o o rd v o lg dan de l i j n e n d ie d ie r e c h ts u i t h e t v ra a g b lo k w eggaan. Je z i e t dan d a t j e een h e e l e in d n a a r beneden m o e t. I s h e t an tw oo rd "N ee" dan ga j e d o o r n a a r h e t v o lg e n d e b lo k . Daar moet j e la t e n z ie n w a t j e s n e lh e id , h o o g te en b r a n d s to f v o o rra a d z i j n (S n , H g t en B r ) . S c h r i j f d a t dus even op een p a p i e r t j e . H e t v ra a g b lo k w a t j e dan te g e n k o m t, c o n t r o le e r t o f j e nog genoeg b r a n d s to f h e b t. A ls d a t zo i s kun j e i n h e t v o lg e n d e b lo k ga sge ven . A ls j e b r a n d s to fv o o r r a a d op i s kom j e la n g s een b lo k d a t j e v e r t e l t d a t j e b r a n d s to f op i s . De p i j l e n d ie j e moet v o lg e n z o rg e n e r dan v o o r d a t j e n i e t d o o r h e t b lo k komt w a ar j e gas mag geven.
Je b en t
Je bent
k e u r ig
n eerg esto rt.
g e la n d .
^
S T
O
P ^
H e t d ia g r a m w a a r d i t a r t i k e l E lk e k e e r d a t ben
je
een
je
secon de verd e r.
a c h t e r d e w a a rd e n h o e f j e m a k en .
B erek en
om d r a a i t .
h e t program m a
"ro n d g a a t"
Om d e e e n h e d e n je
n ie t
d ru k
te
gew oon d e u itk o m s te n
m e t de gegeven o f g e v o n d e n w a a r d e s en u i t e i n d e l i j k r olt e r v a n z e l f d e e i n d s n e l h e i d t i j dens
h e t la n d e n
u it.
g e e f gas! We komen nu b i j " de tw ee b lo k k e n d ie h e t h a r t vorme van ons s p e l. In h e t "G e e f g a s - b lo k " v in d t j e sta a n B r = B r - Gas. D i t l i j k t m o e i l i j k m aar h e t v a l t b e s t mee. H e t b e te k e n t gewoon d a t j e van j e v o o rra a d brand s t o f h e t be d ra g a f m oet t r e k k e n d a t j e h e b t g e b r u ik t om gas t e g e ve n . D a t gas geven doe j e gewoon d o o r te
b e p a le n ho e ve e l l i t e r b r a n d s to f j e w i l t v e rb ra n d e n . Eén l i t e r b r a n d s to f g e e f t één m e te r p e r seconde s tu w k r a c h t. Met a n d e re w o o rd e n : één l i t e r b ra n d s t o f i s genoeg om j e r u im te s c h ip een duw t e geven d ie e r v o o r z o r g t d a t h e t s c h ip z ic h in één seconde een m e te r v o o rtb e w e e g t. Je h e b t d ie b r a n d s to f h a rd n o d ig w a n t de a a n tr e k k in g s k r a c h t van de p la n e e t w a ar j e op w i l t la n d e n t r e k t j e n a a r beneden. A ls j e geen te g e n gas g e e f t z u l j e s te e d s s n e l l e r v a lle n en t e p l e t t e r s la a n .
L a n d in g o p e e n a a n g etro k k e n naar ben ed en )
te g e v e n , een
p la n e e t.
H et
en b i e d t
naar boven
op
te
s to te n .
(z i e
k u n st d e a a n tr e k k in g s k r a c h t la te n
z ijn
d e m o to r
d an d e
va n
je
(p i jl
d a a ra a n w e e r s t a n d d o o r gas
b ra n d s to f u it
k ra ch t
ru im te v a a r tu ig w ord t
d o o r d e a a n tr e k k in g s k r a c h t
k ra ch t
d ie
D it
p ijl)
net
ie ts
l e v e r t een
H et i s g ro ter
opgew ek t wordt
de te
o p d rach ten O n d e rtu s s e n ben j e e r a l a c h t e r gekomen d a t d i t een b e e t je een vreemd s p e l l e t j e i s . H e t i s dan ook n i e t gem aakt om h e t gewoon een k e e r t j e t e doen en dan w e er weg t e le g g e n . Je k u n t e r een h e le hoop meer mee doen. Je k u n t j e b i jv o o r b e e ld a f v ’rag en w a t e r g e b e u rt a ls j e t e v e e l gas g e e f t . D i t i s dan o o k : OPDRACHT 1: S te l j e z i t op 100 m e te r h o o g te boven h e t M a a n o p p e rv la k . We h e bb en , om h e t re ke n e n t e v e r g e m a k k e lijk e n de a a n tr e k k in g s k r a c h t van de Maan a f g e ro n d t o t 2 m e te r p e r seconde k w a d ra a t. Je s n e lh e id i s 10 m e te r p e r seconde in de r i c h t i n g van h e t o p p e r v la k . Wat g e b e u rt e r nu a l s j e s te e d s m aar w e e r 10 l i t e r gas g e e f t . Kom j e aan op de Maan. Waarom w e l/ n ie t ? OPDRACHT 2 : Wat zou m eer b r a n d s to f k o s te n een la n d in g op Venus o f een la n d in g op de Maan? Waarom? OPDRACHT 3 : S te l j e h e b t v o ld o e n d e b r a n d s to f b i j j e . V olge ns w a t j e h ie rb o v e n a lle m a a l g e le z e n h e b t moet j e dan v a n z e lf de li c h t s n e lh e id b e re ik e n a ls j e maar v o ld o e n d e gas g e e f t . Waar o f n ie t ? Waarom? OPDRACHT 4 : Je b e n t met j e r u im te s c h ip t e r e c h t gekomen boven een o b je c t d a t een a a n tr e k k in g s k r a c h t h e e f t van 3 0 0 .0 0 0 km /s e c . k w a d ra a t. Je h o o g te i s 100 m e te r , j e s n e lh e id n u l en j e h e b t v o ld o e n d e b r a n d s t o f . Kom j e o o i t van d i t o b je c t weg? Op w a t v o o r s i t u a t i e d o e le n we h ie r ? Z o , d a t l i j k e n me een a a n ta l v ra g e n w a a r j e wel even z o e t mee b e n t. A ls j e de a n tw o o rd e n w e e t ( j e h o e f t ze e c h t n i e t a lle m a a l t e w e te n h o o r) s t u u r ze dan op n a a r P e te r V e e n s tra , H e r e n s tr a a t 1 7 , 3512 KA UTRECHT. Doe d i t w e l v o o r 1 j u l i . O nder de in z e n d e rs v e r lo t e n we een p r i j s j e .
door
s c h ip .
la n d e n Na h e t gas geven kom j e i n een b lo k d a t e r in g e w ik k e ld u i t z i e t . Ook h i e r v a l t h e t w el mee. De e e r s te z in d ie j e te g e n ko m t l u i d t : Sn = Sn + A - Gas. D i t b e te k e n t d a t j e van de Sn ( s n e lh e id ) de w aarde Gas moet a f t r e k k e n en e r de w aarde A ( a a n t r e k k in g s k r a c h t b i j op m oet t e l l e n . Een v o o rb e e ld om h e t d u i d e l i j k te maken: S t e l , j e s n e lh e id i s 100 m e te r p e r seconde. Je w i l t la n d e n op de A a rd e , w a ar A 10 m e te r p e r s e c . i s . In h e t v o r ig e b lo k g a f j e 10 l i t e r g a s . De be re k e n in g i s nu a ls v o lg t : S n = 100 + 10 - 10. De Sn w o rd t dus opnieuw h o n d e rd . Je s n e lh e id v e r a n d e r t n i e t . Had j e i n h e t v o r ig e b lo k geen gas gegeven dan was de b e re k e n in g zo gew orden: Sn = 100 + 1 0 - 0 . Je s n e lh e id w o rd t dan 110 m e te r p e r seconde. De v o lg e n d e re g e l d ie i n d i t b lo k s t a a t l u i d t : H g t = H g t - Sn. M is s c h ie n i s j e d i t nu a l d u i d e l i j k . De s n e lh e id d ie j e h e b t w o rd t a fg e tr o k k e n van de h o o g te . A ls j e h o o g te b ijv o o r b e e ld 200 m e te r w a s, en j e s n e lh e id 100 m e te r p e r seconde dan zou de nieu w e h o o g te 100 m e te r w o rd e n . Met a n d e re w oorden j e v a l t i n één seconde 100 m e te r n a a r beneden. A ls j e deze o p d r a c h t u itg e v o e r d h e b t dan v o lg j e k e u r ig de p i j l . Je komt dan w e er b i j h e t v ra a g b lo k a a n , d a t v r a a g t o f j e h o o g te k l e i n e r o f g e l i j k aan n u l i s . A ls d a t n i e t zo i s doe j e h e t b o ve n sta a n d e nog een k e e r . N et z o la n g t o t d a t j e op de bodem van de p la n e e t s t a a t . J e komt dus v e le m alen la n g s h e t v ra a g b lo k d a t in fo r m e e r t o f j e a l op de bodem van de p la n e e t b e n t aangekomen. O f j e d a a r h e e lh u id s b e n t aangekomen is e c h t e r nog m aar de v ra a g . V o lg de p i j l m aar n a a r beneden. Onder aan v in d j é een v ra a g b lo k d a t j e v r a a g t o f de s n e lh e id van j e r u im te s c h ip g r o t e r o f k l e i n e r i s dan 5 m e te r p e r seco nd e. Wanneer j e s n e lh e id g r o t e r i s dan d a t b e d ra g dan ben j e n e e r g e s t o r t . Is de s n e lh e id e c h t e r k le in e r dan
0
Tm '
Wie o v e r een c o m p u te r kan b e s c h ik k e n , kan nog m eer doen m et h e t b o v e n s ta a n d e . Je k u n t h e t d i a gram d a t op de v o r ig e b l a d z ijd e g e te k e n d i s , om z e t t e n i n BASIC (N e e , d a t gaan w i j n i e t v o o r j e d o e n ) . Een p a a r t i p s : - aan h e t b e g in van j e programma moet j e h e t INPUT- s ta te m e n t g e b ru ik e n om de aa nvangsw aarden aan de c o m p u te r t e g e ve n . Je k u n t v o o rd a t j e d ie gegevens m oet in g e v e n , e e r s t w a t v e r k la re n d e t e k s t op h e t scherm la t e n z e t t e n . - De v ra a g b lo k k e n w orden om gezet in I F - s ta te m e n ts . A ls j e c o m p u te r h e t I F . . . E L S E ... s ta te m e n t b e g r i j p t i s h e t r e d e l i j k e e n v o u d ig . K e n t jo uw e le c t r o n is c h w o n d e r a lle e n h e t woord " I F " en geen "ELSE" w e rk dan m et GOTO om o v e r o p d ra c h te n heen t e s p rin g e n d ie j e n i e t moet u it v o e re n . - Boodschappen z o a ls "J e b e n t n e e r g e s t o r t " b re n g j e op h e t scherm met h e t PRINT- s ta te m e n t. G eef i n de la a t s t e tw ee b lo k k e n ook de o p d ra c h t t o t h e t p r in t e n van de e in d s n e lh e id dan kun j e z ie n hoe goed o f f o u t j e z a t . - Maak na h e t e e r s te v ra a g b lo k ( j e e e r s te I F ) h e t scherm "s c h o o n ". - Maak h e t programma d u i d e l i j k e r d o o r t e k s te n a ls "J e s n e lh e id i s ou o f "G e e f nu g a s" op j e scherm t e b re n g e n . Z o , d a t l i j k t me e e r s t v o ld o e n d e . A ls j e e r n i e t u i t ko m t, kun j e me n a t u u r l i j k a l t i j d b e lle n o f s c h r i jv e n . Succes e r mee. E n n e ... a ls j e een p ro gramma gem aakt h e b t, d r a a i dan e f f e een k o p ie , en s tu u r h e t o p ...
J — im
'I
MET DE KUKER OP JACHT Wilmar Minke Harm Voortman Andre* de Boer H ie r z i j n we w e e r! We gaan w e er g e z e l l i g met z 'n a l l e s t e r r e n k ijk e n . H e t le e k ons een goed id e e om de p r is m a k ijk e r eens w a t e x t r a i n h e t z o n n e tje t e z e t t e n . Veel t e w e in ig mensen doen s e r ie u s aan waarnemen m et d i t p r a c h tin s tr u m e n t (m et ongekende m o g e lijk h e d e n , z o a ls we z u lle n z ie n ) . W il j e to c h m et de te le s c o o p aan de s la g ? Nou,, d a t kan . In de zom er z u l j e dan a l gauw op h e t waarnemen van b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n u itk o m e n , z o d a t we ook h i e r aan u it g e b r e id a a n d a c h t z u lle n b e s te d e n . Wat de p la n e te n b e t r e f t heb j e ook geen red en t o t s t i l z i t t e n . H et t r i o M a r s - J u p ite r - S a tu r n u s is nog t o t i n se p te m b e r aan de avondhemel t e v in d e n . Denk e ra a n : s t u u r j e waarnem ingen v o o r de M ars a c t i e s n e l aan ons op! Het i s m is s c h ie n bekend d a t j e b i j de w a a r ne m in gscom m issie w a a rn e m in g s p a k k e tje s k u n t aan v ra g e n . ( S l u i t dan g ra a g e n k e le p o s tz e g e ls b i j v o o r v e r z e n d in g ) . En maak dan ook eens w a t te k e n in g e n van d a tg e n e w a t j e h e b t waargenomen! Je k u n t deze te k e n in g e n , v ra g e n , v e rzo e ke n en opm er k in g e n n a t u u r l i j k a l t i j d b i j ons k w i j t . S tu u r ze op n a a r: W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR UTRECHT. We z ie n ze m et g ra a g te te g e m o e t!
kan d i t z e e r le e rza a m en mooi z i j n . Toch ra a d i k j e aan om ook w a t g e r ic h t n a a r be p a a ld e o b je c te n t e zoe ken . Daarom moet j e h e t v o l gende maar eens goed d o o r le z e n , w e l l i c h t b e v o r d e r t d i t j e o n d e r z o e k in g s d r if t .
de Z w a a n In de g ro e p s t e r r e n , d ie de een o f a n d e re f a n t a s t v ro e g e r de Zwaan h e e f t genoemd, v in d e n we een z e e r in t e r e s s a n t o b je c t : M39. Deze, z e l f s a l m et h e t b l o t e oog z ic h t b a r e , open s te rre n h o o p b e s la a t een g e b ie d aan de hemel zo Een p r is m a k ijk e r i s e i g e n l i j k n i e t s a n d e rs dan een k le in e k i j k e r , maar dan w el een d u b b e le . H et h a n d ig e i s dan d a t j e met tw ee ogen t e g e l i j k k u n t k ij k e n , z o d a t j e h e t a n d e re n i e t s te e d s k ra m p a c h tig d i c h t h o e f t t e k n ijp e n . De v e r g r o t in g i s m e e s ta l e r g la a g en h e t b e e ld v e ld g r o o t , z o d a t j e i n één k e e r een g r o o t de e l van de hemel k u n t o v e r z ie n (5 t o 7 g ra d e n ). De m ee st g e b r u ik t e p r is m a k ijk e r i s de "7 x 5 0 ". Wat w i l d a t nou zeg g e n , "7 x 50"? 7 w i l zeggen d a t h i j 7 maal v e r g r o o t . 50 w il zeggen d a t de le n z e n een do orsn ede hebben van 50 m ilim e t e r . Zo e e n v o u d ig i s d a t nou eenm aal. Met z o 'n "7 x 50 " kun j e a l s t e r r e n z ie n d ie 100 maal zo zwak z i j n a ls de z w a k s te s t e r r e n d ie j e met h e t b lo t e oog k u n t z ie n . D a t i s h e e l w a t, v in d t j e ook n ie t ? Heb j e een s t a t i e f n o d ig ? N ie t p e r s é , maar a ls j e o n n o d ig heen en w e er g e w ie b e l w i l t voorkomen i s h e t to c h m aar v e r d r a a id h a n d ig . D i t kan een gewoon f o t o s t a t i e f z i j n , m aar j e m oet dan w el een d e g e lijk e klem b e z it t e n om j e p r is m a k ijk e r da a ro p te kunnen b e v e s tig e n . Op een h e ld e r e avond - n a t u u r l i j k - l i g i k wel eens i n m 'n l i g s t o e l gewoon w a t la n g s de hemel te s p e u re n . V o o ra l met een p r is m a k ijk e r b i j de hand
g r o o t a ls de v o l l e Maan (z o ro n d een h a lv e gra ad in d o o rs n e e ). Ze b e v a t o n g e ve e r 25 s t e r r e n t o t m ag ni tu d e 7. Daar we h i e r r i c h t i n g m elkweg k ij k e n z ie n we z o v e e l v o o r - en a c h te rg r o n d s t e r r e n d a t de s t e r ren h o o p e r a ls h e t ware in o p lo s t . G eef h e t zoeken dus n i e t a l t e s n e l o p . Op een z e e r h e ld e r e n a c h t z ie j e l i n k s van Deneb ( A lf a C y g n i) een zwakke n e v e l: NGC 7000 a l ia s de N o o rd -A m e rik a n e v e l. D i t o b je c t z ie h e t b e s te d o o r de p r is m a k ijk e r , om dat h i j v o o r h e t b lo t e oog te zw a k, en v o o r de k i j k e r t e g r o o t i s . P ro b e e r ' t ee ns.
het Vosje In h e t V o sje - ie m a n d met v e e l f a n t a s ie d ie e r een v o s je i n z i e t - s t a a t de h e ld e r s t e p la n e t a ir e n e v e l: M 27 a l ia s de H a lt e r n e v e l. Deze n e v e l van m a g n itu d e 7 ,6 v e r s c h i j n t in j e p r is m a k ijk e r a ls een o n s c h e rp s t e r r e t j e : een g e in ig g e z ic h t h o o r ! En h e t i s eens w a t a n d e rs dan d ie k lo k h u is v o rm d ie j e d o o r j e te le s c o o p zo
fig u u r
1.
D a v i d Tem p elm an u i t
m a a n k r a te r J a n s s e n . ju li
D rie w e g e n
tek en d e de
D e w a a rn e m in g w e r d g e d a a n o p
1 9 8 3 d o o r d e w e r e l d b e r o e m d e J W G -k i j k e r
g ro tin g
40 m a a l)
14
(v e r
o n d e r g o e d e w e e rso m sta n d ig h e d e n .
bekend i s . Ga b i j h e t zoeken u i t van A lb ir e o (B eta C y g n i) en zo n a a r de "M ". H e t V o s je i s tro u w e n s een s t e r r e n b e e ld d a t met h e t b lo t e oog n i e t e rg in d ru k w e k k e n d i s . Een p ris m a k i j k e r kan d a a r d r a s t is c h v e r a n d e rin g i n b re n g e n ! D at g e ld t o v e rig e n s ook v o o r s te r re n b e e ld e n z o a ls de D o l f i j n , de P i j l o f de H a g e d is . Zoek ze eens op en maak e r dan een te k e n in g van !
In een g e b ie d v e rs to k e n van h e ld e re s t e r r e n , te n z u id - w e s te n van de A re n d , v in d j e de s te rr e n b e e ld e n h e t S c h ild en de S la n g ( z 'n a c h te rw e rk w e l t e v e r s t a a n ) . Deze s te rr e n b e e ld e n z i j n ook z e e r z e k e r een s t u d ie m et b e h u lp van de p r is m a k ijk e r w a a rd , maar v o o ra l 2 o b je c te n h i e r i n de b u u r t v e rd ie n e n ie d e r s a a n d a c h t. Eén h ie r v a n i s M 11. Deze open s te rre n h o o p is z e l f s met h e t b l o t e oog z ic h t b a a r en b e s la a t een g e b ie d van 12 bo og m inu te n (= on g e ve e r 1 /5 g ra a d ) in d o o rs n e e . Een o b je c t d a t eveneens ie d e r s a a n d a c h t v e r d ie n t i s M 16. Deze s te rr e n h o o p van m a g n itu d e 6 ,5 i s qua o p p e rv la k even g r o o t a ls de v o l l e Maan. Ze b e v a t 60 s t e r r e n t o t m a g n itu d e 8 en - a l s o f h e t n i e t opkan e r s t a a t nog e e n , z e e r zw akke, n e v e l i n o o k ! I n de v e l d k i j k e r z i e t M 16 e r u i t a l s een h e ld e r e 'n e v e l' m et v e le o p lic h te n d e s t e r r e t j e s d a a r in . Ga j e gang!
fig u u r
2.
te k e n d e er
in
(2 b ), t je
E en p a a r "g o u w e o u w e ".
zofi
t ie n
ja a r
de B o o g sc h u tte r M 20
(2 c )
g e le d e n te
v in d e n
e n o o k n o g H 11
(l e n s d o o r s n e d e
30 mm)
N ic o
H ooyschu ur
zo fi b e e t j e is :
H 8
(2 d ).
verg ro o tte
a lle s (2 a ),
Z ijn
w at M 17
k ijk e r
20 m a a l.
de Boogschutter B i j ons kom t d i t s t e r r e n b e e ld h e la a s n i e t e rg v e r boven de h o r iz o n u i t . D a t i s h e e l e rg jam m er omdat e r h e e l w a t m ooie o b je c te n in t e v in d e n z i j n . Voor d ie mensen d ie d i t j a a r n a a r h e t Z u id e n op v a c a n tie ga an : neem j e p r is m a k ijk e r mee, w a n t d a a r beneden i s d i t h é t w a a rn e m in g s in s tru m e n t. M aar ook de t h u i s b l i j v e r s kunnen h e e l w a t p l e z ie r b e le v e n aan de k e u r van o b je c te n d ie j e in de B o o g s c h u tte r v i n d t . Om t e b e g in n e n i s d a a r M 8 - de L a g o o n n e v e l. In deze n e v e l m et een do orsn ede van b i jn a een g ra a d s t a a t een open s te rre n h o o p , bekend o n d e r de naam NGC 6530 ( l i j k t w el een g e v a n g e n is nummer). H e t h e le com plex h e e f t een h e ld e r h e id van o n g e ve e r m a g n itu d e 5 . I e t s boven M 8 i n b e e ld z a l j e een i e t s k l e i n e r v le k je o p v a lle n , d i t i s M 20 o f w e l de T r i f i d n e v e l . B e id e n e v e ls s ta a n vaak a fg e b e e ld i n a s tro n o m is c h e b o e ke n , en m is s c h ie n heb j e e r w el een p o s t e r van op j e kamer hangen. De tw ee open s te rre n h o p e n M 23 en M 25 z i j n a l e v e n z e e r de m o e ite w a a rd . M 2 3 , een s te rh o o p met een o p p e r v la k te zo g r o o t a ls de v o l l e Maan, b e v a t w el 100 s t e r r e n t o t m ag ni tu d e 9 ! V la k d a a r b ij v in d t j e M 2 5 . Deze s t e r r e n hoop i s z e l f s nog i e t s i e g r o t e r en b e v a t 50 s t e r r e n van m a g n itu d e 6 t o t 10. Deze twee o b je c te n b ie d e n samen een m a g n ifie k e a a n b lik , maar e v e n a ls v e le an d e re o b je c te n w orden ze w el e n ig s z in s o p g e s lo k t d o o r de s t a d s lic h t e n e n de m elkw eg. T o t s l o t nog even a a n d a c h t v o o r M 17. Deze g a s n e v e l van m a g n itu d e 6 i s on g e ve e r e v e n g ro o t a ls M 2 0 . H i j w o rd t vanwege z ‘ n vorm vaak de Omeganevel genoemd ( 8 = om ega). In de k i j k e r z i e t M 17 e r u i t a ls een d r ie h o e k je , e n . . . v e r g e e t 'm n i e t t e te ke n e n jö h !
Even i e t s o v e r de w a arn em in ge n. I k heb een p u n t h o o fd g e kreg en van h e t zoeken n a a r p ris m a k i j k e r w aarnem ingen van de b e s p ro k e n o b je c te n . H ie rv o o r m oet i k maar l i e f s t 10 j a a r te r u g in de t i j d ga an , en d a a r m oet v e r a n d e rin g i n komen. S tu u r j e te k e n ig e n dus ra p n a a r me o p , a n d e rs z w a a it e r w a t!
fig u u r
3 . M 8 e n M 20 i n
m a g n ifie k op d ie
g e z ic h t.
m a n ie r ,
m id d e rn a c h t. k ijk e r .
en w el o p
H ij
één b e e ld
W ilm a r M i n k e
g e v a n g e n :e e n
(U t r e c h t )
25 j u l i
1982 r o n d 12 u u r
was g e w a p e n d m et e e n
W a argenom en
te
T e te r in g e n
za g h e t
in
7x50 p r i s m a N .B r a b a n t .
A ls j e b o lv o rm ig e s te rre n h o n e n w i l t gaan w a a r nemen, kun j e d i t h e t b e s te i n de zomer do en . D it om dat v r i j w e l a l l e b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n b i j ons aan de zo m e rs te rre n h e m e l s ta a n . Dan zou j e dus zeg g e n : Jammer i s d a t , w a nt dan kan i k , m et a l d ie g r i j z e n a c h te n , to c h geen b o l hoop z ie n : dan g a a t h e t f e e s t n i e t d o o r! G e lu k k ig heb j e h e t dan v i e r k a n t m is . B o lho pen z i j n n a m e lijk v r i j kom pakt en n i e t w e in ig h e ld e r o o k . B o lho pen z i j n n a m e lijk enorme v e rz a m e lin g e n s t e r r e n d ie - r e l a t i e f - d ic h t opeen g e p a k t s ta a n . Naar de k e rn to e w o rd t deze d ic h t h e id s te e d s g r o t e r . D a a rd o o r z ie j e ze a ls een k l e i n b o l l e t j e d a t , v a n u it een h e ld e r e k e r n , n a a r b u it e n to e s te e d s zw a kke r w o r d t.
fig u u r M 13
4.
B e n w a a r n e m i n g s o b je c t
to ch
zeker ook .
n a t u u r lijk in
lo s s e
m et z i j n
H e n d rik
voor
B ril
u it
d e p r is m a k ijk e r D ra ch ten
1 0x70 d e b o l h o o p n i e t
s t e r r e t j e s . W a a rg en om en o p 4 m ei
23h30m H E T .
zag
o p g e lo s t 1980 om
B i j sorm iige b o lh o p e n kun j e met een m id d e lg r o te k i j k e r lo s s e r a n d s t e r r e t je s z ie n : D i t i s een p ra c h t i g g e z ic h t : De m eeste b o lh o p e n z i j n ook n i e t h e le m aal ro n d , maar v e rto n e n " u i t l o p e r s " . Om d i t a l l e s t e kunnen z ie n mag j e b e s t w a t s t e r k e r v e r g r o t e n : D i t kan b e s t w a n t de h e ld e r h e id van een b o l hoop i s - z o a ls we a l e e r d e r zagen v r i j g ro o t. V oo r de mensen d ie met hun p r is m a k ijk e r aan de s la g w i l l e n : ook b o lh o p e n le n e n z ic h u its t e k e n d h ie r v o o r : Toch is h e t d o o r de k i j k e r pas e c h t m o o i. I k z a l j e eens e v e n tje s v e r t e l l e n w at je a lle maal k u n t gaan waarnemen.
Hercules D i t s te r r e n b e e ld b e v a t h e e l w a t m ooie b o lh o p e n , w a a ro n d e r de m o o is te van de n o o r d e lijk e s t e r r e n hemel , M 13. Deze b o lh o o p h e e f t een s c h ijn b a r e d o o rsn e d e van 23 b o o g m in u te n . Je k u n t hem z ie n op een h e ld e re n a c h t, z e l f s m et h e t b lo t e oo g. H i j i s van m a g n itu d e 5 , 7 . Door k i j k e r s v a n a f 9 t o t 10 c e n tim e te r kun j e e r r a n d s t e r r e t je s in z ie n en ook d u i d e l i j k v i e r 'a r m e n '. M 92 i s h e t k le in e r e b r o e r t j e van M 13. H i j is w a t k l e i n e r (8 bo og m inu te n in d o o rs n e e ) maar z 'n h e ld e r h e id van m a g n itu d e 6 ,5 d o e t to c h w e in ig v o o r d ie van M 13 o n d e r. Ook i n M 92 kun j e met een g r o te r e k i j k e r (1 2 -1 5 cm) r a n d s t e r r e t je s z ie n .
de S lan gendrager N adat j u l l i e verw end z i j n d o o r de p r a c h t ig e a a n b l i k van M 13 em M 92 v a l t e r e i g e n l i j k n ie t s meer te b ie d e n , zou j e denken. Nu, dan m oet j e j e k i j k e r maar eens op M 12 r ic h t e n . Deze b o lh o o p is t e v e r g e l i j k e met M 92 w a t g r o o t t e b e t r e f t : 10 bo og m inu te n g r o o t . De h e ld e r h e id van m a g n itu d e 8 i s w el w a t m in d e r, maar to c h de m o e ite w a a rd , i s h e t n ie t ?
fig u u r u it
5.
M 13 g e z i e n
B u n n ik
vond h e t
g en o m en m et e e n een
d oor d e k ijk e r .
een
p r a c h tig
t ijd :9
L u i/t e n W aar
1 15 m m /f=9 0 0 mm N e w t o n k i j k e r b i j
v e r g r o t i n g v a n 100 m a a l.
D atum e n
Joep
g e z ic h t.
m a a rt 1 9 8 4 ,
lh 4 0 m M ET.
Nog i e t s h e ld e r d e r (m a g n itu d e 7) i s M 10. Ook deze b o lh o o p i s r e d e l i j k g r o o t : 8 b o o g m in u te n . Met een w a t g r o te r e k i j k e r (1 5 -2 0 cm) kun j e ook h i e r w e er lo s s e s t e r r e t j e s z ie n v e r s c h ijn e n . N a ast deze b o lh o p e n z i j n e r n a t u u r l i j k ook nog a n d e re . Deze z i j n n a t u u r l i j k a lle m a a l a a n b e vo le n a ls w a a rn e m in g s o b je c t. Aan de s la g du s! R e st me nog j u l l i e a lle m a a l een h e le h e ld e r e en g e z e llig e v a c a n tie to e t e w ensen, en t o t s c h r i j f s '.
fig u u r
6.
Lu n en borg M E ZT .
T e k e n in g van M a rs u it
Z o eterm eer.
z o a ls
g e z ie n
D a tu m :1 3 a p r i l
K ijk e r :1 1 5 m m /9 0 0 m m N e w t o n ,
M e in d e r t p a s t h i e r o p w e r k e lijk de s tip p e lte c h n ie k to e .
1 50 m aal
d o o r M e in d e rt 1984 om 22h50m verg ro o t.
s c h itt e r e n d e w ijz e
Rob van Mans
OPLOSSING GEVRAAGD a fle v e rin g 17 : afstan dsbep alin g
Om t e kunnen b e g r ijp e n hoe een s t e r i n e lk a a r z i t en hoe h i j z ic h g e d r a a g t, i s h e t n o d ig zo vee l m o g e lijk gegevens o v e r d ie s t e r t e v e rz a m e le n . Een b e la n g r i jk gegevens i s
K
■A
Z e lf s v o o r de (o p de Zon na) d i c h t s b i j z i j n d e s t e r re n i s de d ia m e te r van d a t e l lip s b a a n t j e k le in e r dan één bo ogseconde. Je b e g r i j p t dus d a t e r e rg g r o te k i j k e r s n o d ig z i j n om deze bew eging nauwkeu r i g t e m eten. Deze bew eging noemen we de p a r a la x : bew eging van een s t e r . — OPDRACHT 1: Geef aan hoe u i t de p a ra la x -b e w e g in g van een s t e r z i j n a fs ta n d kan w orden b e re k e n d .
Om t e kunnen b e g r ijp e n hoe een s t e r in e lk a a r z i t en hoe h i j z ic h g e d r a a g t, i s h e t n o d ig zo ve e l m o g e lijk gegevens o v e r d ie s t e r ^ v e r z a m e l e n . Een b e la n g r i jk gegeven i s de h o e v e e lh e id l i c h t d ie de s t e r u i t s t r a a l t . U i t de v o r ig e a f le v e r i n g van Op lo s s in g g e vra a g d w e e t j e a l d a t de h e ld e r h e id van een s t e r , van de A ard e g e z ie n , a fh a n g t van z i j n a f s t a n d . Dus om e r a c h te r t e kunnen komen hoeveel l i c h t een s t e r i n t o t a a l u i t s t r a a l t , m oeten we n a a s t de s c h ijn b a r e h e ld e r h e id ( v a n a f de A a rd e ) ook de a fs ta n d van d ie s t e r w e te n . I n deze a t le v e r in g van O p lo s s in g g e vra a g d z u lle n we b e k ijk e n hoe we van sommige s t e r r e n de a fs ta n d kunnen be p a le n . B i j s t e r r e n d ie h e t m in s t v e r van de A ard e a f s ta a n , v in d e n we de a fs ta n d m et b e h u lp van de o a ra la x -m e th o d e . Deze s t e r r e n z ie n we m et een p e rio d e van een j a a r een k l e i n e l l i p s j e aan de hemel d o o rlo p e n . In w e r k e li jk h e id bewegen deze s t e r r e n n i e t i n e llip s b a n e n d o o r de r u im t e , maar i s h e t de Aarde d ie be w e egt. M et a n d e re w o ord en. Omdat de A ard e ro n d de Zon b e w e e g t, l i j k t h e t a ls o f ( v a n a f de A ard e g e z ie n ) de d i c h t s b i j z i j n d e s t e r r e n i n een e l l i p s b a a n t j e aan de hemel bewegen.
De A a rd e i s de
in
tijd s t ip p e n
deze fig u u r op g e te k e n d .
d i c h t b i j sta a n d e s t e r z ie t
ten o p z ic h te
sta a n .
in
tw ee v e r s c h i l l e n
M erk o p d a t z o 'n
geva l
van d e s t e r r e n
d ie
je
een
versch oven v e r d e r w eg
Een an d e re m ethode kan worden to e g e p a s t op d i c h t b i j s ta a n d e open s te rre n h o p e n . H e t b e s te v o o rb e e ld h ie r v a n i s de open s te rre n h o o p de Hyaden i n de S t i e r . Z o a ls j e m is s c h ie n w el w e et s ta a n s t e r r e n n i e t e c h t s t i l , maar bewegen ze d o o r de r u im te . De s t e r r e n van een s te rre n h o o p bewegen e c h te r a l l e maal d e z e lfd e k a n t o p . H ie rd o o r z ie n we b i j v o o r b e e ld de s t e r r e n van de Hyaden a lle m a a l l a n9S de de hemel bewegen, a lle e n zo langzaam d a t h e t v e e l q e d u ld en p r e c is ie v e r e i s t om d ie bew eging t e kun nen m eten. Deze bew eging van de s t e r r e n aan de hemel noemen we de e ig e n b e w e g in g . Nu b l i j k t u i t s t u d ie aan de e ig e n b e w e g in g van de le d e n van de H yaden, d a t deze s t e r r e n aan de hemel a lle m a a l n a a r één en h e t z e lf d e p u n t bewegen. D i t v e r s c h ijn s e l i s t e v e r g e l i j k e m et m e te o re n , d ie s c h ijn b a a r a lle m a a l u i t h e t z e lf d e p u n t aan de hemel komen. De l i j n van de waarnem er n a a r d i t p u n t ( h e t r a d ia n t ) i s de r i c h t i n g van w a a r u it de m eteoren i n w e r k e li jk h e id bewegen. H e t p u n t w a ar de Hyaden n a a r to e l i j k e n t e bewegen h e e t hun v e r d w ijn p u n t . A ls we zouden w e te n hoe v e r de Hyaden van ons a f s ta a n , dan konden we u i t hun e ig e n b e w e g in g hun w e r k e li jk e s n e lh e id ( i n k ilo m e t e r s p e r seconde) u ire k e n e n . A ls we om gekeer de w e r k e li jk e s n e lh e id van de Hyaden w e te n , dan kunnen we u i t hun e ig e n bew eging hun a fs ta n d b e re k e n e n , en d a t i s p re c ie s w a t we h i e r w i l l e n gaan doen. N a ast de e ig e n b e w e g in g van de Hyaden ( i n bo og seconden p e r ja a r ) kunnen we ook hun r a d ie le be w e g in g b e p a le n . D a t i s de s n e lh e id waarmee de Hyaden z ic h van ons a f bewegen ( i n k ilo m e te rs p e r seco nd e) Deze kan b e p a a ld w orden d o o r de s p e c tr a van de s t e r r e n t e b e s tu d e re n (m et b e h u lp van h e t D o p p le r - e f f e c t ) . Een b e la n g r i jk v e r s c h il tu s s e n de e ig e n b e w è g in g en de r a d ië le bew eging is d a t de e e r s te van de a fs ta n d t o t de A ard e a fh a n g t en de tw eede n i e t . , , OPDRACHT 2 : We kunnen van de Hyaden dus b e p a le n . De r a d ië le b e w e g in g , de e ig e n b e w e g in g en de r i c h t i n g w a a rin z i j z ic h w e r k e li jk bewegen ( v e r d w ijn p u n t ) . Leg u i t hoe we h i e r u i t de a fs ta n d kunnen b e p a le n .
ZO
Met de tw ee genoemde m ethoden kunnen we van een g r o o t a a n ta l v e r s c h ille n d e s t e r r e n hun a fs ta n d be p a le n . We kunnen met de s p e c tra van s t e r r e n hun te m p e ra tu u r b e p a le n . Nu we van een hoop s t e r r e n m et u ite e n lo p e n d e te m p e ra tu u r de a fs ta n d hebben b e p a a ld , kunnen we ook we ook de a fs ta n d s c h a tte n van s t e r r e n w aarvan we a lle e n de s c h ijn b a r e h e ld e r h e id en de te m p e ra tu u r w e te n . H ie r v o o r v e ro n d e r s t e l l e n we d a t s t e r r e n van g e l i j k e te m p e ra tu u r ook e ve n ve e l l i c h t u i t s t r a l e n . OPDRACHT 3 : G eef aan hoe we met deze v e ro n d e r s t e l l i n g de te m p e ra tu u r en de s c h ijn b a r e h e ld e r h e id van een s t e r kunnen g e b ru ik e n om de a fs ta n d t e s c h a tte n ( H i e r b i j gaan we e rv a n u i t d a t we van een a a n ta l s t e r r e n a l de te m p e ra tu u r en de a fs ta n d w e te n ) . D i t z i j n dan de opgaven van deze k e e r. Doe j e b e s t en g e e f de moed n i e t t e s n e l o p . S tu u r j e o p lo s s in g e n (o o k a l heb j e ze n i e t a lle m a a l) op n a a r: Rob van M a r is , van L ie f la n d la a n 120, 3571 AH UTRECHT. Doe d i t v o o r 20 j u n i .
Veel S u c c e s !!
oplossingen 16 : h elderh eid en m agn itu de Z o a ls ge ze g d : a ls j e ta b e l 1 b i j de v o r ig e opgaven goed b e k i j k t , kun j e g e m a k k e lijk z ie n hoe j e de ta b e l v e r d e r k u n t u it b r e id e n . N a m e lijk a ls v o l g t . Je neemt een m a g n itu d e v e rs c h il in de t a b e l, en d a a r b ij t e l j e 2 ,5 o p . De b ijb e h o re n d e h e ld e r h e id s v e rh o u d in g v e rm e n ig v u ld ig j e met 10. We t e l l e n t e l l e n b ijv o o r b e e ld 2 ,5 op b i j h e t m a g n itu d e v e rs c h il 0 , 5 . D a t g e e f t m a g n itu d e v e r s c h il 3 , 0 . V o lg e n s de ta b e l h o o r t b i j h e t m a g n itu d e v e r s c h il 0 ,5 een h e ld e r h e id s v e rh o u d in g 1 ,5 8 . Dus h o o r t b i j m a g n itu d e v e r s c h i l 3 ,0 een h e ld e r h e id s v e rh o u d in g 10 x 1 ,5 8 = 1 5 ,8 . Je k u n t i n de ta b e l z ie n d a t d i t k lo p t . Je k u n t d i t p r i n c ip e n a t u u r l i j k ook h e rh a a ld to e p a s s e n . E lk e k e e r d a t j e 2 ,5 o p t e l t b i j h e t m ag ni t u d e v e r s c h il, v e rm e n ig v u ld ig j e de h e ld e r h e id s v e r h o u d in g m et 10. A ls v o o rb e e ld nemen we m a g n itu d e v e r s c h il 1 5 ,8 = 1 ,5 + 7 x 2 , 5 . B i j m a g n itu d e v e r s c h il 1 .5 h o o r t de h e ld e rh e id s v e r h o u d in g 3 ,9 8 , dus b i j 1 8 .5 h o o r t 3 ,9 8 x 107 = 3 9 .8 0 0 .0 0 0 . Je k u n t ook 2 ,5 a f t r e k k e n van een m a g n itu d e v e r s c h i l . Dan m oet j e de h e ld e rh e id s v e rh o u d in g d o o r 10 d e le n i n p la a ts van v e rm e n ig v u ld ig e n . We kunnen h e t b o ve n sta a n d e a l s v o l g t sa m e n v a tte n :
OPDRACHT 3 : V a n a f a C e n ta u ri s t a a t J u p it e r 2 7 0 .0 0 0 maal v e r d e r weg dan v a n a f de A a rd e , o fw e l 2 ,7 x 105 . De h e ld e r h e id van J u p i t e r neemt a f met h e t k w a d ra a t van de a f s t a n d , dus v a n a f a C e n ta u ri i s J u p it e r ( 2 , 7 x 105) 2 = 7 ,2 9 x 1 0 10 maal zw a kke r. In de ta b e l zoeken we de h e ld e rh e id s v e rh o u d in g d ie h e t d i c h t s t b i j 7 ,2 9 l i g t . D i t i s 6 ,3 1 . B i j h e ld e r h e id s v e rh o u d in g 6 ,3 1 h o o r t m a g n .itu d e v e rs c h il 2 ,0 Dus h o o r t (v o lg e n s o p d ra c h t 1) b i j h e ld e r h e id s v e r h o u d in g 6 ,3 1 x 1010 een m a g n itu d e v e r s c h il van 2 ,0 + 2 ,5 x 10 = 2 7 . Dus v a n a f A lf a C e n ta u ri i s J u p it e r 27 m a g n itu d e n zw a kke r dan v a n a f de A ard e ( t ijd e n s o p p o s it ie ) . V a n a f de A ard e i s de m a g n itu d e - 2 , 5 , dus v a n a f A lf a C e n ta u ri - 2 , 5 + 27 = 2 4 ,5 . M et de e e r s te z o n n e s tr a le n kwamen in m a a rt ook j u l l i e in z e n d in g e n in g r o t e g e t a le b in n e n : maar l i e f s t 22 deze k e e r! H o p e lijk v o o r ie d e re e n h e t b e w ijs d a t de opgaven b e s t w e l t e maken z i j n , en een re d e n om deze k e e r ook mee t e do en . H ie r v o lg t de u i t s l a g : Jan W ille m van de Ven (R o o s e n d a a l), Ig n a s S n e lle n (H e e z e ), M ira n d a Sm eink ( H ilv e r s u m ) , M arce l van d e r M eer (L e e u w a rd e n ), M arc Dubbeldam ( H a rd in x v e ld - G ie sse n d a m ), L o u is van Veenendaal (N ie u w e g e in ) , S ander de V r ie s Robbe (A m ste rd a m ), E rw in van Breemen ( B e r k e l) , E rw in van B a lle g o y ( D r u te n ) , Guy de B ru yn ( M e y e l) , Le o n a rd de Weerd ( A lk m a a r) , Henk Angerman (W in s c h o te n ) , Homme P ie s t (N o o rd w i jk e r h o u t ) , A e rn o u t N ie u w k e rk (Z o e te rm e e r ) ; Paul de V r ie s ( A m e r s f o o r t) : 3 p u n te n . H a r r ie M unnik (F ro o m b o s c h ), M e in d e r t Lunen b o rg ( A lm e lo ) : 2J p u n t. M arc V in k ( A x e l ) , Joep L u y te n ( B u n n ik ) , M arcel P r in s (Z aandam ), R o b e rt K le in Douwel (W ie rd e n ): 2 p u n te n . Arnaud H e s s e lin k ( ' s H e e re n b e rg ): 0 p u n te n . P u n t e n t e llin g : 1 p u n t p e r o p d r a c h t, dus 3 pun te n i s h e le m aal goed. De p r i j s g a a t d o o r l o t i n g n a a r Paul de V r ie s . G e f e l ic it e e r d ! A ls j u l l i e de v o lg e n d e k e e r nog m a s s a le r in z e n d e n , z a l ik m is s c h ie n m eer p r i j z e n gaan v e r lo t e n . Inzenden d u s !!
a ls m a g n itu d e v e r s c h il M h o o r t b i j h e ld e r h e id s v e r h o u d in g H, dan h o o r t m a g n itu d e v e r s c h il M + 2 ,5 n b i j h e ld e r h e id s v e rh o u d in g H x 1 0 ". A ls j e v o o r m a g n itu d e v e rs c h il M de h e ld e r h e id s v e rh o u d in g H i n de ta b e l k u n t o p zo e ke n , dan kun j e h ie rm e e de h e ld e rh e id s v e rh o u d in g v in d e n v o o r m a g n i tu d e v e r s c h il M + 2 , 5 . M + 5 , M + 7 ,5 e t c e t e r a . O f M - 2 , 5 , M - 5 e t c . T o t s l o t nog fo rm u le s v o o r w ie d a a r n i e t v o o r t e r u g s c h r i k t . M = 2 ,5 lo g H en H = 10 t o t de m acht M /2 ,5 . H ierm ee kun j e op j e reke nm a chin e v o o r e l k m ag ni t u d e v e r s c h il M de b ijb e h o re n d e h e ld e rh e id s v e r h o u d in g H b e p a le n en om gekeerd. P ro b e e r h e t eens met de waarden in de t a b e l. OPDRACHT 2 : De s te rre n h o o p is 5 m ag n itu d e n h e ld e r d e r dan de a f z o n d e r lij k e s t e r r e n . V olge ns de ta b e l i s d i t 100 m aal h e ld e r d e r . D a a rv o o r z i j n dus 100 s t e r r e n n o d ig , w a n t 100 s t e r r e n geven samen 100 maal z o v e e l l i c h t a ls één e n k e le s t e r . De s te r re n h o o p b e v a t dus 100 s t e r r e n .
De o p e n s t e r r e n h o o p w aarva n i n g esp rok en
w o r d t :D e H ya d en .
g r o e p sterren v e r z a m e ld in
Je
h et a rtik e l v in d t d eze
ro n d d e s t e r A ld e b a r a n ,
h et overbek en d e s te r r e n b e e ld
de S tie r .
AFOEUNGSNIEUWS Deze k e e r i n U n ive rsu m w e er eens w a t n ie u w s u i t de a f d e lin g e n ; v o o r a l goed n ie u w s d itm a a l. De a f d e li n g T ie l h e e f t t o t d u s v e r d i t j a a r een p a a r h e e l g e s la a g d e b ije e n k o m s te n gehouden. V a s t o n d e rd e e l i s h i e r de v r a g e n r u b r ie k v o o r jo n g e r e n . Ook hebben z i j een k e e r een g a s ts p re k e r u itg e n o d ig d , de h e e r S c h u y t, d ie s p ra k o v e r h e t H e rz p ru n g -R u s s e ld ia g ra m en s t e r - e v o l u t i e . Een b ije e n k o m s t i n Culem borg samen m et de a f d e lin g d a a r , m oet h e e l g e z e l lig gew eest z i j n . T ie l d o e t tro u w e n s m eer samen m et an d e re a f d e lin g e n . In de p a a s v a c a n tie h ie ld e n z i j samen m et de a f d e lin g Amsterdam een kam pje i n Amerongen. Amsterdam i s ook i n h e t ge he el p i e t v ie s van samenwerken. Met H aarlem z i j n z i j overeengekom en, d a t ze v o o rta a n e ik a a r s programma p u b lic e r e n , zo d a t le d e n van b e id e a f d e lin g e n e ik a a r s b ije e n k o m s te n kunnen b e zo e ke n , h e tg e e n v o o r a l b e la n g r i jk i s v o o r d ie g e n e n d ie p r e c ie s tu s s e n twee a f d e lin g e n i n wonen. H a arle m h o u d t z i j n b ije e n k o m s te n te g e n w o o rd ig i n H o o fd d o rp , z o d a t ze ook goed b e r e ik b a a r z i j n v o o r le d e n u i t A a ls m e e r. De b ije e n k o m s te n z i j n v o o r a l g e r i c h t op h e t waarnmen en h e t f o t o g r a f e r e n . Ze hebben dan ook een s p e c ia le a s t r o f o t o g r a f i e g ro e p o p g e r ic h t o n d e r l e i d i n g van V in c e n t C l i t e u r . I n A m e rs fo o r t h e e f t men o n la n g s te n h u iz e van Paul de V r ie s h e t " p i - j a r i g " b e s ta a n van de a f d e li n g g e v ie r d . H i e r b i j was de h e l f t van h e t a a n ta l le d e n a a nw ezig en l i e p de fe e s tv re u g d e zo hoog op d a t z e l f s P a u ls bed h e t b e g a f. In G o o is te r lo o p t a l l e s goed. De b ije e n k o m s te n w orden d o o r o n g e v e e r 30 mensen b e z o c h t. H ie r komen o n d e rw erp en aan de o rd e a ls Space S h u t tle / S p a c e la b , H e rz p ru n g -R u s s e l d ia g ra m en f o t o g r a f i e . H e t e e r s te de e l van de b ije e n k o m s t i s s te e d s v o o r de jo n g e r e n , da a rn a z i j n de ou d e re n aan de b e u r t . Ook i n Z o e te rm e e r g a a t a l l e s go ed . De opkom st is h i e r a l t i j d v r i j ho og ; 50 375%. D i t s c h r i jv e n z i j
z e l f to e aan h e t f e i t d a t i n h e t a f d e lin g s b e s t u u r een o u d e r van een van de le d e n a c t i e f i s . D it b i e d t v o o ra l v o o rd e le n b i j zaken a ls h e t k r ijg e n van r u im t e , h e t h u re n van een bus v o o r een e x c u r s ie , en meer van d e r g e lij k e d in g e n . De m eeste le d e n z i j n h i e r b e t r e k k e l i j k jo n g en h e t programma i s h i e r dan ook v r i j m a k k e lijk op a f t e stemmen. Kampen z i j n n i e t a lle e n i n Amsterdam en T ie l p o p u la ir . D o rd re c h t h i e ld i n de p a a s v a c a n tie w eer hun j a a r l i j k s e paaskamp i n H oeven, d a a rn a g e vo lg d d o o r Z e elan d en Den Haag d ie d i t j a a r samen op s ta p g in g e n . In M a a s tr ic h t i s men ook le k k e r a c t i e f . Op hun m a a n d e lijk s b ije e n k o m s te n n o d ig e n z i j soms g a s t s p re k e rs u i t . In m a a rt hadden z i j z e l f s tw ee s p re k e rs u i t B e lg ië , d ie v e r t e ld e n o v e r hun z o n s v e r d u is t e r in g s e x p e d it ie n a a r J a v a . In U t r e c h t i s de j a a r l i j k s e s n e r tb ije e n k o m s t een m ooie en v o o r a l le k k e r e t r a d i t i e gew orden. M is s c h ie n een goed id e e v o o r a n d e re a fd e lin g e n ? T o t s l o t van deze k e e r , Den B o sch . Deze overwegend jo n g e a f d e lin g lo o p t p r im a . Ronald N aar h e e f t h i e r o n la n g s a ls g a s ts p re k e r p r a a t je s gehouden o v e r f o t o g r a f i e en a s t r o l o g ie . Ook h i e r w e e t men w a t le k k e r i s , w a n t h ie r v o o r w erd R o na ld b e lo o n d m et een e c h t p l a a t s e l i j k e t r a c t a t i e : een Bossche B o l.
Edwin M a th le n e r.
A f d e lin g A lm e lo /W ie r d e n /R ijs s e n s tu u rd e ons een u it g e b r e id ka m p ve rsla g van een m eteorenkam p d a t z i j v o r i g j a a r g e o rg a n is e e rd hadden. Jammer d a t U n iversu m t e w e in ig b la d z ijd e n t e l t om z o 'n v e r s la g t e p la a ts e n . G e lo o f dus maar van ons d a t h e t le u k w as. V e rd e r h e e f t deze a f d e li n g e n k e le k ra n te n u i t de b u u r t zo v e r g e kreg en om een a r t i k e l o v e r de JWG t e p la a ts e n . H ie ro n d e r z ie j e e r een v o o rb e e ld v a n . Een id e e v o o r j e e ig e n a fd e lin g ? ? ?
Gert Vugteveen (20) over stervekunde:
, ,Je hoeft er geen geleerde voor te zijn” ALM ELO
-
Ex z u lle n
S te rre n k ijk e r s o n d e r v in d e n n o g
w e in ig
a l h in d e r v a n s tro o ilic h t. E en s la d o f c c n b e d r ijv e n c o m p le x s tra alt
m en den g e lu k k ig z ijn in e l h e l g r ijz e w o lk e n d e k d a l b ijn a d a g e lijk s b o v e n hun h o o f d h an gt, m a a r G e rt V u g le v c e n h e e f t n o g e en e i t r a
b ijv o o r b e e ld v e e l lic h t uit. D a a ro m tr e k k e n d e n a c h tk ijk e rs d a n o o k g e r e g e ld n a a r a fg e le g e n p laatse n
plaatsgenoten
le d e n o m l e z o c k e o n a a r e e n o p e n in g in d e g r a u w e d e k e n : b ij w il
e r g e n s m d e n atu u r, z e tt e n e r hun te n te n o p v o o r e e n k a m p je cn
ro e t x ijn z e lf g e b o u w d e s t e m k i jk e r d e s te rte n c n w a l e r z o a l m e e r aan h e l fir m a m e n t l e z i e n is, k u n n en w a a rn e m e n . „ T o e n ik e e n ja a r o f v ij f w a * . h a d ik a l b e la n g s te llin g v o o r d e s te rre n , a l n o e m d e ik ze lo c n n o g s im p e l lic h tjes . V r a a g je
n e v e ls , m e te o r e n c n d c m a a n . D a l g e b e u r d e n o g m e i h e l b lo t e o o g . L a t e r k o c h t ik b ij e e n w a re n h u is e e n s tc r r e k ijk e r in d c h o o p d an w a t
r e g e l n iè t o v e r v e e l g e ld . E en g o e d e k ijk e r u v o o r ru im f 2 0 0 z e l f te b ou w e n . Je k u n l h e l z o du u r m a- . k en a ls j e z e l f w ilt . E < n v a n d e le d e n
m e e r t e k u n n en z ie n . m a a r d a t v i d
m ij n u w a a r o m ik v o o r d e z e h o b b y h e b g e k o z e n , d a n k a n ik d a l n ie l
le g e n S aim rr c n m e t a n d e r e le d e n v a n d e g r o e p b e g o n G e r t e e n ja a r la t e r aan
h e e ft a a n d c k ijk e r e e n v o o r z ie n in g g e m a a k t w a a r o p h ij z ijn c a m e ra k an a a n s lu ite n ".
v e r k la r e n . H e l is g e w o o o m e e g e g r o e id " . A l s k le u te r v r o e g G e r t z ic h a l a f h o e d ie lic h tje s d a a r m d e v e r t e g e k o m e n w a r e n , c n n a a rm a te hij o u d e r w e r d w ild e h ij w e le n h o e de M e rr c n w a r e n o n ts la a n , h o e zij fu n c t io n e r e n , w a a r u it z i j b estaan e n w e lk e s jm e n h a n g e r bestaat. T o e n h ij e l f ja a r w a s . w e r d h ij lid van « le J o n geren W erkgroep
M e t d i e c a m e ra w o r d e n o p n a m e n v a n d c s te rre n g e m a a k t. O p
h e l b o u w e n v a n e e n e ig e n k jjk e r, e e n z o g e n a a m d e rc fr a c to r m e t b o v e n * c n o n d e n n e e n le n s e n o n d e r aa n c c n p n s m a w a a r m e e hij „ o m
k le u re n o p n a m e n is aa n d e k le u r v a n d e s te rre n l e z ie n h o e w a r m z ij z ijn . E en b la u w e s i e r is v e e l w a r
e e n h o e k j e k o n k i j k e n " . H e l occu U i r is v e r w is s e lb a a r z o d a l d e k ijk e r
m e r d a n e e n r o d e . E en d ra a ib a re s te rre n k a a rt m a a k t h e t m o g e lijk o p
van acht to l 2 0 0 k eer k an v e rg ro
e l k tijd s tip v a n h e t ja a r le z ie n w e lk e s te r w a a r staat „ W i j z ijn b ij d e z e h o b b y w e l
ten .
H e te s te rre n „ S t e r r e n k ijk e n is g e e n d u re h o b b y . V o o r b e g in n e rs z ijn e r v e e l
(JN V G ) v a n «le N e d e r la n d s e V e r e n i g in g v a n W e e r - e n S te rre k u n d e
g o e d e b o e k e n in d c b ib lio th e e k ,
(N V W S ) ..Ik k o n to e n m e e n aa r e e n k am p
w a a n n l d e m eesl v o o rk o m en d e n a m e n g e le e r d k u n n en w o r d e n . D e
in ü o t in a r s u m o m w a a rn e m in g e n l e d o e n v a n s te rre n , s te rre h o p en .
m e e s ic le d e n v a n d c g r o e p z ijn s c h o lie r e n c n d i e b e s c h ik k e n in de
a fh a n k e lijk v a n e e n h e ld e r e lucht D e w in t e r is e ig e n lijk d e b e s te tijd D c v rie s lu c h t k a n h e e l h e ld e r ztjn , d e n a c h te n d u re n d a n la n g e r e n z e z i j n d o n k e r d e r. In d e z o m e r z ijn e r v a a k lu c h tlrillin g c n . is h e l n ie t z o d o n k e r c n d u re n d c n a c h te n le k o r t” .
in s ta lle re n z ic h ‘ s n ach ts d ik a a n g e k le e d in h u n k la p s to e ltje s v o o r b et d o e n v a n w a a rn e m in g e n . „ I n au gustu s h a d d e n w ij g e lu k O p é ó n a v o n d z a g e n w ij z o ’ n 120 p e rs c id c n . m e te o r e n uit h e l g e b ie d v a n h e l s te r r e n b e e ld P ers e u s . In d e v o lk s m o n d w o r d t d a n o v e r e en s te rre n re g e n g e s p ro k e n . E en v o o r b ijtr e k k e n d e lic h is lr e e p k a n tr o u w e n s o o k w e l e e n k un stm aan zijn . w a n t d ie z ijn s om s o o k m e t h e t b lo t e o o g w a a r l e n e m e n ".
Vriesnachten
G e r t V u g te v e e n h e e f t z tjn U e r r e k ij k e r a c h te r z ijn w o n in g a a n de
D e le d e n v a n d e N V W S k rijg e n v ie r k e e r p e r ja a r h e l b la d U n iv e r
B o r m e s tr a a t k la a r s ta a n H et w a c h te n i t o p e e n o n b e w o lk te h e
s u m . w a a n n n a tio n a le e n in te rn a t io n a le in fo r m a tie w o r d t v e rs tr e k t
m el
M e t a s tr o lo g ie h o u d en r i j z ic h m et b e z ig , o o k n iè t tijd e n s h un m a an d e lijk s e b ije e n k o m s te n . W e l w o r d e n d a a r e r v a r in g e n u itg c w is sc ld e n h o u d e n le d e n b ij to e rb e u rt e e n
v o o r z it t e r is v a n d e o n d e r a fd e lm A lm e lo / W terd en / R ijssen / W estcrh a a r. h o o p t d e z e w in t e r n o g o e n k e le h e ld e re v ries n a c h te n o r z ijn th e o re tis c h e k en n is aa n d p ra k tijk v a n d e n a c h tc lijk e hem c
v o o rd ra c h t o v e r s p e cia le fa c ette n v a n d c s te rre k u n d e , w a a rn a vaak
t e k u n n en to e ts e n . „ H o e w e l h e t i d e s te r r e n w e r e ld a lle s b e h a lv e n u
h e le discussies on tstaa n . G e r t V u g te v e e n . d ie in m id d e ls
t ig is. g a a t e r to c h e e n z e k e r e rus v a n u i l " , z e g t h ij.
hele dunne ringen
Cluster Venus-Pioneer onderzoekt H alley
Na z i j n o n tm o e tin g m et S a tu rn u s s tu u rd e de V oya ge r-1 ge du rend e e n ig e t i j d z i j n r a d io s t r a le n dw ars d o o r de r in g e n n a a r de A ard e t o e . Een n a u w k e u rig o n d e r zoek h ie r a a n , i s k o r t g e le d e n u itg e v o e r d d o o r e n ig e A m erikaa nse g e le e rd e n . Z i j kwamen t o t de c o n c lu s ie d a t de r in g e n w e l h e e l e rg dun moeten z i j n : on g e ve e r 9 t o t 45 m e te r! I n f o r m a tie b la d f e b r .
Op de e e r s te b la d z ijd e n van deze U n iversu m heb j e i e t s kunnen le z e n o v e r de P io n e e r d ie Venus o n d e r z o c h t. D i t r u im t e v a a r t u ig z a l nu e c h t e r ook g e b r u ik t worden om H a lle y t e o n d e rz o e k e n . Op 4 f e b r u a r i komt deze kom eet n a m e lijk op 40 m iljo e n k ilo m e t e r a f s ta n d van Venus v o o r b i j , en d a t i s een goede g e le g e n h e id om v a n u it de P io n e e r de n o d ig e m e tin g e n te v e r r i c h t e n . Men h o o p t o n d e r an d e re i n z i c h t te k r ij g e n i n de s n e lh e id van de ve rd a m p in g van de k e rn van H a lle y . Ook de s a m e n s te llin g d a a rva n z a l de P io n e e r p ro b e re n v a s t t e s t e l l e n .
'8
H alley k n ip p e rt ons a l tegem oet De beroemde kom eet H a lle y , d ie i n 1986 la n g s de Zon z a l s c h e re n , w o rd t langzaam m aar z e k e r h e ld e r d e r . In f e b r u a r i w e rd de s t a a r t s t e r v a n u it H a w a ij e n k e le m alen g e f o t o g r a f e e r d . De h e ld e r h e id b le e k e c h te r n o g a l t e v e ra n d e re n . In b la u w l i c h t g e fo to g r a fe e r d b le e k H a lle y soms een h e ld e r h e id te hebben van m a g n itu d e 2 2 , 8 , dan w e er van m a g n itu d e 2 4 ,4 . Z o a ls j e z i e t kan h e t nog w el even du ren v o o r d a t j e deze komeet i n h e t b e e ld van j e J W G -k ijk e r kan bew onderen.
O o rt w o lk bij W ega ? M is s c h ie n heb j e w el eens gehoord van de O o r t- w o lk . D i t i s een r in g van p o t e n t ie le kom e etkern en op g r o te a fs ta n d van de Zon. Ook heb j e m is s c h ie n gehoord d a t de in m id d e ls o v e rb e ke n d e s a t e l l i e t IRAS b i j de s t e r Wêga een g r o te rin g v o rm ig e s t o f w o lk h e e f t o n td e k t. Een m edew erker van h e t J e t P r o p u ls io n L a b o r a to r y , Paul W eissm an, d e n k t nu d a t h e t h i e r g a a t om n e t z o 'n r in g a ls de O o r t - w o lk . De r in g zou moeten b e s ta a n u i t i j s en k o o ls t o f - en s ilic a a th o u d e n d e s to ffe n .
I n f o r m a tie b la d m a a rt '84
P h o bo s o p p u n t v a n n e ersto rten ?
I n f o r m a tie b la d f e b r .
een b r u in e 's t e r '
Reeds e e rd e r was h e t b e s ta a n van zogenaamde b r u in e d w e rg s te r re n v o o r s p e ld . D i t z i j n s t e r r e n d ie e ig e n l i j k geen s t e r genoemd zouden mogen w o rd e n . Ze z i j n zo k l e i n d a t e r z e l f s geen k e r n fu s ie kan p la a ts v in d e n in hun b in n e n s te . E r i s nu z o 'n s t e r o n t d e k t . H ij h e e f t een h e ld e r h e id van m a g n itu d e 19 ,7 ( v is u e e l) en h i j s t a a t op een a fs ta n d van 30 l i c h t j a a r . De massa m oet o n g e v e e r 0 ,0 5 m aal d ie van de Zon b e d ra ge n. De m axim ale le v e n s d u u r van z o 'n ''s t e r " zou s le c h t s 1 m i l j a r d j a a r z i j n .
E r i s d o o r m edèw erkers van h e t Johnson Space C e n tre i n A m e rika een o n d e rzo e k gedaan n a a r de v e le la n g w e rp ig e k r a t e r s op M ars. E r z i j n e r t e v e e l van om op t o e v a l l i g e w i jz e o n ts ta a n t e z i j n d o o r m e t e o r ie t in s la g e n o f d o o r n e e r s to r te n d e p la n e to ïd e n . Ze kunnen v o lg e n s de g e le e rd e n a lle e n o n ts ta a n z i j n d o o r o b je c te n d ie in een baan ro n d Mars g e d ra a id hebben. Een l i d van 'deze g ro e p zou z e l f s de maan Phobos z i j n . Deze maan d r a a i t e rg la a g ro n d de p la n e e t en zou daarom dan ook de v o lg e n d e k a n d i d a a t z i j n om z o 'n la n g w e rp ig e k r a t e r t e s la a n . H e t w o r d t dan w el e rg s a a i ro n d M a rs, w a n t a lle e n Deimos b l i j f t dan o v e r .
______________________
P e te r R as, g e bru ikm ake nd van Aarde & Kosmos f e b r .
'84
(A d v e r t e n t i e )
ZENIT Twee ja a r g a n g e n v o o r de p r i j s van één! A l s U z i c h nu a b o n n e e r t op h e t s t e r r e n k u n d i g maandblad Z e n i t v o o r h e t j a a r 1984, o n t v a n g t U n i e t a l l e e n de re e d s v e r s c h e n e n en u i t e r a a r d de t o e k o m s t ig e nummers van 1984, maar ook de co m p le te ja a r g a n g 19 83! D i t aanbod g e l d t t o t 1 a u g u s tu s 1984 en z o l a n g de v o o r r a a d s t r e k t . B i j h e t abonnement i s - n a a r keuze - in b e g re p e n h e t l i d m a a t s c h a p van de NVWS ( ƒ 6 5 , - ) , o f h e t d o n a t e u r schap van de V o l k s s t e r r e n w a c h t Simon S t e v i n ( ƒ 6 0 , - ) o f van de l a n d e l i j k e samenwerkende V o l k s s t e r r e n w a chten ( ƒ 6 0 , - ) .
• Bon: I k wens m i j
per
Ik o n tvan g a l l e
1 ja n u a ri
198^ t e a b o n n e r e n o p h e t
Z E N IT .
r e e d s v e r s c h e n e n nummers v a n 198*1 en de nummers v a n 1983
z o d ra h e t v e r s c h u ld ig d e bedrag S tic h tin g
tijd s c h rift
is overgem aakt op g i r o
306^700
t.n .v .
"De K o e p e l" te U t r e c h t .
N a a m :................................................................................................................................................................ A d r e s : ............................................................................................................................................................. W o o n p l a a t s : ................................................................................................................................................... 0 lid
v a n de N e d e r l a n d s e V e r e n i g i n g v o o r W e e r- en S t e r r e n k u n d e
0 d o n a t e u r v a n de S t i c h t i n g V o l k s s t e r r e n w a c h t Sim on S t e v i n
(ƒ 6 5 .- )
(ƒ 6 0 .-)
0 d o n a t e u r v a n de L S V ( L a n d e I i j k Sa m enwerk ende V o l k s s t e r r e n w a c h t e n )
Deze bon k a n
i n een o p e n e n v e l o p g e s t u u r d w o r d e n n a a r S t i c h t i n g
A n tw o o r d n u m m e r 2 2 9 ,
3500 ZJ U t r e c h t ,
zonder p o s tz e g e l.
* De g e g e v e n s ku n n e n o o k w o r d e n o v e r g e n o m e n o p een b r i e f k a a r t .
(ƒ 6 0 .-)
"De K o e p e l" ,
UNIKERSU* JONGERENWERKGROEP N.V.W.S. ■• f
*
ja a r g a n g
j
ƒ
SEPTEM BER-OKTOBER-NOVEM BER KLEINE BEER '
CASSIO PEIA
\
N. Pool—J# P oolster
m
—/
m
x
Q
h,
GIRAFFE •
A lg o l
GROTE BEER C apella
V
VOERMAN LYNX KLEINE LEEUW
C a s to r ^ # ^ ^
M 35 v P o llu x
•
KREEFT
1 M 44 R egulus
TW EELING EN
KLEINE HO ND
#
;•
•
B e te ig e u ze #
B Q Ö R D É yO L \ S iriu s
$
ORION
4
*
:
•;*. LANDELIJKE JONGEREN BIJEENKOMST Het i s a lw e e r b i j n a
*
z o v e r . Op z a t e r d a g 6 o k t o b e r i s de L a n d e l i j k e Jon g e re n
B i j e e n k o m s t . Deze b i j e e n k o m s t i s b e d o e l t v o o r JWG-ers t o t en met een j a a r o f ^
d e r t i e n , maar n a t u u r l i j k mag j e lid
. A
ook v r i e n d j e s o f v r i e n d i n n e t j e s d i e nog geen
z i j n meenemen. Ook j e o u d e rs z i j n
van h a r t e welkom . N e t a l s v o r i g j a a r i s
e r v o o r hen g e d u rend e een d e e l van de o c h t e n d een a p a r t programma.
» P R O G R A M M A « V o o r de j o n g e r e n :
1 0 .0 0 u u r 1 0 .3 0 u u r
V oor de o u d e r s :
z a a l open v o o r d r a c h t o v e r de opbouw van h e t h e e l a l
1 1 .0 0 u u r
( R o l f K o r f f de G i d t s )
p r a a t j e o v e r de g e s c h i e d e n i s van
1 1 .0 0 u u r
de s t e r r e n k u n d e (R o n a ld Naar)
v o o r l i c h t i n g o v e r te le s c o o p g e b ru ik
(R o be rt W ie lin g a )
i n f o r m a t i e o v e r JWG-zomerkampen
1 1 .3 0 u u r
( G e e r t - J a n Roebers)
v o o r l i c h t i n g o v e r JWG-kampen
(Ron Roos)
'.
•
■.
.
'
•
G r a n d io z e s t e r r e n m a r k t (m et o . a 4 ■■
v e rko op sta nd ) G o v e r t S c h i l l i n g g a a t h e t erg ens o v e r hebb en , w a a r o v e r b l i j f t
nog
% Geb,
een v e r a s s i n g . 15 .1 5 u u r
g r o o t s e a f s l u i t i n g met een t o n e e l s t u k
oS?
..'.’-.M j'.jï1
ec/t
( v e r z o r g d d o o r Raymond den B o e s t e r d )
eSe
W A N N E E R De b i j e e n k o m s t i s op z a t e r d a g 6 o k t o b e r en j e We p r o b e r e n v o o r 16.00 u u r k l a a r t e z i j n .
?
It, ’n
- ^ » t
kan v a n a f 10.00 u u r t e r e c h t .
Je moe t een lu n c h p a k k e t mee nemers
^
i \f\(
I n de pauzes i s e r d r i n k e n t e koop. ENTREEPRIJS > Jammergenoeg k o s t h e t o r g a n i s e r e n van deze b i j e e n k o m s t z o v e e l d a t we een
h
b i j d r a g e van ƒ 2 , 5 0 p e r j o n g e r e b e z o e k e r moeten v ra g e n . De o u d e rs mogen e r g r a t i s
in .
Nog v r a g e n o f s u g g e s t i e s : b e l even m e t: R o na ld Naar 080 - 22 10 54
T f n t
»/.
'f rf
ïfWuè ■
k
: inhoud .
\ t ' *
*
' H a llo a lle m a a l!
L a n d e lijk e b ije e n k o m s t
pag. 2
In h o u d /re d a c tie f
pag. 3
I s e r le v e n op P l u t o , kun j e . .
pag. 4
V e rs la g l a n d e l i j k e b ije e n k o m s t
pag. 6
A s t r o n o m is c h e k a l e n d e r
pag. 7
De s t e r r e n k a a r t e n van W il T i r i o n
pag.
10
U i t s l a g van "een s p e l l e t j e . . "
pag.
11
V ra g e n ru b rie k v o o r jo n g e re n
pag.
12
V e r e n i g in g s n ie u w s
pag.
13
Met de k i j k e r op j a c h t
pag.
14
O p l o s s i n g gevraa gd
pag.
18
A d v e rte n tie s
pag.
19
T i j d e n s de sc h e m e rin g
pag. 20
V e r e n i g i n g s n i euws
pag. 21
C lu s te r
pag. 22
S trip
pag. 23
Z o a l s j e z i e t s t a a t e r w e er een a n d e r e naam o n d e r d i t s t u k j e . A l s r e d a c t i e van U n iversu m hebben we a f g e s p r o ken d a t we om de b e u r t ' R e d a c t i e f ' s c h r i j v e n , z o d a t j e van ons a l l e v i e r zo a f en t o e eens w a t t e h o r e n k r i j g t Wat we a l l e v i e r e r g jammer v i n d e n , i s d a t de v o r i g e U n iversu m zo v r e s e l i j k l a a t b i j j e i n de bus l a g . Maar w i j konden e r n i e t s aan do e n . Er h e e f t z i c h een g r o t e v e r t r a g i n g v oo rge daa n b i j de d r u k k e r en de b i n d e r . I n i e d e r g e v a l : b e d a n k t v o o r j u l l i e g e d u l d . E r i s maar w e i n i g g e v r a a g d w a a r de U n iv e rs u m b l e e f . Nu nog i e t s b e l a n g r i j k s . A l s j e p o s t n a a r de r e d a c t i e w i l t s t u r e n , moet j e h e t n i e t meer n a a r P e t e r s t u r e n , maar n a a r m i j . H e t a d re s i s h e t z e l f d e , dus a l s j e j e v e r g i s t komt h e t t o c h nog wel aa n V e r g e e t n i e t t e s c h r i j v e n hè? M i s s c h i e n w o r d t jo u w b r i e f w e l een k e e r g e p l a a t s t . O f a l s j e i e t s t e v r a g e n h e b t : pak j e pen en s c h r i j f j e v ra g e n o p . I k kan j e v a s t en z e k e r an tw o o rd g e v e n . M i s s c h i e n heb j e z e l f een s t e r r e n k u n d i g mopje b e d a c h t o f i e t s g e te k e n d w a t j e h e b t waargenomen. S t u u r d a t a l l e m a a l op n a a r : M a ria n n e S c h i l l i n g , H e r e n s t r a a t 17, 3512 KA UTRECHT. Maar nu w o r d t h e t ho og t i j d d a t j e v e r d e r i n d i t b l a d g a a t neuze n. E r s t a a t w e e r genoeg nieu w s i n . V eel p l e z i e r eVmee! w anönnp
UN1KERSU/M U n iv e rs u m
is
een
u itg a v e
van d e
J o n g e r e n w e r k g r o e p NVW S, a a n g e s l o t e n b ij
de S tic h tin g
d e K o e p e l.
De re d a c tie : P eter
V ee n stra
(h o o f d
re d a c te u r)
B a rt d e Lange
POSTADRES JONGERENWERKGROEP: J o n g e r e n w e r k g r o e p NVWS, P o s tb u s 8 3 7 , 3500 AV UTRECHT. G i r o : 2 53 98 57 t . n . v . P e n n in g m e e s te r J o n g e r e n w e r k g r o e p t e Z o e t e r m e e r. G i r o B u r e a u f o n d s : 4 46 12 07 t . n . v . B u r e a u fo n d s J o n g e r e n w e rk g r o e p t e Z o e t e r m e e r . G i r o V e r k o p e n : 3 99 06 09 t . n . v . R i e t C o lp a , S t r a w i n s k i r o d e 15 Z o e te rm e e r S e c r e t a r i a a t J o n g e re n w e r k g r o e p : Edwin M a t h l e n e r , W i l l e m Schuyl b u r g l a a n 5 7 , 3571 SE U t r e c h t . S e c r e t a r i a a t Kampgroep: R o n a ld N a a r , B. v . de B e r g h s t r a a t 19, 6512 DD N ijm e g e n . W aarn em in gsco m m is sie : W ilm a r M in k e , Magda J a n s e n la a n 16, 3584 GR U t r e c h t .
M a r ia n n e S c h i l l i n g G e e r t Jan R o e b e r s R e d a c tie a d r e s : H eren stra a t
17,
3512 KA U t r e c h t
(0 3 0 -3 1 8 1 0 2 ) D ru k : D r u k k e r ij S m eu r,
U trech t
U n iv e rs u m
v e r s c h ijn t
in
ju n i,
m a a rt,
K o p ij
voor het
b in n e n
een
van d i t de
per
ja a r :
decem ber.
v o l g e n d e numm er m o e t
maand na h e t
numm er i n
v e r s c ijn e n
h et b e z it
z ijn
va n
r e d a c tie .
De r e d a c tie h e id
d raa gt
voor de
Losse f
4 m aal
sep tem b e r en
1 6 ,-
g e en a a n s p r a k e lijk
in h o u d va n d o a d v e r t e n t i e s
a bon n em en ten o p U n iv e rs u m k o s t e n per
ja a r .
C KONTAKTRAAD )
BESTUUR JONGERENWERKGROEP D ik van den O u d e n a ld e r , Vog elpan 2 8 , 1223 KT H i l v e r s u m , 035851005 ( v o o r z i t t e r , d i a - u i t l e e n ) M a r i ë t H o f s t e e , D u i n s t r a a t 4 5 , 9494 RN Yde, 0 5 90 6-13 43 (v ic e -v o o rz itte r) Ron Roos, S t r a t o s f e e r s t r a a t 143, 3328 GP D o r d r e c h t , 078170070 ( j o n g e r e n a c t i v i t e i t e n ) Edwin M a t h l e n e r , W i l l e m S c h u y l e n b u r g l a a n 5 7 , 3571 SE U t r e c h t , 03 0 -7 128 54 ( i n weekenden en v a c a n t i e s e c h t e r 07 8-1 3 1 2 0 1 ) E r i k S c h o u t e , V le u te n s e w e g 2 8 2 , 3532 HS U t r e c h t , 03 0-947667 (o u d e re n a c tiv ite ite n ) P e t e r V e e n s t r a , H e r e n s t r a a t 17, 3512 KA U t r e c h t , 03 0-318102 ( H o o f d r e d a c t e u r U n iv e rsu m ) Hans van W uykhuyse, K o r f w a t e r 8 , 2715 AB Z o e t e r m e e r , 0 7 9 214474 ( p e n n in g m e e s te r ) Jan van Egmond, Z a lk e r b o s 160, 2716 KH Z o e t e r m e e r , 079212837 (Toegevoegd l i d ) S t i j n T e r l i n g e n , Bemuurde Weerd w z. 6 , 3513 BM U t r e c h t , 0 3 0-3 403 87 ( t o e g e v o e g d l i d )
W a a r s c h i j n l i j k w i s t j e h e t a l , maar we w i l l e n j e e r nog eve n op a t t e n d e r e n : B i n n e n k o r t i s e r w e e r een k o n t a k t r a a d . Deze v e r g a d e r i n g w o r d t d i t m a a l gehouden i n S o e s t , op 8 en 9 se p te m b e r. Op deze v e r g a d e r i n g komen ( h o p e l i j k ) a l l e k o n t a k t p e r s o n e n d i e de de JWG r i j k i s . V o o r de le d e n i s de ze k o n t a k t r a a d dé g e le g e n h e id om z i c h r e c h t s s t r e e k s met de JWG t e b e m o e ie n . G ee f j e o p m e r k in g e n , i d e e ë n , g r i e v e n , g o e d k e u rin g e n e t c . e t c . d o o r aan j e k o n t a k t p e r s o o n . Met ook jo u w o p m e rk in g e n i n z i j n / h a a r a c h t e r h o o f d g a a t j e k o n t a k t p e r s o o n n a a r de k o n t a k t r a a d . Jouw op m e rk in g e n kunnen van i n v l o e d z i j n op h e t b e l e i d van de a f d e l i n g . L a a t j e stem dus n i e t v e r l o r e n gaan!
IS ER LEVEN OPPLUTO ■Jan Roelof van der Meen I e d e r e e n h e e f t z i c h m i s s c h i e n w e l eens a f g e v r a a g d , waarom le v e n nu j u i s t op Aarde v o o r k o m t . En o f h e t n i e t zou k u n n e n , d a t e r g e n s a n d e rs i n d a t enorme h e e l a l n i e t ook le v e n i s , o f kan o n t s t a a n . We denken e r n a t u u r l i j k e r g o p t i m i s t i s c h o v e r , zo v a n : A c h , waarom n i e t ? Toch zou de o n t d e k k i n g van le v e n b u i t e n de Aarde de g r o o t s t e g e e s t e l i j k e schok z i j n v o o r de mensheid i n h a a r g e s c h i e d e n i s . B e h a lv e t w i j f e l a c h t i g e waarnem in gen van UFO's z i j n e r geen d u i d e l i j k e b e w i j z e n v o o r a n d e r le v e n dan d a t op A a r d e , w a a r dan ook i n h e t h e e l a l . N i e t e m in z i j n e r w e l a l l e r l e i a a n w i j z i n g e n en n i e t s b e l e t ons om t e zoeken n a a r a n d e re le v e n s v o r m e n . H e t meest t o t de v e r b e e l d i n g s p r e e k t m i s s c h i e n w e l h e t S E T I - o n d e r z o e k : S e a r c h f o r E x t r a T e r r e s t i a l I n t e l l i g e n c e s . Een a a n t a l a f l e v e r i n g e n van U n iv e rsu m t e r u g kon j e d a a r o v e r l e z e n (UV 1983, n o . 3 ) . Levensvormen hoeven e c h t e r n i e t d i r e c t i n t e l l i g e n t e le v e n s v o r m e n t e z i j n .
h e t moment v a s t t e s t e l l e n waarop i e t s o v e r g a a t van een n i e t - l e v e n d e n a a r ee n le v e n d e t o e s t a n d .
een sta a ltje van leven De e e n v o u d i g s t e le v e n d e wezens d i e we op Aarde ken ne n, en w a arv a n we denken d a t ze h e t e e r s t o n t s t a a n z i j n , z i j n b a c t e r i ë n (o o k wel m ic r o - o r g a n i s m e n genoemd). Een b a c t e r i e i s een o rg a n is m e d a t s l e c h t s u i t één c e l b e s t a a t , i n t e g e n s t e l l i n g t o t b i j v o o r b e e l d mensen d i e u i t een z e e r i n g e w i k k e l d e o r g a n i s a t i e van m i l j o e n e n c e lle n be staan .
leven u it g ift ig e sto ffen Hoe denke n w i j o v e r le v e n en h e t o n t s t a a n e rva n? Leven w o r d t g e z i e n a l s een p ro c e s van o n t w i k k e l i n g , van e v o l u t i e . H e t b e g i n t b i j n i e t le v e n d e , n i e t o r g a n i s c h e m o l e c u le n d i e z i c h o n t w i k k e l e n t o t i n g e w i k k e l d e le v e n d e wezens en h e t h e l e b i o l o g i s c h e sy s te e m . H e t zoeken n a a r b u i t e n a a r d s le v e n b e s t a a t dan ook u i t h e t zoeken n a a r b e w i j z e n van e v o l u t i e . Men z o e k t n a a r d i e a n o r g a n i s c h e m o l e c u le n o f n a a r o m s t a n d i g heden w a a rv a n men d e n k t d a t ze g u n s t i g z i j n v o o r de o n t w i k k e l i n g van i n g e w i k k e l d e o r g a n i s c h e m o le c u le n z o a l s we d i e kennen u i t de b i o l o g i e . H i e r b i j denken we dan b i j v o o r b e e l d aan a m in o z u r e n , s u i k e r s , v e t z u r e n o f DNA. B e w ijz e n v o o r de e e r s t e s ta p p e n i n de e v o l u t i e w o rd e n op v e l e p l a a t s e n i n de r u i m t e gevonden. De zogenaamde "c h e m is c h e e v o l u t i e " , w a a r b i j i n g e w i k k e l d e o r g a n i s c h e m o l e c u le n gevormd w o r d e n , nemen w i j waar i n i n t e r s t e l l a i r e s to fw o lk e n . H ie r v o r men z i c h v e r b i n d i n g e n a l s HCN, CH. o f CpHgOH. D i t z i j n s t o f f e n d i e v o o r ons n i e t e r g aangenaam z i j n , maar d i e w e l ee n b e l a n g r i j k e r o l s p e le n i n de e v o l u t i e . I n m e t e o r i e t e n op A a rd e t r e f t men a m i n o z u r e n , v e t z u r e n , a lk a n e n en a r o m a t is c h e v e r b i n d i n g e n aan van b u i t e n a a r d s e a f k o m s t . B l i j k b a a r i s che m isch e e v o l u t i e i n de r u i m t e een " n o r m a a l" p r o c e s . De o n t w i k k e l i n g van le v e n zou z i c h o v e r a l kunnen a f s p e l e n , w a nn eer e r v e r d e r maar de j u i s t e s t o f f e n en o m s t a n d ig h e d e n a a n w e z ig z i j n . Maar w a t doen we nu met de b i o l o g i s c h e e v o l u t i e ? De o n t w i k k e l i n g van n i e t - l e v e n d e n a a r le v e n d e o r ganismen i s een s t a p w a a r de o n d e r z o e k e r s n i e t goed r a a d mee w e t e n . H e t i s n a t u u r l i j k ook m o e i l i j k om
H et
o p p e rv la k
aan d a t v la k
van
de p la n e e t H a rs.
vroeger g ro te
g e stro o m d h e b b e n .
dat er
le v e n ,
d e b o d em
van
C e lè e rd e n
o f de resten deze,
F o t o 's
w a t e r m a s s a 's o v e r
th a n s
hopen n og s t e e d s
erva n ,
d roge,
ton en
h et op p er
a a n w e z ig z i j n
p la n e e t.
in
O f h e t nu komt d o o r d a t m i c r o - o r g a n i s m e n al 3 , 5 m i l j a r d j a a r op A arde v oo rkom e n, o f omdat ze zo e e n v o u d ig z i j n opgebouwd en s n e l g r o e i e n , h e t b l i j k t d a t ze z i c h u i t s t e k e n d kunnen aa n passen aan hun o m g ev ing. Ook kunnen ze on d e r h e e l v e r s c h i l l e n d e om sta n d ig h e d e n l e v e n en o v e r l e v e n . D o or d i e e ig e n s c h a p van m i c r o - o r g a n i s men h e e f t men g e d a c h t d a t h e t r t iis s c h ie n wel mo g e l i j k zou z i j n d a t b a c t e r i ë n b u i t e n de A arde kunnen voorkomen. Even ee n s t a a l t j e van h e t l e v e n van m i c r o org a n is m e n ? Waar de meeste le v e n d e wezens z u u r s t o f n o d i g hebben om t e l e v e n , hebben z e e r v e e l b a c t e r i e - s o o r t e n d i t n i e t . Sommigen g e b r u ik e n i n p l a a t s van z u u r s t o f k o o l d i o x i d e , s u l f a a t o f n i t r a a t . M i c r o - o r g a n i s m e n hebben ee n z e e r w i s s e le n d v o e d s e l p a k k e t : sommigen le v e n od k o o l d i o x i d e , H2S en l i c h t , w e er an de ren op a l l e r l e i s u i k e r s en z u u r s t o f . Ook de om sta n d ig h e d e n w a a r o n d e r m i c r o - o r g a n i s m e n kunnen voorkomen kennen e x t r e m e n : e r z i j n b a c t e r i ë n d i e i n z w a v e lb r o n nen l e v e n , a n d e re n i n z e e r h e t e g e i s e r s ( b i j 75 t o t 90 g r a d e n ) . Weer an de ren l e v e n j u i s t d i e p o n d e r h e t i j s op de z u i d p o o l o f i n de d ie p z e e .
Toch i s e r nog s t i l l e hoop d a t e r op Mars wel te k e n e n van le v e n op d i t moment, o f i n h e t v e r l e d e n , t e v in d e n z i j n . Op A a rd e i s e r ee n z e e r on he rbe rgzaa m g e b i e d , d a t w e l w a t weg h e e f t van een M a r t i a a n s la n d s c h a p . D a t i s h e t g e b i e d van de ' D r y V a l l e y s ' op de Z u i d p o o l . D i t i s w a t men noemt een koude w o e s t i j n . I n de ze w o e s t i j n komen geen h o ge re p l a n t e n o f d i e r e n v o o r , en z e l f s m i c r o o rg a n is m e n z i j n e r z e ld z a a m . Men h e e f t o n t d e k t d a t v l a k o n d e r h e t o p p e r v l a k van p o r e u z e s t e n e n en r o t s e n , k o l o n i e s van m i c r o - o r g a n i s m e n l e v e n . "N
grenzen E r z i j n ook g re n z e n aan h e t m i c r o b i o l o g i s c h l e v e n , t e n m i n s t e aan d a t w a t w i j op Aarde kennen. De b e l a n g r i j k s t e v o o r w a a r d e v o o r l e v e n i s d a t e r a l t i j d v l o e i b a a r w a t e r aa anw ezig moet z i j n . I n i j s g r o e i e n geen b a c t e r i ë n . D a t b e t e k e n t o v e r i gens n i e t d a t m i c r o - o r g a n i s m e n n i e t kunnen o v e r le v e n z o n d e r w a t e r . A l l e r l e i s p o r e n van b a c t e r i ë n , maar ook van p l a n t e n , z i j n z e e r goed be s t a n d te g e n d r o o g t e . Hoe w e te n we nu o f m i c r o - b i o l o g i s c h le v e n b u i t e n de Aarde m o g e l i j k i s ? Om d a t e c h t t e b e w i j zen zouden we e x p e d i t i e s moeten s t u r e n om t e zo e ken n a a r m i c r o - o r g a n i s m e n . V o o r a l s n o g l e e n t ons z o n n e s t e l s e l z i c h h e t b e s t v o o r een d e r g e l i j k o n d e r z o e k . Maar h e t p r o b le e m i s n i e t a l l e e n o f e r erg en s m i c r o - b i o l o g i s c h le v e n m o g e l i j k i s , maar ook o f h e t e rg e n s i s o n t s t a a n . A l l e e n da n z u l j e h e t ook kunnen v i n d e n . We moeten dus n i e t a l l e e n zoeken n a a r m i c r o - o r g a n i s m e n , maar ook de om s t a n d ig h e d e n i n h e t z o n n é s t e l s e l b e s t u d e r e n , zo d a t we een i d e e k r i j g e n o f l e v e n d a a r e c h t wel m o g e l i j k kan z i j n .
op mars misschien De v e r s c h i l l e n d e r u i m t e v l u c h t e n met de V i k i n g , P i o n e e r en V oya ge r hebben een goed i d e e gegeven van de o m s t a n d ig h e d e n op a n de re p l a n e t e n en manen i n ons z o n n e s t e l s e l . De b e l a n g r i j k s t e e x p e d i t i e op zoek n a a r ( m i c r o - b i o l o g i s c h ) le v e n b u i t e n de A arde was h e t V ik in g - p r o g r a m m a op M a rs. I n 1976 b e r e i k t e n tw ee la n d e r s h e t o p p e r v l a k van M a rs . Aan b o o rd van de V i k i n g - r u i m t e s c h e p e n was u i t g e b r e i d e a p p a r a t u u r , waarmee o n d e r a n de re een a a n t a l me t i n g e n en e x p e r i m e n t e n konden worden gedaan n a a r h e t voorkomen van l e v e n op M a rs. H e la a s , i n de m o n s t e r s , d i e van de b o v e n s te la a g van de bodem van Mars genomen w e r d e n , kon geen le v e n worden a a n g e to o n d . Hoewel op Mars aan een a a n t a l voo rw a a rd e n v o o r m i c r o - b i o l o g i s c h le v e n w e l v o ld a a n w o r d t , z i j n e r ook een a a n t a l b e p e r k i n g e n : De b e l a n g r i j k s t e i s wel d a t e r geen v l o e i b a a r w a t e r op Mars v o o r k o m t . V e r d e r i s de a t m o s f e e r e r zo i j l , d a t g e v a a r l i j k e u l t r a - v i o l e t t e s t r a l i n g t o t aan h e t o p p e r v l a k kan d o o r d r i n g e n en a l l e d a a r aa nw ezig e o r g a n i s c h e m o le c u l e n k a p o t m aa k t.
Ee n
te k e n in g
van d e p o r e u z e z a n d s t e e n ,
w a a rva n i n
de
m ilim e te r s
o n d e r h e t o p p e rvla k
steen
tek st
b e v in d t
z ic h
sp ra k e i s . een
va n m i c r o -o r g a n i s m e n . k o m s tig op:
u it
het
De s te e n
op de
is
de
van d e g e b r u i k t e
n ie k ,
z ijn
a f
(l e t
te k e n in g
on d erd eel het
va n
d o n k e r e band
z u id p o o lg e b ie d ,
de s t ip p e lt je s
E n k e le
z ijn
tek e n te c h
geen a f z o n d e r lijk e
m i
c r o - o r g a n i s m e n '. )
Omdat de ze i n s t e n e n l e v e n , bescherm en ze z i c h te g e n de e x tr e m e o m s ta n d ig h e d e n , koude en d r o o g t e b u ite n . H e t zou dus w e l l i c h t kunnen d a t z i c h op Mars i n s te n e n o f d i e p i n de bodem, t ö c h m i c r o - b i o l o g i s c h le v e n b e v i n d t . Een a n d e re m o g e l i j k h e i d i s d a t men f o s s i e l e n v i n d t van v r o e g e r l e v e n . Op s a t e l l i e t f o t o ' s van Mars z i j n d u i d e l i j k " s t r o o m b a n e n " t e z i e n , d i e e r op l i j k e n t e w i j z e n d a t Mars v r o e g e r een k l i m a a t h a d , w a a r i n wel s tr o m e n d w a t e r kon voo rkom e n. I n d i e p e r i o d e zou m o g e l i j k le v e n z i j n o n ts ta a n .
en verd er? Wat v a l t e r o v e r de a n d e re p l a n e t e n t e v e r t e l l e n ? H e t l i j k t e r o p d a t i n de a t m o s f e r e n van de r e u z e n p l a n e t e n a l l e r l e i c he m isc h e r e a c t i e s kunnen p l a a t s v i n d e n , w a a r d o o r e e n v o u d ig e o r g a n i s c h e m o l e c u le n gevormd kunnen w o r d e n ; m o g e l i j k e v o o r l o p e r s van l e v e n . Maar de o m s t a n d ig h e d e n z i j n e r zo e x t r e e m d a t com p le xe m o l e c u le n even s n e l worden a f g e b r o k e n a l s ze worden gevormd. Een g u n s t i g e u i t z o n d e r i n g i s m i s s c h i e n de maan T i t a n . T i t a n i s de e n ig ë maan i n h e t z o n n e s t e l s e l d i e i n h e t b e z i t i s van ee n d a m p k r in g , v o o r n a m e l i j k b e s t a a n d e u i t s t i k s t o f , a r g o n en een b e e t j e me t h a a n . Men d e n k t d a t z i c h op T i t a n ook o r g a n i s c h e m o l e c u le n vorm e n, d i e w e l kunnen b l i j v e n b e s t a a n . En t e n s l o t t e hebben b a c t e r i ë n geen p r o b le e m met een z u u r s t o f l o z e a t m o s f e e r . Jammer i s a l l e e n d a t e r op T i t a n geen w a t e r i s . . .
Wat d a t b e t r e f t z i j n e r a n d e re manen d i e b e t e r g e s c h i k t z i j n . De j u p i t e r m a a n Europa b i j v o o r b e e l d , i s met een d i k k e i j s l a a g b e d e k t . I n d i t i j s o p p e r v l a k o n t s t a a n zo nu en dan g r o t e s c h e u r e n , m o g e l i j k a l s g e v o l g van de g e t i j d e n k r a c h t e n van J u p i t e r . Men v e rm o e d t d a t o n d e r d i e s c h e u re n v l o e i b a a r w a t e r zou kunnen voorkom en. Kunnen d a a r nu b a c t e r i ë n le v e n , v ro e g men z i c h a f . Men vond d a t op A a rd e b e p a a ld e m i c r o - o r g a n i s m e n nog kunnen le v e n o n d e r z e e r d i k k e i j s l a g e n van de p o o l z e e ë n . Deze o rg an is m en k r i j g e n hun e n e r g i e u i t z o n l i c h t , en zouden ook op Europa nog v o ld o e n d e z o n l i c h t o n t v a n g e n , ook a l b e v in d e n ze z i c h t i e n t a l l e n m e t e r s o n d e r h e t i j s :
Je z i e t h e t : met een g e r u s t h a r t kunnen we sp e c u l e r e n o v e r a l l e s w a t e r a l l e m a a l m o g e l i j k i s . En t o t d a t e r ook w e r k e l i j k LEVEN o n t d e k t w o r d t , i s d a t h e t e n i g e w a t we kunnen do en .
A m e r s f o o r t , 12 mei 1984. I n h e t gebouw de D r i e t a n d w a ren op de ze z a t e r d a g r u i m 100 jo n g e a m a te u ra s tro n o m e n b ije e n g e k o m e n v o o r w a t nog s t e e d s h e e t "De g r o o t s t e a m a t e u r s t e r r e n k u n d e b i j e e n k o m s t van Ne d e r l a n d " ! De o c h t e n d van de ze dag w o r d t a l t i j d g e r e s e r v e e r d v o o r de Algemene l e d e n v e r g a d e r i n g , w a ar h e t b e l e i d van h e t b e s t u u r w o r d t g e p r e s e n t e e r d aan de le d e n . I n h e t m id d a g g e d e e lt e w o r d t h e t s t e r r e n k u n d i g programma g e b r a c h t . " N e d e r la n d en de r u i m t e v a a r t " was h e t o n d e rw e rp van deze m id d a g . D o o r lo p e n d o v e r de dag was e r ee n t e n t o o n s t e l l i n g i n g e r i c h t met v e e l i n f o r m a t i e en f o t o ' s o v e r d i t o n d e r w e r p . De a f d e l i n g Culemborg had d a a r p r a c h t i g w e rk aan v e r r i c h t . A l s z e e r b i j z o n d e r e a t t r a c t i e was e r een te s t m o d e l van de e e r s t e N e d e rla n d s e s a t e l l i e t , de ANS. V o o r een le e k zag h e t e r een b e e t j e u i t a l s een o p e n g e w e r k te k o e l k a s t , maar d a t was h e t u i t e r aard n i e t . De e e r s t e s p r e k e r was de G ro n in g s e a s tron oo m D r. W e s s e l i u s . Deze i s b e t r o k k e n b i j de o n d e r z o e k in g e n met de I R A S - s a t e l l i e t . H i j g a f een i n d r u k van h e t s o o r t waarnem in gen d a t de IRAS h e e f t ge d a an : een h e e l a n d e re w e r e l d o n t s t a a t , omdat de IRAS n i e t k i j k t i n h e t z i c h t b a r e l i c h t maar i n h e t in fra -ro d e s tra lin g s g e b ie d . S to fw o lk e n , s te r r e n en m e l k w e g s t e l s e l s z i e n e r opeens h e e l a n d e rs u i t i n i n f r a - r o o d l i c h t . S p e c i a l e a a n d a c h t was e r i n h e t I R A S - p r o j e c t v o o r h e t m e lk w e g -c e n tr u m , d a t i n i n f r a - r o o d l i c h t w é l z i c h t b a a r i s . Wat d a a r p r e c i e s aan de hand i s w e e t men nog s t e e d s n i e t . Het was ee n l e u k e l e z i n g en maar eens een v o o r b e e ld d a t b e r o e p s a s tro n o m e n t o c h b e s t i n s t a a t z i j n om i n t e r e s s a n t e t h e o r i ë n en o n t d e k k i n g e n p o p u l a i r en op e e n v o u d ig e w i j z e t e v e r t e l l e n . W ilm a r M in k e , de v o lg e n d e s p r e k e r , g a f een k o r t e h a n d l e i d i n g v o o r h e t waarnemen van Mars en i l l u s t r e e r d e d i t met d i a ' s van a l l e r l e i w a arn em in ge n. D i t a l l e s i n h e t k a d e r van de M a r s a c t i e , waarvan h e t d o e l i s om een k a a r t t e maken van Mars aan de hand van de t e k e n i n g e n van de v e r s c h i l l e n d e Mars w a a rn e m e rs. H o p e l i j k h e e f t W ilm a r ie d e r e e n e n t h o u s i a s t gemaakt v o o r h e t mars-waarnemen.
Veel
te
h eet,
veel
n e e t waar v o lg e n s geen
kans h e e ft
te
d roog:
M e r c u r iu s ,
een
p la
d e h u id ig e w eten sch a p l e v e n
om t e
o n ts ta a n .
T i j d v o o r i e t s h e e l a n d e r s . Ronald Naar d i e i n een p r a a t j e h e t j o n g e p u b l i e k de v e r s c h i l l e n t u s s e n a s t r o n o m i e en a s t r o l o g i e p ro b e e r d e d u i d e l i j k t e maken. H i j w i l d e nu eens n i e t de a s t r o l o g i e d i r e c t op de g r o t e hoop "ONZIN" ve g e n , maar l a t e n z i e n d a t de a s t r o l o g i e de w o r t e l s v o r m t van de . a s t r o n o m ie , de tw ee t a k k e n d i e i n de I o o d d e r g e s c h ie d e n is u i t e l k a a r g e g ro e id z i j n . H i j l i e t z i e n d a t a s t r o l o g i e p r o b e e r d e ve rb a n d e n t e le g g e n t u s s e n de v e r s c h i j n s e l e n i n de (m acro)kosm os en de v e r s c h i j n s e l e n op A a rd e (d e m i c r o - k o s m o s ) . Deze v erb an den z i e n e r a n d e rs u i t dan w i s k u n d i g e f o r m u l e s , maar d i t i s geen b e w i j s v o o r hun on j u i s t h e i d . V e r d e r s t e l d e Ronald d a t we k r i t i s c h moeten a a n k i j k e n te g e n a l l e r l e i u i t w a s s e n van de a s t r o l o g i e n u : h e t DUIDEN i n b i j v . ho rosco pen d o o r w a a rz e g g e r s o f k o f f i e d i k k i j k e r s . H f1 ,/n
Z /E
HET A L,
l/ Ê U
^.VEZOEKE/ts Of> O E WoLgjj£&JKCH!r/.
-
H e t b l e e k d a t van d e g e l i j k e h o ro s c o p e n a l t i j d wel i e t s w a a r w a s , z o l a n g j e maar vaag genoeg b e n t i n j e v o o r s p e l l i n g e n , o f a l s j e i e t s v e r t e l t w a t de mensen g r a a g w i l l e n h o r e n . R o na ld v e r r i c h t t e een m o e i l i j k e o p g a v e , maar i k b e t w i j f e l o f ie d e r e e n h e t v e r h a a l i n de k e r n d o o r z a g . Na ee n k o r t e pauze kon de b i o s c o o p v o o r s t e l l i n g b e g i n n e n . Dat w i l z e g g e n , G o v e rt S c h i l l i n g v e r too nde een d r i e t a l f i l m s , d i e h i j van b o e ie n d c o n m e n ta a r v o o r z a g . H i j had een a a n t a l m oo ie en nieuwe f i l m s w e te n t e v e r z a m e le n : "M a c h te n van t i e n " , een f i l m o v e r h e t m e l k w e g s t e l s e l en één o v e r de V o y a g e r v l u c h t e n . "M a chten van t i e n " was ee n f i l m o v e r de afme t i n g e n van h e t h e e l a l . De a n d e r e twee gaven een goed b e e l d van h e t m e lk w eg on de rzoek en de k e n n is van de r e u z e n p la n e t e n J u p i t e r en S a t u r n u s . D a t was v o o r d i t j a a r w e e r de g r o t e l a n d e l i j k e b i j e e n k o m s t ; een h e l e l e u k e dag. Namens h e t o r g a n i s a t i e c o m m i t e moe t i k e r no g de wens b i j v o e g e n d a t ze n a t u u r l i j k hopen i e d e r e e n en nog v e e l meer JWG-ers v o l g e n d j a a r w e e r t e z i e n op de l a n d e l i j k e b ije e n k o m s t! Jan R o e l o f van d e r Meer.
Dag, a l l e m a a l ! Leuke v a k a n t i e gehad? B e e t j e u i t g e r u s t o f kramp i n j e nek g e k re g e n van ' t omhoog t u r e n ? J a ! Nou g e l u k k i g maar. H i e r v o l g t w e e r h e t o v e r z i c h t van w a t e r d i t k w a r t a a l t e b e le v e n i s . E r z u l l e n v a s t wel d i n gen b i j z i t t e n d i e j i j w i l t z i e n , en dan n a t u u r l i j k maar duimen v o o r ee n mooie w o l k e n l o z e he m el. Veel p l e z i e r !
d it kw artaal.. MERCURIUS De p l a n e e t M e r c u r i u s kan j e d i t kw ar t a a l a l l e e n i n de maand s e p te m b e r waarnemen. Je kan hem ( o f h a a r ? ) van 7 t o t 29 s e p te m b e r i n de o c h t e n d s c h e m e r in g z i e n , e n k e l e g ra de n boven de o o s t e l i j k e h o r i z o n . Op 7 s e p te m b e r i s z i j n h e l d e r h e i d + 1 . Deze neemt t o e t o t m a g n itu d e -1 aan h e t e i n d e van d i e maand.
VENUS Aan h e t e i n d van de maand se p te m b e r w o r d t Venus aan de a v o n d s c h e m e rin g z i c h t b a a r i n h e t z u i d w e s t e n . I n de d a a ro p v o lg e n d e maanden z a l de p l a n e e t b e t e r waarneembaar z i j n . Z i j n m a g n itu d e i s ro n d de - 3 , 5 .
De H a an , J u p i t e r e n H a rs aan a von d h em el
in
o k to b er.
de
JUPITER De z i c h t b a a r h e i d va n J u p i t e r neemt lang^ zaam a f . Na z o n so n d e rg a n g kun j e hem v in d e n i n h e t z u i d e n , maar de p l a n e e t z a l s t e e d s v r o e g e r ' v e r d w i j n e n ' o n d e r de h o r i z o n . Z i j n h e l d e r h e i d neemt ook a f , van m a g n itu d e - 2 t o t m a g n itu d e - 1 , 5 . K i j k ook eens n a a r de f r a a i e samenstanden i n de maand o k t o b e r met de maan ( z i e f i g u u r 1 ) .
SATURNUS N e t a l s J u p i t e r v e r d w i j n t de ze p l a n e e t g e l e i d e l i j k i n de s c h e m e r in g . J e k u n t S a t u rn u s v in d e n i n h e t z u i d e n t o t z u i d w e s t e n . T o t b e g i n o k t o b e r b l i j f t h i j waarneembaar. Op 11 november i s S a t u r n u s i n c o n j u n c t i e met de Z on. URANUS Ook de z i c h t b a a r h e i d van Uranus neemt g e l e i d e l i j k a f . K o r t na zo n so n d e rg a n g i s de p l a n e e t t e v in d e n i n h e t s t e r r e n b e e l d de S la n g e n d r a g e r , la a g i n h e t z u i d w e s t e n . Uranus i s z i c h t b a a r a l s een s t i p j e van m a g n itu d e +6. I n november i s de p l a n e e t verdwenen i n de r i c h t i n g van de Zon. NEPTUNUS T o t november i s Neptunus z i c h t b a a r i n h e t s t e r r e n b e e l d de S c h u t t e r t i j d e n s de avo nd u re n ( i n h e t z u i d e n t o t z u i d w e s t e n ) . Z i j n m a g n itu d e i s + 7 , 8 . H e t z a l geen g e m a k k e l i j k o b j e c t z i j n om op t e s p o r e n en t e bewonderen. Neptunus b e v i n d t z i c h n a m e l i j k na zon s ondergang a l l a a g aan de h o r i z o n , en h i j z i t i n een s t e r r e n r i j k e o m g eving.
De sterren k a a rt g e e ft de s te r r e n hem el w e e r z o a ls om 2 3 .0 0
zw a k ste s t e r r e n h e id
we d i e
in
u u r kunnen z i e n . h ebben
o k to b er
\
De lic h t
een
h e ld e r-
v a n m a g n it u d e 4 , 5 .
k l e in e
•
I F F l IW
•
JAC H TH O ND EN
\
\ G R O T E BEER
X
V
■ K REEFT
•
BOÖTES
.•
• '
w
/ P o llu .
NOORDERKROON
\ LYN X C a s lo r
■/
?
’
'
EENHOORN
J
,
N Pool
\
P o o ls ta r
•
( . M J5 r " -
r
J
-•
DRAAK
I
?•
G IR AFFE
V O E R M A N ™ C a p e lla / '^ O E R M A N • o p . , , ,
•
/ '
'
T W E E L IN G E N
I •
/ ~ -4
•
/
•
/
<
/
I
K L E IN E B E E R
A)1. /
-..a
/
/
■
•
C E PH E U S
\
0 ----
è
•
4 )
V
; \
l ie r
s
• / ZW AAN
1 11___ .
•i • s . ,
O R IO N
•
r i
•*
*
*\
\
s'
\
'* - •
/
•• \
RAM
\ \ ^.
D R IE II H O E K
'
•
•
" ° S
- ^
•
S T IE R
!
\
*
1
%
VOS / •
•
*\
/
S.
J '
'
-• v
E R IO A N U S
/*
V IS S E N
/
•
• SLANG
^ S C H IL D
A lta ir
i * '•
VEULEN
m
1 '
•-/ •
P
#
•• PEG ASU S
/
» *
D O LF IJN
9
/
/
PUL •
•
/
•
\
•
/
/
*
*
/
'.Q m i , /
•
. • —
• T
•
•
\ — V
•
«•
ANO RO M ED A
\
; SLANGENDRAGER
1
>
'
?
AREND
*
//
1
/
\ \ \
/
’ \ W A L V IS
\
/
• OVEN
Foinfllhaul
y-
\ b e e ld h o u w e r
•.
----x
,
~
/
T
D e ze s t e r r e n k a a r t i s door U il a rtik e l
'
T ir io n . e ld e r s
in
gem a a k t
Z ie ook h et d it b la d .
Tabel 1. De t i j d s t i p p e n v o o r zo n s o p k o m s t, z o n son de rg an g en de v e r s c h i l l e n d e s c h e m e r in g e n . T i j d e n s de b u r g e l i j k e s c h e m e rin g s t a a t de Zon m in d e r dan 6 g r a d e n on d e r de h o r i z o n . T i j d e n s de a s t r o n o m is c h e s c h e m e r in g i s d i t meer dan 12 g r a d e n . De t i j d s t i p p e n t o t 27 s e p tem be r i n M id den Europese Z o m e r t i j d , d a a rn a i n M id den Euro pese T i j d .
d a tu m
b e g in
a str.
s c h e m e r in g sep tem b e r
o k to b er
n ovem ber
7
b e g in
bu rg.
zon o p
zon o n d er
s c h e m e r in g
e in d e b u rg .
e in d e
s c h e m e r in g
s c h e m e r in g 2 2 h l5 m
4h58m MEZT
6h26m
7h01m
2 0 h l3 m
20h47m
17
5 20
6 43
7 17
19 49
20 23
21
46
27
5
7 00
7 34
19 26
20 00
21
20
7
39
4h58m MET
6 h l7 m
6 h S lm
18h03m
18h37m
19h55m
17
5 15
6 34
7 08
17 41
18 15
19
27
5 32
6 52
7 26
1 7 20
17 55
19 14
6
-
33
5h48m MET
7 h07m
7h44m
17h02m
17h38m
18h58m
16
6 03
7 24
8 02
16 46
17 24
18 45
26
6 16
7 39
8 18
16 35
17 14
18 37
a str
T
20 5h33m Op d i t t i j d s t i p b e d e k t de Maan de s t e r n L e o n is ( m a g n it u d e 3 , 6 ) . H e t b e g i n van de b e d e k k in g i s aan de v e r l i c h t e m aa nrand, en de u i t t r e d e i s om 6h38m aan de d o n k e r e k a n t . Deze t i j d s t i p p e n g e ld e n v o o r U t r e c h t , i n a n de re d e le n van ons l a n d moe t j e r e k e n i n g houden met k le in e t ijd s v e r s c h ill e n . 23 6h ' s Morgens v i n d j e de s m a l l e m a a n s ik k e l boven de o o s t e l i j k e h o r i z o n . H e t i s dan 31 u r e n v o o r Nieuwe Maan. 27 Vandaag b e w e egt de m a a n s ik k e l la n g s Venus. K i j k ' s avonds h e e l l a a g boven de z u i d w e s t e l i j ke h o r i z o n . 29 Nu s t a a t de Maan d i c h t b i j J u p i t e r en M ars. H e t t r i o i s ' s avonds t o t o m s tre e k s h a l f negen te z ie n .
novem ber 6 17h28m ' s Avonds kun j e een sam enstand t u s s e n Venus en e O p h i u c h i , een s t e r van m a g n itu d e 3 , 4 , bew o nde ren . G e b r u ik h i e r v o o r w e l een k ijk e r. METEOREN I n de maand o k t o b e r z i j n decO r i o n i d e n a k t i e f . Tussen 17 en 26 o k t o b e r z u l l e n e r m e te o r e n z i c h t b a a r z i j n , d i e de s t e r O rio n is l i j k e n t e o n t v l u c h t e n . H e t maximum van de zwerm l i g t o m s tr e e k s 21 o k t o b e r . E r kunnen dan on g e ve e r d e r t i g s n e l l e m e te o r e n p e r u u r v e r s c h i j n e n . Op 8 november b e r e i k e n de T a u r i d e n h e t maximum. Van h a l f se p te m b e r t o t e i n d november z i j n ze a k t i e f . I n de e e r s t e dagen van november kan j e e r een t i e n t a l p e r u u r v e r w a c h te n . Ook dè L e o n id e n z i j n i n de ze maand a k t i e f . Om p r e c i e s t e z i j n i n de p e r i o d e van 14 t o t 20 november. De g r o o t s t e a k t i v i t e i t w o r d t ro n d 17 november v e r w a c h t .
septem ber 1 en 2
L a n d e lijk e s te rre n k ijk d a g e n ;;
11 A l s j e vanavond n a a r J u p i t e r k i j k t z i e j e d a t de v i e r h e l d e r e manen aan d e z e l f d e k a n t van de p l a n e e t s t a a n . 18 De h e l d e r s t e manen van J u p i t e r s t a a n vanavond w e e r aan d e z e l f d e z i j d e van J u p i t e r . A l met een k l e i n e k i j k e r z i e j e ze t e n w e s te n van de p l a n e e t . Om 21h04m i s e r een sam enstand t u s s e n I I ( E u r o p a ) en IV ( C a l l i s t o ) .
8 19h M a a n s v e r d u i s t e r i n g i n de b i j s c h a d u w . Een w e i n i g s p e c t a c u l a i r e g e b e u r t e n i s , omdat de Maan a l l e e n maar d o o r de b i js c h a d u w - k e g e l van de A a rd e b e w e e g t , z o n d e r i n de kernschaduw t e komen ( z i e f i g u u r ) . O m streeks 18h55 kun j e d u i d e l i j k z i e n d a t de n o o r d e l i j k e r a n d van de Maan m in d e r h e l d e r i s dan de r e s t . 13 Venus i n c o n j u n c t i e met N e p t u n u s . Venus i s dan m a g n itu d e - 3 , 5 en Ne ptun us m a g n itu d e + 7 , 8 . N eptunus v i n d j e 3 0 7 ' t e n n o o rd e n van Venus. U i t e r a a r d m oe t j e h i e r v o o r een t e l e s c o o p g e b ru ik e n . 19 Venus p a s s e e r t m a g n itu d e 2 , 9 .
X S a g i t t a r i ï , een s t e r van
24 Venus d i c h t b i j J u p i t e r . Om 22h b e v i n d t de h e l d e r s t e p l a n e e t z i c h 2 0 3 ' t e n z u i d e n van de op één na h e l d e r s t e p l a n e e t . D i t moe t j e w e l k o r t na z o n so n d e rg a n g b e k i j k e n . Je v i n d t ze i n h e t z u i d w e s t e n . 25 I n de n a c h t van 25 op 26 november t r e k t de Maan la n g s J u p i t e r en Venus, ' s Avonds z i e j e h e t g ro e p je la a g i n h e t zuidw e ste n.
22 22h33m B e g in van de h e r f s t ! 24 6h45m Vroeg o p s t a a n . Dan z i e j e de s m a l l e maan s i k k e l i n de n a b i j h e i d van M e r c u r i u s . Om 4h v i n d t e r een c o n j u n c t i e p l a a t s . Ze s t a a n dan bo ven de o o s t e l i j k e h o r i z o n . D o or een p r i s m a k i j k e r z i j n ze h e t m o o i s t t e z i e n .
ok tob er 7 ' s Avonds kan j e met b e h u lp van een k i j k e r t j e de h e l d e r e manen van J u p i t e r t e n o o s t e n van de p l a n e e t z i e n . Om 18h41 z i j n maan I en I I met e l k a a r i n c o n j u n c t i e . 13 Mars d i c h t b i j J u p i t e r . De e i g e n l i j k e c o n j u n c t i e v i n d t pas p l a a t s a l s h e t t w e e t a l o n d e r de h g r i z o n i s ve rd w e n e n . Mars b e v i n d t z i c h dan 1 5 5 ' t e n z u i d e n van J u p i t e r . A l s j e e e r d e r op de avond k i j k t , v i n d j e ze l a a g i n h e t z u i d w e ste n.
D e b e d e k k in g van
n Leonis door de
Maan.
de sterrenkaarten van WIL T IR ION (Wie U n ive rsu m d o o r b l a d e r t v i n d t i n de r u b r i e k de a s t r o n o m i s c h e k a l e n d e r " een g r o t e ro n d e s t e r r e n k a a r t . Heb j e o o i t w e l eens a f g e v r a a g d w a ar d i e s t e r r e n k a a r t vandaan kom t, w i e hem e i g e n l i j k m aakt? Nee? W e l, deze k a a r t w o r d t gemaakt d o o r iemand u i t N e d e r la n d , W il T i r i o n . W il T i r i o n m a a k t s t e r r e n k a a r t e n en s t e r r e n a t l a s s e n d i e o v e r de g e h e le w e r e l d v e r k o c h t w o r den. I n f e i t e i s h i j de e n ig e op de g e h e le w e r e l d d i e z i j n b r o o d v e r d i e n t met h e t maken van s t e r r e n k a a rte n .
---------------------------------------------------------------------------------. .
•
X
»
•
CYGNUS .
.
» .* »• •.£$•
Z o a ls j e w a a r s c h i j n l i j k z u l t v e r w a c h t e n , was W il T i r i o n re e d s op v r o e g e l e e f t i j d g e ï n t e r e s s e e r d i n s t e r r e n k u n d e . N e t z o a l s j i j ook o o i t w e l eens ge daan z u l t hebb en , keek h i j u i t z i j n slaapkam erraam n a a r de s t e r r e n b e e l d e n . Met b e h u l p van s t e r r e n k a a r t e n p r o b e e r d e h i j de s t e r r e n b e e l d e n t e h e r k e n nen. Hoe meer s t e r r e n k a a r t e n h i j b e k e e k , hoe meer h i j o n t d e k t e d a t n i e t a l l e s t e r r e n k a a r t e n nauw k e u r i g w a r e n . H i j o n t d e k t e vaak s t o r e n d e f o u t e n en w i l d e h e t l i e f s t z i j n e i g e n s t e r r e n k a a r t e n maken.
• *fO
‘
.
•
D a ar kwam h e t pas van t o e n h i j v o lw a s s e n was. I n h e t midden van de j a r e n z e v e n t i g r i j p t e Ö i j hem h e t p l a n om een s e r i e van v i j f s t e r r e n k a a r t e n t e t e k e n e n . I n z i j n v r i j e t i j d b e s t e e d e h i j ruw weg 500 u re n aan deze s e t k a a r t e n . Een u i t g e v e r i n A m e rik a had v o o r deze k a a r t e n b e l a n g s t e l l i n g en p l a a t s t e ze i n één van de boeken d i e h i j u i t g a f (de E n c y c l o p e d i a o f A stro n o m y van C.A. Ronan). L a t e r werden de s t e r r e n k a a r t e n ook i n Engeland uitg e g e ve n
•
.
* IU 1- •
N a ar a a n l e i d i n g van de ze k a a r t e n o n t v i n g W i l v e l e e n t h o u s i a s t e r e a k t i e s . D i t s p o o r d e hem aan om een e c h t g r o o t p r o j e c t t e b e g i n n e n : een e c h t e s t e r r e n a t l a s I Nu moe t j e w e te n d a t de s t e r r e n t e n o p z i c h t e van de Aarde n i è t s t i l s t a a n . En dan b e d o e le n we n i è t de d r a a i i n g van de A a r d e , d i e e r v o o r z o r g t d a t h e t dag en n a c h t w o r d t . We hebben h e t dan o v e r de p r e c e s s i e , de v e r s c h u i v i n g van de a a r d a s . Deze p r e c e s s i e z o r g t e r v o o r d a t de h e m elpoo l v e r s c h u i f t . 2500 j a a r v o o r C h r i s t u s was b i j v o o r b e e l d de s t e r Thuban de " p o o l s t e r " (d e s t e r w a a r de hemel omheen l i j k t t e d r a a i e n ) en 14000 j a a r na C h r i s t u s z a l d a t de s t e r Wega z i j n , u i t de L i e r .
•
R e c h ts b o v e n : W il T i r i o n , met v o o r z i c h een k a a r t u i t de Sky 2 0 0 0 .0 a t l a s , ( d e b e id e f o t o ' s b i j d i t a r t i k e l z i j n gemaakt d o o r M e vr. T i r i o n ) De s t e r r e n k a a r t op de a c h t e r g r o n d i s een van de 26 k a a r t e n van de a t l a s d i e W i l T i r i o n m aa kte . R e c h t s o n d e r: De p r e c e s s i e c i r k e l l i j k e s te rre n h e m e l.
aan de n o o r d e
De s t e r r e n h e m e l v e r s c h u i f t dus s t e e d s en j e k u n t n i e t a l t i j d met de z e l f d e s t e r r e n k a a r t e n b l i j v e n w e r k e n . Moet j e j e v o o r s t e l l e n , d a t j e i n h e t j a a r 14000, w a nn eer Wega p o o l s t e r i s , een k a a r t g e b r u i k t waarop s t a a t d a t P o l a r i s p o o l s t e r i s : ( P o l a r i s i s de s t e r u i t de K l e i n e B e e r , d i e nu p o o l s t e r i s ) Toen W il T i r i o n w i l d e b e g in n e n aan z i j n a t l a s , wa ren a l l e k a a r t e n gemaakt n a a r de s t e r p o s i t i e s u i t 1950. E i g e n l i j k w a ren deze k a a r t e n dus a l 25 j a a r v e r o u d e r d . T i r i o n b e s l o o t d a t z i j n a t l a s ge b a s e e rd m oest z i j n op de gegevens van h e t j a a r 2000. Daarmee zou h i j de e e r s t e z i j n d i e ee n d e r g e l i j k e a t l a s zou maken. Hoe w o r d t nu e i g e n l i j k z o ' n a t l a s gemaakt? W o rd t e l k s t i p j e é c h t met de hand g e tek en d? I n d e r d a a d . Aan de hand van gegevens u i t een s t e r c a t a l o g u s ( d a t i s een boek w a a r de p o s i t i e s van h e e l v e e l s t e r r e n h e e l n a u w k e u rig i n s t a a n ) z e t t e T i r i o n v o o r e l k e s t e r ee n z w a r t r o n d j e op p a p i e r . Je b e g r i j p t d a t d i t ee n h e e l n a u w k e u r ig w e r k j e was. B i j de s t e r r e n w a a r d a t v o o r van t o e p a s s i n g w as, z e t t e h i j de g r i e k s e l e t t e r s en ook k re g e n b i j v o o r b e e l d d u b b e l s t e r r e n en v e r a n d e r l i j k e s t e r r e n a p a r t e a a n d u id in g e n . V e r d e r z i j n ook n e v e l s en s t e r h o p e n op de k a a r t e n t e v i n d e n . I n t o t a a l s t a a n e r 43000 s t e r r e n t o t m a g n itu d e 8 . 0 i n de Sky A t l a s 2 0 0 0 . 0 . E r z i t o n g e v e e r 4000 u u r w e r k i n de a t l a s , v e r s p r e i d o v e r 2J j a a r .
W il T i r i o n aan z i j n w e r k t a f e l . R e chts z i e j e de o p e n g e s la g e n s t e r c a t a l o g u s w a a r u i t h i j de p o s i t i e s van de s t e r r e n d i e h i j w i l i n t e k e n e n a f l e e s t . Deze s t e r c a t a l o g u s g e e f t de p o s i t i e s van de s t e r r e n aan i n h e t j a a r 1950. Toch i s d i t geen b e zw a ar b i j h e t maken van een s t e r a t l a s v o o r h e t j a a r 20 0 0 . Het b l i j k t d a t s l e c h t s een d e r t i g t a l s t e r r e n z o v e e l te n o p z i c h t e van de a n d e re s t e r r e n beweegt d a t hun po s i t i e s o p n ie u w b e r e k e n t moeten w o r d e n . De a n de re s t e r r e n b l i j v e n i n de lo o p van v i j f i g j a a r hun po s i t i e t e n o p z i c h t e van e l k a a r nagenoeg behouden. Wat W il T i r i o n deed was h e t v o l g e n d e : H i j t e k e n de de s t e r r e n van z i j n Sky 2 0 0 0 .0 a t l a s i n op een g r a d e n n e t v o o r 1950. H i j h o e f d e dus n i e t a l l e r l e i m o e i l i j k r e k e n w e r k t e v e r r i c h t e n om t e w e te n w a t de p o s i t i e van de s t e r r e n i n h e t j a a r 2000 zou z i j n . Naast d i t g r a d e n n e t v o o r 1950 te k e n d e h i j een g r a dennfet v o o r h e t j a a r 20 0 0 . H e t g r a d e n n e t v o o r 1950 we rd u itg e g u m d en w a t o v e r b l e e f was een k a a r t van de s t e r r e n h e m e l v o o r h e t j a a r 2000. H e t bovenge noemde d e r t i g t a l s t e r r e n w e rd n a t u u r l i j k w e l a p a r t in g e t e k e n d aan de hand van h e t g r a d e n n e t v o o r h e t j a a r 2000. S l i m hè? Je v e r s c h u i f t h e t g r a d e n n e t i n p l a a t s van meer dan 4 0 . 0 0 0 s t e r p o s i t i e s opnieuw t e b e re k e n e n ! ,
I n 1981 was de naam T i r i o n i n m i d d e l s a l een be g r i p geworden. H i j k r e e g v e e l a a n b ie d in g e n om s t e r r e n k a a r t e n i n boeken en g i d s e n t e te k e n e n en h i e l d op d i e m a n ie r e i g e n l i j k geen v r i j e t i j d meer o v e r . H i j b e s l o o t om p a r t - t i m e t e gaan w e r k e n . S in d s 1 december 1983 h e e f t h i j z e l f s z i j n baan he le m a a l opgezegd en w e r k t nu v i j f dagen i n de week aan de to e s tr o m e n d e o p d r a c h t e n . P o s t e r s , k a a r t e n , h e r z i e n i n g e n van v e r o u d e r d e a t l a s s e n ; W il T i r i o n h e e f t v o o r l o p i g w e rk genoeg. A ls j e dus een boek k o o p t o v e r s t e r r e n k u n d e , en e r s t a a n s t e r r e n k a a r t e n i n , k i j k dan maar eens i n één van de hoeken van de k a a r t , m i s s c h i e n z i e j e de naam W i l T i r i o n w e l s t a a n . . . >
EEN SPELLETJE... I n h e t v o r i g e nummer van U n ivers u m s t o n d e n b i j h e t a r t i k e l "e e n s p e l l e t j e z w a a r t e k r a c h t " een p a a r o p gaven. H i e r v o l g e n de a n tw o o rd e n d a a r o p . OPDRACHT 1 : Je z u l t n o o i t op de Maan aankomen. D i t komt omdat j e v e e l t e v e e l gas g e e f t . De Maan t r e k t met twee m e te r p e r seconde k w a d r a a t aan j e r u i m t e s c h i p , maar u i t de opgave b l i j k t d a t j e m e t h e t ga s geven een t e g e n k r a c h t omhoog o n t w i k k e l t d i e 5 maal zo g r o o t i s . Je v l i e g t dus van de Maan weg.
OPDRACHT 2 : Een l a n d i n g op Venus k o s t meer b r a n d s t o f . De a a n t r e k k i n g s k r a c h t op Venus i s g r o t e r dan d i e van de Maan. Je moet dus meer te g e n g a s geven om e r v o o r t e z o rg e n d a t j e z a c h t j e s l a n d t . OPDRACHT 3 : D i t i s n i e t w a a r . A l s j e de f o r m u l e s , z o a ls d i e i n h e t a r t i k e l v e r m e ld s t a a n n a u w k e u r ig v o l g t dan v o l g t d a a r in d e r d a a d u i t d a t j e op den d u u r de l i c h t s n e l h e i d b e r e i k t . A l b e r t E i n s t e i n h e e f t d i t e c h t e r o n tz e n u w d . H i j h e e f t i n z i j n t h e o r i ë n g e s t e l d d a t h e t b e r e i k e n van de l i c h t s n e l h e i d d o o r een r u i m t e s c h i p n i e t m o g e l i j k i s . De f o r m u l e s i n h e t a r t i k e l z i j n i n f e i t e n i e t t e g e b r u i k e n v o o r e x t r e e m hoge s n e lh e d e n .
OPDRACHT 4 : De s i t u a t i e w a a ro p we d o e l e n i n deze o p d r a c h t i s h e t hangen van ee n r u i m t e s c h i p boven een z w a r t g a t . D i t o b j e c t h e e f t een a a n t r e k k i n g s k r a c h t van op z i j n m i n s t 3 0 0 .0 0 0 m/s k w a d r a a t . Het v o l g t a l m in o f meer u i t h e t a n tw o o rd op op d ra c h t 3 d a t j e ru im te s c h ip d i t a vo n tu u r n i e t o v e r l e e f t . H e t i s v o lg e n s E i n s t e i n n i e t moge l i j k om met j e r u i m t e s c h i p een s n e l h e i d van 3 0 0 .0 0 0 m/s (de l i c h t s n e l h e i d d u s ) t e b e r e i k e n . Hoeveel gas j e ook g e e f t , j e b e n t a b s o l u u t v e r lo r e n . W a a r s c h i j l i j k omdat U n iv e rsu m zo l a a t v e r s c h e e n , v o r i g e k e e r , hebben maar 4 mensen g e re a g e e r d op de op gaven. Niemand had a l l e opgaven goed en aan de hand van de h i e r a f g e d r u k t e a n tw o o rd e n kunnen de in z e n d e r s z i e n waarom n i e t . Deze in z e n d e r s w a ren o v e r i g e n s : R o b e r t K l e i n Douwel u i t W ie r d e n , R i c h a r d de G r i j s u i t Wolvega en O d i l o n M a rc e n a ro en S an de r de V r i e s u i t A m s t e r dam. Do or l o t i n g h e e f t O d i l o n een p r i j s j e gewonnen. Je k r i j g t hem t h u i s g e s t u u r d O d i l o n ! V oor a l degenen d i e een g e cod ee rd programma he b ben o p g e s t u u r d : B e d a n k t. I k heb z e o p g e s t u u r d n a a r W i l l e m D e k k e r , d i e ze opneemt i n de v e r z a m e l i n g co m p u te rp ro g ra m m a 's van h e t JWG-Computer Netw erk ( z ie h ie rv o o r e ld e rs in d i t b la d )
Vragenrubriek voor jongeren | » IVTIVVH- UMIMWH
ET
W ID O - J A N BLOKLAND
7. H è t p u n t r e c h t t e g e n o v e r de n o o r d e l i j k e hemel po o l i s de z u i d e l i j k e h e m e l p o o l.
Hoi a lle m a a l! D o o r d a t j u l l i e de v o r i g e U.V. t e l a a t k r e g e n konden j u l l i e j e a n tw o o r d e n n i e t meer op t i j d in z e n d e n . Daarom hebben we ge w a cht met n a k i j k e n t o t deze u n iv e r s u m u itk w a m . We s c h r i j v e n nu al de a n tw o o r d e n h i e r i n , maar de u i t s l a g w e te n we nu nog n i e t . D a t komt i n de v o lg e n d e U.V. H i e r komen de a n t w o o rd e n :
1. De J u p it e r m a a n 1979 J3 h e e t M e t i s . v in d e n i n U .V . I van d i t j a a r .
6 . Komeet van Encke i s i n 1786 o n t d e k t d o o r de a s tro n o m e n Mëchain en M e s s i e r . Encke was degene d i e a l s e e r s t e de baan van deze komeet b e re k e n d e .
D i t kon j e
2 . De d a m p k r in g b e s t a a t u i t gassen d i e d o o r de a a r d e worden v a s tg e h o u d e n . Gassen houden n i e t zomaar o p . Op g r o t e h o o g te w o r d t de l u c h t daarom langzaam s t e e d s i j l e r . Met gassen g a a t d i t h e e l g e l e i d e l i j k , n e t z o l a n g t o t e r he le m a a l geen l u c h t meer i s ; h e t l u c h t l e d i g e ! 3 . M3 i s een b o l v o r m ig e s t e r r e n h o o p i n h e t s t e r r e n b e e l d de J a c h t h o n d e n .
8. C irc u m p o la ire s t e r r e n z i j n s te r r e n d ie n o o it o n d e r gaan. Aan de n o o r d - en z u i d p o o l z i j n a l l e s t e r r e n c i r c u m p o l a i r . Aan de e v e n a a r i s geen e n k e l e s t e r c i r c u m p o l a i r . E lk e s t e r g a a t d a a r immers wèl onder! 9 . De k l e i n s t e p l a n e e t i n ons z o n n e s t e l s e l i s P l u t o , en n i e t M e r c u r i u s . De m i d d e l l i j n van P l u t o i s 3000 km, en van M e r c u r i u s 4 . 8 7 8 km. 10. B i n o c u l a i r b e t e k e n t " t w e e - o g i g e k i j k e r " . Een b i n o c u l a i r h e e f t n a m e l i j k 2 h o o f d l e n z e n en 2 oogl e n s j e s ; v o o r a l l e b e i j e og e n ! Een a n d e re naam i s p r is m a k ijk e r o f v e r r e k ijk e r . In z o 'n k i j k e r z it t e n n a m e l i j k twee p r i s m a ' s . D a t z i j n d r i e h o e k i g e g l a a s j e s . H i e r d o o r w o r d t de k i j k e r een s t u k k o r t e r . K i j k maar eens i n f i g u u r 2 .
binoculair:
4 . B i j h e t o n t s t a a n van h e t z o n n e s t e l s e l u i t een g r o t e w o l k , t r o k de zon de l i c h t s t e gassen n a a r z i c h t o e ( w a t e r s t o f en h e l i u m ) . De z w a a rd e re s t o f f e n b l e v e n a c h t e r . H i e r u i t vormden z i c h de k l e i n e p l a n e t e n . Op g r o t e a f s t a n d van de zon b l e v e n e c h t e r w e l l i c h t e gassen a c h t e r . D a a r u i t vormden z i c h de g a s r e u z e n . 5. Aan a l l e e n z u u r s t o f f l e s s e n heb j e nog n i e t ge noeg! Z o nd er r u i m t e p a k s t a j e aan a l l e g e v a a r l i j k e s t r a l i n g van de zon b l o o t . Ook i s h e t v é é l t e h e e t o f v é é l t e koud op de maan. ( Z i j h e e f t immers geen d a m p k r in g z o a ls de a a r d e ) . Ook i s e r geen d r u k , w a a r d o o r j e h e t e r n i e t l a n g u i t z u l t houd en . A l s l a a t s t e l o o p j e g e v a a r d o o r m i c r o m e t e o r i e t e n g e t r o f f e n t e w o rd e n . I k zou h e t e r dus maar n i e t op wagen!
hooMlens (o b je c tie f)
n ieu w e vragen En h i e r z i j n dan w e e r de n ieu w e v r a g e n . E r z i t t e n wel w e e r w a t m o e i l i j k e t u s s e n , maar j e h o e f t ze e c h t n i e t a l l e m a a l t e b e a n tw o o rd e n om mee t e kunnen do en. Je k u n t tro u w e n s ook j e a n tw o o rd e n opzoeken i n een b o e k . Doe j e b e s t . S ucces!! 1. Waarom hebben a s tro n o m e n h e t l i c h t j a a r be d a ch t? 2. De e e r s t v o l g e n d e z o n s v e r d u i s t e r i n g i n N e d e rla n d i s op 10 mei 1994. Hoe komt h e t d a t e r n i e t i e d e r een z o n s v e r d u i s t e r i n g i s ? 3. Wat i s h e t g r o o t s t e s t e r r e n b e e l d ? 4 . Wat w o r d t e r b e d o e l t met h e t b r o e i k a s e f f e c t op Venus? 5. Welke p l a n e t e n hebben geen d a m p k rin g ? Weet j e m i s s c h i e n ook waarom? 6 . Kun j e u i t l e g g e n w a t een atoom i s ? En w e e t j e ook hoe een atoom i s opgebouwd?
7 . Leg eens u i t w a t s f e r i s c h e en c h r o m a t is c h e a b b e r a t i e i s ? Wat i s h e t v e r s c h i l h i e r tu sse n ? 8 . Wat i s h e t g e o c e n t r i s c h w e r e ld b e e ld ? 9 . Welk v e r s c h i j n s e l
van de Maan noemen we l i b r a t i e ?
10. Ben j e w e l eens i n ee n p l a n e t a r i u m g e w e e s t, b v . h e t Z e i s s p l a n e t a r i u m i n Amsterdam o f h e t p l a n e t a r i u m van E is s e E i s i n g a ? V e r t e l e r maar eens w a t o v e r en p r o b e e r eens u i t t e le g g e n w a t een p l a n e t a r i u m p r e c i e s i s ;
Zo, d a t was h e t dan w e e r . Doen j u l l i e w e e r a l l e m a a l mee? P e r t w i n t i g de elnem e rs w o r d t e r één p r i j s j e v e r l o o t , w i e w e e t w i n j i j e r ook w e l é é n . ( a l s j e t e n m i n s t e i n 1969 o f l a t e r ge bo ren b e n t ) . V olge nde k e e r v e r z o r g t R o na ld de v r a g e n r u b r i e k w e e r . S t u u r j e o p l o s s i n g e n w e e r n a a r hem t o e : Ronald Naar B. v . d . B e r g h s t r a a t 19 6512 DD NIJMEGEN Doe d i t v ö ö r 20 s e p te m b e r ; S c r i j f j e naam, woon p l a a t s en g e b o o rt e d a t u m op de e n v e l l o p .
De l a a t s t e t i j d z i j n c o m p u te rs e r g p o p u l a i r qew o r d e n . Dat b l i j k t b i j v o o r b e e l d u i t h e t a a n t a l r e a c t i e s d a t we k re g e n op h e t BASIC programma van J e r o e n S t o l k . B in n e n de JWG i s nu h e t i d e e o n t s t a a n om een l a n d e l i j k JWG-Comouter N e tw erk t e gaan o p z e t t e n . De b e d o e l i n g van d i t n e t w e r k i s h e t v o l gende: De o r g a n i s a t o r e n van h e t n e t w e r k w e te n w a t v o o r c o m p u te r ie d e r e e n h e e f t en w a t h i j / z i j d a a r zo a l mee d o e t . Z i j kunnen hun a c t i v i t e i t e n h i e r o p a f stemmen. "H et H e e la l" i s
t e koop!
u - . G?ed " r w s ; E r i s w e e r een b r o c h u r e v e r s c h e n e n . * . ® i o? H e e l a l " en i s g e s c h re v e n d o o r W id oJan B l o k l a n d en M a r ia n n e S c h i l l i n g . Deze b r o c h u r e i s s p e c i a a l gemaakt v o o r de w a t j o n g e r e le d e n o f v o o r le d e n d i e nog n i e t zo la n g l i d z i j n van de JWG. f e n i d e a l e k e n n is m a k in g met h e t h e e l a l . De b l a d z i j d e n i n deze b r o c h u r e s t a a n v o l met a l l e r l e i le u k e en le e r z a m e s t r i p j e s en t e k e n in g e n . De t e k s t g a a t o v e r hoe g r o o t h e t h e e l a l i s . A ls j e de b r o c h u r e g e le z e n h e b t , b e g r i j p j e pas hoe g ro o t. " H e t H e e l a l " i s de e e r s t e b r o c h u r e i n een s p e c i a l e s e r i e d i e W id o -J a n en M a r ia n n e w i l l e n gaan maken. Deze s e r i e h e e t "Hoe z i t d a t e i g e n l i j k ? " Nu hun e e r s t e b r o c h u r e a f i s , lo p e n ze a l we er met id e ë e n ro n d v o o r een v o lg e n d e b r o c h u r e i n deze s e r i e . Hoe deze b r o c h u r e z a l gaan h e t e n v e r k la p p e n we nog n i e t . R e s t ons nog o v e r deze b r o c h u r e t e v e r t e l l e n 2 ,.h.ZJ ^ 0 0 r s l e c h t s / 1 . 7 5 - t e b e s t e l l e n i s b i j de JWG. Om h e t g e l d h o e f j e h e t dus n i e t t e l a t e n .
Programmas d i e met s t e r r e n k u n d e t e maken hebben z u l l e n v e rz a m e ld w o r d e n . I e d e r JWG-1i d kan dan, te g e n b e t a l i n g van e v e n t u e l e k o s t e n , c o m p u t e r programmas o p v ra g e n . " D A c i r | d e „ v e r s c h i 1 le n d e c o m p u te rs v e r s c h i l l e n d e ö A b ic s s p r e k e n " i s e r een c o m p u t e r - t a a l p r o • b le e m . M i s s c h i e n i s h e t i n de t o e k o m s t m o g e l i j k om d i e t a a l v e r s c h i l l e n op t e l o s s e n m e t b e h u lp van s p e c i a l e v e r t a a l p r o g r a m m a ' s . Op d i e m a n ie r kan ie d e r e e n h e t programma van een a n d e r ge b r u i k e n , ook a l i s d a t programma v o o r 'een ge heel andere com puter ge schreven. Er g a a t , a l s a l l e s goed g a a t en a l s e r v o ld o e n d e e n th o u s ia s m e i s , een c a t a l o g u s gemaakt w o rd e n , w a a r i n a l de program m a's s t a a n d i e j e k u n t op v r a g e n . I n U n iv e rs u m z u l j e r e g e l m a t i g op de ho og t e gehouden worden van de v e r i v h t i n g e n van d i t C o m p u te r - N e t w e rk . Wat we nu aan de e n t h o u s i a s t e c o m p u t e r - b e z i t t e r s en - g e b r u i k e r s w i l l e n v ra g e n i s h e t v o lq e n d e : 5 t u u r een b r i e f o f b r i e f k a a r t n a a r W i l l e m D ekker ( d i e j u l l i e v a s t en z e k e r nog w e l z u l l e n k en ne n, m j n e e rt n a m e lijk vro e g e r in h e t ho o fd b e stu u r • 9e* e t e n en i s ™ e r g a c t i e f b i n n e n de JWG a f d e l i n g Z e e l a n d ) . W i l l e m D e k k e r z a l i n e e r s t e i n s t a n t i e h e t n e tw e r k o p z e t t e n en vorm geven, i t u u r hem de v o lg e n d e i n f o r m a t i e : - Je naam en a d r e s . - Je l e e f t i j d . - Wat v o o r c o m p u t e r j e g e b r u i k t . - Wat j e e r v a r i n g i s op c o m p u t e r g e b ie d (heb j e b i j v o o r b e e l d z e l f a l eens p ro gra m m a 's g e m a a k t ) \ ^ n t h p i i H T 9 - rVOOr d a t w i j u i t a11e in z e n d in g e n een b e e l d k r i j g e n van c o m p u t e r - e n t h o u s i a s t Lr ^ te K r r r e n k u n d e - ) l a n d - S t u u r J'e r e a c t i e 25 s e p te m b e r i n n a a r W i l l e m D e k k e r ,
RONALD LINDER9. R o n a ld L in d e r s d e b u ite n a a r d s e
u it
H e lm o n d s t u u r d e
ons
"s c h o o n h e id s w e d s t r ijd ".
P r. B e a trix s tra a t 6, 4332 XK MIDDELBURG^
VOO£
\
MET OE KUKER OP JACHT W IL M A R M IN K E A N D R E DE BOER fig u u r 1. Z o za g M ic h a e l
K a ls h o ve n
de z o n s v e r d u is te r in g
nam w a a r m et h e t b l o t e
Hoi a l l e m a a l ! En hoe was ' t , om eens ee n k e e r met j e p r i s m a k i j k e r aan de s l a g t e gaan? L a a t e r eens w a t van w e t e n , o f nóg b e t e r : s t u u r j e te k e n in g e n maar o p ! En nu gaan we w é ér van a l l e s waarnemen. Hoe kom j e dan o o i t aan j e n a c h t r u s t to e ? Neem dan gewoon eens h e t " o v e r d a g w a a r n e m i n g s o b j e c t " , de zon waar'. V o o r de nachtm ensen s t a a n d i t k e e r de open s t e r r e n h o p e n i n de s c h i j n w e r p e r s . Dus h a a l j e t e l e s c o o p maar w e e r u i t de k a s t '. V o o r a l l e " m a r s m a n n e t je s " : Bed an kt v o o r j u l l i e w a a rn e m in g e n , en b l i j f s t u r e n , t o t 15 septem ber . Dan w i l d e n we een p u n t z e t t e n a c h t e r de m a r s a k t i e . Dus s t u u r a l l e m a a l j e waarnem ingen ( a l dan n i e t van m a rs) n a a r me o p : W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR U t r e c h t . Ook kun j e a l j e v r a g e n , o p m e r k in g e n , ( b o z e ) en a a r d i g e b r i e v e n b i j me k w i j t , dus s c h r i j v e n maar.
u it
van
N ie u w
Vennep
3 0 - 0 5 - '8 4 .
H ij
oog.
maan & zon Z o a l s j e z i e t z i j n e r d i t k e e r v e e l zonne w aa rne m in gen b i j . Te v e e l mensen moe t j e e r t e l k e n s w e er op w i j z e n d a t de zon en de maan tw ee f a n t a s t i s c h e w a a r n e m in g s o b je c te n z i j n . Van h e t b l o t e oo g t o t de t e l e s c o o p ; j e k u n t e r a l t i j d w e l i e t s le u k s mee z i e n : z o n n e v le k k e n , k r a t e r s , s t e r b e d e k k i n g e n e n . . . z o n s v e r d u i s t e r i n g e n . (Ook m a a n s v e r d u i s t e r i n g e n ) Je h e b t w a a r s c h i j n l i j k a l l e m a a l met s p a n n in g u i t g e keken n a a r woensdagavond 30 m e i. Weet j e ' t nog? H e t was a l weken b e w o l k t en j e had j e k i j k e r w a a r s c h i j n l i j k a l i n de m o t t e n b a l l e n g e l e g d . En t o e n . . . w a t was ' t mooi hè? I k hoop d a t j e e r v o l o p van ge n o t e n h e b t , w a n t j e z u l t nog l a n g moeten w a c h te n op de v o lg e n d e . (10 mei 1994'.) De komende maanden i s e r e c h t e r ook een m a a n s v e r d u is t e r i n g . ( z i e A s t r o n o m is c h e K a l e n d e r p a g in a D i t i s e r een i n de b i j s c h a d u w , dus n i e t zo s p e c t a c u l a i r a l s d i e van 9 j a n u a r i 1982. Nee, maar t o c h wel i e t s w a a r j e z e k e r een a f l e v e r i n g van de " B e r e b o o t " v o o r mag misse n'. K i j k e r met een p r i s m a k i j k e r n a a r , o f f o t o g r a f e e r ' t met een 2 0 0 -4 0 0 mm t e l e l e n s . Je z u l t z i e n d a t de ene k a n t van de maan d o n k e r d e r i s dan de a n d e r e . Neem dan h e t l i e f t s een k l e u r e n - ( d i a ) f i l m ( + 100 a s a ) en b e l i c h t i e t s o n d e r . Wie m e t w a a g t, d i e n i e t w i n t i Maar p r o b e e r b o v e n a l van d i t s o o r t v e r i s c h i j n s e l e n gewoon ' n s l e k k e r t e g e n i e t e n !
Een
v o o r b e e ld
een
z o n n e v le k k e n g r o e p g e f o t o g r a f e e r d
m eter
u it
te le s c o o p
M a r c o S c h a lk w aar v la k
de p r o fe s s io n e le
u it
L o p ik
nam e e n
voor de e c lip s la n g z a a m
M ooi hè?
K ijk e r
van
v o o r d ie
k ijk e r
net a ls
z o n n e v le k k e n g ro e p
30 m e i .
v le k k e n
60 mm. J . W . G .
M erk o p d a t M a rco b i j n a J .W .G .
door de 5
o p M o u n t P a l o m a r , A m e r ik a .
maan o o k
m et z i j n
a stro n o m ie :
H eb i j
z ie n
(v e r g r o t i n g
zoveel
80x)
d e ta ils
op de fo to
te
de
s c h u iv e n ? zag
z ie n
z ijn .
m et het blote oog N a a s t de zon en de maan kun j e n a t u u r l i j k nog v e e l meer met h e t b l o t e oog goed z i e n . Zo kun j e b i j v o o r b e e l d m e te o re n waarnemen; j e w e e t w e l , d i e v a l l e n d e s t e r r e n d i e n o o i t l a n g e r dan een p a a r seconden z i c h t b a a r z i j n . Heb j i j z o i e t s w e l ' n s g e z ie n ? Nee? Daar moet v e r a n d e r i n g i n komen! J e h o e f t dan heus n i e t zo w e t e n s c h a p p e l i j k de t i j d op t e nemen, o f de ba an i n t e t e k e n e n , maar g e n i e t e r gewoon eens v a n !
Dan z i j n e r n a t u u r l i j k ook nog de R u i m t e t u i g j e s o f kun stm a ne n. A l s j e ee ns goed o p l e t z u l j e e r z e k e r w e l een p a a r o n t d e k k e n : z e bewegen la ngzaam i n een r e c h t e baan " t u s s e n de s t e r r e n d o o r " . E r z i j n e r t e g e n w o o r d ig a l z o v e e l d a t de astronom en a l b e g in n e n t e k la g e n o v e r a l d i e " v e r v e l e n d e s t r e p e n op hun f o t o ' s " . Heb j i j e r w e l eens e e n t j e kunnen f o t o g r a f e r e n ? D a t i s b e s t een l e u k g e z i c h t , maar a l s h i j een f o t o van een n e v e l , d i e een u u r b e l i c h t i s , v e r p e s t , zou i k ook w e l e v e n t j e s kwaad worden zeg! Zo kun j e nog v e e l en v e e l meer z i e n bewegen aan de h e m e l. P r o b e e r ee ns een maand l a n g de bewegingen van een p l a n e e t t e v o l g e n . Je z u l t 'm een vreemde dans z i e n u i t v o e r e n op z i j n met s t e r r e n b e z a a id e " d a n s v lo e r". Op deze m a n ie r de hemel b e s t u d e r e n d z u l j e t o t de c o n c l u s i e komen d a t h e t heus n i e t z o ' n d o o i e b o e l i s i n h e t h e e l a l , maar d a t h e t v o o r t d u r e n d beweegt en v e r a n d e r t . Zo z u l l e n de mensen o v e r een p a a r m i l j o e n j a a r n i e t meer kunnen g e n i e t e n van de O r i o n - n e v e l ; h i e r z u l l e n ze dan een open s t e r r e n h o o p (gevormd u i t h e t gas van de n e v e l ) , m i s s c h i e n wel zo g r o o t a l s M34 o f z o , v i n d e n . O ver 1 0 .000 j a r e n z a l b i j v o o r b e e l d C a s s i o p e i a e r h e e l a n d e rs u i t z i e n en m i s s c h i e n b e s ta a n dan e n k e l e van d i e s t e r r e n a l l a n g n i e t meer. Dus j e b e n t gewaarschuwd; neem a l d i e s c h i t t e r e n d e hemel o b j e c t e n nu nog w a a r , nu h e t nog k a n : f o t o g r a f e e r z e , t e k e n z e , z o d a t ze bewaard b l i j v e n v o o r a l t i j d . M is s c h ie n z a l jo u w f o t o van C a s s io p e i a o v e r 5 0 .000 j a a r i n a l l e g e s c h i e d e n i s b o e k j e s t e v in d e n z i j n !
3. g e b e u r d '.
reed s
m ar M in k e
De z o n n e v le k k e n g r o e p
a ch ter u it
z ijn
10 c m .
d e M aan v e r s t o p t .
U trech t
u n ie k e g e b e u r e n ,
in
flO O O
fo to g r a fe e r d e
z it W il d it
h e t b r a n d p u n t va n
mm N e w t o n .
Z o a l s a l e e r d e r v e r m e l d , r i c h t e n we onze a a n d a c h t op de open s t e r r e n h o p e n . Onze " s l a c h t o f f e r s " l i g g e n a l l e m a a l i n de b u u r t van C a s s i o p e i a . C a s s io p e i a l i q t , z o a ls j e m i s s c h i e n w e l w e e t , i n h e t g e b ie d van de m elkweg: j e w e e t w e l , d i e l i c h t e n d e band, d ie j e te g e n w o o rd ig , h e la a s , n i e t o f n a u w e lijk s meer kan z i e n i n de s t a d . A l s h e t é c h t h e l d e r i s , l o o n t h e t z e k e r de m o e it e om eens een d o n k e r p l e k j e op t e z o e k e n , b i j v o o r b e e l d i n een w e i l a n d . Je k u n t dan de melkweg o v e r een f l i n k e i n d aan de hemel v o l g e n . I n s e p te m b e r z i e j e hem van de n o o r d w e s t e l i j k e h o r i z o n d o o r l o p e n t o t i n h e t n o o r d o o s t e n . Ook moet j e e r maar eens op l e t t e n d a t ' t geen r e g e l m a t i g e band i s : op sommige p l a a t s e n i s - i e h e e l dun en e l d e r s w e e r v r i j d i k . A l s j e e r met een p r i s m a k i j k e r o f een k l e i n t e l e scoo pje n a a r k i j k t z a l j e o p v a lle n d a t h i j u i t heel v e e l zwakke s t e r r e t j e s b e s t a a t . Maar de o p l e t t e n d e J . W . G - e r z i e t nog w a t m eer! Met de v e r r e k i j k e r (soms z e l f s met h e t b l o t e o o g ! ) o n t d e k j e h i e r en d a a r l i c h t e , k l e i n e v l e k j e s . A l s j e de v e r r e k i j k e r goed s t i l h o u d t ( k le m g e z e t op een p a a l o f s t a t i e f ) z i e j e z e l f s b i j e n k e l e d a t ze u i t l o s s e s t e r r e t j e s b e s t a a n !
4. nu e e n
M 34 i s
g ro te o f
s c h i t t e r e n d '.
d e z e w a a r n e m in g e e n 100 -
is
h ie r
fig u u r O f je
fig u u r H et
1 60 x ) .
Z ie
een Rob
k le in e k ijk e r T ille r
2 0 -c m C e l e s t r o n je
h o e m ooi
g e b ru ik t,
g e b ru ik te h et
a l s j e e r d e m o e i t e m aar v o o r d o e t ? j u l i om 1 u u r .
(
voor
v e r g r o tin g
kan w ord en D a tu m :
22
f i g u u r 5. H et
s te r te n b e e ld
C a s s io p e ia . D eze fo to
w erd gem aakt
door P e te r
Veen
stra
o p 23 a u g u s
tu s,
o m streek s
m id d e rn a c h t.
Er
w erd g e f o t o g r a f e e r d
met b e h u lp van e e n 50 mm l e n s
en
de
b e k e n d e K od a k film .
T r i -X
E r w erd d r ie
m in u te n b e l i c h t , w a a r b ij n a t u u r lijk ook g e v o lg d
werd.
L in k s o n d e r i s
de
d u b b e le s t e r r e n hoop h en te
o rig in e le ook
x
v in d e n .
P ersei Op de
fo to
H 103 a l s
w a z ig v l e k j e
was
een te
o n d e r s c h e id e n .
fig u u r 6. Ha'.
H en
x P ersei
op de fo to .
Ie d e m a
m a a k te d e z e op n a m e o p
gu stu s
198 2 om 22h45m H E T .
135 mm t e l e l e n s
b e lic h tte
n u ten
X P -I .
dens
op Ilf o r d
29 a u
D oor een h ij
E r w erd
d e op n a m e g e v o l g d .
A r je n
8 m i t ij
D i t z i j n dan on ze open s t e r h o p e n . Op deze w i j z e de melkweg a f s p e u r e n d z a l j e e r h e e l w a t tegenkom en, a l l e e n a l i n C a s s io p e i a z a l j e e r met gemak m in s te n s v i j f o n t d e k k e n . De f r a a i s t e n z i j n M52, M103, NGC663 en NGC457. I n Pers e us e c h t e r w o r d t h e t pas e c h t sm ul l e n ! V l a k b i j de g r e n s t u s s e n Perse us en Andromeda s t a a t M34. D i t i s een v r i j g r o t e en s t e r r i j k e s t e r ho op , met i n h e t m id den ee n le u k e d u b b e l s t e r : b e id e s t e r r e n z i j n van m a g n itu d e 8£ en hu n o n d e r l i n g e a f s t a n d i s 20 bo og seconden. De t w e e l i n g s t e r h o o p i n h e t h o o f d van Perseus s l a a t e c h t e r a l h e t a n d e r e . Ze gaan d o o r h e t l e v e n o n d e r de namen h en x P e r s e i ( s p r e e k u i t : ha en g i ) . D o o r d a t b e id e n zo h e l d e r z i j n , ( m a g n it u d e 4 . ) en zo g r o o t , ( 3 5 ' = d ia m e t é r v o l l e maan) z i e j e ze a l met h e t b l o t e oog a l s t w e e , aan e l k a a r g e k l i t t e n e v e l t j e s Je r a a d t w e l d a t h e t d o o r een p r i s m a k i j k e r een f a n t a s t i s c h g e z i c h t i s . Daarom worden e r h i e r geen v e r d e re woorden aan v u i l g e m a a k t k i j k z e l f maar.
open sterrenhopen
^
‘ » • • ‘ ••*■_______________________ Door de t e l e s c o o p g e z i e n , z i e n open s t e r h o p e n e r h e e l a n d e rs u i t . H e t n e v e l t j e h e e f t ( i n de meeste g e v a lle n ) p la a ts g e m a a k t v o o r a lle m a a l lo s s e s t e r r e t j e s . Geen e n k e l e s t e r r e n h o o p l i j k t g e l i j k . N i e t a l l é é n i s de één v e e l g r o t e r dan de a n d e r ; sommige hebben z e l f s z o ' n " l o s s e " s t r u k t u u r , d a t j e ze met de t e l e s c o o p n i e t o f n a u w e l i j k s van de a c h t e r g r o n d s t e r r e n kan o n d e r s c h e i d e n . Wat i s nu de b e s t e m a n i e r van waarnemen? E i g e n l i j k i s d i t een v r a a g w a a r geen c o n c r e e t a n t w o o rd op v a l t t e ge ven . I e d e r e s t e r h o o p i s w e er zo a n d e r s , maar een v u i s t r e g e l i s w e l een b e e t j e aa n t e geven.
Omdat de s t e r h o p e n m e e s ta l v r i j g r o o t z i j n , kun j e b e t e r w a t l a a g v e r g r o t e n , a n d e rs p a s t h i j n i e t eens meer i n j e b e e l d ! Sommige s t e r h o p e n z i e j e z e l f s n i e t eens meer a l s een " h o o p " . Deze z i j n zö l o s opgebouwd d a t h e t l i j k t a l s o f z i j " o p l o s s e n " i n de a c h t e r g r o n d s t e r r e n . J e k u n t dan b e t e r w a t m in d e r s t e r k v e r g r o t e n n a t u u r l i j k , o f j e h e i l zoeken i n een p r i s m a k i j k e r . Een g r o t e k i j k e r heb j e e c h t n i e t n o d i g , w a n t dan z i e j e z o v e e l s t e r r e n , d a t j e d o o r de bomen h e t bos n i e t meer z i e t ( o f : d o o r de s t e r r e n de hoop n i e t meer z i e t ) Veel s te r h o p e n z ie n e r z e lfs al in j e zoeker p r a c h tig u i t ! En dan gaan we t e k e n e n ! Mama-mia! Dat i s een h e le k l u s h o o r : A l d i e t i e n t a l l e n s t e r r e n op t e moe t e n t e k e n e n . I n een 6-cm k i j k e r kun j e i n h en x P e r s e i a l honderden s t e r r e n z i e n . Hoe moet j e d a t nu doen? W e l, pas dan h e t v o lg e n d e t r u u k j e t o e : B i j een z e e r la g e v e r g r o t i n g t e k e n j e een a a n t a l h e l d e r e s t e r r e n i n . H i e r v a l t m e e s ta l w e l een f i g u u r i n t e o n t d e k k e n : een v i e r k a n t o f een d r i e h o e k . B i j een i e t s s t e r k e r e v e r g r o t i n g ga j e de zwak k e r e s t e r r e t j e s i n - t e k e n e n . Een s t e r k e r e v e r g r o t i n g z o r g t e r v o o r d a t de h e m e la c h t e r g r o n d w a t d o n k e r d e r w o r d t . De zwakke s t e r r e t j e s worden n i e t z w a k k e r , z o d a t j e ze b e t e r z i e t . Nu kun j e deze z w a kke re e x e m p la r e n i n - t e k e n e n t u s s e n de h e l d e r e
fig u u r
7.
NGC 457 i n
C a ss io p e ia ,
Hum u i t A l p h e n g e b ru ik te b ij
een
een
z o a ls
aan d e R i j n 1 1 5 mm,
v e rg ro tin g
van
M a rk v a n d e
hem z a g . H i j
f = 9 0 0 mm N e w to n 72 m a a l . H e t
ge
b e u r d e o p 12 a u g u s t u s 1 9 8 3 om O h .l 5 m . dat h ij en h e t
d e m oet o p b ra c h t r e s u lta a t
is
er
hem t e
tek en en
n a a r '.
s t e r r e n . Zo e e n v o u d ig i s d a t ! Je z u l t e r wel even mee b e z i g z i j n en h e t z a l z e k e r n i e t meteen goed ga an , m a a r: De a a n h o u d e r w i n t ! En n u , aan de s l a g m a a r! I k w a c h t op j e w a a rn e m in g e n . T o t s c h r i j f s !
© '
OPLOSSING GEVRAAGD
Rob van Maris
* ♦
A F LE V E R IN G 18: EEN GOEDE V R A A G
o p lo s s in g a f l . 1 7
T e r w i j l i k d i t s c h r i j f z i t i k met een p ro b le e m : I k heb t e w e i n i g t i j d om nie u w e opgaven t e beden k e n . E l k e a f l e v e r i n g van " O p l o s s i n g Gevraagd" w o r d t ge bo ren u i t een p ro b le e m d a t b i j me opkomt en w a a r i k opgaves b i j bede nk. Op d i e m a n ie r kan i k b i j m i j n p ro b le e m ook een opgave b e de nk e n, maar een h e e l a n d e re dan j u l l i e van me gewend z i j n . H o p e lijk b ie d t he t j u l l i e e c h t e r de u i t d a g i n g d i e n o d i g om e r een o p l o s s i n g b i j t e v in d e n en i n t e z e n d e n . H i e r i s - i e dan: OPDRACHT: Bedenk een p r o b l e e m , een v r a a g o f een o p d r a c h t - h e t mogen e r ook meer z i j n - d i e i k kan g e b r u i k e n v o o r een v o lg e n d e a f l e v e r i n g van O p l o s s i n g G e v ra a g d . Je h o e f t de o p l o s s i n g n i e t z e l f t e w e te n o f e r b i j t e z e t t e n . Dus a l s h e t een p r o b le e m i s waarop j e z e l f wel eens h e t a n tw o o rd zou w i l l e n w e te n kun j e h e t ook in z e n d e n ! Z o i e t s m oe t j i j t o c h kunnen bedenken? A l l e b i j d r a g e n d i e i k e v e n t u e e l v o o r een a f l e v e r i n g van deze r u b r i e k zou kunnen g e b r u i k e n , komen i n a a n m e r k in g v o o r een p r i j s j e door lo t i n g .
Een e i g e n a a r d i g e o p d r a c h t n i e t w a a r ? De r o l l e n z i j n even o m g e d r a a id . J u l l i e bede nken op ga v en , en i k z a l p r o b e r e n ze op t e Tossen . G e b r u ik j e i n v e n t i v i t e i t en mSSK e r w a t v a n ! Zend i n n a a r : Rob van M a r i s , van L i e f l a n d l a a n 3571 AH U t r e c h t .
S t e l j e een o b j e c t v o o r op een a f s t a n d d van de A a rd e . We t r e k k e n nu een d e n k b e e ld i g e c i r k e l , met de Aarde i n h e t c e n tru m e r v a n , d o o r d a t o b j e c t . Een s t u k j e van l e n g t e 1 la n g s deze c i r k e l b e s l a a t , v a n a f de Aarde g e z i e n , een hoek a aan de hemel van a = 1 / d r a d i a l e n =
3 6 0 / tt x 1 / d gra den
= 3600 x 3 6 0 / 2 tt 1 / d = 2 0 6 .2 6 5 1 / d bo og seconden ( 1 ) . A l s 1 v e e l k l e i n e r i s dan de s t r a a l d van de c i r k e l , dan m aakt h e t w e i n i g u i t o f 1 een r e c h t s t u k i s o f een d e e l van een ( v e e l g ro te re ) c i r k e l . Je k u n t dus v o o r 1 en d de d i a m e t e r r e s p e c t i e v e l i j k de a f s t a n d van de Maan, de Zon o f een p l a n e e t i n v u l l e n , en dan g e e f t de f o r m ule ( 1 ) de s c h i j n b a r e d i a m e t e r , g e z ie n van a f de A a rd e . Wanneer we ( 1 ) l i n k s en r e c h t s met d / a v e r m e n i g v u l d i g e n k r i j g e n we d = 2 0 6 .2 6 5 1 / a (a i n bo og seconden) ( 2 ) . Met b e h u lp van ( 2 ) kunnen we v o o r een o b j e c t u i t de w a re a f m e t i n g 1 en de s c h i j n b a r e a f m e t i n g a de a f s t a n d d b e p a le n . D i t hebben we n o d i g v o o r de nu v o lg e n d e o p l o s s i n g e n . f-
/
120 Vr = v cos 6
Doe d i t w e l v o o r 20 se p te m b e r.
V/
V eel s u c c e s ! 1
e
:
i
/
Vd = v s i n 6 De s n e l h e i d ster
van een
kan w ord en g e
s p lits t
in
een
ra d ie le
en een d w a r s s n e lh e id .
• g e z ic ^ t s lijn
______________ ______________ y fig . in
1.
De s n e lh e id
een
ra d ië le
van
en een
een s t e r
kan w ord en g e s p l i t s t
d w a r s s n e lh e id .
OPDRACHT 1 : De zogenaamde p a r a l l a x b e w e g i n g w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r d a t we waarnemen van de A a rd e , d i e een c i r k e l b a a n met een s t r a a l van 1 AE (A s t r o n o m is c h e E e n h e id ) = 1 , 5 x 108km, d o o r l o o p t . G ezie n van a f de Aarde l i j k t h e t a l s o f a l l e s b u i t e n de A a rd e j u i s t i n c i r k e l b a n e n , zo g r o o t a l s de a a r d b a a n , l o o p t . Daarom l i j k t de Zon ro n d de Aarde t e bewegen i n p l a a t s van omgekeerd. Daarom l i j k e n ook a l ie s t e r r e n i n c i r k e l b a a n t j e s met een s t r a a l van 1 AE t e l o p e n . Omdat we m eest a l s c h u i n op d i e c i r k e l t j e s k i j k e n , z i e n we ze a l s e l l i p s j e s aan de h e m e l. Deze e l l i p j e s d o o r lo p e n de s t e r r e n i n één j a a r , p r e c i e s de p e r i o d e
van de a a r d b e w e g in g . De a f s t a n d t u s s e n de twee p u n te n aan de u i t e i n d e n van een e l l i p s , noemen we de la n g e a s , en b i j de e l l i p s j e s d i e de p a r a l l a x b i j s t e r r e n v e r o o r z a a k t i s de h e l f t van deze la n g e as dus p r e c i e s de s t r a a l van de a a rd b a a n , o f w e l 1 AE. De s c h i j n b a r e a f m e t i n g e n , g e z ie n v a n a f de A a r d e , van de h e l f t van de la n g e as van h e t pa r a l l a x - e l l i p s j e van een s t e r , noemen we de pa r a l l a x p van d i e s t e r . De p a r a l l a x p i s dus (3ë a f m e t i n g van 1 AE op de a f s t a n d van d i e s t e r . D a a r u i t v o l g t dan meteen de a f s t a n d d van d i e s t e r v o lq e n s ( 2 ) : d = 2 0 6 .2 6 5 1 / p ( 3 ) . H i e r b i j v u l l e n we v o o r p de p a r a l l a x ( i n boogs eco nd en ) en v o o r 1 de s t r a a l van de aardb aan i n . D i t i s de g e z o c h te o p l o s s i n g . Om h e t z i c h w a t g e m a k k e l i j k e r t e maken hebben a stron om e n de p a r s e c i n g e v o e r d a l s een maa t v o o r a f s t a n d . De p a r s e c i s zo g e d e f i n i e e r d d a t een s t e r op 1 p a r s e c van de A a rd e een pa r a l l a x h e e f t van p r e c i e s één boogseconde ( v a n d a a r ook de naam p a r - s e c ) . Op een a f s t a n d van 1 p a r s e c z i e t een a f s t a n d van 1 AE e r aan de hemel u i t a l s 1 b o og s ec o nde . U i t ( 2 ) v o l g t dan de l e n g t e van de p a r s e c : 1 p a r s e c = 2 0 6 .2 6 5 AE = 3 , 1 x 1013 -m = 3,3 l i c h t j a a r . V o o r ee n s t e r met p a r a l l a x p i n boogseconden i s de a f s t a n d v o lg e n s ( 2 ) dan: d = 1 / p p a r s e c . He t i s dus v e e l g e m a k k e l i j k e r de a f s t a n d u i t de p a r a l l a x t e b e re k e n e n i n p a r s e c . Omdat, b e h a lv e de Z on, a l l e s t e r r e n v e r d e r weg s t a a n dan 1 p a r s e c , i s hun p a r a l l a x a l t i j d k l e i n e r dan 1 bo og seco nde . Geen w o n d e r dus d a t j e van d i e s c h i j n b a r e p a r a l l a x b e w e g i n g van de s t e r r e n zo w e i n i g m e r k t . OPDRACHT 2 : D a n k z i j h e t v e r d w i j n p u n t w e te n we de b e w e g i n g s r i c h t i n g van de Hya den, en dus de hoek e d i e de ze b e w e g i n g s r i c h t i n g m aakt met de g e z i c h t s l i j n . Z o a l s weergegeven i n f i g u u r 1, kunnen we de s n e l h e i d v van de a f z o n d e r l i j k e Hyaden s p l i t s e n i n ee n r a U i ë l e s n e l h e i d V r la n g s de g e z i c h t s l i j n en een d w a r s s n e l h e i d Vd l o o d r e c h t op de g e z i c h t s l i j n , d a t w i l z e g g e n , la n g s de he m el. U i t de hoek S en V r kunnen we v b e re k e n e n : V r = v cos 6 dus v = V r / c o s 6 ( 4 ) De d w a r s s n e l h e i d Vd i s (m et b e h u lp van ( 4 ) ) : Vd = v s i n e = V r s i n 8 / c o s 3 = V r t a n e ( 5 ) .
;
Deze d w a r s s n e l h e i d z i e n we a l s de e ig e n b e w e g in g 7 van de s t e r la n g s de s t e r la n g s de h e m e l. Omdat een s n e l h e i d n i e t s a n d e rs i s dan een a f s t a n d d i e i n een b e p a a ld e t i j d w o r d t a f g e l e g d , kunnen we ( 2 ) n e t zo goed t o e p a s s e n op w a re en s c h i j n b a r e s n e l heden la n g s de hemel a l s a f m e t i n g e n . We v i n d e n dan u i t ( 2 ) en ( 5 ) : d = 2 0 6 .2 6 5 Vd/-, = 2 0 6 .2 6 5 V r t a n B / ï (6) De g r o o t h e d e n V r , B en kunnen we b e p a l e n : r a d i ë l e s n e l h e i d , b e w e g i n g s r i c h t i n g en eige n b e w e g i n g . Met ( 6 ) kunnen we dus de a f s t a n d van een s t e r r e n h o o p a l s de Hyaden b e p a le n .
OPDRACHT 3 : S t e l j e v o o r , we hebben een s t e r w a a r van we de a f s t a n d w i l l e n s c h a t t e n . Do or h e t s p e c tru m van d i e s t e r kunnen we z i j n t e m p e r a t u u r be pa l e n . Nu p r o b e r e n we een s t e r t e v in d e n van de z e l f de t e m p e r a t u u r , w a a rv a n we de a f s t a n d hebben b e p a a l d ( b i j v o o r b e e l d m . b . v . de p a r a l l a x m e t h o d e ) . Omdat we e r v a n u i t gaan d a t s t e r r e n met de z e l f d e t e m p e r a t u u r ook e v e n v e e l l i c h t u i t s t r a l e n , zouden d i e twee s t e r r e n dus even h e l d e r moeten z i j n a l s ze op de z e l f d e a f s t a n d e n de A a rd e zouden s t a a n . I n a f l e v e r i n g 16 van de ze r u b r i e k heb j e a l kun nen z i e n hoe de s c h i j n b a r e h e l d e r h e i d van een s t e r a f h a n g t van z i j n a f s t a n d . Voo r tw ee g e l i j k e s t e r r e n , met s c h i j n b a r e h e l d e r h e i d H l en H2 op a f s ta n d e n D l r e s p e c t i e v e l i j k D2 g e l d t : H1/H2 = ( D2/D 1) 2 dus D2 = D 1 /( H 1 /H 2 )
(7).
I n a f l e v e r i n g 16 heb i k ook u i t g e l e g d hoe j e u i t h e t m a g n i t u d e v e r s c h i l van s t e r r e n de h e l d e r h e i d s v e r h o u d in g H1/H2 k u n t v i n d e n . A l s de a f s t a n d D l van één s t e r bekend i s , dan v o l g t dus u i t de h e l d e r h e i d s v e r h o u d i n g ( t e b e r e kenen u i t h e t m a g n i t u d e v e r s c h i l ) v o l g e n s ( 7 ) de a f s t a n d D2 van een s t e r met d e z e l f d e t e m p e r a t u u r . Deze k e e r geen l i j s t met i n z e n d e r s . Omdat de v o r i g e U n ive rsu m j u l l i e z o l a a t b e r e i k t e was h e t o n m o g e l i j k om nog v o o r 20 j u n i o p l o s s i n g e n i n t e zen de n. Daarom w i l i k ook de l a t e r e in z e n d in g e n nog a f w a c h t e n , maar d i e kan i k pas i n h e t v o lg e n d e nummer p u b l i c e r e n . L a a t d a t j e e r e c h t e r n i e t van weerhouden om de a n tw o o rd e n van de n ieu w e opgaven i n t e zenden.
- io e W w B o u w p la a t van de IRAS.
■
suc ce s v o i l e s a t e n i o r b^ kende en m a a k t. Men h e e f t IRAS ge’ ö o u w b e s c h riiv in n ™ U 1 t9 e b r e id e ge h e e l u i t g e w e r k t 60 h e t c h u r e d i e b i j 2 a{ £ i ? en b r ° steld kan w o rd e n . J S V I OP g iron um m er 5434511 t ' l'Z ^ kr ijg t £
b J S J ï
’ a' ? r i r « u ' ® 1
°*°os
' Js
S 2o U ^ 5
* w°rden .
ae
sterrenkunde Voor jongeren _ tijdens de schemering A l s s t e r r e n k i j k e n d e j o n g e r e heb j e h e t v o o r a l i n de zomer n i e t g e m a k k e l i j k . M e e s ta l l i g j e a l i n bed v o o r d a t h e t goed d o n k e r i s . V o o r d a t h e t do n k e r i s kun j e e c h t e r ook a l w a t z i e n . A l s de zon d i c h t e r b i j de h o r i z o n k o m t, kun j e z i e n d a t h i j z w a k k e r en r o d e r w o r d t . V o o r d a t j e k u n t b e g r i j p e n ho e d i t k o m t, moe t j e e e r s t h e t v o lg e n d e w e t e n : 1. H e t z o n l i c h t b e s t a a t u i t a l l e k l e u r e n van de re g e n boo g d o o r e l k a a r . 2 . De l u c h t d i e ro n d de a a r d e z i t , met een m o e i l i j k w o ord a t m o s f e e r , l a a t r o o d l i c h t v r i j ge m a k k e l i j k d o o r , maar v e r s t r o o i t h e t blauwe l i c h t , n e t a ls tro e b e l w a te r. D o o r d a t h e t b la u w e l i c h t o v e r de a t m o s f e e r w o r d t v e r s p r e i d , z i e t de l u c h t e r o v e r d a g b la u w u i t en kun j e geen s t e r r e n z i e n . Nu kun j e j e v o o r s t e l l e n dat d i t e ffe c t het g ro o ts t is a ls het z o n lic h t d o o r een d i k k e l a a g l u c h t m o e t. D i t i s zo a l s de zon l a a g aan de h o r i z o n s t a a t . K i j k maar n a a r h e t p la a tje .
A ls
d e Zon la a g s t a a t
d ik k e r e
la a g
lu ch t
m oet h e t
z o n lic h t
Veel mensen denken d a t de maan a l l e e n ' s n a c h ts t e z i e n i s . M i s s c h i e n heb j e hem w e l eens t o e v a l l i g o v e rd a g g e z i e n . A l s j e w e e t w a a r h i j s t a a t , b i j v o o r b e e l d a l s j e hem v o o r zonsopkom st z i e t en j e b l i j f t hem i n de g a t e n houden t o t de zon a l een e i n d op i s , kun j e hem z e k e r z i e n . A l s j e ‘ s avonds n a a r de h a l v e maan o f m a a n s ik k e l k i j k t z a l j e z i e n d a t de r e c h t e r k a n t v e r l i c h t i s . De h a l v e maan i s dan i n h e t e e r s t e k w a r t i e r . De m a a n s ik k e l d i e e l k e dag ee n s t u k j e g r o t e r i s , h e e t dan wassende maan. Een r a a r w o ord h è , wassend. D i t i s o u d - N e d e r la n d s v o o r g r o e i e n , denk maar aan een gewas: i e t s w a t op h e t l a n d g r o e i t , b i j v o o r beeld gra an . A l s j e ' s o c h t e n d s de maan z i e t i s h e t p r e c i e s andersom: de l i n k e r k a n t van de maan i s dan v e r l i c h t . A l s h e t dan h a l v e maan i s , noem j e h e t l a a t s t e k w a r t i e r . Een s i k k e l t j e h e e t dan afnemende maan. A l s de maan een k l e i n e s i k k e l i s , s t a a t h i j i n de b u u r t van de z o n . H i j i s dan m o e i l i j k e r t e z i e n .
d o o r een
heen. H a l v e Maan
A l s de zon l a a g aan de h o r i z o n s t a a t w o r d t v e e l b la u w l i c h t v e r s t r o o i t i n de l u c h t . De l u c h t i s ' s avonds d a a r d o o r d o n k e r b la u w . Van h e t o v e r i g e l i c h t kan h e t ro d e l i c h t h e t m a k k e l i j k s t d o o r de d i k k e l a a g l u c h t he en . H i e r d o o r z i e j e de zon a l s h i j l a a g s t a a t ro o d en i s h i j een s t u k z w a k k e r. Vaak i s de zon a l s h i j o n d e r g a a t o f n e t opkomt zo zwak d a t j e e r m a k k e l i j k i n kan k i j k e n . Soms kan j e d a n , v o o r a l m e t een v e r r e k i j k e r , d o n k e r e v l e k j e s op de zon z i e n : z o n n e v le k k e n . Wees w e l v o o r z i c h t i g : k i j k a l l e e n n a a r de zon a l s h i j h e e l zwak en d o n k e r r o o d i s !
a lt ijd
's
eerste
a von d s
is
k w a r tie r
H a l v e Maan a lt ijd
's
o ch ten d s
la a ts te
B i j wassende maan moe t j e w a c h te n t o t de zon n e t o n d e r i s en dan goed zoeken aan de hemel i n de b u u r t w a ar de zon i s o n d e r gegaan. H e t i s een u i t d a g i n g om een z o ' n j o n g m o g e l i j k e maan, b i j v o o r b e e ld van twee dagen o u d , t e v i n d e n . A l s j e hem gevonden h e b t moe t j e eens goed o p l e t t e n o f j e ook de d o n k e re k a n t van de maan k u n t z i e n . Hoe h e t kan d a t j e d i e d o n k e r e k a n t k u n t z ie n w o r d t u i g e le g d i n h e t p l a a t j e .
• E e n a s t r o n a u t o p d e n a c h t k a n t v a n d e Maan z o u nu e e n b i j n a v e r lic h te
A a rd e
z ie n .
D eze
"v o lle
A a rd e"
d e d o n k e r e k a n t v a n d e Maan o o k e e n
20
k w a r tie r
b e e t je
g e e ft
zoveel
v e r lic h t
geheel
lic h t
w o rd t.
dat
is
E r z i j n twee p l a n e t e n d i e b i n n e n de baan van de a a rd e om de zon d r a a i e n , en daarom b i n n e n p l a n e t e n h e t e n . D i t z i j n M e r c u r i u s en Venus. Omdat ze v a n a f de a a rd e g e z ie n a l t i j d i n de b u u r t van de zon s t a a n moe t j e ze ' s avonds o f ' s o c h t ends o p z o e k e n , n o o i t m id den i n de n a c h t . Venus i s e r g h e l d e r . H e t i s e r g le u k om Venus, a l s h i j s ' o c h t e n d s t e z i e n i s , t e b l i j v e n v o lg e n t o t de zon op i s . H e t z a l j e v e r b a z e n d a t j e hem z o l a n g k u n t b l i j v e n z i e n , a l s j e maar w e e t wa ar h i j s ta a t. • A ls j e w i l t w ete n hoe l a a t de zon o n d e r g a a t o f o p ko m t, wanneer Venus en M e r c u r i u s t e z i e n z i j n ( ' s o c h te n d s o f ' s a vo n d s) en w a nn eer de maan i n z i j n e e r s t e en l a a t s t e k w a r t i e r i s , moe t j e k i j ken i n de a s t r o n o m i s c h e k a l e n d e r op b l a d z i j d e Soms z i e n de t a b e l l e n e r m o e i l i j k u i t , maar l a a t je n ie t a fs c h rik k e n .
AFDELING DORDRECHT I n een a f d e l i n g doe j e samen met a n d e re JWG-ers u i t de b u u r t aan s t e r r e n k u n d e . O v e r a l i n h e t la n d z i j n e r van d i e J W G - a f d e li n g e n . B i j j o u i n de b u u r t i s e r v a s t ook w e l een! D i t k e e r w i l l e n we w a t meer v e r t e l l e n o v e r de a f d e l i n g D o r d r e c h t en o m s t r e k e n . Wat g e b e u r t e r d a a r nou p r e c i e s ? E i g e n l i j k een h e l e b o e l . Zo eens p e r maand w o r d t een b i j e e n k o m s t gehou d e n . Soms i s d a t ' s avonds b i j iemand t h u i s , soms h u r e n we ee n r e c r e a t i e z a a l t j e van de gemeente. Op z o ' n b i j e e n k o m s t houden vaak w a t o u d e re le d e n p r a a t j e s o v e r a l l e r l e i s t e r r e n k u n d i g e on d e rw e rp e n , l a t e n we d i a ' s z i e n en noem maar op. A l s h e t h e l d e r i s gaan we vaak na a f l o o p nog waarnemen. We n o d ig e n ook w e l eens een g a s t s p r e k e r u i t . D ie w eet v e e l o v e r s t e r r e n k u n d e t e v e r t e l l e n . H e t i s w e er eens i e t s h e e l a n d e rs en j e h e b t g e l i j k een le u k programma v o o r d i e avond. N a t u u r l i j k w o r d t e r nog v e e l meer g e o r g a n i s e e r d dan a l l e e n maar b i j e e n k o m s t e n . E r z i j n s p e c i a l e w a arn em in gsa vond en , k n u t s e l avonden (w a a r we b i j v . d r a a i b a r e s t e r r e n k a a r t e n bouwen) e n z o v o o r t s . Eén k e e r p e r j a a r houden we een e x c u r s i e , een a s t r o n o m i s c h u i t s t a p j e . Zo z i j n we a l n a a r h e t KNMI ge w e est en n a a r h e t Amsterdams p l a n e t a r i u m . Ook kun j e i n onze a f d e l i n g boeken le n e n . We hebben n a m e l i j k een e i g e n a f d e l i n g s b i b l i o t h e e k . I n de lo o p d e r j a r e n z i j n e r a a r d i g w a t s t e r r e n kundeboeken en b r o c h u r e s v e r z a m e ld , d i e ie d e r e e n kan le n e n . A l deze d i n g e n gebe uren n a t u u r l i j k n i e t van z e l f . D a a r v o o r i s e r een b e s t u u r : ee n v o o r z i t t e r , een s e c r e t a r i s , een p e n n in g m e e s te r en een c o n t a c t p e r s o o n . A f en t o e i s e r een v e r g a d e r i n g . De v o o r z i t t e r l e i d t de v e r q a d e r i n q , de s e c r e t a r i s h o u d t a l l e p a p i e r e n rompslomp b i j , de p e n n in g m e e s te r z o r g t v o o r a l l e f i n a n c i ë n en de c o n t a c t p e r s o o n z o r g t e r v o o r d a t de a f d e l i n g "goed d r a a i t " . Ook o n d e r h o u d t deze l a a t s t e h e t c o n t a c t met h e t h o o f d b e s t u u r van de JWG. Vandaar de naam c o n t a c t p e r s o o n . H e t b e s t u u r o r g a n i s e e r t dus a l l e s . E r i s nog één b i j z o n d e r e a c t i v i t e i t , en d a t i s h e t a f d e l i n g s k a m p . M i s s c h i e n i s d i e a c t i v i t e i t nog w e l h e t a l l e r l e u k s t e , w a n t op z o ' n kamp i s e r e c h t van a l l e s t e do en : p r a a t j e s , d i a ' s , k n u t s e l e n , w a n d e le n , s p o r t e n e n . . . waarnemen n a t u u r l i j k ! I n h e t p i k k e d o n k e r , v e r b u i t e n de s t a d . . !
W id o -Ja n B l o k l a n ^
Verenigingsnieuws M ARSKAM P * V r i j d a g 27 t o t en met 29 a p r i l was e r een M ars kamp i n A s te n ( O f w e l , een JWG-weekendkamp d a t i n h e t te k e n s t o n d van de p l a n e e t M a r s ) . Toen we ' s avonds aankwamen, g in g e n we e e r s t met e l k a a r k en nism aken , en l a t e r op de avond g in g e n we waarnemen op een w eid e a c h t e r h e t kam p hu is . H e t was d i e n a c h t goed h e l d e r w e e r. De v o lg e n d e dag w e rd e r een p r o e f gedaan met een bak za n d . V a n a f ee n t r a p werden e r s t e e n t j e s i n ge g o o i d . M e e sta l g in g e n de s t e e n t j e s m i s , maar soms kon j e goed z i e n hoe een k r a t e r o n t s t o n d . Ook g i n g i e d e r e e n p e r g r o e p j e van d r i e o f v i e r man met b e h u lp van boeken en t i j d s c h r i f t e n i e t s van Mars op een g r o o t v e l p a p i e r s c h r i j v e n en v e r d u i d e l i j k e n met t e k e n in g e n en f o t o ' s . In de m id dag b r a k e r ook nog een ( a a n g e s t o k e n ? ) b r a n d u i t i n h e t kweekbos a c h t e r h e t kam phuis . ' s Avonds w e rd h e t h o o r s p e l 'W ar o f t h e W o r ld s ' u i t g e b e e l d d o o r de z e l f d e g r o e p j e s a l s ' s mid dags » met b e h u ln van m u z ie k . En, h e t k l i n k t o n g e l o o f l i j k , d i e n a c h t was h e t w e er h e l d e r w e e r ! Twee f i g u r e n hadden een k i j k e r meegenomen, maar m e e s ta l g in g e n we i n g ro e p e n n a a r de Jan P a a g m a n -S te rre n w a c h t en namen d a a r n a t u u r l i j k i n h e t b i j z o n d e r Mars w a a r . Daar s t a a t een f o r s e k i j k e r , 24 cm! A l l e s b i j e l k a a r was h e t een g e s la a g d kamp, en w a t m i j b e t r e f t mag h e t h e r h a a l d w o rd e n .
P e t e r Ras, B un nik. 0'
L£UK HE..
' Cluster
*
EDWIN MATHLENER
m agelh aen se w o lk Wie w e l eens op h e t z u i d e l i j k h a l f r o n d i s geweest h e e f t t o e n w e l l i c h t de twee M agelhaense w o lk e n kunnen bewo nde ren . Deze twee o b j e c t e n z i j n s a t e l l i e t s t e l s e n van ons m e l k w e g s t e l s e l op een b e t r e k k e l i j k k l e i n e a f s t a n d van 160.000 l i c h t j a a r . D o o r d a t ze zo d i c h t b i j s t a a n z i j n ze a l s in d s l a n g een g e l i e f d s t u d i e o b j e c t v o o r a s tr o n o m e n . Zo w e rd a l aan h e t e i n d van de j a r e n z e s t i g o n t d e k t d a t de b e i d e s t e l s e l s omgeven z i j n d o o r een w o lk n e u t r a a l w a t e r s t o f g a s , d i e b i j n a 10% van de t o t a l e massa van de s t e l s e l s b e v a t . De bew e gin g en de v e r d e l i n g van d i t gas z i j n z e e r i n g e w i k k e l d . I n h e t g e b ie d t u s s e n de tw ee s t e l s e l s , "d e b r u g " , z i e t men d u i d e l i j k de g e v o lg e n van de g e t i j d e n w e r k i n g t u s s e n de s t e l s e l s . D i t e f f e c t i s zo s t e r k , d a t de G r o te M agelhaense Wolk e r d o o r i s " v e r w r o n g e n " . A u s t r a l i s c h e a stron om e n hebben nu ge vonden d a t de K l e i n e M agelhaense Wolk nog s t e r k e r v e r v o r m d i s . E r was a l l a n g e r bekend d a t h e t gas i n de w o l k i n twee g e b ie d e n v o o r k o m t d i e met een s n e l h e i d van 30 m/s u i t e l k a a r bewegen. De o n d e r z o e k e rs o n t d e k t e n d a t de s t e r r e n i n de ze ge b ie d e n ook aan de be w e gin g meedoen. Z i j denken d a t we e i g e n l i j k t e doen hebben inet twee s t e l s e l s d i e , de een a c h t e r de a n d e r v e r b o r g e n , met een s n e l h e i d van 30 m/s u i t e l k a a r bewegen. V e r m o e d e l i j k i s de K l e i n e Magelhaense Wolk a l s ge v o l g van de g e t i j d e n w e r k i n g g e s p l i t s t t o e n de b e id e M agelhaense w o lk e n e l k a a r 200 m i l j o e n j a a r g e le d e n r a k e lin g s passeerden. Z e n it 6 ,
H e t s t a n d r e g e l i n g s s y s t e e m en een d e e l van de k a p o t t e e l e c t r o n i c a van de w a a r n e m i n g s i n s t r u menten z i j n g e r e p a r e e r d . Proble m en w a ren e r met h e t H X I S - i n s t r u m e n t , h e t h o o f d i n s t r u m e n t van de S o l a r Max. De e l e c t r o n i c a h i e r v a n z a t t e d i e p i n de s a t e l l i e t en de a s t r o n a u t e n konden h i e r n i e t b i j . Ook l a t e r e p o g in g e n om d i t p r o b le e m d o o r o p d r a c h t e n v a n a f Aarde t e o m z e ile n l i e p e n op n i e t s u i t . NASA z e l f z i t h i e r n i e t zo mee, omdat de heTe o p e r a t i e b e d o e ld was om t e l a t e n z i e n d a t een s a t e l l i e t - r e p a r a t i e i n de r u i m t e m o n e l i j k i s , en -Jat i s ze g e l u k t . Na de r e p a r a t i e i s de s a t e l l i e t w e e r de r u i m t e i n g e z e t . H ie r n a begon een p e r i o d e van t e s t e n van de i n s t r u m e n t e n . Nog t i j d e n s deze t e s t f a s e nam de S o l a r Max de g r o o t s t e u i t b a r s t i n g w a a r i n z i j n g e h e le b e s t a a n .
I n f o r m a t i e b l a d a p r i l en mei Z e n i t a p r i l 1984 V o l k s k r a n t 26 mei 1984
1984
1984
■k:
solar max De A m e rik a a n s e S o l a r Maximum M i s s i o n , o f k o rtw e g " S o l a r M a x " , i s w e e r g e d e e l t e l i j k h e r s t e l d . Reeds negen maanden na de l a n c e r i n g i n 1980 g i n g van de ze s a t e l l i e t d i e , z o a l s de naam a l z e g t , b e d o e l d i s v o o r de b e s t u d e r i n g van h e t z on ne m ax imum, h e t s t a n d r e g e l i n g s s y s t e e m k a p o t . Hiermee w e rd h e t o n m o g e l i j k de s a t e l l i e t nog l a n g e r t e r i c h t e n op i n t e r e s s a n t e d e le n van de Z on. Ook d i v e r s e e l e c t r o n i s c h e o n d e r d e l e n begaven h e t . H i e r b i j z a t ook h e t H X I S - i n s t r u m e n t van de U t r e c h t s e u n i v e r s i t e i t , d a t b e d o e ld was om van r ö n t g e n u i t b a r s t i n g e n op de Zon n a u w k e u r ig de p l a a t s t e b e p a le n . T i j d e n s een Space S h u t t l e v l u c h t i s de s a t e l l i e t d o o r een a s t r o n a u t , d i e was u i t g e r u s t met de Manned M a n e u v rin g U n i t , (een s o o r t " r u i m t e b ro m m er") i n de s h u t t l e g e h a a ld om t e worden gerepareerd.
v e r O jo n g ! Z o a l s bekend b e t e k e n t k i j k e n i n h e t h e e l a l k i j k e n i n h e t v e r l e d e n , omdat h e t l i c h t nu eenmaal t i j d n o d i g h e e f t om ons t e b e r e i k e n . Daarom zou j e v e r w a c h te n d a t j e aan v e r weg g e le g e n o b j e c t e n zou kunnen z i e n d a t h e t h e e l a l d a a r j o n g e r i s , m its j e n a t u u r l i j k v e r o n d e r s t e lt d a t h e t he e la l een b e g i n h e e f t gehad i n de vorm van een o e r e x p l o s i e . D i t w o r d t t e g e n w o o r d ig d o o r b i j n a a l l e a s t r o nomen g e l o o f d , maar h e t j o n g e r z i j n van v e r r e ob j e c t e n was t o t op heden nog n o o i t a a n g e to o n d . D i t komt omdat we domweg n i e t v e r genoeg konden k i j k e n . Door b e s ta a n d e g r o t e o p t i s c h e t e le s c o p e n nog s t e r k e r t e maken d o o r e l e c t r o n i s c h e v e r s t e r k e r s i s men e r nu i n g e s la a g d z e e r v e r weg g e le g e n m e l k w e g s t e ls e l t o t m a g n itu d e 24 t e z i e n . En w a t b l i j k t : deze s t e l s e l s z i j n n i e t a l l e e n b la u w e r dan hun n a b i j g e l e g e n s o o r t g e n o t e n , maar ook v e e l h e l d e r d e r . D i t kan j e v e r k l a r e n d o o r de a a n w e zig h e i d van e r g v e e l h e t e b l a u w e , en dus j o n g e , s t e r r e n . D i t h o u d t dan i n d a t h e t s t e l s e l z e l f e r g j o n g moe t z i j n . I n f o r m a t i e b l a d m a a r t '8 4
Jannus houdt een praatje over het Zonnestelsel, maar volgens mg wed h j er m niet alles van af. fleh, Jannus is ook noa maar net lid van de JlV6. Wedden d at jij het beter kunt ? 7oek
de
fouten
m a a r!
Tassen de banen van Jupiter en Saturnu?\ staan de planetoïden. Ve planeet die het dichtst bü de zon staat is Mercurius, daarna ^kom t Venus en dan de Oarde, die ook de grootste binnenplaneet is.
Het verhaal van Jannus 'begint...
Het zonnestelsel bestaat u it de zon en de negen planeten: Mercurius, Venus, tellus, mars; Jupiter■, Sa turnus, uranus, eenta u ru s en p lu to ... 1.
■Daarna komt mars,Jupiter, Saturnus, uranm, neptunus\ en als laatste pluto_, een qrote pionen die in tg 3o ontdekt UCrd. 5 e?
ë
tros, ook een fplanetoïde, die in tfyS ontdekt ioerd, kan de aarde tot op Zo miljoen kilometer naderen. Ve eerste plane toïde is in het ja a r ia32 door I de 'Duitse [astronoom 'Hiazii ontdekt.
nu weer terug naar de pla netoïden. Ve meesten heiSm een _ mid dellijn van fa ) o f minder, tnkele bekende planetoïden lijn -. Vesta, \ C c r e s , (janymedes, 'Pallas en Duno^
\>
\ekUr
luicteltjc ‘i.
'JJe kennen tegenwoordig ± 2aoo planetoïden t/vier banen nauw keuria berekend zijn door de astronoom G a llilfo GallUéi. J 'Tfiet Zulke l a s t ia e v r a g e n S t e l le n , j i 1
Ook kometen behoren f 'D a t de kometen to t ons zonnestelsel. lic h t geven kom t Komeet is een Arabisch d o o rd a t ze het ?on-s woord en betekent Licht weerkaatsen. 'harige s te r' 'Door de zon is de staart van V e kern ijqv\ eren de komeet a ltijd naar komeet is van ijze r cle zon cjencnt. en dus kan h e i I
7
W Ö o k
± 9
^
kunnen
lic h t e/ n ie t door!
8. we
So
m
Een heel beroemde komeet is komeet Ha/leu, een komeet die eens in d t 176jr . te Hen is. Vn -ig 86 hunnen wu t e planeet weer Zren. Uh? 6iaen/ijlc Snap ik ex n o g 'helemaal niets \ var).. e n jij? 4
!*
'ó nacnts heldere licht f l i t } Sen T-ien, meteorieten aeOoamd. Som s k o m er w el eens ?o’n steentje öp aarde; d a t is dan ^ een meteoor. 10.
6.
Z o > nu u/eten ju llie , alles over bet Zonne stelsel. Snappen 1 ju llie nu alles?...Fijn! J / f iw \
Hel) je alle fouten er uit aehaald ? S chrijf ze op een briefje en stuur d a t vr ö o September naar Universum, ü e ku n t er een p riisje mee to rn e n !______________
(A d v e r t e n t i e )
ZENIT Twee ja a r g a n g e n v o o r de p r i j s van één! A ls U z i c h nu a b o n n e e r t op h e t s t e r r e n k u n d ig maandblad Z e n i t v o o r h e t j a a r 1584, o n t v a n g t U n i e t a l l e e n de re e d s v e rsch e n e n en u i t e r a a r d de t o e k o m s t ig e nummers van 1984, maar ook de c o m p le te j a a r g a n g 1 9 33! D i t aanbod g e l d t t o t 1 o k t o b e r z o l a n g de v o o r r a a d s t r e k t .
198A
B i j h e t abonnement i s - n a a r keuze - in b e g r e p e n h e t li d m a a t s c h a p van de NVWS ( ƒ 6 5 , - ) , o f h e t d o n a t e u r schap van de V o l k s s t e r r e n w a c h t Simon S t e v i n ( / 6 0 , - ) o f van de l a n d e l i j k e samenwerkende V o l k s s t e r r e n w a c hten ( / 6 0 , - ) .
* Bon: I k wens m i j
per
Ik o n tvan g a l l e
I ja n u a ri
I 98^
r e e d s v e r s c h e n e n nummers v a n
zodra h e t v e r s c h u ld ig d e bedrag S tic h tin g
t e a b o n n e r e n op h e t
tijd s c h rift
Z E N IT.
198^, en de nummers
i s o v e r g e m a a k t op g i r o
3 0 6 |i7 0 0
v a n 1983
t.n .v .
"De K o e p e l " t e U t r e c h t .
Naam: Adres:
W o o n p l a a t s :. 0
lid
van de N ed e rla n d se
V ereniginq
0 d o n a t e u r v a n de S t i c h t i n g
v o o r Weer-
en S t e r r e n k u n d e
V o I k s s t e r r e n w a c h t Sim o n S t e v i n
0 d o n a t e u r v a n de L S V ( l a n d e I i j k
Sam enwerk ende V o I k s s t e r r e r , w a c h t e n )
Deze bon k a n i n een o p e n e n v e l o p g e s t u u r d w o r d e n n a a r S t i c h t i n g A n tw o o r d n u m m e r 2 2 9 ,
(ƒ65-- )
(ƒ 6 0 .-)
3500 ZJ U t r e r h r ,
zonder p o s tz e g e l.
* De q e q e v e n s ku n n e n o o k w o r d e n o v e r q e n o m e n o p e e n b r i e f k a a r t .
(ƒ 6 0 .-)
" D e K o e p e l'
UNIKÉRSU/M JONGERENWERKGROEP N.V.W.S. 18eJAARGANG DEC.-JAN.- FEB. i
a ar e s s
t
A l m e l o / W i e r d e n / R i j s s e n : G e r t V u g te v e e n , B o r n e s t r a a t 2 9 6 , 7601 PC A l m e l o , t e l . 05490 - 19019 A m e r s f o o r t : Paul de V r i e s , v D o n k e l a a r s t r a a t 16, 3815 NH A m e r s f o o r t , t e l . 03 3 - 722354 Amsterdam: Rudi v . d . B o g a a rd , H a v i k s h o r s t 9 9 , 1083 TP Amsterdam , t e l . 02 0 - 423474 Arnhem: R i c h a r d O uw e ja n, S t . A n t o n i e l a a n 3 1 2 , 6821 GM Arnhem As sen : E e lc o M a r i n k e l l e , C e d e r la a n 8 , 9401 RC A s s e n , t e l . 05929 - 13249 B re d a : F ra n k B e n n e k e r , M a r s e l a a r 3 0 , 4907 LG O o s t e r h o u t , t e l . 01620 - 56235 C a s t r i c u m : Paul K a p t e i n , B r a k e n b u r g s t r a a t 4 3 , 1901 AL C a s t r i c u m , t e l . 02518 - 53479 C u le m b org : ( t i j d e l i j k ) Raymond den B o e s t e r t , Eikeboom 3 9 , 4101 VA C u le m b o rg , t e l . 03450 - 13978 Den Bosc h : S e rv é de G r a a f , M e i d o o r n s t r a a t 8 , 5213 CL Den B o s c h , t e l . 073 - 147734 Den Haag: R o b e r t van W e s s e l, K r a a i e n l a a n 8 1 , 2566 RE Den Haag, t e . 070 - 257361 D o r d r e c h t : Sigmund L e n t z e , W i l l e m s t r a a t 3 2 , 3314 TL D o r d r e c h t , t e l . 07 8 - 147271 D r a c h t e n /H e e r e n v e e n : Henk Keimpema, V a l e r i a a n 6 1 , 8446 BC H e e re n v e e n , t e l . 05130 - 23794 E in d h o v e n : Vacant???? F r i e s l a n d : W i l l e m Ja n D r i j f h o u t , de T o l v e 4 7 , 9084 BG Goutum ' t G o o i: Eddy B u n n i k , V l i n d e r m e e n t 4 3 , 1218 CT H i l v e r s u m , t e l . 02159 - 32009 Gouda: R o b e r t de J o n g , S t r u i s g r a s 1 0 , 2804 MM Gouda, t e l . 01820 - 34385 G r o n i n g e n : E d i t h G e b h a r t , Rembrandtweg 2 1 , 9761 HR E e l d e , 05907 - 4130 H a a rle m : A r j a n van Kempen, H a m m e r s k j ö l d s t r a a t 163, 2131 VE H o o f d d o r p , t e l . 02503 - 12160 K r im p e n e r w a a rd : Tako v . d . W a a l, P a r k h o f 5 , 2292 CS K rim p en a / d I J s s e l , t e l . 01807 - 15061 L e l y s t a d : P aul K o r s t e n , B u i t e n p l a a t s 4 3 , 8212 AB L e l y s t a d , t e l . 03200 - 26650 M a a s t r i c h t : G i l b e r t G a d e t, W olk a m m ersdre ef 6 2 , 6216 RR M a a s t r i c h t N ijm e g e n : Vacant???? N .W .V e lu w e:op d i t moment geen c o n t a c t p e r s o o n . R o tt e rd a m : J o o s t van den B o g e r t , G r a v i n A d e l a s t r a a t 6 2 , 3032 HA R o tt e rd a m , t e l . 010 - 657718 T i e l : E rw in van B a l l e g o y , S t e e n a k k e r 156, 6651 JM D r u t e n , t e l . 08870 - 4130 U t r e c h t : Harm V o o r tm a n , M -entw eg 7 0 , 3454 AV De Meern, t e l . 03406 - 2737 T i l b u r g : P e t e r van I e r s e l , van G o o r s t r a a t 5 0 , 5014 MM T i l b u r g W assenaar: Johan Koenes, Hofcampweg 4 4 , 2241 KE W assenaar, t e l . 01751 - 16236 W e s t - B r a b a n t : Ja n W i l l e m van de Ven, G r e g o r iu s d o n k 2 , 4707 VA R o o s e n d a a l, t e l . 01650 - 41100 W e s t - F r i e s l a n d : K la a s Mook, S t a t i o n s p l e i n 2 , 1601 EN E nkh uizen Z e e l a n d : F r a n k van d e r Z ee, S p a n j a a r d s t r a a t 4 6 , 4331 ES M i d d e l b u r g , t e l . 01180 - 27544 Z o e ye rm ee r: A r n o u t N i e u w k e r k , L e i w a t e r 13, 2715 BA Z o e t e r m e e r , t e l . 079 - 215373 Z a a n s t r e e k : Paul S a n d e r s , v . I J s e n d i j k s t r a a t 181, 1442 CK Purmerend A fd e lin g e n in o p r ic h tin g : Z u i d - D r e n t e : Jos Warmerdam, H e s s e l t b r i n k 5 6 , 7812 EB Emmen, t e l . De l i j s t van c o n t a c t p e r s o n e n v e r s c h i j n t e l k h a l f j a a r A a n v u l l i n g e n en w i j z i g i n g e n op de ze l i j s t worden e l k A l s e r i e t s n i e t k l o p t i n de l i j s t , o f j e h e b t ee n w z o s p o e d ig m o g e l i j k d o o r aan Edwin M a t h l e n e r van h e t v in d t j e h ie rn a a s t.
05910 -
17229
i n U n ive rsu m . kw a rta a l g e p la a ts . i j z i g i n g , g e e f d a t dan JWG b e s t u u r . Z i j n ad re s
activiteiten
inhoud A d re s s e n lijs t/In h o u d
pag.
2
R e d a c tie f
pag.
3
D a n n y 's A s t r o n o m is c h e J e u g d h e rb e r g
pag.
4
A fd e lin g s n ie u w s
pag.
7
A s t r o n o m is c h e K a le n d e r
pag.
8
V ra g e n ru b rie k
10
pag
UVO A l l e r l e i
Pag
12
M et de k i j k e r op j a c h t
pag.
14
JWG A c t i e f
pag
18
O p l o s s i n g ge vra a g d
pag. 20
C lu s te r
pag. 22
U i t s l a g "Jannus"
pag- 23
We noemen a l v a s t de d a t a van e n ig e l a n d e l i j k e JWG a c t i v i t e i t e n . W i j z i g i n g e n voo rb e h o u d e n . Z a t e r d a g 26 j a n u a r i 21 m a a r t - 24 m a a r t 26 20 27 28
a p ril ju li ju li ju li
-
28 26 2 9
B .A .L .V . te U tre c h t T e c h n ie k i n V r i j e T i j d , Jaarbeurs U tre c h t a p ril Waarnemingskamp A ste n ju li Jongerenkamp Ootmarsum a u g u s tu s Jongerenkamp Ootmarsum a u g u s tu s Ouderenkamp Schoonoord
.* * ' : B i j de v o o r p l a a t : Danny Cardoen b i j z i j n * •.4 0 cm. t e l e s c o o p . I n h e t Z u id - F r a n s e p l a a t s j e P u i m ic h e l h e e f t Danny een s t e r r e n w a c h t gebouwd. I e d e r e e n d i e d a t w i l kan i n P u i m ic h e l de s t e r r e n komen b e k i j k e n . Lees . e r meer o v e r op b l a d z i j d e 4 en v e r d e r .
het gaat weer goed ! Na een d a l i n de a c t i v i t e i t i s de JWG aan een h e r o p b l o e i begonnen. I n deze U n ive rs u m b l i j k t d i t u i t a l de s t u k j e s o v e r d i v e r s e a f d e l i n g s a c t i v i t e i t e n . A f d e l i n g Amsterdam w i s t z e l f s Wubbo O c k e ls v o o r een b i j e e n komst t e s t r i k k e n ! V e r d e r g a a t h e t prim a met h e t c o m p u t e r n e t w erk en a n d e re J W G - a c t i v i t e i t e n . Ook de l a n d e l i j k e jo n g e r e n b i j e e n k o m s t was een succes. H o p e lij k r e s u l t e e r t d i t a l l e s in een nie u w e g r o e i van h e t a a n t a l l e d e n , i e t s w a t oo k van j u l l i e a f h a n g t : p r o b e e r eens w a t v r i e n d e n en v r i e n d i n n e n e n t h o u s i a s t t e maken v o o r de JWG d o o r ze mee t e nemen n a a r b i j v o o r b e e l d een a f d e l i n g s b i j e e n k o m s t . Al met a l ben i k a a r d i g a fg e d w a a ld van w a t d i t u i t e i n d e l i j k h o o rd e t e w o r d e n : een r e d a c t i e f s t u k j e . W e l, we z i j n e r g b l i j met j u l l i e b r i e v e n , t e k e n i n g e n en r e a c t i e s op de v r a g e r \ r u b r i e k e n . Ho ew e l, we denken d a t e r b e s t eens w a t meer mensen i n zouden ku n nen s t u r e n . Schroom n i e t . V e r d e r r e s t m i j nog j u l l i e , mede namens B a r .t, P e t e r en M a r i a n n e , a l v a s t ee n g e l u k k i g n i e u w j a a r t e wensen. I n d a t nieuwe j a a r h e e f t de r e d a c t i e een v e r r a s s i n g i n n e t t o . Wat d a t i s merk j e h e t v o lg e n d num mer wel . Veel l e e s p l e z i e r . ^aey\
UN1KERSU/H is e e n
Universum
u itn a v e
van de
J o n g e ren w erk g ro e p NVKS, a a n g e s lo te n b ij
de S tic h tin g
ID e r e d a c t i e : IP e t e r V e e n s t r a
d e K o e p e l.
{ h o o fd
re d a c te u r)
|Bart d e L a n ge IM a r i a n n e S c h i l l i n g IG e e r t J a n R o e b e r s IR e d a c t i e a d r e s : |//erenstraat 1 7 ,
3512 KA U t r e c h t
ID r u k : ID r u k k e r i j S m e u r , U t r e c h t v e r s c h ijn t
lin m a a rt,
ju iii,
I K o p ij
voor het
b in n e n
« m aal p e r j a a r :
sep tem b e r en
d ecem ber.
v o l g e n d e numm er m o e t
e e n maand na h o t
van d i t
numm er i n
het
v e r s c ijn e n
b e z it
z ijn
va n
Id e r e d a c t i e . 1 D e r e d a c t i e d r a a g t g e t-n a a n s p f f k e l i j k h e i d v o o r d e in h o u d \an d e a d v e r t e n t i e s L osse
a bon n em en ten o p U n iv e rs u m
f 1 6 , - p e r ja a r .
POSTADRES JONGERENWERKGROEP: J o n g e r e n w e r k g r o e p NVWS,.Postbus 8 3 7 , 3500 AV UTRECHT. G i r o : 2 53 98 57 t . n . v . P e n n in g m e e s te r J o n g e re n w e rk groep t e Z o e te rm e e r. G i r o B u r e a u t o n d s : 4 45 12 07 t . n . v . B u r e a u fo n d s J o n g e r e n w e rk g ro e p t e Z o e t e r m e e r . G i r o V e r k o p e n : 3 99 06 09 t . n . v . v e rk o p e n JWG, S t r a w i n s k i r o d e IE Z o e te rm e e r S e c r e t a r i a a t J o n g e r e n w e r k g r o e p : Edwin M a t h l e n e r , W i l l e m S c h u y le i b u r g l a a n 5 7 , 3571 SE U t r e c h t S e c r e t a r i a a t Kampgroen: Ronald N a a r, B. v . d . B e r g h s t r a a t 19, 65 12 DD Nijm egen W aarn em in gsco m m is sie : W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR U t r e c h t Bureau van de JWG: p / a R i e t C o lp a , S t r a w i n s k i r o d e 15, 2717 DV Z o e t e r m e e r , 0 7 9-5 200 77 A an - en a f m e l d i n g e n van h e t JWG li d m a a t s c h a p , a a n m e ld in g e n v o o r kampen en a l l e a n d e re m o g e l i j k e o p m e rk in g e n o f v ra g e n kun j e o p s t u r e n n a a r d i t a d r e s .
(0 3 0 -3 1 8 1 0 2 )
I Universum
(Ah
k o sten
BESTUUR JONGERENWERKGROEP D ik van den O U d e n a ld e r, Vog elnan 2 8 , 1223 KT H i l v e r s u m , 035851005 ( v o o r z i t t e r , d i a - u i t l e e n ) M a r i e t H o f s t e e , D u i n s t r a a t 4 5 , 9494 RN Y de, 0 5 90 6-13 43 (v ic e v o o r z itte r ) Edwin M a t h l e n e r , W i l l e m S c h u y le n b u r g l a a n 5 7 , 3571 SE U t r e c h t 03 0-712854 ( i n weekenden en v a c a n t i e s e c h t e r 0 7 8 -1 312 01 ) P e t e r V e e n s t r a , H e r e n s t r a a t 1-7, 3512 KA U t r e c h t 03 0-318102 (U n iv e r s u m ) Hans van W uykhuyse, K o r f w a t e r 8 , 2715 AB Z o e t e r m e e r ( p e n n i n g m e e s te r ) Jan van Egmond, Z a lk e r b o s 160, 2716 KH Z o e t e r m e e r , 079-212837 (toegevoegd l i d ) S t i j n T e r l i n g e n , Bemuurde Weerd w z . 6 , 3513 BM U t r e c h t , 0 3 0 340387 ( t o e g e v o e g d l i d ) W ilm a r M in k e , Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR U t r e c h t , 0 3 0 -5 2 0 b i: (toegevoegd l i d )
Danny 's astronomische A l l e v i j f w a re n we doodmoe. We hadden een h e le n a c h t en dag d o o r g e r e i s d . Nu we on ze bestemming b e r e i k t hadden en met z ' n a l l e n ro n d de t a f e l z a t e n , v o e ld e n we onze v e r m o e id h e id pas goed. B u i t e n was h e t i n m i d d e l s d o n k e r geworden. We b e s l o t e n om t o c h maar t e doen w a a r we v o o r ge ko men w a r e n : h e t bewonderen van de s t e r r e n h e m e l . S la p e n kon a l t i j d nog. We s t a p t e n n a a r b u i t e n en l i e t e n onze ogen aan h e t d u i s t e r wennen t e r w i j l we n a a r boven keke n. Een w o nderm ooie s t e r r e n h e m e l w e rd la ngzaam z i c h t b a a r . De melkweg s t r e k t e z i c h la n g s de hemel u i t a l s ee n b r e d e , o p l i c h t e n d e ba n d . T o t aan de ho r i z o n konden we hem v o l g e n , v o l met v l o k k e r i g e n e v e l s en d o n k e re s t o f w o l k e n . De v e r m o e id h e id was v e r g e t e n . Onze o o o h 's en a a a h 's galmden o v e r h e t n a c h t e l i j k h e u v e lla n d s c h a p .
Kronkelweg naar de sterren Wat h i e r b o v e n b e s c h r e v e n s t a a t , gebe urde n i e t i n N e d e r la n d . D a t z a l j e d u i d e l i j k z i j n . Nee, h e t b o v e n s ta a n d e vond p l a a t s i n Z u i d - F r a n k r i j k . Om p r e c i e s t e z i j n i n P u i m i c h e l . I n d i t k l e i n e f r a n s e p l a a t s j e hebben Danny Cardoen en A r l e t t e Steenmans een s t e r r e n w a c h t gebouwd. Deze s t e r r e n w a c h t was de bestem min g van on ze r e i s O v e r i g e n s , v o o r we v e r d e r ga an , w i l i k nog even v e r t e l l e n w i e d i e 'w e ' z i j n i n d i t v e r h a a l . H e t r e i s g e z e l s a c h a p b e s to n d u i t G o v e r t S c h i l l i n g , M a r g r e e t Peek, F re e k K lin g e m a n , M aria n n e S c h i l l i n g en o n d e r g e t e k e n d e . I e d e r e e n d i e i n de JWG a c t i e f i s z a l o n g e t w i j f e l d één o f meer van d e ze namen h e rk e n n e n . Onze r e i s was op een w o en s dag na c ht begonnen. A n d e r h a l f u u r na m i d d e r n a c h t w a ren we v e r t r o k k e n . I e t s l a t e r dan g e p l a n d , maar t o e n we ee n maal onderweg w a ren vond niemand d a t meer e r g . De a u t o van F re e k was v o l g e l a d e n m e t s l a a p z a k k e n , t e n t e n en e t e n v o o r onderweg. O ver de b i j na l e g e s n e lw e g s n e ld e n we z u i d w a a r t s . U i t de l u i d s p r e k e r s van de c a s s e t t e r e c o r d e r k l o n k onze f a v o r i e t e m u z ie k . Zo r o n d een u u r t j e o f v i j f , v l a k b i j de F r a n s B e l g i s c h e g r e n s , s t o p t e n we b i j een b e n z i n e s t a t i o n . We m e r k t e n d a t h e t h e l d e r was ge worden. O r i o n s t o n d a l hoog aa n de h e m e l. G o v e r t p a k te z i j n v e r r e k i j k e r (e e n 12 x 8 0 ) en z o c h t de O r i o n n e v e l o p . M id den t u s s e n de s t r a a t l a n t a a r n s was de n e v e l t o c h nog een p r a c h t i g g e z i c h t . Ook M 3 5 , i n h e t s t e r r e n b e e l d de T w e e l i n g , was h e e l goed t e z i e n . H e t g a f ons een v o o r p r o e f j e van de waarnem in gen d i e we de ze v a k a n t i e zo u den doen. Gedurende de h e l e dag re d e n we d o o r F r a n k r i j k . Langs P a r i j s , r i c h t i n g Lyon en d a arn a r i c h t i n g G r e n o b l e . I n G r e n o b le z i j n o o i t de o l y m p is c h e w i n t e r s p e l e n gehouden en waarom was ook d u i d e l i j k t e z ie n . V a n u it h e t l i c h t g lo o ie n d e la n d schap z a t e n we opeens t u s s e n de besneeuwde b e r g e n . Gedurende een moment d a c h t e n we d a t we e r
nu w e l s n e l zouden z i j n , maar we kwamen bedro gen u i t . Omdat e r geen sne lw e g r i c h t i n g P u im ic h e l g a a t , moeste n we o v e r s l i n g e r e n d e bergwegen v o l h a a r s p e ld b o c h t e n . E i n d e l i j k , t e g e n een u u r o f z e v e n , vonden we een b o r d j e met P u i m ic h e l e r op. P u i m ic h e l l i g t op b i j n a 800 m e t e r h o o g te en ook d a t hebben we g e w e te n . Een o n m o g e l i j k smal k r o n k e l i g w e g g e t j e l o o p t e r n a a r t o e .N a e n k e l e malen v ra g e n b e r e i k t e n we t e n s l o t t e h e t d o r p j e . A l s sn e l zagen we D a n n y 's z e lfg e b o u w d e 40 cm k i j k e r s t a a n . E v e n v e r d e r s t o n d z i j n h u i s . Na een r e i s van 18 u u r w a ren we e i n d e l i j k op de p l a a t s van bestem min g.
Vfe
gaan toveren
We werden e r g g a s t v r i j o n tv a n g e n d o o r Danny en A r t l e t t e . We k r e g e n k o f f i e en a l s n e l s t o n d e r v o o r i e d e r van ons ee n b o r d dampende s p a g h e t t i . We v o e ld e n ons a l s n e l t h u i s . N a t u u r l i j k w a ren we e r g n i e u w s g i e r i g n a a r de v e r w a c h t t e s t e r r e n p r a c h t . Danny b e l o o f d e ons d a t h e t h e l d e r zou worden en d a t h i j ons d i e avond a l l e r l e i bekende o b j e c t e n d o o r z i j n 40 cm k i j k e r zou l a t e n z i e n . Niemand van ons had o o i t d o o r z o ' n g r o t e k i j k e r waargenomen.
En h e t was m o o ie r dan we v e r w a c h t hadden! Danny t o v e r d e h e t ene na h e t a n d e r o b j e c t t e v o o r s c h i j n . M 5 1 , de d r a a i k o l k n e v e l i n de J a c h t h o n d e n , v e r t o o n d e d u i d e l i j k tw ee s p i r a a l a r m e n . Ook h e t b e g e l e i d e n d e s t e l s e l was goed t e z i e n . De T r i f f i d n e v e l i s e r g bekend van f o t o ' s , gemaakt met g r o t e k i j k e r s . Door D a n n y 's k i j k e r zagen we d u i d e l i j k de o n d e r v e r d e l i n g i n d r i e d e l e n . Andere bekende n e v e l s , z o a l s de L a g u n e n e v e l, de Omeganevel en M 16 wa ren n e t zo in d r u k w e k k e n d . De s l u i e r n e v e l , een s u p e r n o v a - r e s t , i n h e t s t e r r e n b e e l d de Zwaan, konden we ook b e k i j k e n . D u id e l i j k w a ren de ' s l i e r t e n ' t e z i e n , d i e j e ook op f o t o ' s zo goed z i e t . V e r d e r namen we de R i n g n e v e l , de H a l t e r n e v e l en M 82 w a a r . A ll e m a a l even m o o i! H e t m o o i s t e o b j e c t d a t we d i e avond zagen was e c h t e r M 13, de b o l v o rm ig e s t e r h o o p i n H e r c u l e s . Wat een p r a c h t i g g e z i c h t ! A l s j e M 13 gewend b e n t w a a r t e nemen met een 6 cm k i j k e r , dan kun j e j e n a u w e l i j k s v o o r s t e l l e n w a t we g e z ie n hebben. Z e l f s de m o o i s t e f o t o ' s vanM 13 v a l l e n e r b i j in h e t n i e t . Een enorme k l o n t s t e r r e n ! E c h t a l l e e n maar s t e r r e n ! D ie a a n b l i k a l l e e n was de r e i s a l w a a rd .
D a n n y 's d r o o m : m eter
in
een
d oorsn ee,
te le s c o o p s p ie g e l lie t en orm e s tu k
nog g e s le p e n w o rd en , z ic h
Kijkertjes te koop M i s s c h i e n heb j e u i t h e t b o v e n s ta a n d e h e t id e e ge kre g e n d a t Danny en A r l e t t e gewoon hun hobby g e o e fe n e n , d a a r i n P u i m i c h e l . N i e t s i s e c h t e r m in d e r w a a r . A s t r o n o m ie i s n i e t a l l e e n hun ho bb y, maar ook hun w e r k . l e d e r e b e l a n g s t e l l e n d e kan een bezoek bre ng en aan de s t e r r e n w a c h t i n P u i m i c h e l . I n h e t h u i s van Danny en A r l e t t e i s een z o l d e r i n g e r i c h t a l s lo g e e r k a m e r . E r i s a l t i j d p l a a t s genoeg. V e r d e r z o r g e n Danny en A r l e t t e v o o r h e t e t e n en d r i n k e n . De v a k a n t i e s t e r r e n w a c h t zou j e dan ook m i s s c h i e n k u n n e n o m s c h r ijv e n a l s een a s t r o n o m i s c h e j e u g d h e r b e r g . H e t i s n a t u u r l i j k v a n z e l f s p r e k e n d d a t j e h i e r v o o r b e t a l e n m oet. Danny en A r l e t t e moeten e r immers van le v e n . A l s j e d a a r b e n t , kun j e g e b r u i k maken van a l l e a p p a r a t u u r w a a r o v e r de s t e r r e n w a c h t b e s c h i k t . Je k u n t waarnemen met de 40 cm k i j k e r o f e r d o o r f o t o g r a f e r e n . Je k u n t g e b r u i k maken van de s p e c i a l e a s t r o k a m e r a d i e n a a s t de 40 cm k i j k e r s t a a t o p g e s t e l d . V e r d e r b e s c h i k t de s t e r r e n w a c h t o v e r een Doka. Met de f i l m s en de o n t w i k k e l a a r (ook d a a r a a n w e z ig ) kun j e dus t e r p l e k k e j e f o t o ' s maken, o n t w i k k e l e n en a f d r u k k e n . Maar Danny d o e t meer. H i j m aakt z e l f s k o m p le te k i j k e r s en k a m e r a ' s . H i j m aakt ( g r o t e ) k i j k e r s op b e s t e l l i n g . De s p i e g e l s v o o r de ze k i j k e r s s l i j p t h i j z e l f . Ond er de woonkamer b e v in d z i c h dan ook een g r o t e w e r k p l a a t s w a a r de s l i j p i n s t a l l a t i e en d r a a i b a n k z i c h b e v in d e n . De k a m e r a 's d i e h i j m aakt z i j n a s t r o k a m e r a ' s , s p e c i a a l o n tw o rp e n v o o r h e t f o t o g r a f e r e n van s t e r r e n . Ze vangen v e e l l i c h t en hebben een g r o t e b e e l d h o e k . T e n s l o t t e m aakt Danny ook p r o t u b e r a n s e n k i j k e r s . Met deze k i j k e r s i s h e t m o g e l i j k de p r o t u b e r a n s e n van de zon t e z i e n . Zo t e r l o o p s hebben we a l even v e r t e l d d a t Danny en A r t l e t t e v a n u i t B e l g i ë v e r h u i s d e n en een s t e r r e n w a c h t bouwden i n P u i m i c h e l . D a t k l i n k t a l le m a a l h e e l g e m a k k e l i j k , maar z o a ls zo v a a k , de s c h i j n b e d rie g t. Met hun l a a t s t e g e l d hebben Danny en A r l e t t e hun h u i s i n P u i m ic h e l g e k o c h t . E i g e n l i j k kun j e van h u i s n i e t eens s p r e k e n . Toen Danny en A r l e t t e v e r h u i s d w a ren hebben ze de e e r s t e t i j d i t i een bouwval gewoond, met een le k k e n d dak en g a te n i n de muren. Met v e e l p i j n en m o e it e hebben ze z i c h d o o r de e e r s t e m o e i l i j k h e d e n heen g e s la g e n . Maar
daar geen
P u im ic h e l de
te
z ijn
zorgen reed s
m aar z o over. de
te
van een g la s
z ie n
Op een
m oet
m aakt Danny
heuvel
fu n d a m e n t e n g e l e g d
buiten voor
bouw en s t e r r e n w a c h t .
nog s t e e d s i s hun h u i s n i e t a f . Ook moe t j e a l s b e z o e k e r aan p u i m i c h e l n i e t op de h o l l a n d s e lu x e rekenen. . Danny en A r l e t t e hebben hun s t e r r e n w a c h t i n m i d d e ls onde rgeb rach t i n een v e r e n i g i n g . Ook de b u rg e m e e s t e r van h e t d o r p j e z i t i n h e t b e s t u u r . Na een p e r i o d e van t w i j f e l hebben de a n d e re be woners van P u i m ic h e l Danny en A r l e t t e he le m aal g e accepteerd.
De nieuwe JWG 'kijker ? De s t e r r e n w a c h t i n P u i m ic h e l kan dus a l l e e n b e s t a a n i n d i e n e r v o ld o e n d e o p d r a c h t e n komen v o o r t e l e s c o p e n en k a m e ra 's en e r v o ld o e n d e b e z o e k e rs komen. G e l u k k i g k r i j g t de s t e r r e n w a c h t s t e e d s meer b e k e n d h e id . N i e t a l l e e n u i t N e d e r la n d , maar ook u i t D u i t s l a n d en v o o r a l u i t B e l g i ë komen v e l e amat e u r a s t r o n o m e n . Om z i c h van een e c h t z e k e r b e s ta a n t e v e r z e k e r e n , i s Danny nu begonnen aan een u n ie k p r o j e c t . H i j g a a t n a m e l i j k een s p i e g e l k i j k e r bo u wen met een s p i e g e l van i e t s meer dan een m e t e r d o o rs n e d e !
Toch h a n d ig ,
z o 'n
e e n -m e t e r
s p i e g e l '.
H e t g l a s i s a l o v e r g e v lo g e n u i t A m e rik a en l i g t beneden i n de w e r k p l a a t s . Moet j e v o o r s t e l l e n , een s p i e g e l van een m e t e r ! E r z i j n p r o f e s s i o n e l e s t e r r e n w a c h te n met k l e i n e r e k i j k e r s . D i t p l a n , de k i j k e r en ho e e r g e b r u i k van gemaakt g a a t w o r d e n , i s dan ook u n i e k i n E u ro p a . M i s s c h i e n wel i n h e e l de w e re ld . Deze nie u w e k i j k e r komt op ee n h e u v e l t e s t a a n op een p a a r h o n d e rd m e t e r van D a n n y 's h u i s vandaan. De 40 cm k i j k e r s t a a t gewoon b u i t e n , ( h e t h e l e j a a r d o o r ! ) , maar deze k i j k e r k r i j g t een e c h t e k o e p e l. I k z e l f k r i j g a l de r i l l i n g e n a l s i k e r aan denk hoe mooi M 13 d o o r deze k i j k e r z a l z i j n . .Z o a ls D a n n y 's s to p w o o r d l u i d t : ' n i e t t e d o e n ' . . .
M i s s c h i e n ben j e i n m i d d e l s e n t h o u s i a s t geworden en w i l j e ook een bezoek bre ng en aa n Danny en A r l e t t e . We ra d e n h e t j e z e k e r aan. A l s j e een p a a r dagen b l i j f t i s h e t z e k e r een k e e r h e l d e r . Ook de omgeving i s e r b i j z o n d e r m o o i. P u i m ic h e l k i j k t u i t o v e r een s c h i t t e r e n d h e u v e lla n d s c h a p . Een v i j f t i g t a l k i l o m e t e r s v e r d e r o p l i g t de Gorge du V e r d o n , een s c h i t t e r e n d e b e r g k l o o f , ook w e l de Grand Canyon van Europa genoemd. We keken onze ogen u i t . V e r d e r s to n d e n we v e rb a a s d b i j de f l o r a en de fa u n a van d i t g e b i e d . We hebben een e c h t e s c h o r p i o e n g e z i e n , g e e l g e s t r e e p t e s p in n e n en we hebben k r u i d e n g e p l u k t d i e h e e r l i j k smaken door het v le e s . Maar h e t b e l a n g r i j k s t e b l i j f t n a t u u r l i j k de s c h i t t e r e n d e s t e r r e n h e m e l . De wa arn em in gso m sta ndd ig h e d e n z i j n e r w e r k e l i j k h e e l go ed . En met de a p p a r a t u u r op de s t e r r e n w a c h t kan een a s t r o n o m is c h e v a k a n t i e b i j n a n i e t m i s l u k k e n . A l s j e meer i n f o r m a t i e w i l t hebben kun j e a l t i j d n a a r U n iv ersu m s c h r i j v e n . N a t u u r l i j k kun j e ook Danny en A r l e t t e z e l f s c h r i j v e n . H e t a d re s i s : Danny C a rdoen, La Rem ise, P u im ic h e l, 04700 O r a i s o n , F r a n k r i j k P u i m ic h e l z i e t j o u t e g e m o e t, en w i j jo u w e n t h o u s ia s te v e rh a le n ! P e te r V eenstra
De o r io n n e v e l, g e fo to g ra fe e rd d o o r d e 40 cm . N ew ton t e l s c o o p . Op d e v o o rg ro n d z ie
ie
de a s tr o -
k a m era , naast
d ie
deze
le s c o o p
te
sta a t
o p g e s t e l d . Ook ji j
kunt daar
m ee fo t o g r a fe re n :
D i t k e e r eens geen s t u k j e o v e r a k t i v i t e i t e n van a f z o n d e r l i j k e a f d e l i n g e n , maar een o v e r een g r o o t g e z a m e l i j k g e b e u re n : de k o n t a k t r a a d v e r g a d e r i n g . Deze k o n t a k t r a a d v e r g a d e r i n g i s een b i j e e n k o m s t van de k o n t a k t p e r s o n e n van on ze a f d e l i n g e n , a f g e v a a r d i g d e n van c om m is s ie s en h e t h o o f d b e s t u u r . H i j w e rd 8 en 9 s e p te m b e r gehouden i n een kam p e e r b o e r d e r i j i n Woudenberg en d i t was e i g e n l i j k i e t s b i j z o n d e r s . H e t was n a m e l i j k a l w e er v i j f j a a r g e le d e n , d a t e r v o o r h e t l a a t s t v o o r een k o n t a k t r a a d v e r g a d e r i n g een h e e l weekend w e rd u i t g e t r o k k e n . Hoge k o s t e n en een g e r i n g e re s p o n s u i t de a f d e l i n g e n n o o p te n h e t t o e n m a l i g e b e s t u u r een e i n d t e maken aa n een t o t dan t o e j a a r l i j k s e t r a d i t i e . I n h e t k a d e r van ' h e t j a a r van de a f d e l i n g e n ' le e k h e t e c h t e r n u t t i g w e er ee ns een heel weekend b i j e l k a a r t e komen en t e p r a t e n o v e r a k t i v i t e i t e n , p ro blem en en p la n n e n van a f d e l i n g e n en h o o f d b e s t u u r . En n u t t i g was h e t z e k e r ! We vonden h e t z e l f s zo g e s la a g d , d a t we nu z e k e r n i e t w e e r v i j f j a a r z u l l e n w a c h te n om d i t t e h e r h a l e n . Janmer was v/el d a t e r toch v r i j veel a fd e lin g e n v e rs te k li e t e n g a a n , d i e we z e k e r v e r w a c h t hadd en . Wel aa nw ezig w a ren de a f d e l i n g e n A l m e l o / W i e r d e n / R i j s s e n , A m e r s f o o r t , C u le m b o rg , Den B o s c h , Den Haag, D o r d r e c h t , H a a rle m , T i e l , T i l b u r g , U t r e c h t , W estB r a b a n t , Z a a n s t r e e k , Z e e l a n d , Z o e te rm e e r en de nie uwe a f d e l i n g i n o p r i c h t i n g Z e v e n a a r . Een aa n t a l a f d e l i n g e n kwam met twee p e r s o n e n , z o d a t we i n t o t a a l t o c h met r u i m d e r t i g pe rs o n e n wa ren . Waar hebben we d i t weekend z o a l o v e r gesproken? A l l e r e e r s t h i e l d D i k van den O u d e n a ld e r een p r a a t j e o v e r de opbouw van de s t e r r e n k u n d e - v e r e n i g i n g e n i n ons l a n d . Daarna we rd e r gesproken o v e r de a f d e l i n g s h a n d l e i d i n g . Deze was w e l l i s w a a r nog n i e t he le m a a l a f , maar de id e e ë n d i e v o o r t kwamen u i t de g e s p r e k k e n e r o v e r kunnen b i j h e t a f r o n d e n e r v a n g e b r u i k t w o rde n. In de z e l f d e g r o e p j e s w a a r i n de h a n d l e i d i n g doorgenomen w e r d , we rd ook g e s p ro k e n o v e r de a f z o n d e r l i j k e a f d e l i n gen. Le uke a k t i v i t e i t e n en s p e c i f i e k e problemen kwamen h i e r aan bo d en konden desnoods l a t e r met de h e l e g ro e p b e s p ro k e n w o rd e n . D o or h e t h o o f d b e s t u u r w e rd een nieuwe d e c l a r a t i e r e g e l i n g ge p r e s e n t e e r d aan de v e r g a d e r i n g d i e v o o r a l i n h e t v o o r d e e l i s van de k l e i n e r e a f d e l i n g e n . V e r d e r we rd e r g e s p ro k e n o v e r een p r o p a g a n d a - a k t i e i n de a f d e l i n g e n , d i e nog d i t j a a r moe t b e g in n e n en de m o g e l i j k h e i d om samen met de l a n d e l i j k e JWG a f d e l ingskam pen ' o p m a a t' t e o r g a n i s e r e n . Veel a f d e l i n g e n w i l l e n g ra a g een e i g e n kamp, maar d u rv e n d i t n i e t a a n . A f h a n k e l i j k van de wensen van de a f d e l i n g w i l de l a n d e l i j k e JWG h i e r v o o r t a a n v e e l o f w e i n i g aa n m ee he lp e n. W ilm a r M in ke van de w a a rn e m in g sco m m issie s p r a k met de a a nw ezig en o v e r h e t waarnemen i n de a f d e l i n g e n . H e t b l i j k t d a t h i e r e i g e n l i j k v e e l t e w e i n i g aan gedaan w o r d t . Aanpakken dus en v o o r t a a n waarnemin gen i n s t u r e n ! H e t weekend b e s to n d n a t u u r l i j k n i e t a l l e e n u i t deze m in o f meer ' b e s t u u r l i j k e ' d i n g e n . H e t t e g e n d e e l. P e t e r V e e n s t r a h i e l d t e r a f s l u i t i n g een p r a a t j e o v e r k o s m o lo g ie en v e r d e r was e r g e d u r e n de deze twee dagen r u i m de t i j d om t e k l e t s e n o v e r van a l l e s en nog w a t , w a a r b i j w e l id e e ë n werden u i t g e w i s s e l d en nieuwe k o n t a k t e n g e le g d . En d a t i s m i s s c h i e n nog wel h e t b e l a n g r i j s t e van a l l e s . V oor a l l e aa nw ezig en was h e t een i n s p i r e re n d weekend. T o t de v o lg e n d e k e e r ! Edwin M a t h l e n e r
•\
©
9 *. ’
Wubbo Ockels De a f d e l i n g Amsterdam h e e f t 1984 u i t g e k o z e n om h e t 1 5 - j a r i g b e s ta a n t e v i e r e n , en na een ge s la a g d a f d e li n g s k a m p en een ju b ile u m n u m m e r van h e t a f d e l i n g s b l a d , kwamen de a c t i v i t e i t e n op een h o o g t e p u n t op 22 o k t o b e r . Toen n a m e l i j k kwam de e e r s t e N e d e rla n d s e a s t r o n a u t , Wubbo O c k e l s , s p e c i a a l vanwege h e t j u b i leum n a a r Amsterdam. De a u l a van de s c h o o l , w a a r i n de b i j e e n k o m s t ge houden zou w o rd e n , z a t t e g e n a c h t u u r a l goed v o l . Meer dan 200 mensen w a ren gekomen, w a a r o n d e r n a t u u r l i j k n i e t a l l e e n JW G -e rs, maar ook v e e l a n d e r e mensen d i e op de b e r i c h t e n i n de k r a n t e n en op de r a d i o op h e t eve nem ent wa ren afg ekom e n. De a s t r o n a u t z e l f keek een b e e t j e v e r baasd i n de z a a l t o e n h i j h e t podium o p l i e p , w a n t z o v e e l o u d e re mensen had h i j n i e t v e r w a c h t! Wubbo O c k e ls begon met een d i a - s e r i e o v e r de S p a c e - S h u t t l e , d i e h i j v o o rz a g van een u i t g e b r e i d commentaar. Na de pauze d r a a i d e h i j een f i l m o v e r de l a a t s t e S p a c e - S h u t t l e v l u c h t , d i e h i j oo k van commentaar v o o r z a g . H i j v e r t e l d e z o ' n b e e t j e w a t ee n ' w e t e n schaps a s t r o n a u t ' (w a n t zo noemt h i j z i c h z e l f ) nou i n de S p a c e - S h u t t l e v o o r w e rk t e doen h e e f t , en d a t b l e e k h e e l v e e l t e z i j n . H i j l i e t ook nog e n k e l e d i a ' s z i e n o v e r hoe de a a r d e e r u i t z i e t g e z ie n v a n u i t de S p a c e - S h u t t l e . Veel t i j d b e s te e d d e h i j ook aan h e t beantw oord en van v ra g e n van mensen i n de z a a l . En d a t was heel l e u k , w a n t d i e v ra g e n v a r i ë e r d e n v a n : ‘ Hoe z i t d a t met de aanmaak van w i t t e b l o e d l i c h a a m p j e s i n de r u i m t e ' , t o t : ' H é Wubbo, hoe m oe t j e nou n a a r de WC a l s e r geen z w a a r t e k r a c h t i s ? ' . A l met a l was h e t o n t z e t t e n d a a r d i g om de a s t r o n a u t t e z i e n en t e h o r e n . Vaak v l i e g t h i j met p r i v é v l i e g t u i g j e s van z ' n w e r k n a a r h u i s ( i n M a a s t r i c h t ) , h i j k e n t a l l e t e c h n i s c h e s n u f j e s en i s één van de b e s t b e t a a l d e mensen i n N e d e r la n d . En nu s p r a k h i j v o o r de JWG a l s een man d i e j e b i j w i j z e van s p r e k e n ' s morgens b i j de b u s h a l t e te g e n zou kunnen komen. De a f d e l i n g Amsterdam , w a arva n h e t b e s t u u r na t u u r l i j k wel een b e e t j e t r o t s was d a t Wubbo j u i s t b i j hén la ngskwam , k r e e g ook nog v e e l k a d o o t j e s en f e l i c i t a t i e s van a l l e r l e i a n d e re a f d e l i n g e n , de N .V .W .S . en van v o l k s s t e r r e n w a c h t e n . Wubbo O c k e ls h o e f d e na a f l o o p ook geen v e r g o e d i n g t e h e b b e n : ' B e s t e e d t d a t maar aan een le u k a s t r o n o m i s c h d o e l v o o r de a f d e l i n g ' , z e i h i j . De a f d e l i n g Amsterdam i s nog n i e t h e le m a a l u i t g e f e e s t . E in d november w o r d t h e t j u b i l e u m j a a r e c h t a f g e s l o t e n met een b i j e e n k o m s t (m e t G o v e rt S c h i l l i n g en zo ) en d a arn a een b a r b e c u e en een f e e s t . Andere a f d e l i n g e n z i j n d a a r ook welkom . Je moe t a l s j e la n g s w i l t komen maar even kont a k t opnemen met de k o n t a k p e r s o o n .
S t i j n T e rlin g e n
astronomische kalender
DECEMBER . FEBRUARI Kwartaal overzicht MERCURIUS. Oe k l e i n e p l a n e e t M e r c u r i u s i s e i n d december w e er t e bew o nde ren ; om p r e c i e s t e z i j n v a n a f 22 de cem ber. J e moe t da n ' s o c h t e n d s k i j k e n . J e z i e t de p l a n e e t dan l a a g boven de h o r i z o n i n h e t z u i d o o s t e n . Op 3 j a n u a r i 1985 b e r e i k t M e r c u r i us z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e , en i s i n h e t b e g i n van deze maand nog z i c h t b a a r . I n f e b r u a r i z a l j e hem n i e t a a n t r e f f e n . VENUS. De p l a n e e t Venus w o r d t s t e e d s m o o i e r , o f a n d e r s g e ze g d : s t e e d s h e l d e r d e r (v a n m a g n itu d e - 3 , 6 t o t - 4 , 3 ) . B i j h e t s c h e m e r ig worden i s z i j t e z i e n a l s ee n h e l d e r e a v o n d s t e r i n h e t z u i d w e s t e n . Venus g a a t maar een p a a r u u r na de zon o n d e r . Op 22 j a n u a r i b e r e i k t z i j h a a r g r o o t s t e e l o n g a t i e , h e t v e r s t van de z o n . I n f e b r u a r i i s z i j i n h e t w e ste n t e z i e n en v e r d w i j n t i e t s m in d e r dan v i e r u r e n na de zon o n d e r de h o r i z o n . L e t eens op de p o s i t i e s met M ars. MARS. De r o d e p l a n e e t i s ' s avonds i n h e t z u id w e s t e n t e z i e n . Mars i s a a n z i e n l i j k l i c h t z w a k k e r dan V en us . Deze twee p l a n e t e n b e v in d e n z i c h o v e r i g e n s deze maanden d i c h t b i j e l k a a r . Z i e d a a r v o o r de f i guren. JUPITER. I n de e e r s t e twee weken van december kan j e J u p i t e r nog n e t z i e n bo ven de z u i d w e s t e l i j k e h o r i z o n , even n a d a t de zon i s o n d e rg e g a a n . Daarna z a l h i j v e r d w i j n e n i n de z o n n e g lo e d . Op 14 j a n u a r i 1985 i s de p l a n e e t i n c o n j u n c t i e met de zon. Aan h e t e i n d van f e b r u a r i w o r d t J u p i t e r ' s m orgens, l a a g i n h e t z u i d o o s t e n , w e er z i c h t b a a r . J u p i t e r h e e f t een m a g n itu d e van - 1 , 5 . SATURNUS. K o r t v o o r zonsopgang v i n d j e S a t u r n u s bo ven de o o s t e l i j k e t o t z u i d o o s t e l i j k e h o r i z o n . De p l a n e e t h e e f t een m a g n itu d e van 0 , 8 . De p l a n e e t d i e z i c h i n h e t s t e r r e n b e e l d Weegschaal b e v i n d t z a l z i c h i n de maanden j a n u a r i en f e b r u a r i g e l e i d e l i j k van de zon v e r w i j d e r e n en w o r d t dus b e t e r z i c h t b a a r . Aan h e t e i n d van h e t k w a r t a a l i s h i j t e z i e n a l s een ' s t e r ' van m a g n itu d e 1. METEOREN. I n de maand december z i j n twee zwermen a c t i e f : de G em in id en en de U r s i d e n . De G emin id en z i j n a c t i e f van 7 t o t 16 decem ber. De zwerm, d i e
v a n u i t een p u n t i n h e t s t e r r e n b e e l d T w e e lin g e n l i j k t te o n tv lu c h te n , b e r e ik t z i j n g ro o ts te a c t i v i t e i t o m s tre e k s 14 de cem ber. H e t z i j n v r i j s n e l l e m e te o re n met k o r t e s p o r e n . T i j d e n s h e t maximum z u l j e e r e n k e l e t i e n t a l l e n p e r u u r kunnen waarnemen. Je z u l t wel v ro e g i n de avond moeten k i j k e n , omdat l a t e r i n de n a c h t de maan g a a t s t o r e n en dan z u l j e de zwakke m e te o re n n i e t meer z i e n . B i j de U r s id e n -z w e r m heb j e g e l u k k i g geen l a s t van de maan. De U r s i d e n z i j n a c t i e f van 17 t o t 24 december. H e t maximum i s r o n d 21 december. De U r s id e n - z w e rm i s n i e t zo s p e c t a c u l a i r a l s de G e m in id e n : e r v e r s c h i j n e n o n g e v e e r 10 m eteo ren per uu r. I n j a n u a r i hebben we dan nog de B o ö t i d e n . Z i j z i j n a c t i e f van 1 t o t 5 j a n u a r i met h e t maximum op 3 j a n u a r i . T i j d e n s h e t maximum kun j e e n k e l e t i e n t a l l e n m e te o r e n p e r u u r waarnemen; z i j hebben la n g e s p o r e n . H e la a s z a l de maan de ze p r e t b e derven!
December______________________ 8 19h. Mars t r e k t d o o r h e t s t e r r e n b e e l d Steenbok en p a s s e e r t vanavond de s t e r i o t a . D i t i s ee n s t e r r e t j e van m a g n itu d e 4 , 3 . B e k i j k deze sam enstand met een k i j k e r o f een p r i s m a k i j k e r om ee n u u r o f 19. 21 De maan s t a a t i n de b u u r t van M e r c u r i u s . A l s j e met j e p r i s m a k i j k e r ' s o c h t e n d s k i j k t , z i e j e de m a a n s ik k e l e r v l a k b i j , l a a g i n h e t z u id o o s te n . 21 B e g in van de w i n t e r . Om 17h23m MET b e r e i k t de zon h e t w i n t e r p u n t van de e c l i p t i c a , met a n de r e w o o rd e n : Op h e t n o o r d e l i j k h a l f r o n d van onze a a r d e z i j n de dagen h e t k o r t s t . 26 I n de v ro e g e a vo n d u re n t r e f j e M a r s , Venus en de Maan b i j e l k a a r . Je v i n d t ze boven de z u i d w e s t e lijk e h o riz o n .
Januari_______________________ 3 14h M e r c u r i u s b e r e i k t z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e . ' s Morgens kan j e hem i n h e t z u i d o o s t e n waarnemen 3 De a a r d e s t a a t nu h e t d i c h t s t b i j de zon! 16 8 h . De maan i n c o n j u n c t i e met S a t u r n u s . B e k i j k deze sam enstand v o o r h e t a a n b re k e n van de dag. 22 3h. Venus i n h a a r g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e . D i t b e t e k e n t d a t w i j vandaag Venus h e t v e r s t t e n o o s t e n van de zon z i e n . Omdat Venus t e n o o s t e n van de zon s t a a t , z i e n we h a a r ' s avonds i n h e t w e s t e n . 28 Venus en Mars d i c h t b i j e l k a a r . De twee p l a n e t e n z i j n ' s avonds i n h e t z u i d w e s t e n te z ie n . ( z ie fig u u r)
Februari_______________________ 19 8 h . M e r c u r i u s i n b o v e n c o n j u n c t i e . Van de Aarde a f g e z ie n b e v i n d t de p l a n e e t M e r c u r i u s z i c h nu ' a c h t e r ' de z o n . S p o e d ig z a l h i j w e e r ' s avonds z i c h t b a a r w o rd e n . 26 Venus i s vandaag op h a a r h e l d e r s t , n a m e l i j k m a g n itu d e - 4 , 3
De sterren h em el om 2 3 uur. ren
z ijn
in
ja n u a r i
De s te rre n k a a rt i s
1984
d o o r W il
De lic h tz w a k s te s t e r
g e te k en d
T ir io n .
v a n m a g n it u d e 4 , 5
HERCULES
DRAAK
KLEINE BEER JACHTHONDEN
H O O FD H AAR V A N BERENICE
GROTE BEER
GIRAFFE
O ost
MAAGD
1 *® M
KLEINE LEEUW Cap«lla
DRIEHOEK
LYN X
Regulus P o llu i) ■UNGEN •
H yaden
SEXTANT
KREEFT
/
STIER
KLEINE HOND W A LV IS
W ATERSLANG
ORION
EENHOORN
KO M PAS
ERIDANUS
A HTERSTEVEN OVEN HAAS GROTE HOND
T a b e l 1. T i j d s t i p p e n v o o r z o n s o p k o m s t, z o n son de rg an g en de v e r s c h i l l e n d e s c h e m e r in g e n . T i j d e n s de b u r g e r l i j k e s c h e m e r in g s t a a t de Zon m in d e r dan 6 g r a d e n o n d e r de h o r i z o n . T i j d e n s de a s tr o n o m i s c h e i s d i t meer dan 12 g r a d e n . T i j d s t i p p e n gegeven i n MET.
d a tu m
b e g in
a str.
s c h e m e r in g d ec
ja n
fe b
2
b e g in b u rg .
zon op
zon o n d er
e in d e
b .s .
e in d e
a .s
s c h e m e r in g
6h23m
7h46m
8h26
16h31m
1 7 h llm
18h35m
12
6
33
7 58
8
16 27
17 08
18 33
22
6 40
8 05
8 46
16
17
18 39
17h l8m
18h43m
50
17 30
18 54
1
38
30
11
6h43m
8h07m
8h48
16h38m
11
6 41
8 05
8 45
16
21
6
35
7 57
8 36
17 06
17 45
19 07
31
6 25
7 45
8 22
17 24
18 01
19 22
6 h l8 m
7h38m
8h l4 m
17h33m
1 8 h l0 m
19h30m
15
6 02
7 21
7 56
17
52
18 27
19 46
25
5 43
7 01
7 36
18 11
18 45
20 03
5
Vragenrubriek voor jongeren
N
Ronald Naar
B e s t e JWG-ers H i e r i s i e dan w e e r : de v r a g e n r u b r i e k . D itm a a l met de u i t s l a g e n van de twee l a a t s t e a f l e v e r i n g e n , de a n tw o o r d e n van de l a a t s t e k e e r en n a t u u r l i j k de nieuwe v r a g e n .
nog t o t 1994 w a c h te n om de e e r s t v o l g e n d e zon s v e r d u i s t e r i n g i n N e d e r la n d t e kunnen z i e n ( a l s h e t da n t e n m i n s t e h e l d e r i s ) .
Uitslagen U i t s l a g zomernummer 10 p u n t e n : 9J p u n t : Marc Dubbeldam, H a r d in x v e ld - G ie s s e n d a m (19 70 ) 9 p u n t e n : L i l y K a n s e l a a r , Rhoon (19 67 ) 8J p u n t : J u r r i e n V e e n h u is , Bennekom (1 9 70 ) 7 ' p u n t e n : G j a l t R e it s m a , Den Haag (19 74 ) M a r t i j n V i s s e n b e r g , P i j n a c k e r (1 9 74 ) Tom van R i j s w i j k , B i e z e n m o r t e l (19 71 ) U i t s l a g h e rfs t n u m m e r 10 p u n t e n : 9 p u n t e n : Eugène v . d . P i j l l , Leusden (1974) Mark V e r h e i j e n , Emmeloord (19 69 ) D i r k de B r u y n , Doorn (19 66 ) 8J p u n t : Marc Dubbeldam, H a r d in x v e ld - G ie s s e n d a m (1970) R o b e r t K l e i n - D o u w e l , W ie rd en (19 69 ) 8 p u n t e n : M a r t i j n V i s s e n b e r g , P i j n a c k e r (19 70 ) E e l c o de L a n g e , Haaksbergen ( 1 9 7 0 ) Eddy W e n t in g , Wehl (19 70 ) 1\ p u n t : J e r o e n Kim , G ro n in g e n (19 69 ) 7 p u n t e n : F r e d d i e H a s selm a n, A a l s t - W a a l r e (19 73 ) A rn a u d H e s s e l i n k , ' s H e e re n b e rg (19 72 ) J e r o e n de J o n g , Krommenie (19 71 ) A r i e V u y k , K rim p en a / d I J s s e l (1 9 69 ) Ondanks h e t g e r i n g e a a n t a l i n z e n d in g e n i s e r t o c h een p r i j s j e v e r l o o t , de g e l u k k i g e i s : G j a l t R e its m a u i t Den Haag. G e f e l i c i t e e r d G j a l t , b i n n e n k o rt k r i j g j e j e p r i j s j e th u is g e s tu u rd .
A n tw o o rd e n 1 . A s tron om en hebben h e t l i c h t j a a r a l s a f s t a n d s m aa t b e d a c h t om dat de a f s t a n d e n i n h e t h e e l a l zo o n t z e t t e n d g r o o t z i j n . Je mee t de a f s t a n d A m s te r dam - P e k in g ook n i e t i n m i l i m e t e r s ! 2 . De v r a a g was g e d e e l t e l i j k w e g g e v a l l e n , g e l u k k i g be g re p e n j u l l i e w a t e r had moeten s t a a n : hoe komt h e t d a t e r n i e t i e d e r e maand een z o n s v e r d u i s t e r i n g i s . I e d e r e maand s t a a t de nie u w e maan t u s s e n de a a r d e en de z o n , e c h t e r n i e t a l t i j d p r e c i e s op één l i j n . Met m o e i l i j k e w o o rd e n : h e t b a a n v la k van de maan m aakt een ho ek met de e c l i p t i c a . S l e c h t s a l s h e t nieuwe maan i s én de maan i n een knoop ( s n i j p u n t maanbaan met e c l i p t i c a ) s t a a t , t r e e d t e r een z o n s v e r d u i s t e r i n g op. D a ar kom t nog b i j d a t de schaduw d i e de maan op de a a rd e w e r p t nogal k l e i n i s , zodoende z a l een z o n s v e r d u i s t e r i n g s l e c h t s op ee n k l e i n g e d e e l t e van de a a r d e z i c h t b a a r z i j n . Daarom moeten w i j
In
deze s itu a tie
en
N ie u w e Maan n i e t
dus ook geen knoop z ic h dan
in
s t a a t d e M aan t i j d e n s in
een
v e r d u is te r in g
knoop.
V o lle
E r v in d t
p la a ts .
nu
B evon d de
p u n t A o p m om ent v a n N i e u w e Maan
zouden we e e n
z o n s v e r d u is te r in g
z i e n . ________
3 . H e t g r o o t s t e s t e r r e n b e e l d i s de W a t e r s la n g met een o p p e r v l a k t e van 1303 v i e r k a n t e g ra d e n . Op de tweede p l a a t s s t a a t de Maagd (1 2 9 4 v i e r k a n t e g r a d e n ) en op de d e r d e p l a a t s de G r o te Beer (1280 v i e r k a n t e g r a d e n ) . 4 . De d i c h t e a t m o s f e e r van Venus i s b e t e r d o o r la a tb a a r voor k o rtg o lv ig e s t r a li n g (bv. li c h t ) dan v o o r l a n g g o l v i g e s t r a l i n g z o a l s w a rm te . Zodoende kan h e t V e n u s o p p e rv la k n i e t de warmte k w i j t d i e h e t u i t s t r a a l t , de ze w arm te w arm t dus de a t m o s f e e r v e r d e r op z o d a t hoge t e m p e r a t u r e n o n t s t a a n . Op Venus i s h e t dan ook z o ' n 474 C vanwege d i t b r o e i k a s e f f e c t . D ie wa rmte d i e h e t V e n u s o p p e r v la k k w i j t w i l , w a a r komt d i e vandaan? Nu. Venus w o r d t d o o r a l l e r l e i z o n n e s t r a l i n g a l s h e t w a re opgewarmd, de a a rd e tro u w e n s o o k , a l l e e n kan de a a rd e h a a r w arm te b e t e r k w i j t omdat de a a r d s e a t m o s f e e r n i e t z o v e e l warmte v a s t h o u d t . 5 . M e r c u r i u s en P l u t o hebben (n a ge noe g) geen d a m p k r in g , vanwege hun g e r i n g e massa hebben ze t e w e i n i g a a n t r e k k i n g s k r a c h t om een d a m p k rin g v a s t t e houden. 6 . Wanneer we een s t u k j e i j z e r i n s t e e d s k l e i n e r e s t u k j e s b r e k e n en h i e r een h e l e t i j d mee d o o r gaan zouden we u i t e i n d e l i j k één h e e l k l e i n ( z e l f s m et de g r o o t s t e m ic r o s c o o p n i e t z i c h t b a a r ) i j z e r b o l l e t j e o v e rh o u d e n : een i j z e r a t o o m . E lk s c h e i k u n d i g e le m e n t b e s t a a t u i t ato m e n, zo heb j e b v . z w a v e la to m e n , z u u r s t o f a t o m e n , lo od atom en enz. 'A to om " komt u i t h e t G r i e k s w a a r h e t ‘ o n d e e lb a a r ' b e t e k e n t , v r o e g e r d a c h t men d a t atomen in d e r d a a d o n d e e lb a a r w a r e n . L a t e r b l e e k d a t e r nog k l e i n e r e d e e l t j e s z i j n : e l k atoom i s opgebouwd u i t p r o t o n e n , e l e c t r o n e n en n e u t r o n e n , ( d e JWG h e e f t een in te r e s s a n t e b r o c h u re : 'H e t A to o m '). 7 . S f e r i s c h e en c h r o m a t is c h e a b e r r a t i e z i j n l e n s fo u te n d ie on sche rpte vero orza ken. ( A b e r r a tie be t e k e n t a f w i j k i n g ) . C h r o m a t is c h e a b e r r a t i e w o r d t
ook w e l k l e u r s c h i f t i n g genoemd: v e r s c h i l l e n d e k l e u r e n l i c h t worden d o o r een l e n s op v e r s c h i l l e n de w i j z e ge b ro ke n z o d a t z e ook v e r s c h i l l e n d e b r a n d p u n t e n hebben ( o n s c h e r p t e ) . S f e r i s c h e a b e r r a t i e o n t s t a a t d o o r de r o n d e , b o l v o rm ig e vorm van de le n s w a a r d o o r s t r a l e n d i e op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n van de le n s v a l l e n op een v e r s c h i l l e n d e m a n ie r g e b r o k e n w o rd e n . T e g e n w o o rd ig kunnen v e e l l e n s f o u t e n g e c o r r i g e e r d worden d o o r i n p l a a t s van één e n k e l e l e n s een l e n z e n s t e l s e l t e g e b r u i k e n . Zo h e e f t de JWGk i j k e r een a c h r o m a t i s c h o b j e c t i e f , een o b j e c t i e f g e c o r r i g e e r d v o o r c h r o m a t is c h e a b e r r a t i e . 8 . H e t g e o c e n t r i s c h w e r e l d b e e l d s t e l t de a a r d e i n h e t m id den van h e t z o n n e s t e l s e l en van h e t h e e l a l . A l l e p l a n e t e n d r a a i e n v o lg e n s de ze t o t na de m id de leeuw en g e h u ld i g d e o p v a t t i n g r o n d de a a r d e . De zon i s dan ook één van d i e p l a n e t e n . 9 . De maan d r a a i t i n een e l l i p s v o r m i g e baan rond de a a r d e , h a a r b a a n s n e lh e id i s dan ook n i e t a l t i j d g e l i j k . H i e r d o o r v e r t o o n t z i j ons k l e i n e s t u k j e s van h a a r a c h t e r k a n t . ( L e n g t e l i b r a t i e ) D o o r d a t de m aansevenaar een k l e i n e hoek m aakt met h e t b a a n v la k van de maan o n t s t a a t de l i b r a t i e i n de b r e e d t e . 10. Met b e h u lp van een ( m e c h a n is c h ) p l a n e t a r i u m z o a ls h e t p l a n e t a r i u m van E i s e E i s i n g a i n F r a n e k e r , worden de p la n e e t b e w e g in g e n om de zon op w a re s n e l h e i d n a g e b o o t s t . E i g e n l i j k i s h e t een heel in g e w ik k e ld uu rw e rk. Het Z e is s - p la n e ta r iu m i n Amsterdam m a a k t g e b r u i k van een p r a c h t i g e p r o j e c t o r d i e a l h e t z i c h t b a r e aan de hemel kan p r o j e c t e r e n op een k o e p e l. Zo kun j e , e v e n t u e e l i n v e r s n e l d tem po , a l l e r l e i p l a n e e t b e w e g in g e n z i e n , h e t opkomen en on dergaan van de z o n , maan en s t e r r e n , sam e nstan de n, k o r t o m de m o e it e van een bezoek w a a rd .
den
v e r s c h ille n d
s c h e r p b ra n d p u n t
4 . Wat z i j n z i j op?
De stralen A en
gebrok en
en
van p u n t A
B w or
vorm en e e n o n to t
punt B.
z o n n e f a k k e l s ? Waar op de zon t r e d e n
5 . Wat v e r s t a a t men o n d e r s p o r a d i s c h e m eteoren? 6 . Hoe komt h e t d a t kometen ge du re n d e hu n b e s ta a n i n h e l d e r h e i d afnemen? 7 . V e r t e l eens w a t o v e r de o z o n - l a a g i n onze d a m p k r in g . 8 . Waarom d u u r t een s y n o d i s c h e maand l a n g e r dan een s i d e r i s c h e maand, (maak e v e n t u e e l een t e k e n in g e tje ) 9 . I n w e lk e r i c h t i n g o o s t n a a r w e s t) moe t om de a a r d e d r a a i e n . i s een kun stmaan d i e op a a rd e b l i j f t .
(v a n w e s t n a a r o o s t o f van een g e o s t a t i o n a i r e s a t e l l i e t Een g e o s t a t i o n a i r e s a t e l l i e t s t e e d s bo ven h e t z e l f d e p u n t
10. Wat i s een p u l s a r ?
Nieuwe vragen 1 . Noem een a a n t a l o o rz a k e n waarom Venus v o o r ons een o n l e e f b a r e p l a n e e t i s . 2 . Welke s t e r z a l o v e r een p l a t o n i s c h j a a r d i c h t b i j de n o o r d e l i j k e h e m elpoo l s ta a n ? 3 . Van w e l k s t e r r e n b e e l d i s Regulus de h e l d e r s t e ste r?
S fe r is c h e a b e r r a tie :
'
H e t w e e r i n N e d e r la n d , w i s s e l e n d b e w o l k t , d o o r : G .P . Können ( r e d a c t i e ) 143 p a g i n a ' s P r i j s : /3 4 ,5 0 U i t g e v e r : Thieme Z u tp h e n 1983. De JWG i s een w e r k g r o e p van de N e d e r la n d s e V e r e n i g i n g v o o r Weer- en S t e r r e n k u n d e (NVWS), maar h e t o n d e r d e e l weerku nde komt e r i n de JWG maar b e k a a id van a f . Ten o n r e c h t e v i n d i k . Denk a l l e e n maar eens aan de i n v l o e d d i e h e t w e er op h e t waarnemen h e e f t . Daarom ben i k me w a t meer i n de weerku nde gaan v e r d i e p e n . I k ben begonnen met h e t bo ek ' H e t w e e r i n N eder l a n d ' , w a a r i n met name de w e e r k u n d ig e v e r s c h i j n s e l e n van N e d e r la n d ( w a t de t i t e l a l z e g t ) worden b e h a n d e ld . I n h e t e e r s t e h o o f d s t u k w o r d t een o v e r z i c h t gegeven van h e t k l i m a a t d o o r de eeuwen heen met o . a . de i j s t i j d e n . I n h e t tweede h o o f d s t u k w o r d t b e s c h r e v e n hoe ons k l i m a a t t o t s t a n d k om t. H e t v o lg e n d e h o o f d s t u k g a a t h i e r d i e p e r . o p i n . D i t h o o fd s tu k i s e rg m o e i l i j k . In h o o fd s tu k v i e r worden t e m p e r a t u u r , w i n d , b e w o l k i n g e . d . b e s p r o k e n . H i e r kwam i k e r a c h t e r d a t a l l e n e e r s l a g , op
Z o , d a t w a re n ze w e e r . I k ho op d a t e r d i t ' k e e r w a t meer van j u l l i e meedoen'. S l a e r g e r u s t w a t b o e k e n , t i j d s c h r i f t e n ( b i j v o o r b e e l d U n iv e rs u m s '.) op n a , zo l e e r j e e r ook nog w a t v a n . S t u u r de o p l o s s i n g e n v o o r 15 december n a a r : Ronald N a a r , B u r g h . v . d . B e r g h s t r a a t 19, 6512 DD N ijm e g e n . V e r g e e t n i e t j e naam, w o o n p la a t s en g e b o o r t e j a a r op de e n v e l o p t e s c h r i j v e n .
h a ge l n a , a l s sneeuw u i t de w o lk e n v a l t . H o o f d s t u k v i j f b e h a n d e l t de N e d e rla n d s e w e e r r e c o r d s en v e r g e l i j k t ze met de w e r e l d r e c o r d s . I n h e t l a a t s t e h o o f d s t u k worden de i n v l o e d e n van h e t w e e r op de mens b e h a n d e l t . H e t bo ek e i n d i g t met een re e k s t a b e l l e n - i e t s w a a r een c o m p u te rb e z i t t e r nog w e l i e t s l e u k s mee kan do e n - een w o o r d e n l i j s t , l i t e r a t u u r v e r w i j z i n g en een r e g i s t e r . H e t i s een e r g i n t e r e s s a n t boek w a t j e e r g v e e l l e e r t o v e r h e t w e e r . Maar h e t i s n i e t m a k k e l i j k . D i t boek v e r e i s t e n i g e v o o r k e n n i s i n de w e e rk u n d e . Datgene w a t i k op de m i d d e l b a r e s c h o o l g e l e e r d had b l e e k v o l d o e n d e . H ierm ee komt ook meteen de g r o o t s t e b e p e r k i n g n a a r v o r e n . D i t boek i s n i e t v o o r j o n g e r e n g e s c h r e v e n en d i t h o u d t b i j d i t boek i n d a t h e t ook n i e t d o o r j o n g e r e n t e b e g r i j p e n i s . Maar v o o r de o u d e re JWG-ers ( v a n a f 16 j a a r ) moet h e t boek t o c h goed t e v o l g e n z i j n , v o o r a l omdat e r vaak met t u s s e n t i j d s e s a m e n v a t t in g e n w o r d t g e w e r k t , w a t de l e e s b a a r h e i d v e r g r o o t . H e t boek i s z e k e r de m o e it e van h e t l e z e n w a a rd . E r w i n van B a l l e g o y
6 k° ° D
HewtontJ
„
eVra*9
r an “ H l *
te
**>
• ; O l 6 s o Sen^ a , 4Hoo.
om g e vi"9 » gema3
°/5 I c ^ P r k v*ar , 00 tn
o< °s)
p p> ^ ;e ; n *ecenïbekon J e n ^ e ? as e ? > er' R e its
m a a k te v o o r o n s d e z e
t e k e n in g
Jr, Z ^ - ^ e n
'cinr.
en i
'* *
'~ "r. ',t'pe
"ffc
*
, .
I
***
h e ? tfe ,,.„ % / , - °®p ,•
*
'ff/-
"e n„
055 o; ^ ^ < 5 , /eo .
,/?<7
Oa,..
Met computers op Kamp M B t
.. L
o rg a m s e e
^
V
,
„ an de W
&
- ’a
* *•
L i l y K a n s e la a r, G h ijs e la n d 16, 3161 VC Rhoon.
T-
S
s 1r s a s
e°r ° een maximum « n
co m p u te rn e tw e compu“ " 1p”ögramma n Ü A 'y o ï r - a lle ’p ï o g r ^ a ^ ^
d e e l n e m e r s , tw tuui
Wie h e e f t e r f o t o ' s van maan, p la n e te n e n z . en w i l m ij a f d r u k je s v e rk o p e n ? 0 j a , en w ie zou e r m et m ij w i l l e n c o rre s p o n d e re n en sam enwerken? Ik ben 16 j a a r . ,
T
an e e n open
‘S w
r e t'c o m p u te r n e tw e r k ^
Het «e t * ^ S
^ S
jw G -co m p u te rn e
voo r d e ^ e t t e kamp vo o r « ; " ^ f r d e n kampJ ^ f ^ o o k .aan g ^ t e r^ o k ^ ^ e p ' veelb eloven d e
j
h
<
zoal en de com pute , r of of ot ot oggr raaf ifei e. . JO J o renkun(Je aasst rt o kunde gaan gaan bbeezzigign ^ ^^ nat u u r W j * m e t s w d U im t n a t' ^ G.Steu'. f ^ ^ z ^e V v eer z re kee re nn v . n l a n d e l i j k e fJW k u n d e
g e d a a n ,
S f Ö '1
te
^ ^ fe r.s a rts s s
1
{ S ttr :fiw .-
£
»
■ computerkamp vo l is
w l “ Detter'
m e t se ^
vol •
“ n ; u. -
W i l l e m D ek ker
«
*
•
‘
C ° n ,P lI t e r
SSÊ£«- »«»e"!tWrerk S ^ n f c a t i ^
we begonn
* do o' ‘ t e
en er zu 11 - ra"una 't,-’ madr we; „ ^Pes 1 ' p t t t S Ü ? er 5 f i , ? *fV Ï Ï S fte '°*sen a M en * o , * ^ r enkunrt.volgen<
iven b e s w n m eteen ™ e 2 ° ^ yeI ' )e ^c h t"z ie « " V g , *
dereen
' * » "55
i&r& ,
Waar d a t
A r ja n
P eterse
d e P le ia d e n
h eeft
H e t w a s o m . 2 1 .4 6 g e b ru ik te een x 50
op
16 o k t .
w a a rg en om en . uur en
h ij
p r i s m a k i j k e r 10
jtonssei',
MET DE KIJKER OP JACHT TV
V Hoi a l l e m a a l . T e r w i j l j e d i t l e e s t z i t j e v a s t knus en g e z e l l i g met de h e l e f a m i l i e r o n d een warm k n e t t e r e n d h o u t v u u r , met een kop dampende, o v e r h e e r l i j k e cacao. B u i t e n w o r d t de n a t u u r g e t e i s t e r d d o o r s t r ie m e n d e n o o r d - o o s t e n w i n d e n , a k e l i g e sneeuwstormen en een a lle s d o o r d r in g e n d e kou. En j i j d e n k t n a t u u r l i j k : ' I k z i t h i e r l e k k e r ; i k z a l me d a a r een b e e t j e gaan s t e r r e n k i j k e n ! Maar dan v e r g e e t j e t o c h i e t s heel b e l a n g r i j k s , w a n t h e t i s j u i s t d i e a k e l i g koude w i n t e r , d i e o n s , met z ' n h e l d e r e v r i e s n a c h t e n , z o v e e l v re u g d e b r e n g t . Welk j a a r g e t i j d e i s e r nou m o o ie r v o o r h e t waarnemen van n e v e l s , o f s t e r h o p e n , z o a l s de O r io n n e v e l o f de P le ia d e n ? J u i s t ! Je s t a a t a l op h e t p u n t om j e k i j k e r t e g r i j p e n , en n a a r b u i t e n t e r e n n e n , maar b l i j f nog even r u s t i g z i t t e n , dan z a l i k j e met h e t v o l g e n de v e r h a a l e e r s t w a t h a n d ig e t i p s geven. En d a n : J as a a n , das om en p e t o p , en r a p n a a r b u ite n !
Nevels en 'nevels'. Wat i s een n e v e l e i g e n l i j k ? I k kan me l e v e n d i g v o o r s t e l l e n , d a t j e a l l e o b j e c t e n , d i e e r een b e e t j e n e v e l a c h t i g u i t z i e n , maar v o o r h e t gemak een ' n e v e l ' noemt. Toch hebben v e e l van deze o b j e c t e n n i e t s met ne v e l s t e maken: b o l v o r m ig e s t e r h o p e n , s t e r r e n s t e l s e l s , j a , z e l f s open s t e r h o p e n , ze worden a l l e m a a l t e n o n r e c h t e vaa k ' n e v e l s ' genoemd. Onze n e v e l s , de é c h t e n a t u u r l i j k , z i j n enorme ga s w o l k e n , d i e zomaar e rg e n s t u s s e n de s t e r r e n van onze melkweg hang en : een s o o r t ' r u i m t e m i s t ' e i g e n lijk . . ,, , . H e t le u k e van deze n e v e l s i s , d a t ze a l l e r l e i g r i l l i g e vormen kunnen hebb en : j e k u n t e r n e t a l s b i j de w o lk e n a l l e r l e i f i g u r e n i n o n t d e k k e n ; een s p o o k , een k o e , o f b i j v o o r b e e l d j e z e l f . Zo heb j e b i j v o o r b e e l d een P aa rde kop nev e l o f een P e lik a a n n e v e l.
F ig u u r 1 :
E e n m o o ie
O r io n n e v e l, B u n n ik .
Joep
te k e n in g
van de
gem aakt d o o r J o e p L u y te n nam w a a r o p
30 n o v .
115 mm N e w t o n b i j
een
Z ie
n et de steek
je ,
het
F ig u u r 2 i
lijk t
Nu a l
w eer
A n d re d e B o e r u it W a a rg en om en o p f
=
van
72 m a a l.
van N a p o le o n .
z o 'n
v ijf
ja a r
U trech t
deze
te k e n in g
g e le d e n
25 d e c e m b e r 197 9 m e t e e n
900 mm, N e w t o n .
H ij s c h re e f e r b ij: u itro e p te k e n
v e rg ro tin g
u it
1983 m et
d us)
1 1 5 mm,
De v e r g r o tin g b e d ro eg 'd e
m o e ite
w a a rd '
m a a k te
van M 44. 45 m a a l.
( m et een
e n o rm
*:•
Wilmar Minke
•/. •
%
v '
■
H e t gemene van de ze n e v e l s i s d a t ze e r g g r o o t ( t o t wel e n k e l e g ra de n i n d o o rs n e e ) en vaak ook v r i j zwak z i j n . Sommige n e v e l s z i j n dan ook a l l e e n g e s c h i k t om t e f o t o g r a f e r e n , maar de meesten kun j e met j e p r i s m a k i j k e r w e l z i e n , t e r w i j l an d e re n z e l f s met h e t b l o t e oog t e z i e n z i j n ! Zoek de melkweg eens a f en j e z u l t e r z e k e r een p a a r v i n d e n , maar pas op d a t j e n i e t w e er een op en s t e r h o o p v o o r een n e v e l a a n z i e t ! " J a " , denk j i j d a n , 'h o e kom i k e r dan o o i t a c h t e r o f h e t een é c h t e n e v e l i s o f een s t e r h o o p ? Eén m a n ie r om d a a r a c h t e r t e komen i s : de t e l e s coop. V erd er z u l le n e r verd ero p in d i t verhaal een a a n t a l n e v e l s en s t e r h o p e n de re v u e p a s s e r e n .
Nevels door de telescoop---------Je h e b t v a s t w e l eens meegemaakt, d a t j e een ne v e l b i j ee n b e p a a ld e v e r g r o t i n g nog goed kon z i e n , maar d a t j e , t o e n j e s t e r k e r g i n g v e r g r o t e n d a c h t : ' V e r h i p , w a ar i s m 'n n e v e l nu g e b le v e n ? . Je h e b t de n e v e l dan t e v e e l ' u i t g e s m e e r d ' o v e r j e b e e l d , en h e t i s b e t e r dan w e er w a t m in d e r s te rk te v e rg ro te n . B i j e lk e nevel l i g t d ie grens ergens an de rs, maar o v e r h e t algemeen v a l t t e zeggen d a t : V=JD. Wat i s d a t nu w e er v o o r ' a l g e b r a ’ ? W e l, d i t w i l z e g g e n : v e r g r o t i n g = Jx o b j e c t i e f d o o r s n e d e ( i n mm). V oor een 60 mm J W G - k i j k e r w i l d a t dus zeggen d a t j e h e t b e s t e o n g e v e e r Jx60=30x k u n t v e r g r o te n .
Toch g e b e u r t h e t maar a l t e vaak d a t j e de ne vel dan nog n a u w e l i j k s , o f n i e t , z i e t . Ga dan n i e t b i j de pakken n e e r z i t t e n , w a n t v o o r a l l e s i s een o p l o s s i n g . Gooi b i j v o o r b e e l d een doek o v e r j e h o o f d , z o a ls de f o t o g r a f e n i n ou werwetse L a u r e l en H a r d y - f i l m s ook d e de n, te g e n s t r o o i l i c h t . G e lo o f me, h e t s c h e e l t e c h t . Wat ook v e e l kan s c h e le n i s i e t s n a a s t de ne v el k i j k e n ( p e r i f e e r ) : j e g e b r u i k t dan ee n v e e l ge v o e l i g e r d e e l van j e n e t v l i e s . Nu kan h e t z i j n d a t j e ondanks d i t a l l e s nog geen s i k k e p i t z i e t , t e r w i j l j e zeke r w e et, d a t j e die m a lle nevel e c h t iri j e be eld h e b t. G ee f da n eens een k l e i n t i k j e - e n geen k l a p te g e n de k i j k e r b u i s , z o d a t de n e v e l w a t d o o r h e t b e e l d be w e e g t. A l s j e nu nog n i k s z i e t , dan zou i k t o c h eens c o n t r o l e r e n o f j e de le n s d o p e r n i e t t o e v a l l i g nog op h e b t z i t t e n ! Maar a l l a , j e w e e t nu h ö e , maar nog n i e t w a t j e nu e i g e n l i j k moe t gaan waarnemen. We z u l l e n daarom met z ' n a l l e n op s p e u r t o c h t gaan la n g s de m elkweg: h e t s t a r t p u n t i s de G r o t e Hond en we k lim m en la ngzaam , la n g s de melkweg omhoog, t o t i n de Voerman.
De Grote Hond_________________ I n d i t s t e r r e n b e e l d sp e u re n d z a l j e a l s e e r s t e n e v e l t j e o p v a l l e n : M 41. Maar nü heb i k j e b e e t ! M 41 i s n a m e l i j k h e l e méél geen n e v e l t j e , maar ee n open s t e r h o o p , en nog een h e l e m oo ie o o k . K i j k e r maar eens goed n a a r . Z i e j e h e t nu? A l s j e j e t e l e s c o o p g e b r u i k t i s e r geen t w i j f e l meer m o g e l i j k : j e b e e l d w o r d t he le m aal g e v u ld d o o r éé n g r o t e s t e r r e n f a m i l i e . En j e w e e t h e t : n i e t a l t e s t e r k v e r g r o t e n d u s , dan p a s t h i j nog p r e c i e s i n j e b e e l d .
Orion_
_
I e t s r e c h t s van de melkweg s t a a t een o p v a l l e n d e g r o e p s t e r r e n , i n de vorm van een z a n d l o p e r . D i t i s , zo vonden de mensen 3000 j a a r g e le d e n , O r i o n , de da pp ere j a g e r . I n d i t s t e r r e n b e e l d s t u i t e n we w e e r op een ne v e l t j e , r e c h t o n d e r de g o r d e l van de j a g e r : M 42. En d a t i s dan wél een e c h t n e v e l t j e ! Maar d i t i s n i e t zómaar een n e v e l t j e , nee d i t i s de O r i o n n e v e l , ook wel de k o n in g in n e n e v e l genoemd. Je b e g r i j p t h e t n a t u u r l i j k a l , h e t móe t h a a s t w e l een h e l e m ooie ne vel z i j n . W e l, e r z i j n geen woorden v o o r t e v i n d e n , j e m oe t h e t gewoon a l l e m a a l maar eens gaan b e k i j ken, e n n e .. . g e n ie t ervan!
D e k a a rt w a a rop j e
je
r e is
m e lk w e g e n o m g e v i n g k u n t In
de
t e k s t h ie r n a a s t w ord t b e s c h r e v e n
w e lk e m o o ie te g e n
la n g s de
u its tip p e le n .
h e m e lo b je c te n
k u n t kom en.
V o lg
je
a lle m a a l
de g i d s . . .
De Eenhoorn__________________ Maar we w i j k e n a f ! Kom, l a t e n we s n e l t e r u g gaan n a a r de melkweg. A l s we nu la n g s de melkweg omhoog k lim m e n , ko men we b i j NGC 2237. D i t s a a i e nummer d o e t een v r i j s a a i n e v e l t j e verm oeden, maar n i e t s i s m in d e r w a a r ! H e t i s i n w e r k e l i j k h e i d een h e l e m ooie g a s n e v e l . H e la a s v o o r o n s , i s ze n i e t e r g h e l d e r en h e t z a l dan ook goed h e l d e r moeten z i j n w i l j e e r w a t van kunnen z i e n met j e p r i s m a k i j k e r . Wie d u r f t ?
M 35 en M I
________________
H e t l i j k t wel een s n e l h e i d s r a c e , maar we gaan s n e l v e r d e r n a a r een m oo ie open s t e r h o o p . E ve n a ls de meeste a n d e re o b j e c t e n , d i e we reeds b e s p r a k e n , i s M 35 a l met h e t b l o t e oog t e z i e n . Een k l e i n w a z ig s t e r r e t j e z i e j e , m a a r, neem j e nu een p r i s m a k i j k e r , dan kun j e a l t i e n t a l l e n
s t e r r e t j e s aan de z w a r t e hemel a c h t e r g r o n d o n t w a r e n . Je b e g r i j p t nu w e l d a t h e t z e k e r de m o e it e w a ard i s M 35 eens d o o r een t e l e s c o o p t e b e k i j k e n . Wanneer j e n i e t a l t e s t e r k v e r g r o o t (30 t o t 40 k e e r ) z a l de ze s t e r r i j k e hoop j e h e l e b e e l d v u l l e n , e n , g e l o o f me, j e z u l t a l gauw de t e l k w i j t ra ke n , zoveel s t e r r e t je s z ie j e . Gaan we nu w e er w a t n a a r r e c h t s , r i c h t i n g de S t i e r , dan komen we b i j M 1 aan. 'M a a r i k z i e n i e t s met m 'n v e r r e k i j k e r ' , z u l j e t e r e c h t opm erken. K l o p t ! M 1 i s een k l e i n en zwak maar t o c h w e l g r a p p i g n e v e l t j e , d a t e c h t a l l e e n i n j e te le s c o o p t e z ie n v a l t . Deze n e v e l i s d o o r M e s s i e r a l s nummer één op z i j n n e v e l c a t a l o g u s g e z e t ; v a n d a a r M ( e s s i e r ) 1. L a t e r g a f de Engelsman L o rd Rosse d i t n e v e l t j e , n a a s t d a t s a a i e nummer, ook nog een naam: de K ra b n e v e l. T r e e d i n de v o e t s p o r e n van M e s s i e r en Rosse, en zoek de K ra b n e v e l eens op!
De Voerman----------- ------------We gaan w e e r s n e l op s t a p en komen a l r a s i n de Voerman t e r e c h t : ons e i n d p u n t . Wie kan e r z i c h een m o o ie r e i n d e van een zo span nende r e i s v o o r s t e l l e n , dan i n h e t s t e r r e n b e e l d de Voerman? Want d a a r , m id den i n de m elkw eg, v i n den we een d r i e t a l van de m o o i s t e open s t e r h o p e n : M 3 6 , M 37 en M 38. Ze z i j n w e l l i c h t w a t m o e i l i j k t e v i n d e n , w a n t de melkweg d a a r i s e i g e n l i j k z e l t één g r o t e s t e r m a s s a , maar een p r i s m a k i j k e r kan i n z o ' n g e v a l wonderen doen. Met w a t g e lu k vang j‘ e M 36 en M 38 i n een b e e l d en M 37 s t a a t w a t z u i d e l i j k e r . Nu j e z o ' n b e e t j e w e e t w a ar j e ze moet v in d e n kun j e h e t ook eens met j e t e l e s c o o p p r o b e r e n ; g e b r u i k w e l ee n zo l a a g m o g e l i j k e v e r g r o t i n g : 30 keer i s h i e r a l heel w a t! E n, e v e n a ls b i j M 3 5 , z i j n e r i n i e d e r e s t e r h o o p wel meer dan ho nd erd ( ! ) s t e r r e n t e z i e n . Dus k i j k j e ogen maar u i t ! Z o , en nu z i j n we a l w e er aa n h e t e i n d e van onze r e i s gekomen. O f t o c h n i e t ? Nee j ö h , n a t u u r l i j k n i e t ! E r z i j n nog v e l e a n de re n e v e l s en open s t e r h o p e n , en d i e z i j n e v e n z e e r de m o e it e van h e t b e k i j k e n w a a rd . V e r g e e t ook d i e
F ig u u r
3:
K r a b n e v e l,
Z ie h ie r
H i j nam d e n e v e l je
te k e n in g
een
d a a r nu z o 'n
van M l ,
a lia s
d o o r W ilm a r M i n k e u i t
w aar o p
1 50 mm N e w to n b i j Z ie
een
g e te k e n d
de
U trech t.
26 d e c e m b e r 1 98 3 m e t z i j n
v e rg ro tin g
van
75 m a a l.
k ra b in ?
n ie t!
Het tekenen. Nu j e zo ee n t i j d j e z o ' n m oo ie n e v e l b e g l u u r d h e b t , kun j e e r m i s s c h i e n eens een t e k e n i n g van maken. 'M a a r waarom zou i k d a t dan w e l moeten d o e n ? ' , denk j e n a t u u r l i j k . W e l, de b e l a n g r i j k s t e re d e n i s w e l d a t j e heel a n d e rs n a a r z o ' n n e v e l l e e r t k i j k e n : j e g a a t v e e l b e t e r op b e p a a ld e d e t a i l s l e t t e n , en j e w o r d t ook gedwongen j e i e t s meer op d i e n e v e l t e c o n c e n t r e r e n . De e n ig e m a n ie r om é c h t goed t e l e r e n w a a r nemen, i s ; a f en t o e eens een t e k e n i n g maken van wat je z ie t!
F ig u u r 4 : v e rh a a l:
Je hebt
den van h a r te Teken
ze
eens,
Uden d a t d eed
N a t u u r lijk
a a n b e v o le n a l s of
n e g a tie f in
= 6 00 mm)
g e m is t
in
h et
ook de P le ia
ze,
z o a ls
R o n a ld van
1982. h e t b ra n d p u n t van
v o lg k ijk e r .
10 m i n u t e n d u r e n d e b e l i c h t i n g , 1 5 3 mm N e w t o n .
al
z ijn
w a a r n e m in g s o b je c t.
fo to g ra fe e r
o p 19 n o v e m b e r
H i j p la a ts te h e t 68 mm ( f
z e w a a r s c h ijn lijk
de P le ia d e n .
E r w erd ,
z ijn
ged u ren d e de
g e v o lg d m et ee n
F ig u u r 5 :
J e k u n t j e b i j z o ' n n e v e l a f v r a g e n : i s d i e ne v e l nou r o n d , l a n g w e r p i g o f o n r e g e l m a t i g van vorm? Z i j n e r d o n k e r e e n / o f l i c h t e p l e k k e n i n t e z i e n ? Z i j n e r m is s c h ie n meer n e v e l d e l e n t e z i e n , l o s van de g r o t e n e v e l ? E t c , e t c . A l de ze i n d r u k k e n l e g j e dan v a s t i n een k l a d t e k e n i n g , en j e w e r k t l a t e r ( t o c h l i e f s t zo s n e l m o g e l i j k ) de b o e l i n h e t n e t u i t . V oor deze n e t t e t e k e n i n g kun j e b i j v o o r b e e l d eens ee n g r o t e ( + 0 10 cm) c i r k e l u i t z w a r t k a r t o n k n i p p e n . Je t e k e n t de n e v e l dan i n met een w i t p o t l o o d , en de s t e r r e t j e s met w i t t e s t i f t o f p l a k k a a t v e r f . M o o ie r nog i s h e t om een s p i j k e r t e n e m e \ en h ie rm e e de s t e r r e t j e s t e t e k e n e n . Je k u n t m e e s ta l d o o r op de p u n t van z o ' n s t i f t t e d r u k k e n w a t v l o e i s t o f op een p a p i e r t j e l a t e n l o p e n ; doop de s p i j k e r e r i n e n . . . d e r e s t i s wel d u i d e l i j k ! En h e t m o o i s t e i s nog w e l : j e h e b t een m oo ie h e r i n n e r i n g aa n een i j s k o u d e , s l a p e l o z e , maar ozo p ra c h tig e nacht!
M eer de
O r i o n n e v e l , m a a r d an nu g e z ie n 7 x
d o o r een
50 p r i s m a k i j k e r .
M e in d e rt
Lu n en borg
nam o p 29 d e c e m b e r 1981
deze nevel
w a a r, het
en w e l d o o r
raam'.
Goed, i k hoop b i n n e n k o r t ee ns w a t van j u l l i e t e k e n in g e n t e mogen k r i j g e n , w a n t h e t zou le u k z i j n a l s d i e mooie t e k e n i n g e n van j u l l i e hun p l a a t s j e i n U n iv e rs u m zouden k r i j g e n , w a a r ze na t u u r l i j k th u is h o re n . .Opstu ren dus n a a r : W ilm a r M in k e . Magda J a n s s e n s la a n 16, 3584 GR U t r e c h t . T w i j f e l n i e t , maar s t u u r ze e c h t o p , met j e v r a g e n , o p - o f a a n m e rk in g e n n a t u u r l i j k o o k . G r o e t j e s en t o t s c h r i j f s ! Enne, g e z e l l i g e j a a r w i s s e l i n g ! D a t 1985 ook w e er v o o r v e e l v u u r w e rk aan de s t e r r e n h e m e l mag z org en V oor de ' F r e a k s ' v o l g t h i e r o n d e r een t a b e l , met a l l e r h a n d e n a de re gegevens o v e r de b e s p ro k e n o b je c te n . Mv; w i l zeg ge n: v i s u e l e m a g n itu d e . RA; i s de r e c h t e k li m m in g . 6 ; i s de d e c l i n a t i e . «S; i s de d o o rs n e d e .
F ig u u r 6 ; D e b o lh o o p NGC 5 0 5 3 , fe e rd m a r.
g e fo to g ra
o p M ount P a lo W ie b i j
D a nn y
C a rd oen o p bezoek g a a t,
a ls
1 m eter
deze
k la a r h e e f t , z e lf
z ijn
te le s c o o p kan ook
z u lk e p l a a t je s
m aken'.
o b je c t
o p m e r k in g e n F ig u u r 7 : Zie j e
M M M M M M M
35 36 37 38 41 42 43
T w e e lin g e n Voerman Voerman Voerman G r o t e Hond O r io n O r io n
6h06m 5h33m 5h49m 5h25m 6h45m 5h33m 5h33m
de K ra b n e v e l 120 s t e r r e n t o t Mv 8 60 s t e r r e n t o t Mv 9 150 s t e r r e n t o t Mv 9 100 s t e r r e n t o t Mv 8 50 s t e r r e n t o t Mv 7 de O r io n n e v e l ' b e g e l e i d e r ' M 42
'n e v e l t j e '? een
D it
h et is
nu
van d ie b e d r ie g e -
1i j k e
n e p n e v e lt je s :
d e open ste rre n h o o p M 35. u it op
E rik
L im b u r g
Emmen nam M 35 17 d e c e m b e r
w aar m e t e e n p r i s m a k i jk e r .
1978
- 7 x 5 O
D i t j a a r we rd h e t ouderenkamp i n k a m o e e r b o e r d e r ij 'De R i e g h e i d e ' ge houden, te m id d e n van h e t mooie D r e n t s e la n d s c h a p n a b i j S cho o n o o rd . Toen i k aankwam b l e k e n de meeste d e e ln e m e rs e r a l . t e z i j n . Oude bekenden g r o e t t e n e l k a a r h a r t e l i j k en met nieuwe d e e ln e m e r s w e rd k e n n i s gemaakt. V e le n hadden k i j k e r s meegenomen en de ze w e rd e n , a l s h e t h e l d e r w a s , v e e l g e b r u i k t . E r werd g e v o e t b a l d en h e t nieuwe k e n n is m a k in g s s p e l ( m i s ) l u k t e g e d e e lte lijk . Na h e t e t e n , d a t i n h e t algemeen b e s t m e e v i e l , w e rd de nieuwe o p z e t bekend g e m a a k t; i n de e e r s t e p e r i o d e zou i e d e r e e n de b l o k k e n WAARNEMEN, STERREN en FOTOGRAFIE v o l g e n en i n de tweede kon v o o r k e u z e g ro e p e n ( o . a . HEMELMECHANICA, ASTROLOGIE, WEERKUNDE en TONEEL) gekozen w o r d e n , w a arv a n de d e e ln e m e rs op de l a a t s t e dag ee n v o o r d r a c h t h i e l den o v e r w a t e r nu e i g e n l i j k gedaan w as. De t o n e e l g r o e p v e r z o r g d e v o o r een z e e r g r o o t d e e l de s k e t c h e s op de ‘ BONTE BLUNDER', z o a l s de l a a t s t e avond op h e t programma a a n g e k o n d ig d s t o n d . D i t j a a r was e r een e x c u r s i e n a a r de W e s te r b o r k S y n th e s e R a d i o t e l e s c o o p en e r kwam een a s t r o l o o g op b e z o e k , d i e met b e h u l p van j e g e b o o rte g e g e v e n s j e k a r a k t e r pro be erde v a s t t e s t e l l e n . D aarnaast was e r g e l e g e n h e i d v o o r d i s c u s s i e , w a a r d o o r v e r s c h i l l e n d e d e e ln e m e rs g e ï n t e r e s s e e r d werden v o o r a s t r o l o g i e en de a s t r o l o o g v o o r a s t r o n o m i e . Ook was e r w e er een s p e u r t o c h t , d i e de meesten la n g s h e t hunebed 'De P a p e lo ze K e r k ' v o e r d e . E r w e rd v e e l' aan p r a k t i j k geda an ; waarnemen,me t i n g e n v e r r i c h t e n m e t een z e l f gemaakt w e e r s t a t i o n , de d o n k e re kamer was d r u k b e z e t , e r werden e n k e l e a s t r o k a m e r a ' s gemaakt en u i t g e p r o b e e r d en e r werden v o o r h e t e e r s t d i a f i l m s o n t w i k k e l d . N a t u u r l i j k w e rd e r ook v e e l aan o n t s p a n n i n g ge daan: zwemmen, b o s s p e l e n , een s p o r t m i d d a g , v o e t b a l w e d s t r i j d e n te g e n een c a m p in g , schaken en t a f e l t e n n i s w a ren voorname b e z ig h e d e n . Ook werd e r g e v o l l e y b a l d , gewoon g e v o e t b a l d en e n k e l e f a n a t i e k e l i n g e n maakte n t r i m l o o p j e s . D a a r n a a s t was e r een ' k a m p b a r b i e r ' , d i e op v e r z o e k v r i j w i l l i g e r s k a a l s c h o o r o f b l o n d e e r d e en e r k l o n k vaak een m u z ik a le n o o t. D i t a l l e s èn de g e w e ld i g e l e i d i n g z o r g d e v o o r een z e e r g e s la a g d kamp en i k w e e t z e k e r , d a t i k h i e r b i j namens a l l e d e e ln e m e rs a l l e l e i d e r s mag bedanken v o o r d i t f a n t a s t i s c h e kamp! V o lg e n d j a a r ga j i j n a t u u r l i j k ook mee! Veel p l e z i e r , L o r a n t Sjo uw erm an , Bussum.
Een v r o l i j k e W ie lin g a
boel
k ijk t
op h et
ou d eren k a m p: R o b e r t
a n g s tig o f h i j
w e e r b e n e d e n k o m t.
(f o t o
w ee r h e e lh u id s
Raym ond d e n B o e s t e r t )
Landelijke jongerenbijeenkomst
verslag Z aterdag 6 o k to b e r j . 1 . i n de JW G -g e sch ie d e n is s p e c ia a l vo o r jo n g e re n j a a r vond deze i n h e t N ie u w e g e in p l a a t s .
w e rd v o o r de tweede k e e r een l a n d e l i j k e b i je e n k o m s t ge houden. Net a l s v o r i g gebouw 'd e L a n t a a r n ' t e
De b i j e e n k o m s t be go n, n a d a t ie d e r e e n een naam k a a r t j e en een e c h t l a n d e l i j k e j o n g e r e n b i j e e n k o m s t b o e k j e had g e k r e g e n , met v o o r de ou de rs een i n f o r m a t i e f p r a a t j e o v e r te le s c o p e n do or R obert W i e l i n g a e n , t e g e l i j k e r t i j d , v o o r de j o n g e r e n een p r a a t j e van R o l f K o r f f de G i d t s o v e r de opbouw van h e t h e e l a l , g e v o lg d d o o r een v o o r d r a c h t van R o na ld Naar o v e r de g e s c h i e d e n i s van de s t e r r e n kun de . Twee algemene o n d e rw e rp e n d u s , maar v o o r a l v o o r b e g in n e n d e a s tro n o m e n e r g b e l a n g r i j k . V e r v o lg e n s werden de o u d e r s en k i n d e r e n w e e r ' h e r e n i n g d ' en w e r d e r i e t s o v e r de j o n g e r e n - z o m e r kampen v e r t e l d . I n f o r m a t i e o v e r ouderenkampen w e rd d o o r sommigen g e m i s t . H o p e l i j k w o r d t d i t d o o r h e t s t u k j e e l d e r s i n deze U n iversu m op ge van ge n.
I n de m iddagpauze v o l g d e een e x p e r i m e n t , n a m e l i j k de ' g r o t e s t e r r e n m a r k t ' . H i e r o p w a r e n , n a a s t de v e r k o o p s t a n d , nog a l l e r l e i d i n g e n a a n w e z ig , z o a l s een w a a r z e g g e r , d a m - s i m u l t a a n t a f e l , f i l m h o e k j e , t r u k e n t a f e l , m o n s t e r f o t o b o r d , e n z . Jammer genoeg i s e r van d i t l a a t s t e w e i n i g g e b r u i k gemaakt. V o o r de r e s t was de s t e r r e n m a r k t h e e l g e s la a g d , hoewel de m iddagpauze w a t t e la n g d u u r d e . Na de m iddagpauze kwam h o o f d s p r e k e r G o v e r t S c h i l l i n g aan h e t w o o rd . G o v e r t h i e l d een e r g b o e ie n d en a k t u e e l p r a a t j e o v e r p la n e e t s a m e n s t a n d e n . De dag w e r d v r o l i j k a f g e s l o t e n m e t een t o n e e l s t u k / k w i s , v e r z o r g d d o o r Raymond den B o e s t e r d , w a a r b i j d i v e r s e JWG-ers meededen. A l l e s b i j e l k a a r een g e s la a g d e dag met ee n hoge o p k o m s t. O r g a n i s a t o r i s c h en w a t b e t r e f t h e t p r o granma z a t a l l e s een s t u k b e t e r i n e l k a a r dan v o r i g j a a r , hoew el h e t m i s s c h i e n nog i e t s ‘ f l i t s e n d e r ' mag v e r l o p e n . G e e rt - J a n
Verslag 2e jongerenkamp '84 D i t kamp w e rd gehouden i n Ootmarsum. D i t p l a a t s j e l i g t te m id d e n van een m ooie o m g ev ing. Toen we e r w a ren w e rd e r gezegd op w e lk e s l a a p z a a l j e moest s l a p e n . E r z i j n n a m e l i j k twee s l a a p z a l e n , een b o ven en een be ne de n. Daarna kwam h e t j a a r l i j k s e ge b r u i k , een v o e t b a l w e d s t r i j d t u s s e n l e i d e r s — - d e e l ne m ers. De d e e ln e m e rs wonnen ( n a t u u r l i j k ) . ' s Avonds na h e t a v o n d e te n konden we n i e t w a a rn e men, dus g i n g e n we na een a v o n d w a n d e lin g v ro e g n a a r b e d . D ie n a c h t w e rd de k l o k twee u u r t e r u g gezet. Op de tweede da g g in g e n we na h e t o n t b i j t één van de d r i e k e u z e p r a a t j e s v o l g e n . B i j de k e u z e p r a a t j e s w e rd d o o r h e t h e l e kamp heen h e t v o l g e n de b e h a n d e ld : b e g r i p p e n i n h e t z o n n e s t e l s e l , s p e c t r u m , k o s m o lo g ie , z o n , s t e r r e n s t e l s e l s , kome t e n , m e te o r e n e t c . Ook s p o r t o n t b r a k n i e t op d i t kamp, w a n t na de k e u z e p r a a t j e s s p e e ld e n we een s o o r t s l a g b a l . Na nog twee i n t e r e s s a n t e p r a a t j e s o v e r de maan en b o lh o p e n v i e l e n we aan op h e t m id d a g e t e n . We g i n g e n de a f s t a n d b e p a le n met be
h u l p van h e t g e l u i d . Om e i k a a r s namen t e l e r e n h i e l d e n we de na m en quiz. Je kon een b o u w p la a t van een s a t e l l i e t w in n e n . Na een m a a n te k e n in g gemaakt t e hebben v o l g d e n we h e t o n d e rd e e l ' g r a f i e k e n ' . Toen we m aca ro n i hadden g e g e te n g i n g e n we i n g r o e p j e s s t e r r e n b e e l d e n o e f e n e n . Daarna hebben we nog d i a ' s g e k e k e n , een q u i z gehouden è n . . .vanavond konden we waarnemen: We hebben gekeken n a a r M a r s , J u p i t e r , S a t u rn u s en m e t e o r e n . We hadden een a a n t a l p l a s t i c zakken en m a t t e n op de g ro n d g e le g d en la g e n d a a ro p me t e o r e n w a a r t e nemen. De v o lg e n d e dag g in g e n we na h e t o n t b i j t en na de k e u z e p r a a t j e s t r e f b a l l e n . Vandaag h i n g R o l f een b r i e f j e aan de d e u r , d a t j e l i d m oest worden van z i j n v e r e n i g i n g , d i e h e t s p e l e n van b e h e n d ig h e i d s s p e l l e t j e s , z o a l s h o e p e le n , j o j o ë n , e n z , bo ven h e t s p e l e n van c o m p u t e r s p e l l e t j e s p l a a t s t . G e l i j k werd e r een t e g e n v e r e n i g i n g o p g e r i c h t , n a m e l i j k de NVPC ( N e d e r la n d s e V e r e n i g i n g t o t Po p u l a r i s e r i n g van de C om pute r) A l s j e l i d van deze v e r e n i g i n g was m ocht j e met e l k c o m p u t e r s p e l l e t j e één k e e r s p e l e n . Na een p r a a t j e o v e r w o lk e n en h e t m id d a g e t e n , werd de g r o e p s f o t o gemaakt en g i n g e n we een s p e c t r o s c o o p bouwen. A a n s l u i t e n d aan h e t a v o nd eten v e r t e l d e de weerman i e t s o v e r h e t w e e r en o v e r g y r o s c o p e n . Ook kwam e r een p r a a t j e o v e r de v u l ka a n . De v o lg e n d e da g na h e t o n t b i j t g in g e n we f l e s j e s - v o e t b a l l e n i n g r o e p j e s en na h e t m id da g•e te n g i n g e n we ons e e r s t e p r a c t i c u m v o l g e n . H i e r n a deden we een b o s s p e l . Toen we t e r u g kwa men h i e l d Ronny een p r a a t j e o v e r de g ro en e f l i t s . V e r v o lq e n s g i n g e n we a v o n d e t e n . Toen e v a l u a t i e , U fo 's e n H e t STERRENSPEL! De v o lg e n d e da g na h e t o n t b i j t en de k e u z e p r a a t j e s , JWG-bal en h e t m id d a g e t e n g i n g e n we r u i m t e l i j k e s t e r r e n b e e l d e n bouwen en deden de p l a n t j e s w a n d e l i n g . Daarna kwamen d i a ' s en h e t a v o n d e te n . Toen was h e t t i j d v o o r de " A l l A m e ric a n D ia Show". De l a a t s t e dag van h e t kamp begon met h e t o n t b i j t en k e u z e p r a a t j e s waarna we h e t s t r i p p e n s p e l en s l a g b a l s p e e l d e n . Daarna g in g e n we m a rs k a n a le n t e k e n e n . Toen v o l g d e h e t m id d a g e t e n en h e t p r a a t j e o v e r c o m p u t e r s . We g in g e n m e t de s p e u r t o c h t b e g in n e n . Na de s p e u r t o c h t begon de ' b o n t e a v o n d '. De v o lg e n d e morgen s t o n d a l l e s i n h e t t e k e n van weggaan. I k vond h e t een h e e l le u k kamp. A rn d Jan Gulmans
'
OPLOSSING GEVRAAGD • *
afl. 19: de lichtsnelheid ( n a a r een i d e e van Marc Dubbeldam)
Toen i k d a a r n e t m i j n b u ro la m p aandeed was e r i n eens o v e r a l l i c h t i n m i j n kam er. Toch i s m 'n ka mer op h e t moment d a t de lamp a a n k n i p t n i e t d i r e k t v e r l i c h t , e r z i t ee n t i j d s d u u r t u s s e n . De e e r s t e l i c h t s t r a l e n d i e van de lamp afkomen hebben d i e t i j d n o d i g om de v e r s t e hoeken van m 'n kamer t e b e r e i k e n . En a l s i k de lamp w e er u i t de ed , dan zouden de l a a t s t e l i c h t s t r a l e n nog op weg z i j n t e r w i j l de lamp a l gedo ofd i s . A l l e e n g a a t d a t a l l e m a a l t e s n e l v o o r ons om e r v e e l van t e m erken. . L i c h t h e e f t dus t i j d n o d i g om een a f s t a n d a f t e le g g e n , o f w e l : l i c h t h e e f t een s n e l h e i d . I n vakuüm i s de s n e l h e i d van h e t l i c h t maar l i e f s t 3 0 0 .0 0 0 km/s ( d r i e h o n d e r d d u i z e n d k i l o m e t e r p e r s e c o n d e ! ) Deze waarde noemen we de l i c h t s n e l h e i d , en h e t i s een van de b e l a n g r i j k s t e n a t u u r k o n s t a n t e s i n de n a t u u r k u n d e . I n l u c h t g a a t h e t l i c h t i e t s la n g z a m e r , maar h e t v e r s c h i l met vakuüm i s maar h e e l k l e i n , m in d e r dan 0 . 0 3 p r o c e n t . Omdat h e t l i c h t zo s n e l gaat l i j k t h s t v o o r ons i n h e t d a g e l i j k s e l e v e n a l s o f h e t h e le m a a l geen t i j d n o d i g h e e f t om z i c h t e v e r p l a a t s e n , en h e t i s n e t a l s o f m i j n kamer v e r l i c h t i s z o d r a m 'n lamp a a n k n i p t . I n de s t e r r e n k u n d e hebben we d o o rg aan s met v e e l g r o t e r e a f s t a n d e n t e maken dan i n m i j n k am e r, en d a a r s p e e l t de l i c h t s n e l h e i d een r o l . De a f s t a n d a a r d e - z o n i s b i j v o o r b e e l d 1 5 0 . 0 0 0 . 0 0 0 km, en d a a r d o e t h e t l i c h t dus 8 m in u t e n en 20 seconden o v e r , o f w e l 500 s ec o nd en . We kunnen de a f s t a n d a a r d e zon daarom ook 500 ' 1 i c h t s e c o n d e n ' noemen. Zo heb j e ook 11i c h t m i n u t e n ' , ' l i c h t u r e n ' , e n z . De - o p de zon n a - d i c h t s b i j z i j n d e s t e r , a Cen t a u r i , s t a a t op 4 , 3 ' l i c h t j a a r ' van ons a f , en daarmee w o r d t b e d o e ld d a t h e t l i c h t van d i e s t e r maar l i e f s t 4 , 3 j a a r n o d i g h e e f t om ons t e b e r e i k e n . W i j z i e n d i e s t e r dus s t e e d s z o a l s h i j e r 4 , 3 j a a r g e le d e n u i t z a g . H e t was ook een s t e r r e k u n d i g e d i e v o o r h e t e e r s t de l i c h t s n e l h e i d b e p a a ld e , n a m e l i j k O la v Roemer, i n 1675. H i j nam de m a a n t je s van J u p i t e r w a a r , en i n f i g u u r 1 kun j e z i e n w a t v o o r v e r s c h i j n s e l e n h i j o n d e r a n d e re waarnam (en j i j m e t j e t e l e s c o o p öök k u n t waarnemen a l s j e w i l t ) . De v e r s c h i j n s e l e n z i j n i n de f i g u u r genummerd. Je z i e t b i j v o o r b e e l d h e t b e g i n ( 1 ) en h e t e i n d e ( 3 ) van een ' s c h a d u w o v e r g a n g ' . B i j een schaduw overgang i s de schaduw van h e t b e t r e f f e n d e m a a n t je op J u p i t e r t e z i e n . H e t m a a n t je kan ook z e l f v o o r J u p i t e r la ng s l o p e n , en da n z i e n we h e t a l s een d o n k e r b o l l e t j e v o o r J u p i t e r s t a a n . D a t noemen we een 'o v e r g a n g ' van h e t m a a n t j e , h e t b e g i n ( 2 ) en e i n d e ( 4 ) z i j n ook aangegeven i n de f i g u u r . ( 5 ) en ( 6 ) z i j n h e t b e g i n en e i n d e van een ' v e r
d u i s t e r i n g ' , w a a r b i j h e t m a a n t je i n de schaduw van J u p i t e r v e r d w i j n t . Dan kunnen we h e t m a a n tje n i e t z i e n , omdat de zon e r n i e t op s c h i j n t . ( 7 ) en ( 8 ) z i j n t e n s l o t t e b e g i n en e i n d e van een ' b e d e k k i n g ' , w a a r b i j h e t m a a n t je a c h t e r J u p i t e r z e l f v e rd w ijn t. Nu w e e r t e r u g n a a r O la v Roemer, d i e de l i c h t s n e l h e i d b e p a a ld e . H i j nam de bovengenoemde v e r s c h i j n s e l e n van de J u p i t e r - m a a n t j e s w a a r , en b e p a a ld e n a u w k e u r ig de t i j d s t i p p e n waarop h i j d a t zag ge b e u r e n . Omdat h i j de o m l o o p t i j d e n van d i e m a a n t je s a l h e e l n a u w k e u r ig ke n d e , kon h i j dan met eenvou d i g e b e r e k e n in g e n v o o r s p e l l e n wanneer o v e rg a n g e n , s c h a d u w ove rga ng en, v e r d u i s t e r i n g e n en b e d e k k in g e n i n de t o e k o m s t zouden b e g in n e n en e i n d i g e n . Z i j n waarnem in gen en b e r e k e n in g e n w a ren zo nauw k e u r i g d a t h i j v e r w a c h t t e d a t h i j deze v e r s c h i j n s e l e n maanden v o o r u i t kon v o o r s p e l l e n met een n a u w k e u r i g h e id van een m in u u t o f nog b e t e r . G e l u k k i g was h i j ook z o v e r s t a n d i g om t e k o n t r o l e r e n o f e n k e l e maanden l a t e r z i j n v o o r s p e l l i n g e n p r e c i e s u itkw a m e n . En h i j m e r k t e d a t z i j n v o o r s p e l l i n g e n e r m e e rd e re m in u t e n n a a s t z a t e n . Maar a l s n e l b e g re e p h i j hoe d a t kwam, en u i t h e t be g i n van d i t s t u k j e kunnen we d a t z e l f ook i n z i e n . De a f s t a n d A a r d e - J u p i t e r v e r a n d e r t n a m e l i j k v o o rtd u re n d . A ls J u p it e r in o p p o s it ie s t a a t is d ie a f s t a n d m i n i m a a l , en h a lv e r w e g e tw ee o p -e e n v o l gende o p p o s i t i e s i s d i e a f s t a n d m a x im a a l. H e t v e r s c h i l i s o n g e v e e r 3 0 0 . 0 0 0 . 0 0 0 km, dus 1000 1i c h t seconden . A l s Roemer z i j n v o o r s p e l l i n g e n g e b a see rd had op z i j n waarn emingen t i j d e n s ee n J u p i t e r - o p p o s i t i e , dan lo p e n z i j n v o o r s p e l l i n g e n een h a l f j a a r l a t e r 1000 seconden ( r u i m 16 m i n u t e n ) v o o r op de w a a r n em in gen. Want op h e t moment waarop h i j een w a a r neming v o o r s p e l t moe t h e t l i c h t van d a t v e r s c h i j n s e l nog eens 1000 seconden r e i z e n v o o r d a t h e t de aarde b e r e i k t .
fiq .l:
V e r s c h ijn s e le n
van d e J u p it e r m a a n t je s ,
to e lic h tin g
de
in
tek st.
Nu kunnen we h e t v e r h a a l ook omkeren. A l s we h e t v e r s c h i l w e te n i n de a f s t a n d A a r d e - J u p i t e r tu s s e n de v e r s c h i l l e n d e w a a rn e m in g e n , dan kunnen we u i t h e t t i j d s v e r s c h i l t u s s e n de v o o r s p e l l i n g en de w a arnem in g de l i c h t s n e l h e i d b e r e k e n e n , d i t i s h e t a f s t a n d s v e r s c h i l g e d e e ld d o o r h e t t i j d s v e r s c h i l . A l s j e met j e t e l e s c o o p de v e r s c h i j n s e l e n i n f i g u u r 1 k u n t waarnemen en i n b i j v o o r b e e l d de S t e r r e n g i d s de a f s t a n d van J u p i t e r op d a t moment o p z o e k t , dan kun j e zo z e l f de l i c h t s n e l h e i d be p a l e n : A l l e genoemde v e r s c h i j n s e l e n kun j e v o o r u i t v o o r u i t v ó ó r s p e l l e n d o o r e r een h e e l a a n t a l ke re n de o m l o o p p e r io d e van h e t b e t r e f f e n d e m a a n t je b i j op t e t e l l e n , dus d a t i s h e e l m a k k e l i j k t e b e r e kenen. Maar h i e r s c h u i l t een k l e i n a d d e r t j e o n d e r h e t g r a s . Want i n de l o o p van de t i j d beweegt de Aarde t e n o p z i c h t e van J u p i t e r , en we k i j k e n s t e e d s van een a n d e r e k a n t 'te ge n J u p i t e r aan. Van sommige v e r s c h i j n s e l e n d i e i k i n f i g u u r 8 heb aangegeven h a n g t h e t e x a c t e t i j d s t i p a f van de p o s i t i e van de A a rd e t e n o p z i c h t e van J u p i t e r . De a n d e re v e r s c h i j n s e l e n worden a l t i j d op h e t z e l f d e moment waargenomen ( a l s j e t e n m i n s t e met de l i c h t s n e l h e id r e k e n i n g h o u d t ) , o n a f h a n k e l i j k van de Aarde t e n o p z i c h t e van J u p i t e r . D ie l a a t s t e v e r s c h i j n s e l e n h e r h a l e n z i c h dus p r e c i e s met t i j d s i n t e r v a l l e n d i e g e l i j k z i j n aan de o m lo o p p e r io d e n van de J u p i t e r - m a a n t j e s . B i j d i e v e r s c h i j n s e l e n i s h e t v e r s c h i l t u s s e n v o o r s p e l l i n g en waarneming dus a l l e e n een g e v o l g van de l i c h t s n e l h e i d , en d i e z i j n h e t b e s t e g e s c h i k t om de l i c h t s n e l h e i d t e b e p a le n . OPDRACHT 1 : Welke van de 8 v e r s c h i j n s e l e n i n f i g u u r 1 z i j n h e t b e ste g e s c h ik t voo r b e p a lin g van de l i c h t s n e l h e i d ( d a t w i l zeggen d a t h e t mo m en t waarop we ze waarnemen n i e t a f h a n g t van de r i c h t i n g w a a r i n we J u p i t e r z i e n , maar a l l e e n van de a f s t a n d t o t J u p i t e r ) . Met meer moderne t e c h n i e k e n kunnen we de l i c h t s n e l h e i d ( i n l u c h t o f i n vakuüm) ook i n een l a b o r a t i o r i m b e p a le n . I n f i g u u r 2 z i e j e een o p s t e l l i n g d i e d a a r v o o r g e b r u i k t kan w o rd e n . H e t l i c h t van een l i c h t b r o n g a a t d o o r een h a l f d o o r l a t e n d e s p i e g e l B , w o r d t t e r u g g e k a a t s t d o o r s p i e g e l A , en t e n s l o t t e d o o r h a l f d o o r l a a t b a r e s p i e g e l B i n de r i c h t i n g van een l i c h t d e t e k t o r w e e r k a a t s t . B i j de h a l f d o o r l a a t b a r e s p i e g e l w o r d t s t e e d s een d e e l van h e t l i c h t w e e r k a a t s t , en de r e s t gewoon d o o r g e l a t e n . De s t r e e p j e s l i j n e n ge ven aan hoe een d e e l van h e t l i c h t van de h a l f d o o r l a a t b a r e s p i e g e l a f k o m t . Maar w i j l e t t e n a l l e e n op h e t l i c h t d a t de d o o r g e t r o k k e n l i j n i n f i g u u r 2 v o l g t , dus z o a l s bo ven b e s c h r e v e n : van de l i c h t b r o n d o o r B n a a r A , van A t e r u g n a a r B en van B n a a r de d e t e k t o r . Maar t u s s e n A en B g a a t h e t l i c h t ( i n b e id e r i c h t i n g e n ) d o o r de b u i t e n k a n t van een d r a a i e n d t a n d w i e l . De t a n d j e s van h e t t a n d w i e l houden de h e l f t van de t i j d h e t l i c h t t e g e n , de r e s t van de t i j d g a a t h e t l i c h t t u s s e n de t a n d j e s d o o r . H e t l i c h t w o r d t dus i n b e id e r i c h t i n g e n met g e l i j k e t u s s e n po zen d o o r g e l a t e n en te g e n gehouden. De d r a a i s n e l h e i d van h e t t a n d w i e l kan g e v a r i ë e r d w o rd e n , en de i n t e n s i t e i t van h e t l i c h t b i j de d e t e k t o r h a n g t a f van d i e d r a a i s n e l h e i d . L a t e n we de r o t a t o e p e r i o d e T noemen, d a t i s dus de t i j d w a a r i n h e t t a n d w i e l één k e e r he le m aal r o n d g a a t . We kunnen b i j v o o r b e e l d meten b i j w e l ke waarden van T de i n t e n s i t e i t b i j de d e t e k t o r maximaal i s . A l s we ook h e t a a n t a l t a n d j e s n van h e t t a n d w i e l w e t e n , en de a f s t a n d 1_ t u s s e n s p i e g e l A en h e t t a n d w i e l , dan kunnen we daarmee de l i c h t s n e l h e i d b e p a le n .
OPDRACHT 2 a : E r z i j n v e r s c h i l l e n d e waarden van de r o t a t i e p e r i o d e T w a a r b i j de gemeten i n t e n s i t e i t m axim aal i s . Welke waarden z i j n d i t , u i t g e d r u k t i n de l i c h t s n e l h e i d e , h e t a a n t a l t a n d j e s n van h e t t a n d w i e l en de a f s t a n d 1 t u s s e n t a n d w i e l en s p i e g e l ? OPDRACHT 2b: Van de waarden van T d i e we b i j 2a v in d e n i s e r één h e t g r o o t s t . A l s we de ze e x p e r i m en te el b e p a le n , hoe b e re k e n e n we d a a r u i t dan de l i c h t s n e l h e i d , u i t g e d r u k t i n deze T , n en 1?
Ga e r maar w e er eens goed v o o r z i t t e n , en m is s c h i e n d a t j e z u l t o n t d e k k e n d a t de ze opgaven n i e t zo m o e i l i j k en o n b e g r i j p e l i j k z i j n a l s op h e t e e r s t e g e z i c h t mag l i j k e n . S c h r i j f j e o p l o s s i n g e n dan op en s t u u r ze v o o r n i e u w j a a r op n a a r : Rob van M a r i s , van L i e f l a n d l a a n 120, 3571 AH U t r e c h t . Maak e r w a t m oois v a n , SUCCES:
oplossingen 17 De u i t s l a g van a f l e v e r i n g 17 hadden j u l l i e nog van me t e g o e d . D o o r d a t U n iv e rsu m t o e n t e l a a t u itk w a m , k r e e g i k maar d r i e in z e n d in g e n : Henk Angerman ( W in s c h o t e n ) : 3 p u n t e n , d a t w i l z e g gen he le m a a l goed; Sander de V r i e s Robbé (Amsterdam) en Marc D u bb el dam ( H a r d i n x v e l d - G i e s s e n d a m ) : 2 p u n t e n ; P r i j s w i n n a a r d o o r l o t i n g : Marc Dubbeldam.
oplossingen 18 De l a a t s t e a f l e v e r i n g r i e p i k j u l l i e op om z e l f opgaven t e bedenken. K e n n e l i j k een m o e i l i j k e o p g a v e , w a n t h i e r o p w a ren maar d r i e in z e n d i n g e n , van Ig n a s S n e l l e n ( H e e z e ) , R o b e rt K le in - D o u w e l ( W ie r d e n ) en w e er Marc Dubbeldam ( H a r d i n x v e l d G ie s s e n d a m ). A l l e d r i e gaven ze id e e ë n d i e i k i n de ze en v o lg e n d e a f l e v e r i n g e n kan g e b r u i k e n . Do or l o t i n g k r i j g t R o b e rt de p r i j s . P r i j s - w i n n a a r s g e f e l i c i t e e r d , in z e n d e r s b e d a n k t . En v o o r i e d e r e e n : i n z e n d e n , en z o r g d a t j e e r de v o lg e n d e k e e r ook b i j s t a a t :
* ’i S ^ C lu ster**^ Jv ■
E D W IN M ATHLENER
2
Hercules A blaast ringetjes Iras O fsch oo n de ze s a t e l l i e t z e l f a l w e er een t i j d j e b u i t e n w e r k i n g i s , worden e r ge durende h e t u i t werken van de o v e r s t e l p e n d e h o e v e e lh e i d w a a rn e m in gen nog v e e l o n t d e k k i n g e n gedaan. H i e r z i j n e r ee n p a a r . H e t kwam u i t g e b r e i d i n h e t n ieu w s d a t e r z i c h r o n d Wega en F o r m a lh o u t een s c h i j f van s t o f be vond en m o g e l i j k z e l f s een p l a n e t e n s t e l s e l i n w o r d in g . U i t g e b r e i d e r o n d e rz o e k aan 335 s t e r r e n b i n n e n 75 l i c h t j a a r van de a a r d e , eveneens d o o r I r a s waargenomen, l a a t z i e n d a t meer dan 40 van deze s t e r r e n een s o o r t g e l i j k s t r a l i n g s p a t r o o n v e r t o n e n a l s Wega. H e t v e r s c h i j n s e l i s dus n i e t b e p a a ld meer u n ie k t e noemen. M o g e l i j k kunnen de z e l f d e w a arn em in ge n e c h t e r ook v e r o o r z a a k t worden d o o r s t e r r e n met m a s s a v e r l i e s aan aan d o n k e re be g e l e i d e r , maar v o o r Wega l i j k t z o ' n d o n k e re be ge le id e r u itg e s lo te n . I r a s h e e f t ongeveer 20.000 s t e r r e n s t e l s e l s waar genomen w a arva n meer dan de h e l f t v o o r n a m e l i j k i n h e t i n f r a r o o d u i t z e n d t . O p m e r k e l i j k i s d a t een k w a r t van deze ' i n f r a r o o d s t e l s e l s ' n a a r b u u r t s t e l s e l s t o e beweegt o f e r a l mee b o t s t . Van de gewone o p t i s c h e s t e l s e l s z i e n we e r maar 5‘i b o t s e n . De s t e r k e i n f r a r o o d s t r a l i n g o n t s t a a t w e l l i c h t d o o r m a s s a le v o r m in g van nieuwe s t e r r e n . Een van d i e b o t s e n d e s t e l s e l s was o p t i s c h a l b e - kend o n d e r de naam A r p 2 2 0 . D i t s t e l s e l i s e x t r e e m h e l d e r : de t o t a l e l i c h t k r a c h t i s 50 maal g r o t e r dan d i e van gewone s p i r a a l s t e l s e l s . V e r m o e d e l i j k z i e n we h i e r een z g n . S e y f e r t - s t e l s e l , maar ook een ' q u a s a r - i n - w o r d i n g ' b e h o o r t t o t de m o q e lijk h e d e n . I n f o b l a d j u n i en a u g u s tu s 1984
Toengoeska Ben j e e r n e t een b e e t j e aan gewend g e r a a k t d a t h e t o b j e c t d a t op 30 j u n i 1908 n a a r beneden kwam i n h e t g e b ie d van de T o e n g o e s k a - r i v i e r i n S i b e r i ë een k l e i n e komeet zou z i j n ge w e est en geen m e t e o o r , geen b u i t e n a a r d s r u i m t e s c h i p , geen m i n i z w a r t g a t en ook geen s t u k a n t i - m a t e r i e o f men g a a t w e er t e r u g n a a r a f . Wat i s h e t g e v a l ? Op bovengenoemde p l a a t s en t i j d w e rd e n een enorme v u u r b o l en e x p l o s i e w a a r genomen. Toen h e t g e b ie d l a t e r w e rd o n d e r z o c h t , v e r o n d e r s t e l d e men d a t h i e r een enorme m e t e o r i e t was neergekom en. E r werden e c h t e r n o o i t r e s t a n t e n gevonden van deze m e t e o r i e t , z o d a t v e l e n l a t e r hun f a n t a s i e r u i m baan gaven m e t de e e r d e r genoemde r e s u l t a t e n . Een n u c h t e r d e r e v e r k l a r i n g v o o r h e t n i e t v in d e n van m e t e o r i e t e n was de v e r o n d e r s t e l l i n g d a t we t e maken hadden m e t een k l e i n e k o m e e t k e rn . Kom eetkernen z i j n e r g b ro s en zouden i n de a t m o s f e e r ge he el u i t e l k a a r ku n nen v a l l e n . Men d a c h t z e l f s de o o r s p r o n g t e we t e n : h e t zou een s t u k van de komeet van Encke
Een bekend v e r s c h i j n s e l i n de r a d i o s t e r r e n k u n d e z i j n de z g n . j e t s d i e v e e l r a d i o s t e l s e l s v e r t o n e n . D i t z i j n v r i j h e l d e r e l a n g w e r p ig e r a d i o b ro n n e n d i e v e r u i t s t e k e n aan w e e r s z i j d e n van h e t s t e r r e n s t e l s e l , d a t ze v e r o o r z a a k t h e e f t . Ook b i j H e r c u le s A , een van de h e l d e r s t e r a d i o s t e l s e l s aan de h e m e l, i s nu met b e h u l p van de ' V e r y L a rg e A r r a y ' s y n t h e s e r a d i o t e l e s c o o p i n New M e xico z o ' n r a d i o - j e t waargenomen aan een k a n t van h e t s t e l s e l . Aan de a n d e re k a n t vond men e c h t e r i e t s v e e l m e r k w a a r d i g e r s . Aan d i e k a n t van h e t s t e l s e l vond men een a a n t a l enorme r i n g e n , e l k g r o t e r dan ons e i g e n m e l k w e g s t e l s e l . H e r c u l e s A i s i n 1948 o n t d e k t en b l e e k l a t e r een s t e r r e n s t e l s e l t e z i j n op o n g e v e e r twee m i l j a r d l i c h t j a a r , d a t o n g e v e e r h o n d e rd m i l j a r d maal zo v e e l e n e r g i e u i t z e n d t op r a d i o g o l f l e n g t e n a l s onze zon i n z i c h t b a a r l i c h t . Welke p ro c e s s e n p r e c i e s v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n v o o r deze s t e r k e r a d i o s t r a l i n g en v o r m in g van de r i n g e n w e e t men nog n i e t . Z e n i t 9 , 1984 I n f o b l a d j u n i 1984
z i j n geweest w ie n s baan l i j k t op d i e van h e t be wust o b je c t. H i s t o r i s c h o n d e rz o e k h e e f t e c h t e r l a t e n z i e n d a t h e t be w u s te o b j e c t ge durende z i j n v l u c h t d o o r de d a m p k r in g n a u w e l i j k s a f b r o k k e l d e en pas op een h o o g te van 8 a 9 k i l o m e t e r i n één k e e r e x p l o d e e r d e . Een k o m e e tk e rn zou a l v e e l e e r d e r v e r b r o k k e l d z i j n en een s e r i e e x p l o s i e s hebben ge geven. H e t g e he el l i j k t e i g e n l i j k nog h e t m eest op een v e r s c h i j n s e l van v e e l k l e i n e r f o r m a a t d a t e n k e l e malen i s waargenomen b i j v u u r b o l l e n . Ook v u u r b o l l e n v e r p u l v e r e n soms e x t r e e m s n e l t i j d e n s de e in d o p v la m m in g . Daarom d e n k t men nu w e e r d a t we t e maken hebben met ee n k l e i n e p l a n e t o ï d e , dus t o c h een s o o r t m e t e o r i e t . Z e n it 9 ,
1984
Op z a t e r a g 26 j a n u a r i 1985 w o r d t e r een b i j z o n - ’ d e r e algemene l e d e n v e r g a d e r i n g ge houden. Reden v o o r de ze v e r g a d e r i n g i s h e t f e i t , d a t w i j gra a g •, j u l l i e to e s te m m in g w i l l e n hebben v o o r een a a n t a l u i t g a v e n u i t h e t b u r o - f o n d s . Op de b i j z o n d e r e a l gemene l e d e n v e r g a d e r i n g van o k t o b e r 1983 i s e r een l i m i e t van ƒ 1 0 . 0 0 0 , - g e s t e l d aan h e t b e dra g d a t h e t h o o f d b e s t u u r i n t o t a a l u i t mag geven z o n d e r to e s te m m in g v o o r a f van ee n l e d e n v e r g a d e r i n g . Ook m ochten e r z o n d e r to e s te m m in g geen u i t gaven worden geda an , g r o t e r da n ƒ 3 0 0 0 , - . We hebben nu e c h t e r een a a n t a l p la n n e n d i e deze l i m i e t z u l l e n o v e r s c h r i j d e n . Deze p la n n e n b e s ta a n o . a . u i t een t e k s t v e r w e r k i n g s s y s t e e m v o o r U n i v e r sum en b u r o i n v e n t a r i s . De agenda z i e t e r a l s v o l g t u i t : 1) O p e n in g , m e d e d e lin g e n en a a n p a s s in g e n van de agenda. 2) Ingekomen en u i t g e g a n e s t u k k e n . 3) B e s t e d in g e n u i t h e t b u r o - f o n d s . 4) Wat v e r d e r t e r t a f e l komt. 5 ) Ro nd vraag . 6) S lu itin g . De v e r g a d e r i n g w o r d t gehouden op de S t e r r e n w a c h t , Z onnenburg 2 t e U t r e c h t . Aanvang 1 0 .3 0 u u r . T ot z ie n s , Het h o o fdb estuu r.
I n de v o r i g e U n iv e rs u m s t o n d ee n s t r i p j e o v e r de " d e s k u n d i g e " a m a te u r a s tr o n o o m J a n n u s . H i j h i e l d een p r a a t j e o v e r h e t z o n n e s t e l s e l . E r z a t e n nog a l w a t f o u t e n i n d a t p r a a t j e en we v ro e g e n j u l l i e om d i e e r u i t t e h a l e n . Een p a a r van j u l l i e he b ben d a t in d e r d a a d geda an . Voo r we h i e r v a n de u i t s l a g g e v e n , v e r t e l l e n we w a t e r a l l e m a a l f o u t was D in g e n d i e goed waren worden dus n i e t i n deze l i j s t opgenomen. Fout
Fout
Fout Fout Fout
»
ZOMERKAMPEN
Fout
U i t e r a a r d o r g a n i s e e r t de JWG de komende zomer w e e r zomerkampen. Z o ' n kamp i s v e r s c h r i k k e l i j k l e u k en j e mag h e t daarom ook n i e t m is s e n . Je l e e r t e r nie uwe mensen met de z e l f d e hobby a l s j i j k e n n e n , j e k u n t e r p r im a waarnemen, h e t i s e r e r g g e z e l l i g en j e l e e r t e r een hoop. E r z i j n twee jo n g e re n ka m p e n van één week v o o r JWG-ers van 9 tem . 13 j a a r . Deze kampen v in d e n w e e r p l a a t s i n Ootmarsum (T w e n te ) en de p r i j s b e d r a a g t w a a r s c h i j n l i j k w e e r ƒ 1 6 5 , - . Op een jo n g e re n k a m p w o r d t ee n u i t g e b r e i d algemeen s t e r r e n k u n d i g programma v e r z o r g d , w a a r n a a s t ook nog v e e l a n d e re l e u k e d i n g e n worden gedaan. H e t ouderenkamp d u u r t twee weken en i s b e d o e ld v o o r JWG-ers van 14 tem . 17 j a a r . D i t kamp i s . n e t a l s de a f g e l o p e n zomer i n S choonoord ( D r e n t e ) de k a m p p r i j s i s h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k w e er ƒ 2 7 5 , - . ' Op h e t ouderenkamp worden d . m . v . k e u z e g ro e p e n , algemene p r o e f j e s e . d . d i v e r s e on d e rw e rp e n u i t de s t e r r e n k u n d e b e h a n d e ld . Ook i s e r een DOKA a a n w e z ig . Ook op d i t kamp i s de g e z e l l i g h e i d een van de b e l a n g r i j k s t e p u n t e n . H e t f e i t d a t de de e ln e m e rs van h e t l a a t s t e ouderenkamp a l w e e r met p la n n e n r o n d lo p e n v o o r een tweede r e ü n i e z e g t a l genoeg. A l s j e mee w i l t met een kamp, o f j e w i l t e r meer o v e r w e t e n , b e l o f s c h r i j f dan even n a a r h e t Bureau van de JWG, p / a R i e t C o lp a , S t r a w i n s k i r o d e 15, 2717 DV Z o e t e r m e e r , t e l . 0 7 9 -5 200 77
Fout Fout
Wacht e c h t e r n i e t t e l a n g met aa nm e ld e n, w ant h e t a a n t a l d e e ln e m e r s d a t meekan i s b e p e r k t !
Fout Fout Fout Fout Fout Fout
1: C e n ta u ru s i s geen p l a n e e t . H i e r we rd Neptunus b e d o e ld , ( o v e r i g e n s . T e l l u s i s een z e l d e n g e b r u i k t w o ord v o o r A a rd e ) 2 : De p l a n e t o ï d e n b e v in d e n z i c h t u s s e n de banen van Mars en J u p i t e r en n i e t t u s s e n d i e van J u p i t e r en S a t u r n u s . 3: De A a rd e i s geen b i n n e n p l a n e e t , d a t z i j n a l l e e n M e r c u r i u s en Venus. 4 : * D e p l a n e e t P l u t o i s e r g k l e i n en n i e t g r o o t z o a l s Jannus b e w e e r t . 5 : Ganymedes i s geen p l a n e t o i d e maar een maan van de p l a n e e t J u p i t e r . 6 : De e e r s t e p l a n e t o i d e w e rd n i e t i n 1932 o n t d e k t maar i n 1801. 7 : P i a z z i was een I t a l i a a n en geen D u i t s e r . 8 : Toen Gal l i l e T l e e f d e w a re n e r nog geen p l a n e t o i d e n o n t d e k t . H i j kon e r dus ook nog geen banen van b e r e k e n e n . 9 : Een k o m e t e n s t a a r t i s a l t i j d van de Zon a f g e r ic h t . N o o it e r naar to e . 10: De k e r n van een komeet i s n i e t van I j z e r ge maakt maar van b e v r o r e n w a t e r en g a s . 11: H a l l e y i s eens i n de 76 j a a r t e z i e n en n i e t eens i n de 176 j a a r . 12: I n 1986 kunnen we deze komeet w e e r z i e n . N i e t deze p l a n e e t n a t u u r l i j k . 13: De f l i t s e n aan de hemel z i j n m e te o re n en geen m e t e o r i e t e n . 14: M e t e o r i e t e n z i j n j u i s t de s t e n e n d i e op de Aarde g e v a l l e n z i j n . D i t z i j n dus geen m e t e o re n .
I n t o t a a l z a t e n e r dus 14 f o u t e n i n de s t r i p . De a n tw o o r d e n van j u l l i e hebben we a l s v o l g t nageke k e n : E lk e op g e sp o o rd e f o u t l e v e r d e ee n p u n t op. Noemden j u l l i e een b e w e r in g van Jannus f o u t , t e r w i j l d i e j u i s t e r g goed w as, dan t r o k k e n we weel een p u n t a f van de s c o r e . De u i t s l a g was a l s v o l g t : E m il e J o n g e d i j k u i t G r o n i n g e n , 6 p u n t e n ; L i l l y K a n s e l a a r u i t Rhoon, 11 p u n t e n ; F r a n c o i s D e l a s e n c e r i e u i t P u i f l i j k , 11 p u n t e n ; Paul B a k k e r u i t Le us d en , 11 p u n t e n ; Mon ique van S c h ip u i t W oerden, 11 p u n t e n ; M a r t i j n V is s e n b e r g u i t P i j n a c k e r , 12 p u n t e n . De w i n n a a r h e e f t e c h t e r v e r g e t e n z i j n naam op de u i t s l a g t e z e t t e n . H i j / z i j h e e f t de ze u i t s l a g g e s tu u rd naar S t i j n T e r lin g e n . Z i j n / h a a r s c o re be d r o e g 13 p u n t e n . A l s j e j e naam aan ons op g e e f t k r i j g j e een p r i j s j e , w i n n a a r .
Sterrenqids 1985 De Sterrengids 1985 geeft informatie over a l l e voorspelbare hemelverschijnselen van dat jaar. - de zon, de maan en a l l e planeten - planetoïden en meteoren - sterbedekkingen - veranderlijke sterren Bovendien informatie over astrofotografie, tijdrekening, coördinatenstelsels, astro nomische constanten en dit keer speciaal een artikel over het testen van een telescoop aan de hand van dubbelsterren. Zeer uitvoerig (28 pag) is er aandacht voor de wederverschijning van komeet Halley. De gids t e l t in totaal circa 168 pag (A-** formaat). Winkelprijs f 29,50, maar voor JWG-leden slechts ƒ 23,50. De g id s ku n j e b e s t e l le n d o o r ƒ 233 50 o v e r t e m aken o p g ir o 3 19 15 4 5 t .n . v . s t i c h t in g 'D e K o e p e l ' t e U t r e c h t o n d e r v e r m e I d i n g v a n 'S t e r r e n g i d s 1 9 8 5 '.
STERRENKUNDIG MAANDBLAD In 1985 in ieder nummer ruim aandacht voor de komeet Halley. Het juli/augustusnummer wordt een themanummer over kometen. In 1985 een nieuwe rubriek: (micro) computers en sterrenkunde In 1985 een nieuwe waarnemingsrubriek, met iedere maand een fraaie gekleurde sterrenkaart. Tips voor de prismakijker en de kleine en middelgrote teleskoop. Abonneer j e nu op Zenit 1985 en je krijg t naar keuze kadoi^-— „
,
,,
QC
-een draaibare sterrenschijf t.w.v. ƒ 12,95 j f ■ -een poster van de Sterrenwacht Cerro Tololo in Chi1i t.w.v. ƒ 11,--.
Zenit 1985 kost inclusief lidmaatschap NVWS i 68,— . Inclusief donateurschap Vstw. Simon Stevin of LSV ƒ 6 3 , - - ,
S tu u r een b r ie fk a a r t n a a r S tic h tin g 'D e K o e p e l A n t w o o r d n r . 2 2 9 3 3500 Z J U tr e c h t.
—*%
/ T U U R l ' J K DEEP IK H f
I nièt ALLEEN OM H E T KAT>0
