Wie is die Meu? - In ter act ie ve th ea ter w an d e li n g d oor 18
de
eeu ws Leeu war d en -
2
Inhoud
Inhoud
1.
Introductie …………………………………………………………………………………………………………………………… 4
2.
Aansluiting bij curriculum …………………………………………………………………………………………………….. 5
3.
Voorbereidingsles ………………………………………………………………………………………………………………… 7
4.
Interactieve theaterwandeling …………………………………………………………………………………………….. 8
5.
Verwerkingsles …………………………………………………………………………………………………………………….. 11
6.
Uitslag wedstrijd ………………………………………………………………………………………………………………….. 12
Bijlage 1: Verhaallijn PPT ………………………………………………………………………………………………………………… 14 Bijlage 2: Opdrachtformulier ………………………………………………………………………………………………………….. 26 Bijlage 3: Groepsindeling ……………………………………………………………………………………………………………….. 27
© Historisch Centrum Leeuwarden, 2015
3
1. Introductie
1. Introductie
MARIA LOUISE JAAR 2015 250 jaar geleden, in 1765, overleed Maria Louise van Hessen-Kassel in haar paleis Princessehof te Leeuwarden. Zij was de prinses die door de Friezen Marijke Meu werd genoemd. Nog altijd spreekt haar verhaal tot de verbeelding: de jonge weduwe die uitgroeit tot lieveling van het volk en stammoeder wordt van ons huidige koningshuis. Friesland eert het werk en leven van deze sterke vrouw met een themajaar. Van historische harddraverij tot graffiti kunstwerk, van stadswandeling tot jeugdvoorstelling. Naast Nassau-stad Leeuwarden zijn Oranjewoud en Ameland (geliefde plekken van Maria Louise) een jaar lang decor voor diverse activiteiten. Historisch Centrum Leeuwarden (HCL) en Van Ravesteijn Theater & Events hebben het initiatief genomen om een educatief programma rondom Maria Louise te ontwikkelen voor het Leeuwarder Kunstmenu. Het wordt aangeboden in de vorm van een interactieve theaterwandeling, zodat ook kinderen op een speelse manier kennismaken met deze prinses in het bijzonder en sporen van de 18e eeuw in hun eigen leefomgeving in het algemeen. • http://marialouise2015.nl/ • http://www.schoolkade.nl/programma/wie-is-die-meu
DOELGROEP Groep 7-8 van basisscholen uit de gemeente Leeuwarden, die aangesloten zijn bij Kunstmenu.
DOELSTELLINGEN Aansluiten bij het tijdvak Pruiken en Revoluties 1700-1800 dat in de lesmethode aan bod komt. Leerlingen kennis laten maken met sporen van 18e eeuws erfgoed in hun eigen leefomgeving in het algemeen en met prinses Maria Louise en de rol van de Friese Nassaus in de stamboom van ons koningshuis in het bijzonder. Een vakoverschrijdend onderwijsproject ontwikkelen door aandacht te besteden aan geschiedenis, aardrijkskunde, taal en kunst (theater, muziek, dans, mode, architectuur). Een actief programma aanbieden waarmee leerlingen geprikkeld worden tot interactie, het doen van onderzoek en het verwerken van opgedane kennis in een presentatie waarvan zij zelf de vorm mogen kiezen.
INHOUD Leerlingen ontmoeten de prinses en helpen haar d’r familie en vrienden te zoeken op diverse historische locaties in de binnenstad. Zoals bijvoorbeeld haar echtgenoot stadhouder Johan Willem Friso of haar tuinman meneer Knoop. De personages uit de 18e eeuw worden gespeeld door acteurs, die niet alleen iets over zichzelf vertellen maar ook over hun relatie met de prinses. Onderdeel van de wandeling is een spel, dat vergelijkbaar is met het tv-programma Wie is de Mol? De kinderen verzamelen foutieve historische informatie en mogen andere schoolgroepen op het verkeerde been zetten.
4
2. Aansluiting bij curriculum
2. Aansluiting bij curriculum
NEDERLANDSE CANON Tijdvak Pruiken en Revoluties (1700-1800) • Slavernij (ca. 1637-1863) http://www.entoen.nu/slavernij • Buitenhuizen (17e en 18e eeuw) http://www.entoen.nu/buitenhuizen • Eise Eisinga en Planetarium Franeker (1744-1828) http://www.entoen.nu/eiseeisinga • Patriotten (1780-1795) http://www.entoen.nu/patriotten • Franse tijd en Napoleon (1769-1821) http://www.entoen.nu/napoleon • Constitutionele monarchie en Eenheidsstaat http://www.entoen.nu/koningwillem1 en http://www.entoen.nu/grondwet • Positie van vrouwen http://www.entoen.nu/alettajacobs
FRIESE CANON • Sicco van Goslinga – Edelman, regent, diplomaat (1661-1731) http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/sicco-van-goslinga • Maria Louise van Hessen-Kassel – De Nassaus in Friesland (1688-1765) http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/maria-louise-van-hessen-kassel • Eise Eisinga – Wonen in een planetarium (1744-1828) http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/eise-eisinga • Van republiek naar eenheidsstaat – Gewezen vrije Friezen (1780-1813) http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/van-republiek-naar-eenheidsstaat?language=ned • Joast Hiddes Halbertsma – ‘Mister Fryslân' (1789-1869) http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/joast-hiddes-halbertsma
PO LEERGEBIED ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD – TIJD (GESCHIEDENIS) • Kerndoel 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. • Kerndoel 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van het volgende tijdvak: Pruiken en Revoluties. (Kenmerk: rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.) • Kerndoel 53: De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis.
5
PO LEERGEBIED ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD – MENS EN SAMENLEVING • Kerndoel 36: De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger.
PO LEERGEBIED ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD – RUIMTE (AARDRIJKSKUNDE) • Kerndoel 50: De leerlingen leren omgaan met kaart (kaartlezen).
PO LEERGEBIED KUNSTZINNIGE ORIËNTATIE • Kerndoel 54: De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. • Kerndoel 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
PO LEERGEBIED FRIES • Kerndoel 17: De leerlingen ontwikkelen een positieve attitude ten opzichte van het gebruik van Fries door henzelf en anderen. • Kerndoel 18: De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken Fries. Het gaat om teksten die informatie geven, plezier verschaffen, meningen of aanwijzingen bevatten over voor hen bekende onderwerpen. • Kerndoel 22: De leerlingen verwerven een woordenschat van frequent gebruikte Friese woorden en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden.
PO LEERGEBIED ENGELS • Kerndoel 13: De leerlingen leren informatie te verwerven uit eenvoudige gesproken Engelse teksten.
MEERTALIGHEID De acteurs spreken Nederlands, maar gooien er zo nu en dan anderstalige woorden en zinnen doorheen, passend bij hun personage. Deze woorden/zinnen worden, indien nodig, gevolgd door een Nederlandse uitleg: • • • • •
Fries Duits Frans Engels Latijn
6
3. Voorbereidingsles
Inhoud project
Periode Locatie Uitvoering Duur Materiaal
Week 40 (maandag 28 september t/m vrijdag 2 oktober 2015) School Leerkracht van de groep 1 uur of meer - PPT voor leerkrachten (te downloaden via: http://www.schoolkade.nl/programma/wie-is-die-meu; kijk bij Downloads ) - Bijlage 1: Verhaallijn PPT (dia’s 2 t/m 51)
POWERPOINT Behandel de PPT met de leerlingen via het digibord. In bijlage 1 is de verhaallijn te vinden, waarin u kunt lezen wat u bij welke dia vertelt.
7
4. Interactieve theaterwandeling
Interactieve theaterwandeling
Periode
Maandag 5 of dinsdag 6 oktober 2015 (volgens rooster Kunstmenu, zie: bijlage 3 en http://www.schoolkade.nl/rooster/) Locatie Binnenstad Leeuwarden - Start: Fletcher Hotel-Paleis Stadhouderlijk Hof (Hofplein 29; 058 – 216 21 80) - Einde: Muziekkoepel Prinsentuin (tegenover Grand Café Restaurant De Koperen Tuin) Uitvoering Acteurs Van Ravesteijn Theater & Events Duur 2 uur Materiaal Leerlingen nemen een pen mee Belangrijk - Klassen met meer dan 25 leerlingen, worden door de organisatie verdeeld. Voor zover mogelijk worden leerlingen van dezelfde school bij elkaar gehouden. Voor de precieze groepsindeling zie: bijlage 3. - Wanneer uw groep groter is dan 25 leerlingen, maak dan vooraf de beslissing welke kinderen met welke begeleider bij het aparte 4e groepje zullen horen. Vertel hen dit vooraf (met de reden waarom), zodat ze het weten. Stel deze kinderen ook gerust: aan het einde van het programma treffen jullie elkaar weer bij de Muziekkoepel in de Prinsentuin. - De leerkracht neemt extra volwassen begeleiders mee (ouders/verzorgers/stagiaires/ collega’s): Groepen kleiner dan 25: 1 extra Groepen groter dan 25: 2 extra (waarvan 1 meeloopt met het kleine aantal leerlingen dat bij een andere schoolgroep is ingedeeld) - Tijdens de theaterwandeling mag alleen gefotografeerd worden zonder flits. Mobieltjes moeten UIT of op STIL.
PRAKTISCHE INFORMATIE Uw groep wordt ingedeeld op maandag 5 of dinsdag 6 oktober 2015, op 1 van de volgende tijdstippen: 09.30-11.30 uur = 1e groep 10.15-12.15 uur = 2e groep 11.00-13.00 uur = 3e groep 11.45-13.45 uur = 4e groep 13.00-15.00 uur = 5e groep 13.45-15.45 uur = 6e groep Let op: wees ruim op tijd aanwezig bij het Stadhouderlijk Hof! Op het tijdstip van aanvang sluit de zaal en begint de theaterperformance. Er kunnen dan geen groepen meer toegelaten worden. De laatste 2 groepen zijn om respectievelijk 15.00 en 15.45 uur klaar. Dit valt buiten de reguliere schooltijden van veel scholen. Houdt u hier rekening mee? Het startmoment is in het Stadhouderlijk Hof. Hier beginnen 4 groepen van 25 leerlingen met een gezamenlijke introductie. Daarna wandelen de 4 groepen ieder een andere route langs 7 historische locaties, waar zij 7 historische personages ontmoeten. 8
Het eindpunt is de muziekkoepel in de Prinsentuin. Hier komen de 4 groepen van 25 leerlingen weer samen voor de gezamenlijk afsluiting. De maximale groepsgrootte is 25 à 26 leerlingen. De reden hiervan is dat er op de locaties, waar de theaterperformances plaatsvinden, vaak maar beperkte ruimte is. Ook speelt mee dat de acteurs zich dan beter verstaanbaar kunnen maken en beter contact kunnen maken met de leerlingen. Bevat uw groep meer dan 25 leerlingen, dan moet een aantal leerlingen zich aansluiten bij een speciale samengestelde 4e groep (zie: bijlage 3). Zorg er wel voor dat er met dit kleine aantal leerlingen een volwassen begeleider meeloopt van school (stagiair, collega, ouder, verzorger).
INHOUD PROGRAMMA (2:00 UUR TOTAAL) 1. Start: 100 leerlingen in Stadhouderlijk Hof (totaal 0:35 uur) - 10 min. ontvangst - 15 min. theater + muziek + uitleg opdracht - 10 min. uitdelen plattegrond met wandelroute en opdrachtenformulier + verlaten zaal 2. Wandeling langs 7 locaties: 100 leerlingen worden opgedeeld in 4 groepen van 25, met voor ieder groepje een andere route (totaal 1:03 uur) - 7 x 3 min. theater op locatie = 00:21 uur - 7 x 6 min. wandelen naar locatie = 00:42 uur 3. Eind: 100 leerlingen bij muziekkoepel in Prinsentuin (0:22 uur) - 12 min. theater + uitleg eindopdracht - 10 min. workshop reidans
HISTORICHE LOCATIES EN PERFORMANCES Start 1 2 3 4 5 6 7 Eind
Stadhouderlijk Hof Grote Kerk Waalse Kerk
Prinses Maria Louise Stadhouder Johan Willem Friso Prinses Anna van Hannover Georg Friedrich Händel Stadhuis Nicolaas Arnoldi Princessehof Prinses Anna Charlotte Amelia Prins Willem IV Brasserie Valentinus Slothouwer Historisch Centrum Leeuwarden Johann Hermann Knoop Prinsentuin: kantoor havenmeester Abraham Ferwerda Prinsentuin: muziekkoepel Prinses Maria Louise
jong echtgenoot schoondochter componist burgemeester dochter zoon rector Latijnse school tuinman en allesweter oprichter Leeuwarder Courant oud
1688-1765 1687-1711 1709-1759 1685-1759 1696-1777 1710-1777 1711-1751 1738-1822 1700-1768 1716-1783 1688-1765
OPDRACHT VOOR LEERLINGEN TIJDENS WANDELING Tijdens de wandeling vullen de leerlingen een opdrachtenformulier in (zie bijlage 2). Dit formulier wordt bij de start van het programma in het Stadhouderlijk Hof door de organisatie uitgedeeld. We vragen u om ervoor te zorgen dat de leerlingen een pen meenemen. Alle historische personages voeren een eigen theaterperformance op. De leerlingen moeten ontdekken wat er niet aan klopt. Bij elke performance zijn er altijd 2 fouten: Iets communicatiefs: foute historische informatie. Iets visueels: een object dat niet bij de 18e eeuw past. 9
Laat de leerlingen tijdens de wandeling ieder voor zich dingen opschrijven. Waarschuw de leerlingen dat ze aan andere scholen niet laten merken welke fouten zij ontdekken. Je kunt immers als klas een prijs winnen. Wel mogen de leerlingen met opzet andere scholen op het verkeerde been brengen. Op deze manier zijn de leerlingen mollen. Dit is vooral van belang bij de klassen die meer dan 25 leerlingen tellen en waarvan een aantal leerlingen bij andere klassen/scholen ingedeeld worden.
TIPS Wie van de leerlingen kan goed kaartlezen? En vind het leuk om Expert Kaartlezen te worden tijdens de theatrale wandeling? Dit kan één leerling zijn, maar misschien zijn er meer en kan er samengewerkt worden. Of doen een aantal leerlingen het om de beurt. Laat de leerlingen zelf bedenken wie waar op gaat letten bij het spotten van de foute informatie. Gebruik daarbij de interesses/kennis/talenten van de leerlingen. ‘Ik ga letten op ….’ (mode, historische informatie, dingen die ik zie, dingen die ik hoor). Sluit aan bij meervoudige intelligenties van Gardner:
10
5. Verwerkingsles
3. Verwerkingsles / wedstrijd Periode Woensdag 7 t/m vrijdag 30 oktober 2015 Locatie School Uitvoering - Leerkracht van de groep - Cultuurcoach van de school Duur 2 uur of meer Materiaal - Het door de leerlingen ingevulde opdrachtformulier in bijlage 2 - PPT voor leerkrachten (te downloaden via: http://www.schoolkade.nl/programma/wie-is-die-meu; kijk bij Downloads ) - Bijlage 1: Verhaallijn PPT (dia’s 44 t/m 51) Belangrijk Deadline insturen wedstrijd: vrijdag 30 oktober 2015
VOORBEREIDING Bespreek met de cultuurcoach een plan van aanpak betreffende deze les.
ONDERWIJSLEERGESPREK Herhaal dia’s 44 t/m 51 van de PPT. Bespreek met de leerlingen hun diverse notities op het opdrachtformulier. Beslis als klas gezamenlijk welke antwoorden ingestuurd zullen worden. Bespreek vervolgens de vraag: Hoe denk je dat Maria Louise terugkijkt op haar leven? Dit is een open vraag waarbij leerlingen zich moeten verplaatsen in Marijke Meu. Laat leerlingen eventueel ieder voor zich een antwoord bedenken/schrijven en vergelijk deze daarna met elkaar. Bespreek tenslotte hoe de klas de inzending wil opsturen. Wees creatief, beeldend. Bedenk een leuke vorm zoals: video, poster, brief, theater, muziek, etc.
BEOORDELINGSCRITERIA De jury let op de volgende zaken: 9 fouten correct in historische informatie (communicatief) 9 fouten correct in objecten die niet bij de 18e eeuw passen (visueel) Terugblik Maria Louise Vormgeving
INZENDING Opsturen naar:
Historisch Centrum Leeuwarden Yteke van der Vegt Groeneweg 1, 8939 EH Leeuwarden
[email protected]
Onder vermelding van: Naam school en groep
11
6. Uitslag wedstrijd
4. Uitslag wedstrijd
DATUM De uitslag wordt bekend gemaakt op maandag 16 november 2015. Er wordt contact opgenomen met de winnende schoolgroep, om een afspraak te maken voor de prijsuitreiking die op school plaatsvindt.
PRIJS Prinses Maria Louise komt bij de winnende groep in de klas voor een persoonlijk bedankje. Ook deelt ze ‘hofdames’ (taartjes) uit.
12
13
Bijlage 1: Verhaallijn ppt
Verhaallijn PPT TITELBLAD PPT
LEEUWARDER PRINSES
Wisten jullie dat er in Leeuwarden vroeger prinsen en prinsessen woonden? En dat er hier paleizen waren? Hier zie je een prinses: prinses Maria Louise. Ze was erg populair bij de Friezen en werd door hen Marijke Meu genoemd. Marijke is de Friese of Nederlandse variant van Maria en Meu is een verbastering van het Friese woord muoike (tante). Marijke Meu betekent dus eigenlijk Tante Marijke.
Prinses Maria Louise is heel belangrijk geweest voor Nederland. Want dankzij haar bestaat onze huidige koning Willem-Alexander. Hij stamt namelijk rechtstreeks van deze prinses uit Friesland af.
Hier zie je Maria Louise met haar kinderen Anna Charlotte Amelia en Willem IV. Koning WillemAlexander is een achter, achter, achterkleinzoon van de Willem op dit schilderij.
Prinses Maria Louise woonde met haar gezin in een echt paleis: het Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden. Dat is nu een chique hotel-restaurant.
14
Later, toen haar kinderen groot waren, verhuisde prinses Maria Lousie naar een kleiner paleisje speciaal voor haar: het Princessehof. Dat is nu een keramiekmuseum.
Op deze kaart zie je waar het Stadhouderlijk Hof (1) en het Princessehof (2) liggen. Laat leerlingen een paar bekende plekken op de kaart aanwijzen, zodat zij zich kunnen oriënteren. Denk aan: Bibliotheek Macdonalds Nieuwestad met winkels Oldehove Prinsentuin
Het is dit jaar 250 jaar geleden dat prinses Maria Louise overleed. Dat was in 1765. Met haar dood eindigde een tijdperk in Leeuwarden. Want na haar woonden er geen prinsen of prinsessen meer in de stad. Zij was de laatste. Nog altijd spreekt Maria Louise’s verhaal tot de verbeelding: de jonge weduwe die uitgroeit tot lieveling van het volk en stammoeder wordt van ons huidige koningshuis. Friesland eert het werk en leven van deze sterke vrouw met een themajaar. Van historische harddraverij tot graffiti kunstwerk, van stadswandeling tot jeugdvoorstelling. Naast Nassau-stad Leeuwarden zijn Oranjewoud en Ameland (geliefde plekken van Maria Louise) een jaar lang decor voor diverse activiteiten. http://marialouise2015.nl/ FILMS
Laat de klas één van de drie films zien. Meer kan natuurlijk ook. NEDERLAND IN 18DE EEUW
Maria Louise leefde in de 18e eeuw. Toen was Nederland nog geen koninkrijk, maar een Republiek van Zeven Verenigde Nederlanden of gewesten. Deze republiek was ontstaan na de Nederlandse Opstand tegen de overheersing van de Spaanse koning Filips II. Dat was rond 1580. Leider van die Nederlandse Opstand was Willem van Oranje. Daarom werd hij later ook de baas van de nieuwe Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Zo iemand werd stadhouder genoemd. 15
Omdat Spanje haar Nederlandse bezittingen niet zomaar op wilde geven, ontstond er oorlog: de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). In tijden van oorlog moet je als leider snel kunnen reageren. Wanneer er een Spaans leger aankomt, moet je dat onmiddellijk weten zodat je je op tijd kunt verdedigen. Nu waren de gewesten Friesland, Groningen en Overijssel vanuit het regeringscentrum in het Westen (toen in Delft) moeilijk te bereiken. Er waren nog niet zulke goede verbindingen (wegen!) als nu. Het duurde soms weken voordat je vanuit Delft in Leeuwarden was. Daarom stelde Willem van Oranje een plaatsvervanger aan: een Friese stadhouder. Voor deze positie wilde Willem van Oranje natuurlijk iemand die hij kon vertrouwen. Daarom benoemde hij de zoon van zijn broer Jan tot eerste Friese stadhouder. Want familie is meestal oké. Deze Willem Lodewijk was bovendien een bijzonder verdienstelijk militair en zo iemand kon Willem van Oranje wel gebruiken tijdens de oorlog met Spanje. Extra achtergrondinformatie kunt u vinden op de volgende website van Historisch Centrum Leeuwarden: www.10x10leeuwarden/goudeneeuw.nl. Kijk bij de thema’s: Stadsgezicht: De 2 onderwerpen Grachten en Vestingstad Wie is de baas?: Alle 4 de onderwerpen Verkeer: Alle 4 de onderwerpen Beroemde Leeuwarders: De 2 onderwerpen Adje Lambertsz en Willem Lodewijk STAMBOOM
Aan de hand van deze stamboom uitleggen dat koning Willem-Alexander van de Friese tak van de stadhouders afstamt en niet van Willem van Oranje (heel veel mensen denken dat laatste!). Diens lijn stierf namelijk uit met Willem III. Omdat Willem III geen kinderen had, ging de opvolging over naar zijn Friese achterneefje: Willem IV, de zoon van Maria Louise en Johan Willem Friso. Zo werd Fries stadhouder Willem IV stadhouder van alle Nederlanden en moest hij verhuizen van Leeuwarden naar Den Haag. Op de afbeeldingen staan v.l.n.r.: Willem van Oranje (vermoord door Balthasar Gerards in 1584) Willem Lodewijk (standbeeld staat voor Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden) Johan Willem Friso Zijn echtgenote Maria Louise (zie ook hartje in stamboom) Koning Willem-Alexander http://www.entoen.nu/napoleon http://www.entoen.nu/koningwillem1 en http://www.entoen.nu/grondwet
Laat leerlingen via google maps op het digibord de volgende routes opzoeken, zodat ze een beeld krijgen van waar wat ligt. Leeuwarden – Spanje : De Nederlanden waren tot 1580 onderdeel van het Spaanse Rijk. Leeuwarden – Delft : Willem van Oranje regeerde de Nederlanden vanuit Delft. 16
Leeuwarden – Den Haag
: Later verhuisde de regering naar Den Haag. Onze regering zit daar tegenwoordig nog steeds. Leeuwarden – Dillenburg : Willem van Oranje was geboren op slot Dillenburg in Duitsland. Leeuwarden – Orange Frankrijk : Willem van Oranje erfde zijn titel ‘Prins van Oranje’ van een oom die in Frankrijk woonde, maar geen kinderen had. Leeuwarden – Kassel : Prinses Maria Louise heette van achternaam Van HessenKassel. Zij was geboren in Kassel in Duitsland. Zij trouwde met de Friese stadhouder Johan Willem Friso. Leeuwarden – Londen : Maria Louise’s zoon Willem IV trouwde met de Engelse prinses Anna van Hannover. Zij was de dochter van koning George II. Leeuwarden – Moerdijk : De man van Maria Louise, Johan Willem Friso verdronk bij de Moerdijk. WAT GAAN WE DOEN?
In verband met het speciale Maria Louise jaar gaan we een stadswandeling maken langs plekken die met deze prinses en met de 18de eeuw te maken hebben.
Leeuwarden was in de 18de eeuw veel kleiner dan nu. Vraag leerlingen of ze de vorm van de 18de eeuw kunnen aanwijzen op de google map van het tegenwoordige Leeuwarden.
Als je in de 18de eeuw vanuit het zuiden (Heerenveen/Goutum) naar Leeuwarden reisde, dan zag je de stad zo opdoemen. De stad werd omringd door vestingwallen, stadspoorten en een verdedigingsgracht. Zo kon je de stad goed verdedigen tegen vijandige legers. Leeuwarden was een vestingstad.
Eén van de stadspoorten was de Wirdumerpoort. Deze stond op een plek die jullie vast allemaal wel kennen (volgende dia).
17
De bibliotheek in het centrum! Vlakbij de Macdonalds.
Tijdens de stadswandeling ontmoeten jullie de prinses en helpen haar d’r familie en vrienden te zoeken, op diverse historische locaties in de binnenstad. Zoals bijvoorbeeld haar echtgenoot stadhouder Johan Willem Friso of haar tuinman meneer Knoop. De personages uit de 18de eeuw worden gespeeld door acteurs, die niet alleen iets over zichzelf vertellen maar ook over hun relatie met de prinses.
In het Stadhouderlijk Hof praat de jonge prinses Maria Louise over: Haar afkomst: Duitse prinses uit graafschap Hessen-Kassel. Haar huwelijk met Fries stadhouder Johan Willem Friso in 1709. Haar man: Die ziet ze weinig want hij is steeds op ‘campagne’. Een Fries stadhouder is namelijk niet alleen iemand die regeert, maar ook generaal van het leger. En omdat de Nederlanden betrokken zijn bij de Spaanse Successieoorlog (1701-1713), is Johan Willem Friso vaak weg om te vechten. Haar dochtertje: Anna Charlotte Amelia. En het kindje waarvan ze zwanger is en waarvan ze nog niet weet wat het wordt. Paleizen en buitenverblijven van de stadhouders in Friesland waar zij woont: - Paleis Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden Dit bestond al toen de 1e Friese stadhouder Willem Lodewijk naar Leeuwarden kwam. Maria Louise woonde hier met haar man en kinderen. - Paleis Princessehof in Leeuwarden Dit werd speciaal voor haar aangelegd. Zij verhuisde hier naar toe, toen haar zoon Willem IV 20 jaar werd. Dit was de leeftijd waarop hij het stadhouderschap zelf mocht invullen. Tot die tijd was Maria Louise zijn regentes geweest en had ze met hem op het Stadhouderlijk Hof gewoond. - Buitenverblijf Mariënburg bij Leeuwarden Dit laat Maria Louise voor zichzelf bouwen. - Buitenverblijf Oranjewoud bij Heerenveen Dit was al gebouwd door de grootmoeder van haar man, prinses Albertine Agnes. Buitenverblijven waren mode in de 18de eeuw. Rijke families hadden niet alleen een prachtig huis in de stad, maar wilden ook een luxe landhuis met tuinen.
Maria Louise heeft een slaafje: Orlando. 18
Dat was in haar tijd heel gewoon. Het was toen populair dat rijke mensen slaven hadden. Nederland heeft een grote rol gespeeld in de slavenhandel tijdens de 17de en 18de eeuw. In het Stadhouderlijk Hof hangt dit schilderij in de Nassau Zaal. Je ziet hierop het bewijs dat de Friese stadhouders slaven hadden. Want op dit schilderij staan: - 2 Friese Stadhouders: 2e van rechts: de opa van Johan Willem Friso: Willem Frederik 3e van links: diens oudere broer Hendrik Casimir I - 2 Slaven: 1e van links 4e van links Voor meer achtergrondinformatie, zie: http://www.entoen.nu/slavernij
In de Grote Kerk praat echtgenoot en Fries Stadhouder Johan Willem Friso over: De strijd om de erfopvolging van de titel ‘Prins van Oranje’. De Hollandse tak van de stadhouders droeg de titel Prins van Oranje. Toen de laatste stadhouder 5. Willem III overleed en hij geen kinderen had, was de vraag wie die titel zou erven. Er waren meerdere gegadigden, waaronder: - Fries stadhouder 6. Johan Willem Friso (hij stamde van de Friese tak van de stadhouders af en bovendien waren zijn beide grootmoeders dochters van 5. Willem III’s grootvader stadhouder 3. Frederik Hendrik). - Koning Frederik I van Pruisen (zijn moeder was een dochter van 5. Willem III’s grootvader stadhouder 3. Frederik Hendrik). Uiteindelijk werd besloten dat Johan Willem Friso de meeste aanspraak op de titel had. Maar helaas overleed hij voordat de besprekingen daarover helemaal rond waren.
Johan Willem Friso praat ook over de plek waar hij staat: - Bij de grafkelder van de FRIESE STADHOUDERS en hun vrouwen en kinderen. Zij liggen allemaal in die kelder onder de Grote Kerk begraven. - Bovenop de grafkelder staat een houten tombe ter herinnering aan de zwart marmeren tombe die hier ooit gestaan heeft van prinses Anna van Oranje. Zij was de vrouw van de 1e Friese stadhouder 1. Willem Lodewijk en een dochter van 1. Willem I ‘de Zwijger’. - Links van die houten tombe is een wandschildering te zien, van een grafmonument dat hier ooit gestaan heeft. Dat monument was ter herinnering aan de 1e Friese stadhouder 1. Willem Lodewijk. - Grafkelder, tombe en monument zijn alle 3 vernield aan het einde van de 18de eeuw in 1795. Dit werd gedaan door patriotten. Bron: http://www.entoen.nu/patriotten: Patriotten waren ‘burgers, die tot dan toe nauwelijks een stem hadden gehad in het lands- en stadsbestuur. Zij zagen in stadhouder Willem V een soort dictator, en in sommige regenten zijn stromannen. Ze hielden de stadhouder verantwoordelijk voor de crisis waarin het land was beland. Deze kritische burgers noemden zich ‘patriotten’. Sommige regenten kozen hun kant.’ 19
Johan Willem Friso vertelt ook over zijn dood bij Moerdijk, die afgebeeld is op een van de gebrandschilderde ramen bij de grafkelder van de Friese stadhouders: Op weg naar een bespreking over de erfopvolging van de titel ‘Prins van Oranje’, moest Johan Willem Friso met zijn koets de rivier Hollands Diep oversteken. In die tijd waren er nog maar weinig bruggen. Daarom waren er overal veerboten. Daarmee stak je toen het water over. Tegenwoordig doen wij zoiets trouwens nog steeds als we naar de Waddeneilanden gaan. Toen Johan Willem Friso het Hollands Diep overstak was het slecht weer. Door een windvlaag in het zeil van de veerboot helde de boot over en vielen de opvarenden van boord. Johan Willem Friso is toen verdronken. Hij is slechts 23 jaar oud geworden en liet een vrouw en een dochtertje van 2 jaar achter. Zijn vrouw was in verwachting van hun tweede kind.
Bij de Princessehof praten Maria Louise’s kinderen, prinses Anna Charlotte Amelia en prins Willem IV, over: Het huis van hun moeder: Wanneer haar kinderen volwassen zijn, betrekt Maria Louise dit zogenaamde weduwepaleis, het Princessehof. Het verschil in positie tussen mannen en vrouwen: Hoewel Anna Charlotte Amelia de oudste was, mocht zij haar vader Johan Willem Friso niet opvolgen als stadhouder. Dat mochten alleen de jongens. Haar jongere broertje Willem IV werd dus de volgende stadhouder. Meisjes kregen een heel andere opvoeding dan jongens. Hun belangrijkste taak was het moederschap en de huishouding. Vrouwen waren ondergeschikt aan de mannen. Voor meer informatie zie: http://www.entoen.nu/alettajacobs Is dat tegenwoordig nog zo? Nee, want kroonprinses Amalia mag haar vader koning WillemAlexander wel opvolgen. Anna Charlotte Amelia trouwt op 17 jarige leeftijd met een Duitse prins en krijgt 2 kinderen. Ze leidt echter een ongelukkig leven, want vanaf haar 22ste tot haar dood op haar 66ste is zij krankzinnig.
Bij de graffiti muur op het Oldehoofsterkerkhof praat rector Valentinus Slothouwer over: Zijn baan: Hij is rector van de Latijnse School. Dat is hij geworden doordat Maria Louise een goed woordje voor hem heeft gedaan. Deze Latijnse School bestaat nog steeds, maar hij heet tegenwoordig anders: het is nu Piter Jelles Stedelijk Gymnasium. Hij gaat jullie lesgeven over de stamboom van Maria Louise die op deze muur te zien is. Want uit die stamboom blijkt dat alle Europese vorstenhuizen afstammen van kinderen en kleinkinderen van Maria Louise. Het is dan ook niet voor niets dat zij tegenwoordig ook wel ‘Prinses van Europa wordt genoemd.
20
In de Waalse Kerk praat schoondochter prinses Anna van Hannover over: Haar afkomst: Engelse prinses en dochter van koning George II. Haar huwelijk: Zij trouwde op haar 25ste met een ‘eenvoudig’ Fries prinsje uit Leeuwarden. Dit leek een huwelijk beneden haar stand te zijn, maar de toekomst lonkte! Anna wist dat Willem IV aanspraak maakte op de titel ‘Prins van Oranje’. En uiteindelijk werd hij dat ook in 1747. Toen was hij dus stadhouder van alle Nederlanden, van de hele Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Als gevolg hiervan verhuisden Anna en Willem IV van het ‘kleinburgerlijke’ Leeuwarden naar het chique Den Haag. Anna hield erg van muziek. Ze mocht er niet alleen graag naar luisteren, maar het ook uitvoeren. Ze zong en bespeelde instrumenten zoals klavecimbel en dwarsfluit. Anna heeft een orgel cadeau gegeven aan de Waalse Kerk.
In de Waalse Kerk zit componist Georg Friedrich Händel. Hij speelt een stukje op het orgel en praat over: Zijn werk: hij is hofcomponist van Anna’s vader de Engelse koning George II en heeft Anna pianoles gegeven toen ze nog in Engeland woonde. Laat via de link een fragment van 18de eeuwse muziek horen. De muziek heet ‘Music for the Royal Fireworks’ (1749). Het is door Händel gecomponeerd voor Anna’s vader koning George II. Ter ere van de vrede na de Spaanse Successie Oorlog.
In de Oranjezaal van het stadhuis praat Burgemeester Nicolaas Arnoldi over: Zijn werk: - Burgemeester van Leeuwarden. - Secretaris en thesaurier (schatbewaarder) van Maria Louise en Willem IV. - Zaakwaarnemer in Friesland na het vertrek van de Friese stadhouders naar Den Haag. Het stadhuis: De 1e steen is in 1715 gelegd door 3-jarige prins Willem IV (in 2015: 300 jaar geleden). De Oranjezaal: - Tot 1795 hingen hier de portretten van de FRIESE STADHOUDERS. Maar deze zijn aan het einde van de 18de eeuw allemaal vernield. Dat gebeurde in 1795 door patriotten. Bron: http://www.entoen.nu/patriotten: Patriotten waren ‘burgers, die tot dan toe nauwelijks een stem hadden gehad in het lands- en stadsbestuur. Zij zagen in stadhouder Willem V een soort dictator, en in sommige regenten zijn stromannen. Ze hielden de stadhouder verantwoordelijk voor de crisis waarin het land was beland. Deze kritische burgers noemden zich ‘patriotten’. Sommige regenten kozen hun kant.’ - Daarvoor in de plaats zijn portretten van KONINGEN / KONINGINNEN gekomen. Daarom heet de zaal nu ook ‘Oranjezaal’. 21
Bij het bloemenperkje voor Historisch Centrum Leeuwarden praat tuinman Johann Hermann Knoop over: Zijn werk: - Tuinman van Maria Louise - Wiskundige en Astronoom - Boekenschrijver - Tekenaar - Onderwijzer Een nieuw gewas voor die tijd: de aardappel! Knoop was degene die voor het eerst aardappelen plantte in de tuinen van Maria Louise. De Verlichting in de 18e eeuw: Knoop vond net als heel veel andere 18de eeuwers dat mensen zichzelf moesten ontwikkelen. En dat daarom alle kinderen naar school moesten kunnen gaan. Bron: http://wikikids.nl/De_verlichting : - ‘De reden waarom de Verlichting kwam, is dat mensen met behulp van hun hersenen, dus door veel na te denken, de waarheid over bepaalde dingen gingen onderzoeken. Voor die tijd was dat iets totaal nieuws. Mensen gingen veel meer aan zich zelf denken, er ontstond concurrentie (Mensen wilden elkaar verbeteren). ‘ - ‘Voor de Verlichting had de kerk heel veel macht. De kerk zei in die tijd vage, magische dingen. Soms waren die dingen helemaal niet waar. Maar de kerk had zoveel macht dat de mensen het geloofden. De kerk zei dat de mensen vanaf hun geboorte al door en door slecht waren. In de Verlichting veranderde dit. Mensen gingen juist het tegenovergestelde denken. Mensen zijn van nature goed, was het nieuwe motto. Daarom vond men het steeds belangrijker dat er gelijke rechten voor mensen kwamen.’ Een voorspelling dat de wereld zou vergaan in 1774: In de 18de eeuw dachten sommigen dit omdat het leek alsof er een botsing zou komen tussen de maan en een aantal andere planeten. Deze voorspelling veroorzaakte in Friesland paniek. Daarom bouwde Eise Eisinga in het plafond van zijn woonkamer in Franeker een schaalmodel van het zonnestelsel. Zodat hij kon bewijzen dat de voorspelling onzin was, omdat de planeten niet op elkaar gingen botsen maar langs elkaar heen zouden gaan! Johann Hermann Knoop was het met Eisinga eens. Voor meer informatie, zie: http://www.entoen.nu/eiseeisinga.
Johann Hermann Knoop heeft de tuin van Mara Louise’s buitenverblijf Mariënburg aangelegd: De kaart is door Knoop getekend, maar verkeerd nu helaas in slechte staat Buitenverblijven waren mode in de 18de eeuw. Rijke families hadden niet alleen een prachtig huis in de stad, maar wilden ook een luxe landhuis met tuinen. Bron http://www.entoen.nu/buitenhuizen: - ‘De rijken vonden het prettig om met hun gezinnen in de zomermaanden de stad te ontvluchten en in de natuur te gaan wonen.’ - ‘De tuinen bij de buitenhuizen waren prachtig en zijn dat vaak nog. Zij zijn geïnspireerd door de formele Franse stijl van tuinarchitectuur, met strakke geometrische patronen. Van hieruit ontwikkelde zich een eigen, 'Hollandse' stijl: wel strak en geometrisch, maar met meer barokke elementen en speelse toevoegingen zoals bijvoorbeeld de theekoepels, kanalen, waterpartijen 22
of doolhoven. Het spreekt voor zichzelf dat iedereen met de tuin wilde pronken, de ene was nog mooier en groter dan de andere.’
Op de plek waar vroeger het buitenverblijf Mariënburg was, is nu CSG Comenius, locatie Achter de Hoven.
Bij het kantoor van de havenmeester in de Prinsentuin praat Abraham Ferwerda over: De Leeuwarder Courant: Die in 1752 voor het eerst verscheen, dankzij hem. Onder invloed van de Verlichting werden er steeds meer boeken gepubliceerd en begon men ook met iets nieuws: het uitgeven van kranten. Steeds meer mensen leerden lezen en bovendien wilden ze graag weten hoe dingen in elkaar zaten en wat er in de wereld gebeurde. Het havenkantoor is de plek waar de Orangerie van Maria Louise is geweest. Dit was een gebouw waar 's winters dure en exotische bomen en planten (uit b.v. de koloniën) bewaart werden, die 's zomers buiten stonden.
Bij de Muziekkoepel in de Prinsentuin praat de oude prinses Maria Louise over: Het leven dat zij leidde: huwelijk, kinderen, regentes voor haar zoon, vrouw in een mannenwereld.
Dansmeesters Monsieur en Madame Juardijn laten zien hoe men in de 18de eeuwse danste: dit was een zogenaamde reidans. Laat het filmpje zien: het geeft een beeld van hoe rijke kinderen er in de 18de eeuw uitzagen, wat zij leerden (waaronder dansen!) en wat zij in hun vrije tijd deden. OPDRACHT
23
Onderdeel van de theatrale wandeling is een spel, dat vergelijkbaar is met het tv-programma Wie is de Mol? Jullie verzamelen foute historische informatie en mogen andere schoolgroepen op het verkeerde been zetten (dan ben je dus een mol).
Wanneer we in het Stadhouderlijk Hof beginnen, dan vraagt de jonge prinses Maria Louise jullie om hulp. Zij is op zoek naar familie en bekenden, die ergens in de stad zijn. Zij vraagt jullie haar te helpen hen te vinden. Ze wil namelijk graag te weten komen wat ze over haar te vertellen hebben. Maar let op: niet iedereen vertelt de waarheid! Jullie moeten dan ook de leugens voor haar op schrijven. Er zijn 9 theatervoorstellingen. Bij elke voorstelling moet je opschrijven wat er niet klopt. Dat zijn altijd 2 dingen: Iets wat je hoort (historische informatie) Iets wat je ziet (een object dat niet bij de 18de eeuw past)
In het Stadhouderlijk Hof krijgen alle leerlingen zo’n invulformulier. Vul de fouten hier op in. Doe dit voor jezelf! Praat niet luidop. Belangrijk: Iedereen moet zelf een pen meenemen.
Tip: Leerlingen kunnen experts worden op een bepaald gebied. Zij letten dan op een specifiek onderdeel. Sluit daarbij aan bij de meervoudige intelligenties van Gardner (zie p. 10). WEDSTRIJD
Bespreek met de leerlingen hun diverse notities op het opdrachtformulier. Beslis als klas gezamenlijk welke antwoorden ingestuurd zullen worden. Bespreek vervolgens de vraag: ‘Hoe denk je dat Maria Louise terugkijkt op haar leven?’ Dit is een open vraag waarbij leerlingen zich moeten verplaatsen in Marijke Meu. Laat leerlingen eventueel ieder voor zich een antwoord bedenken/schrijven en vergelijk deze daarna met elkaar. Bespreek tenslotte hoe de klas de inzending wil opsturen. Wees creatief, beeldend. Bedenk een leuke vorm zoals: video, poster, brief, theater, muziek, etc.
24
De uitslag wordt bekend gemaakt op maandag 16 november. De winnende schoolgroep krijgt de volgende prijs: een bezoek van prinses Maria Louise in de klas en zij trakteer op ‘hofdames’ (=-gebakjes).
25
Bijlage 2: Opdrachtformulier
Bijlage 2: Opdrachtformulier
26
Bijlage 3: Groepsindeling
Bijlage 2
27
MAANDAG 5 OKTOBER MAANDAG 5 OKTOBER: 09.30-11.30 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 1
CBS dr. Algraschool
7a/8b
23
Groep 2
CBS dr. Algraschool
7b
29
4
25
Groep 3
CBS dr. Algraschool
8a
27
4
23
Groep 4
De Princenhof CBS dr. Algraschool CBS dr. Algraschool
8 7b 8a
17 4 4
23
25
MAANDAG 5 OKTOBER: 10.15-12.15 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 5
De Wiardaskoalle
7
30
6
24
Groep 6
De Wiardaskoalle
8
34
10
24
Groep 7
De Princenhof
7
25
25
Groep 8
De Wiardaskoalle De Wiardaskoalle CBS Klaverblad
7 8 8
6 10 1
17
MAANDAG 5 OKTOBER: 11.00-13.00 uur AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
7
29
4
25
Groep 10 Johan Willem Frisoschool
8
33
8
25
Groep 11 OBS Uniaskoalle (Wirdum) Johan Willem Frisoschool
7/8 7
20 4
24
Groep 12 OBS de Pionier Johan Willem Frisoschool
8 8
14 8
22
Groep 9
NAAM SCHOOL
GROEP
Johan Willem Frisoschool
28
MAANDAG 5 OKTOBER: 11.45-13.45 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 13 Kinderkoepel P. Feddestraat 8
30
4
26
Groep 14 OBS de Weide
7a
37
12
25
Groep 15 OBS de Weide
8a
34
8
26
Groep 16 Kinderkoepel P. Feddestraat 8 OBS de Weide 7a OBS de Weide 8a
4 12 8
24
MAANDAG 5 OKTOBER: 13.00-15.00 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 17 Maximaschool
7a
33
8
25
Groep 18 Maximaschool
7b
31
6
25
Groep 19 Willem Alexanderschool
7
31
6
25
Groep 20 Maximaschool Maximaschool Willem Alexanderschool
7a 7b 7
8 6 6
20
MAANDAG 5 OKTOBER: 13.45-15.45 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
Groep 21 Michaelschool
klas 5, 7
27
Groep 22 Michaelschool Michaelschool
klas 6, 8 klas 5, 7
19 4
Groep 23 OBS Trianova
7
29
Groep 24 OBS Trianova OBS Trianova
8 7
22 4
MINUS
TOTAAL
4
23 23
4
25 26
29
DINSDAG 6 OKTOBER DINSDAG 6 OKTOBER: 09.30-11.30 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 1
Maximaschool
8a
30
4
26
Groep 2
Maximaschool
8b
29
4
25
Groep 3
RKBS de Sprong (Zuidlanden) 7/8
25
25
Groep 4
OBS de Pionier Maximaschool Maximaschool
15 4 4
23
7 8a 8b
DINSDAG 6 OKTOBER: 10.15-12.15 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
6
25
Groep 5
OBS de Wielen (Galamastins) 7/8
31
Groep 6
OBS het Palet
8
22
22
Groep 8
OBS Oudoost (Goudenregen) 8
20
20
Groep 8
OBS het Palet 7 OBS de Wielen (Galamastins) 7/8
16 6
22
DINSDAG 6 OKTOBER: 11.00-13.00 uur AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
7a
28
4
24
Groep 10 OBS Wynwizer
8a
27
4
23
Groep 11 OBS Wynwizer
8b
32
8
24
Groep 12 OBS Wynwizer OBS Wynwizer OBS Wynwizer
7a 8a 8b
4 4 8
Groep 9
NAAM SCHOOL
GROEP
OBS Wynwizer
16
30
DINSDAG 6 OKTOBER: 11.45-13.45 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
4
23
Groep 13 Willem Alexanderschool
8
27
Groep 14 OBS Wynwizer
7b
25
25
Groep 15 RKBS de Sprong (Idzerdastins) 7 Uilen
26
26
Groep 16 RKBS de Sprong (Idzerdastins) 8 Apen Willem Alexanderschool 8
19 4
23
DINSDAG 6 OKTOBER: 13.00-15.00 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 17 Sint Paulusschool
6/7/8 Geertje
28
6
22
Groep 18 Sint Paulusschool
6/7/8 Annet
28
6
22
Groep 19 Sint Paulusschool
6/7/8 Ilof
28
6
22
Groep 20 Sint Paulusschool Sint Paulusschool Sint Paulusschool
6/7/8 Geertje 6/7/8 Annet 6/7/8 Ilof
6 6 6
18
DINSDAG 6 OKTOBER: 13.45-15.45 uur NAAM SCHOOL
GROEP
AANTAL LLN.
MINUS
TOTAAL
Groep 21 RKBS de Sprong (Idzerdastins) 8 Vossen
20
20
Groep 22 Sint Paulusschool
6/7/8 JoSha
27
6
21
Groep 23 Sint Paulusschool
6/7/8 MeAg
28
6
22
Groep 24 Sint Paulusschool Sint Paulusschool
6/7/8 JoSha 6/7/8 MeAg
6 6
12
31
