D 1101a
書票 Het Ex Libris in China
© St. Werkgroep Het Zevengesternte
Het ‘Ex Libris’ in China Een ‘Ex Libris’ is meestal een bedrukt stukje papier van ongeveer 5 x 5 centimeter (maar er zijn legio uitzonderingen) dat doorgaans geplakt wordt aan de binnenzijde van het omslag van een boek. Zo kon een ex libris niet verwijderd worden zonder het boek te beschadigen en dit was - binnen bepaalde kringen - een redelijke garantie dat een boek niet gestolen werd of – na het lenen – weer op de juiste plaats terugkwam. ‘Ex Libris’ is Latijn voor: “uit de boekerij van…”. Daarom bevat een ex libris, behalve een afbeelding, ook nog vaak de naam van de eigenaar van het boek. Een heel enkele keer wordt die weggelaten omdat de eigenaar van mening is dat zijn of haar ex libris zo duidelijk of uniek is dat men kan weten uit wiens boekenkast het boek in kwestie komt. Er zijn ex librissen bekend waarbij uit het ontwerp ‘gelezen’ kan worden van wie het boek is. Zulke versleutelde rebussen zijn natuurlijk maar voor een beperkt aantal namen mogelijk en dan ook redelijk zeldzaam. Een ex libris geeft vaak aan wat het beroep of de passie (hobby) van de eigenaar is en niet zelden wordt een motto of lijfspreuk toegevoegd – vaak ook in het Latijn. In Nederland kennen we ze al vanaf 1597, maar het gebruik werd pas algemeen aan eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw. Vanaf die tijd konden meer mensen zich boeken veroorloven en deze ‘boekbezitters’ begonnen al snel onderling titels uit te lenen. Door een ‘ex libris’ in een boek te plakken dacht men niet alleen een uitgeleend boek te zijner tijd als vanzelf terug te krijgen, maar het was ook een beetje ‘deftig’. Dat vleugje snobisme kwam meestal tot uiting door het – al of niet gekunstelde – gebruik van een Latijnse tekst. Verder plakte men ze aanvankelijk alleen in die boeken die zeer kostbaar waren; anderen lieten hele dure ex librissen ontwerpen en drukken. De meer creatieve geesten ontwierpen zelf hun ex libris en een enkeling drukte ze ook zelf (bijvoorbeeld in linoleum, steen-, hout- of zeefdruk). Inmiddels zijn er meer dan veertig technieken bekend waarmee door de eeuwen heen ex librissen zijn gemaakt. De oudste exemplaren ter wereld komen uit het zuiden van Duitsland: Kapelaan Johann Knabensperg zou in 1450 het eerste hebben laten maken met een egel als herkenningsteken en de tekst “Hanns Igler - das dich ein Igel küss” erboven (zie illustratie hiernaast). ‘Hanns Igler’ was zijn bijnaam en ‘das dich ein Igel küss’ was blijkbaar zijn © St. Werkgroep Het Zevengesternte
2
lijfspreuk want het staat zelfs op zijn grafsteen. De datering is echter omstreden en voorlopig houden een aantal wetenschappers het er op dat rond 1480, ter gelegenheid van een gift boeken aan een klooster, het eerste ex libris gemaakt is. Hierbij speelt natuurlijk een rol dat dankzij de uitvinding van de boekdrukkunst vanaf 1440 zowel boeken als dit soort prentjes betaalbaar werden voor een groter publiek (het bleef wel voorbehouden aan de rijkeren want voor een boek betaalde je al snel een bedrag wat overeen komt met € 7.000,- nu). Dat ook in die tijd kunstenaars het ex libris al een interessant object vonden moge blijken uit het feit dat Albrecht Dürer en Hans Holbein er al rond 1500 druk mee aan het experimenteren waren. In China en Japan werd van oudsher - zeker vanaf de 8e eeuw - als eigendomsmerk een stempel met rode inkt in een boek geplaatst. Het ging hier dan meestal om bibliotheekboeken van tempels en de boeken uit de keizerlijke bibliotheek. De eerste stempels die wijzen op privébezit zien we rond 1700 verschijnen. De eerste Chinese exemplaren van ex librissen naar Westers model (het geplakte papiertje) dateren uit het begin van de 20e eeuw. In diverse bibliotheken ziet men ze vanaf 1910 en in 1913 wordt de eerste ex libris voor een privécollectie gebruikt door een Chinees die in Amerika had gestudeerd en daar het idee had opgepikt (zie illustratie op de eerste pagina). Men vermoedt echter dat in China nog wel oudere exemplaren aangetroffen zullen worden. De beroemde Chinese schrijver Lu Xun 魯迅 [鲁迅], die leefde van 1881 tot 1936, verzamelde ze en ook dat droeg bij aan de bekendheid en de populariteit van het ‘boekkaartje’ 書票 [书票 shupiao] zoals ze officieel in China genoemd worden. In het Chinees zou je Ex Libris letterlijk kunnen vertalen met: 屬於私人藏書 [属于私人藏书 shuyu siren cangshu], maar de verzamelaars hebben er meer bloemrijke namen voor bedacht. Wij geven er enkele in willekeurige volgorde: Zeilen van een boek 書海之帆 [书海之帆 shu hai zhi fan] – ze brengen immers het boek weer naar zijn ‘haven’ terug; Papieren juweeltjes 紙上寶石 [纸上宝石zhi shang baoshi]; Drukwerkparels 版畫珍珠 [版画珍珠 banhua zhenzhu] Boekenzielen 書魂 [书魂 shu hun] © St. Werkgroep Het Zevengesternte
3
Boek vlinders書上蝴蝶 [书上蝴蝶 shu shang hudie] Miniatuurkunstwerkjes微型藝術 [微型艺术 weixing yishu] Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw – een periode waarin de middenklasse in China boeken begon aan te schaffen - begon het ex libris ook daar een bekend fenomeen te worden, temeer omdat beroemde kunstenaars zich gingen uitleven op deze kleine grafische kunstwerkjes. In Japan werden de eerste exemplaren naar Westers model al rond 1870 gemaakt, maar vanaf 1900 – na een uitgebreid artikel over het gebruik van het ex libris in het westen in een Japans tijdschrift – kwam de rage daar pas goed op gang. Tegenwoordig is er in China een vereniging voor verzamelaars (verzamelen = 藏 [cang]) en worden er zelfs tentoonstellingen gehouden waar men ook beroemde ontwerpers kan ontmoeten en ex librissen kan kopen. Sommige kunstenaars maken elk jaar een nieuwe, soms als ze ineens geïnspireerd worden door een seizoen of op het moment dat ze een andere creatieve richting op gaan en dat is eigenlijk geheel in lijn met de stempels die kunstenaars van oudsher op hun rolschilderingen zetten. Ook worden er op verzoek van klanten ex librissen ontworpen (klanten doen meestal met één ontwerp hun hele leven – het gevolg van hoge ontwerpkosten en een doorgaans te grote oplage). Naast ontwerpen van beroemde grafici, worden papierknipsels ook bijzonder gewaardeerd. Wilt u zelf gaan verzamelen? Kijk dan eens uit naar de ex librissen van grote namen zoals Yin Banghui, Wang Weide, Li Hua, Yang Keyang, Yan Han, Li Qun, Huang Yongyu, Liang Dong, Ma Disi en Li Pingfan. Omdat het ex libris vooral een onderwerp is waarbij het visuele aspect een grote rol speelt, hebben we in dit artikel veel meer illustraties opgenomen dan wij normaliter doen. We hopen dat u hier veel plezier aan beleeft en wellicht op een idee gebracht wordt voor een eigen ex libris.
© St. Werkgroep Het Zevengesternte
4
© St. Werkgroep Het Zevengesternte
5
© St. Werkgroep Het Zevengesternte
6
© St. Werkgroep Het Zevengesternte
7
