! ! !
BASISVAARDIGHEDEN SOCRATISCH GESPREK
! !
“Menen het te weten is een belangrijk obstakel voor het verwerven van inzicht” Socrates, 4de eeuw v.Chr.
! ! ! ! ! ! ! !
Marlou van Paridon, MA www.hetsocratischgesprek.nl Amsterdam, 06-46015715
VERTRAGING VAN DENKEN
!
In de snelheid van de dagelijkse omgang praten we vaak langs elkaar heen. Soms geeft dat niet, maar wel als we dénken elkaar begrepen te hebben (terwijl het niet zo is) en dan op basis van een onjuist beeld gaan handelen. De socratische benadering leert rust inbouwen en helpt iedereen gebruikmaken van zijn eigen wijsheid die onder de oppervlakte sluimert. Gespreksregels die helpen dit te realiseren zijn bijvoorbeeld: géén aannames te hebben en het eigen oordeel uit te stellen; zélf te denken en je niet te baseren op wat je hebt gehoord/gelezen of op wat anderen denken; en oprecht nieuwsgierig zijn naar wat je gesprekspartner te zeggen heeft. De huidige verwarring in gesprekken is van alle tijden. De filosoof Socrates constateerde 400 jaar voor Christus al dat er een discrepantie was tussen wat mensen zeiden en wat ze werkelijk dachten. Hij zette mensen aan tot zich uitspreken en voor zichzelf denken op basis van feiten; tot afstand nemen van heersende meningen, van al te emotionele reacties en van vastgeroeste denkpatronen.
De socratische gespreksmethodiek zoals wij die vandaag toepassen lijkt weliswaar niet op hoe Socrates zijn gesprekken voerde, maar heeft wel hetzelfde vertrekpunt en hetzelfde doel: dat mensen elkaar écht verstaan en gezamenlijk op zoek gaan naar fundamentele principes achter hun handelen. Je oordeel toont zich in je handelen Uiteindelijk gaat het in een socratisch gesprek om oordeelsvorming, met de nadruk op ‚uiteindelijk’ (en niet meteen). Oordeel moet hier begrepen worden zoals de filosofe Hannah Arendt het bedoelde. Zij noemde een eigen oordeel ook wel ‚een eigen smaak’. Je eigen oordeel is niet iets dat je als een gecalculeerd concept direct paraat hebt als iemand je iets vraagt. Een dergelijke snelle uitspraak zal te vaak gekleurd zijn door de denkbeelden die je klakkeloos hebt overgenomen van autoriteiten, van familie, je vrienden, je werkgever of andere referentiegroepen. Maar is dat jouw mening? Nee, zegt Arendt. Je eigen mening (oordeel) kan zich alleen tónen in je dagelijkse praktijk, in je handelen. Niet wat je vindt, maar wat je doet, doet ertoe. Het socratisch gesprek cirkelt daarom altijd rondom een voorbeeld uit de dagelijkse praktijk waarbij we ons handelen onderzoeken en daarvan ons oordeel afleiden. De socratische benadering van gesprekken betekent dan ook dat iemand die een uitspraak doet, bijvoorbeeld: „Ik vind het oncollegiaal als een van de teamleden beter wil presteren dan de anderen”, gevraagd wordt een voorbeeld uit zijn of haar eigen praktijk te geven dat deze uitspraak illustreert; „Kun je een voorbeeld geven waaruit dat blijkt?” Tot het voorbeeld duidelijk is en de betrokkenen zich kunnen verplaatsen in wat er in dit voorbeeld is gebeurd, wordt iedereen gevraagd om zijn oordeel uit te stellen; om bestaande denkbeelden, empathieën en
denkpatronen even volledig achter zich te laten en als een onbeschreven blad het gesprek in gaan; alleen vragen te stellen uit pure nieuwsgierigheid. Zo ga je met elkaar onderzoeken hoe het nu werkelijk zit: „Is het oncollegiaal om je collega’s te overtroeven of niet? Of alleen soms? Of gaat het hier misschien om iets anders dat oncollegiaal is?”
! HET SOCRATISCH GESPREK - achtergrond en !
Ontwikkeling van de methodiek De hedendaagse methodiek van het socratisch verder ontwikkeld. In de 18de eeuw door de Duitse Duitse pedagoog, filosoof en politicus Leonard Nelson de filosofische methode beschreven die in een socratisch Heckmann een gespreksstructuur en gespreksregels denkgesprekken in groepsverband kon worden op de dag van vandaag wordt toegepast. De verder ontwikkeld door Jos Kessels en Erik Boers die
!
methodiek
gesprek is sinds Socrates in de loop van duizenden jaren filosoof Kant (1724-1804) en begin 20ste eeuw door de (1882-1927), geholpen door Gustav Heckmann. Kant heeft gesprek wordt gebruikt. Maar het was niet voordat Nelson en ontwikkelden, dat het socratisch gesprek als leidraad voor gebruikt. Zij hebben een gespreksvorm ontwikkeld die tot afgelopen vijftien jaar is de methode vooral in Nederland er meerdere boeken over schreven.
De methodiek Een socratisch gesprek is een gemeenschappelijk denkgesprek waarin we onderzoeken wat we denken en waarom. Deelnemers leren goed te luisteren en eerst te vragen naar feiten in plaats van beweringen. Het socratisch gesprek is erop gericht de praktijk van samen werken en leven te verbeteren. Het is geen discussie waarin wij onze mening verdedigen, maar een gezamenlijk onderzoek waarin we met elkaar op zoek zijn naar ‘wat het geval is’ en onze woorden en ideeën scherpen aan die van anderen. Daardoor scheppen we tevens de mogelijkheid om een gemeenschappelijke visie te creëren. Cruciaal daarin is de vaardigheid om eigen ideeën en oordelen uit te stellen en je open te stellen voor de denkkaders en de betekenissen van anderen. Hoe paradoxaal het ook klinkt: je zult goed moeten kunnen luisteren om zelf goed te kunnen spreken. De vrije ruimte Er is ruimte nodig om te onderzoeken wat de denkpatronen zijn en wat de onderliggende waarden. In vrijwel alle gesprekken die wij dagelijks voeren bewegen wij ons echter –al dan niet bewust- binnen de beperkte ruimte van de
denkkaders die ingegeven zijn door onze opvoeding, scholing, gezaghebbende meningen, onze ingesleten gewoonten en denkpatronen. In tegenstelling daartoe vindt het socratisch gesprek plaats binnen de vrije ruimte. Met vrije ruimte wordt een gecreëerde ‘gespreksruimte’ bedoeld waarin alle bestaande kaders zo veel mogelijk socratisch naar de achtergrond verplaatst worden. Het onderzoek dient derhalve louter met behulp van het eigen denken te gebeuren, zonder dat waar dan ook autoriteit aan ontleend wordt. Voor vrije ruimte is een zekere belangeloosheid vereist, een onbevangenheid en mentale vrijheid die voortkomen uit niet gebonden zijn aan specifieke verplichtingen.
! ! HEDENDAAGS GEBRUIK VAN HET SOCRATISCH GESPREK !
In het socratisch gesprek zul je elementen terugvinden die in veel hedendaagse gespreks- en coachingsmethodieken zoals dialoogvoering maar ook NLP en Geweldloos Communiceren verweven zijn. De socratische methode is als het ware de oergrond waaruit hedendaagse communicatiemethodieken putten. In het socratisch gesprek denken we echter niet dat we menselijke denkpatronen en attitudes zomaar kunnen veranderen. Misschien op lange termijn, maar dan door jarenlange toewijding, zoals Aristoteles dat bedoelde: ‚je leven lang schaven aan je gewoontes leidt uiteindelijk tot meesterschap’. Daar heb je lange adem en discipline voor nodig. Het socratisch gesprek biedt in de tussentijd (totdat je attitude veranderd is) een oplossing voor beter communiceren. Het vraagt om openheid voor het perspectief van anderen, maar het vraagt ook om ‚dom toepassen’ van een paar regels, zodat je elkaar beter kunt verstaan. Je wordt bijvoorbeeld gevraagd om te doen alsof je niets weet en niets aanvoelt, zodat je tijdelijk aan je ingesleten patronen van denken en empathie kunt ontkomen. In onze denkpatronen en onze empathische aard zitten namelijk een aantal oersentimenten verweven die communicatie in de weg staan en waar je niet zomaar vanaf komt. Ik noem er twee:
!
1. Bevestigingsjunkies: we verlangen naar bevestiging We willen het liefst dat wat een ander zegt onze kennis en overtuigingen bevestigt. We zoeken in iemands woorden naar hetgeen dat aansluit bij ons eigen perspectief en sluiten ons (deels) af voor ‚het andere’ dat iemand zegt. Het andere, het nieuwe is ongemakkelijk. We zijn zelfs zulke bevestigingsjunkies dat we (onbewust) verdraaien wat iemand zegt tot iets dat wél past bij onze kennis en ervaring.
2. Over-empathisch reageren: We zijn empathische wezens. Primatoloog Frans de Waal bewees in zijn boek ‚Age of Empathy’ een aantal jaren geleden dat wij zelfs van natúre empathisch zijn: apen zijn het ook. Onze empathie gaat echter vaak zó ver, dat we grotendeels invullen wat iemand bedoelt met wat hij zegt, lang voordat hij het zelf heeft geformuleerd. We vullen in andermans woorden een perspectief of een ‚oordeel’ in dat meestal een projectie is van wat we zelf vinden. We vullen wat de ander zegt aan met een al bestaand beeld. Nieuwe, contrasterende informatie komt slecht binnen. En doorvragen naar het onbekende, dat is om meer redenen lastig. DE BASISCURSUS Deze basiscursus laat zie hoe met het loslaten van deze denkpatronen en sentimenten en door middel van een specifiek taalgebruik het oordeel kan worden uitgesteld, net zo lang tot het gerechtvaardigd kan worden geveld.
! ! ! ! ! ! ! ! !
! BASISVAARDIGHEDEN SOCRATISCH GESPREK - DE CURSUS !
• Een ééndagscursus die maandelijks op een vrijdag wordt gehouden • Van 09.30 tot 17.00 uur • Aan tafel in de oude keuken van Huize Frankendael, Middenweg 72, Amsterdam • Direct bij afslag Diemen/Watergraafsmeer • Aantal deelnemers max. 8 personen Voor data en tarieven zie de agenda op www.hetsocratischgesprek.nl of neem contact op via 06-46015715.
