-Albert Schweitzer- Jubileumnummer Honderd jaar Albert Schweitzer ziekenhuis Lambaréné. Jaargang 10 mei 2013

Het Nederlands Albert Schweitzer Fonds verstrekt startsubsidies aan kleinschalige en lokale gezondheidszorgprojecten in Sub-Sahara Afrika.

Jaargang 10

|

mei 2013

Word iets, blijf uzelf, koester uw idealen. -Albert Schweitzer-

Jubileumnummer

1913 - 2013 Honderd jaar Albert Schweitzer ziekenhuis Lambaréné

Mijn eigen Lambaréné p. 18 Kiambaa Primary School in Nakuru, Kenia Foto: Ellen Schepens

Inhoudsopgave Van de redactie

Thema Gezondheidszorg

Thema Ethiek

1913 – 2013 Honderd jaar

Albert Schweitzer:

Schweitzers ethische openbaring

Albert Schweitzer ziekenhuis Lambaréné

honderd jaar icoon voor tropenartsen

Chris Doude van Troostwijk

3

Steven van de Vijver

20

10

Een financiële terugblik op 2012

In de voetsporen van…

Penningmeester

Literatuuraanbevelingen

Christiaan van der Hoeven

Chris van der Oord

11

Maaike Stevens

3

22

Thema Vredesmissie en duurzaamheid Ingezonden brief

Geef de aarde door

Thema Theologie

4

Maaike Stevens

Jezus, Schweitzer, wij

12

Geert van Oyen

Facebook prijsvraag

24

‘Woorden van...’

1913 van Günsbach naar Lambaréné

4

in woord en beeld

Agenda

14

26

Hoe gaat het nu met...?

Ervaringen van Albert Schweitzer

Empathy Uganda

Deel III

Projectsteun

Nanda Appelman

27

6

16

Ervaringen van Albert Schweitzer

Ervaringen van Albert Schweitzer

Koen Vanmechelen

Deel I

Deel II

28

7

17

Thema Muziek

Mijn eigen Lambaréné

Begeistert door Schweitzer

Maak je dromen waar

Interview met Aad van der Hoeven

Ellen Schepens

Lotti Atherton

18

NASF nieuws 5

‘Energy, Communication and Life’

8

2

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

Van de redactie 1913 – 2013 Honderd jaar Albert Schweitzer ziekenhuis Lambaréné Het is dit jaar 100 jaar geleden dat Albert Schweitzer naar Gabon vertrok om zijn droom te verwezenlijken: medische zorg bieden aan Afrika. Het Nederlands Albert Schweitzer Fonds (NASF) staat graag stil bij het jubileumjaar 2013 en daarom staat deze editie van het Albert Schweitzer Magazine geheel in het teken van 100 jaar Lambaréné. We belichten, aan de hand van gevarieerde bijdragen, verschillende thema’s die in het leven van Schweitzer een belangrijke rol speelden: theologie, ethiek, muziek, gezondheidzorg, vredesmissie en duurzaamheid. Hierbij stond voor elke auteur de vraag centraal: ‘Wat heb jij met Schweitzer?’. Via fragmenten van Schweitzer zelf uit zijn boek ‘Aan den zoom van het oerwoud’, leert u zijn overwegingen en ervaringen kennen. En ook op de middenpagina wordt u op een verrassende manier meegenomen terug in de tijd. Verder staat in de Agenda een overzicht van een aantal bijzondere jubileumactiviteiten en vindt u in het magazine een kunstwerk van Koen Vanmechelen waarmee de actualiteit van Schweitzers ideologie mooi in beeld is gebracht. Wij hopen u een mooie terugblik op het gedenkjaar 1913 te bieden, met daarbij een verbinding naar het heden. Want anno 2013 is het gedachtegoed van Albert Schweitzer nog steeds relevant. Wij wensen u veel leesplezier! Wilt u reageren op artikelen of iets anders kwijt aan de redactie? Reageer dan via [email protected] of NASF, t.a.v. Redactie, Postbus 8568, 3503 RN Utrecht. Wij vragen u om uw reactie tot maximaal 150 woorden te beperken. De redactie behoudt zich het recht voor om aangeleverde artikelen en bijdragen in te korten of (deels) op de website te plaatsen.

EEN FINANCIËLE TERUGBLIK OP 2012

Sloppenwijken van Nairobi, Kenia 2012 Foto: Steven van de Vijver (zie ook p. 10)

Door: Chris van der Oord, penningmeester NASF

kere economische klimaat. Ook het aantal

De tegenvallende inkomsten uit donaties

donateurs daalde ten opzichte van eerdere

leidden ertoe dat de kosten van fondsen-

jaren. Desondanks bleven de uitgaven aan

werving, uitgedrukt als percentage van de

doelstellingen van het NASF op peil door de

donaties, opliepen tot circa 32%. Overigens

in eerdere jaren opgebouwde reserves en de

zijn deze kosten in euro’s niet veel hoger

beter dan verwachte beleggingsresultaten.

vergeleken met 2011. Over de afgelopen 3 jaar was dit percentage gemiddeld 14,9%,

Projectsteun p. 6 Lumezi Hospital, Zambia

Het jaar 2012 had voor het NASF twee gezichten. De inkomsten uit donaties (€ 73.024,-) bleven achter ten opzichte van 2011 en 2010. Teleurstellend, maar niet helemaal onverwacht gegeven het onze-

Per saldo werd voor bijna € 190.000,- be-

wat nog steeds ruim onder de door het

steed aan de doelstellingen bewustwording

Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF)

(waaronder de kosten voor het Albert Sch-

gehanteerde norm van 25% is. Bijna 80%

weitzer Magazine) en ondersteuning (de

van alle inkomsten uit donaties en beleg-

projecten). Deze laatste post bedroeg bijna

gingen werd besteed aan de doelstellingen.

€ 152.000,-. In totaal werden 35 projecten

Het volledige jaarverslag 2012 wordt in

ondersteund met gemiddeld € 4.327,- per

juni 2013 gepubliceerd op de website en is

project. Dit waren voornamelijk kleine, pas

daarna ook gratis op te vragen bij het secre-

ontwikkelde gezondheidszorginitiatieven in

tariaat. 

Sub-Sahara Afrika. Drie projecten daarvan werden aangedragen via de (jonge) winnaars van de Albert Schweitzerprijs. ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

3

Ingezonden brief

Warme herinnering aan Nederlandse verpleegkundigen Woorden zijn ontoereikend om te uiten hoe dankbaar ik ben voor het toesturen van de foto’s van drie

prachtige Nederlandse verpleegkundigen. Zij verzorgden jaren, geheel onbaatzuchtig, de zieken van Lambaréné. Zelf correspondeerde ik jaren met hen. Nederlanders hebben, naar mijn idee, meer dan enig ander land bijgedragen aan het werk van Dr. Schweitzer, zijn ziekenhuis en “Eerbied voor het leven”. Ik weet dat Dr. Schweitzer vele jaren afhankelijk was van deze ongeëvenaarde werknemers. Mijn waardering voor Maria Langendijk, Ali Silver en Tony van Leer - en hun volledige toewijding aan het werk van Dr. Schweitzer - is enorm. Maria Lagendijk in Lambaréné

Vriendelijkste groeten, Forrest W. Underwood Pahrump, USA

“The only way out of today’s misery is for people to become worthy of each other’s trust.” Dr. Albert Schweitzer (1875-1965)

Tony van Leer (linkerfoto) en Ali Silver (rechterfoto) in Maison Schweitzer in Günsbach

Do something wonderful, people may imitate it

vind ons leuk op Facebook,

deel inspirerende woorden en WIN!

-Albert Schweitzer-

‘woorden van...’ Eugene Brehen heeft het Albert Schweitzer pakket gewonnen met de inzending van de bijzondere woorden van zijn overleden moeder:

“Om je dromen waar te maken, hoef je alleen maar op te staan”. Gefeliciteerd Eugene!

4

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

NASF Nieuws

Muzikaal eerbetoon aan Schweitzer

Medewerkers en vrijwilligers

Albert Schweitzer is van grote be-

Het NASF verwelkomde in januari van dit

tekenis geweest voor de orgel- en

jaar Sandra van der Berg als nieuwe part-

kerkmuziek. Schweitzer bereikte

time stafmedewerker Projectsteun. Sandra

met zijn muziek de mensen: “es kommt gar

zal vanuit het bestuur ondersteuning krijgen

nicht auf ein Verstehen an, sondern auf ein

van ons nieuwe bestuurslid Liesbeth Mieras

Erleben” (het gaat niet om het begrijpen

(arts) met de portefeuille Projectsteun.

maar om het ervaren). Zijn muziek klinkt

Daarnaast is Sanne Koenen als vrijwillig-

anno 2013 nog steeds door. Speciaal voor

ster bij het NASF gestart: zij zal een onder-

het bijzondere jaar 2013 is de CD ‘100 Jahre

steunende rol spelen bij de communicatie

Menslichkeit’ uitgebracht met daarop wer-

rondom projecten. Tot slot zijn vrijwilligers

ken van Johann Sebastian Bach. Voor meer

Marnix van Holland en Lydia Paauw-Fikkert

informatie en verkoop: www.rondeau.de of

toegetreden tot de redactie van het Albert

www.organpromotion.org

Schweitzer Magazine (ASM). We hopen op een goede samenwerking en wensen hen allen veel succes!

Uitslag enquête november 2012 Bij de laatste editie van het ASM (november

delen respondenten als ‘interessant’ (55%)

2012) ontving u een vrijblijvende enquête.

en veelzijdig (34%). Het magazine krijgt een

Hierin werd gevraagd naar uw mening over

ruime 7,5 als rapportcijfer.

Albert Schweitzer Prijs 2012

het magazine en het NASF in het algemeen. Veel trouwe donateurs en geïnteresseerde

Een klein aantal lezers (3%) was minder te-

lezers hebben gehoor gegeven aan deze op-

vreden met de vormgeving van het maga-

roep. Hartelijk dank voor uw tijd en moeite!

zine. Deze ontevredenheid is voornamelijk gebaseerd op de indruk dat het magazine

De respondenten zijn veelal loyale donateurs

hoge kosten met zich meebrengt. Dat beeld

waarvan 72% langer dan 10 jaar donateur

behoeft echter enige nuancering: de redactie

is van het NASF. Velen zijn geheel (31%) of

van het ASM bestaat namelijk geheel uit vrij-

grotendeels (59%) op de hoogte van het pro-

willigers en de druk- en verzendkosten wor-

jectsteunbeleid van het NASF, 83 procent is

den geheel gesponsord worden door Sumis

hierover positief. Het merendeel van de res-

Printmanagement.

Ellen Schepens uit Utrecht won in novem-

pondenten ervaart de nieuwe huisstijl (sinds

ber de Albert Schweitzer Prijs 2012. Zij ont-

mei 2011) als ‘goed’ (52%), ‘passend’ (8%) of

ving een startsubsidie van € 5.000,- voor

‘professioneel’ (7%). De resterende 33% van

mooi

de respondenten beoordeelde deze nieuwe

informatief

huisstijl als ‘slecht’ (13%), ‘neutraal’ (12%) of

passend

was een andere, dan wel geen mening toe-

modern

gedaan (8%).

saai uit de tijd

Maar liefst 68% is positief over de nieuwe look van het magazine. Veel respondenten

ongepast

vinden de vormgeving van het magazine

neutraal

‘passend’ (29%), ‘informatief’ (28%) of ‘mooi’ (26%). De inhoud van het magazine beoor-

Mening van lezers over de vormgeving van het Albert Schweitzer Magazine

haar project Medical3T in Nairobi, Kenia. Medical3T organiseert EHBO-trainingen voor middelbare scholieren in Nairobi, Kenia. Gastjurylid Martin Teunissen van Impulsis reikte de prijs uit in het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht. Lees meer over het project van Ellen in het artikel ‘Mijn eigen Lambaréné’ op pagina 18. De jury besloot ook deze eer weer een aanmoedigingsprijs van € 750,- uit te reiken aan de twee overige genomineerde projecten van Hester en Dorine Westerveld (stichting Joni in Ethiopië) en Loes Loning

Volg ons nu ook via de sociale media: Facebook, Twitter en LinkedIn.

(stichting Feo in Madagaskar). ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

5

PROJECTSTEUN Het Nederlands Albert Schweitzer Fonds (NASF) hecht in haar projectkeuze sterk aan initiatieven die lokaal zijn opgezet. Het verbeteren van de gezondheidssituatie van kwetsbare groepen vaak vrouwen, jonge meisjes en kinderen - kan immers het beste door de bevolking zelf worden bedacht, opgestart én uitgevoerd. Wat vaak ontbreekt, zijn de financiële middelen om een start daadwerkelijk te realiseren. In de periode december 2012 tot en met maart 2013 zijn onderstaande kleinschalige gezondheidszorgprojecten gesteund met een microgift.

moeders, die niet in staat zijn voor zichzelf en hun kinderen te zorgen. Dit met alle nadelige gevolgen voor (onder andere) de gezondheid van dien. De organisatie schaft met de startsubsidie materialen aan voor het maken van handwerken. De moeders kunnen deze handwerken uiteindelijk weer verkopen.

Association Féminine Wendna-Songdo, Burkina Faso, € 4.916 Deze in 2010 opgerichte vrouwenorganisatie houdt zich bezig met het bevorderen van gezondheid, onderwijs, milieu en vrouwenrechten. Het door het NASF gesteunde Projet d’hygiène et d’assainissement en mi-

GloBeMission, Gomoa Kamotsi, Ghana, € 2.500

Lumezi Mission Hospital, Lundazi, Zambia, € 2.110

lieu scolaire betreft de bouw van een latrine (openbaar toilet) voor een lagere school in Boni. De school met 518 leerlingen beschikt over geen enkel werkende toiletgelegen-

GloBeMission is een kleinschalig en lokaal

Het Lumezi Mission ziekenhuis streeft

heid. De bouw van twee keer vier toiletten,

initiatief van een echtpaar in het dorp

naar meer - en betere - zorg in de omge-

gesplitst voor jongens en voor meisjes, in-

Gomoa Kamotsi met een bevolking van

ving van Lundazi, Zambia. Het ziekenhuis

clusief kraantjes voor drinkwater en een plek

ruim 500 mensen. Het echtpaar wil met

gebruikt de microgift voor de aanschaf

om handen te wassen, wordt gekoppeld aan

de steun van het NASF iets doen aan de

van apparatuur. Deze willen zij gebruiken

een uitgebreide hygiënevoorlichting voor

armoedeproblemen van hun dorpsge-

bij de opvang van zwangere vrouwen, een

zowel leraren als leerlingen.

noten. Inmiddels bieden zij 35 kinderen

fysiotherapie-unit en tandheelkundige

opvang en onderwijs. In het kader van

zorg. Op langere termijn moet de gift

armoedebestrijding geven zij voorlichting

overheidsfinanciën voor het ziekenhuis

en onderwijs aan volwassenen en op be-

zeker stellen. Het ziekenhuis is namelijk

scheiden schaal financiële steun.

afhankelijk van het aantal patiënten en het zorgaanbod. Laura Heman is werk-

Service Awareness Support Organisation (S.A.S.O.), Ghana, € 5.000

zaam in het ziekenhuis: “De directe ver-

Bundibugyo Women Development Association (BWDA), Kasese, Uganda, € 3.000

betering van de zorg aan de patiënt is

S.A.S.O. in Ghana is een school- en dagop-

het belangrijkste doel. Ook draagt de ver-

vangcentrum voor arme kinderen, vooral uit

breding van het zorgaanbod bij aan een

eenoudergezinnen in de afgelegen buiten-

snellere erkenning van het ziekenhuis. En

wijken van Accra. Naast het organiseren van

daarmee wordt de financiële steun vanuit

schoolse activiteiten heeft het centrum een

de Zambiaanse overheid weer vergroot.”

voorbeeldfunctie voor afvalverwerking, hygi-

BWDA in Uganda is opgericht in juni 2007.

ëne en veiligheid. In het centrum ontbreken

De organisatie bestrijdt armoede door

nog de meest elementaire voorzieningen

kwetsbare en achtergestelde groepen in

zoals watervoorziening en wc’s. Met een

de samenleving onder andere voorlichting

microgift van het NASF initieert S.A.S.O ver-

te geven over levensbedreigende gezond-

schillende activiteiten, zoals een opleiding

heidsproblemen.

een

voor achtergestelde kinderen uit de buurt en

startsubsidie voor een project waarmee ze

voorlichting over goede hygiëne, gezondheid

inkomsten willen genereren voor 200 jonge

en veiligheid.

6

BWDA

ontvangt

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

ERVARINGEN VAN ALBERT SCHWEITZER Uit: ‘Aan den zoom van het oerwoud’ Fragmenten uit: Aan den zoom van het oerwoud. Ervaringen en opmerkingen van een arts in aequatoriaal Afrika. Door: Prof. Albert Schweitzer. Theol. Med. En Phil. Doctor uit Straatsburg I. D. Elzas. Geautoriseerde vertaling van J. Eigenhuis, 4e druk (1928) 1e druk (1922).

Deel I Hoe ik ertoe kwam, arts in het oerwoud te worden. Land en volk aan de Ogowe. Mijn besluit Mijn leerstoel aan de universiteit te Straatsburg, mijn orgelspel en mijn literair werk liet ik varen, om als arts naar aequatoriaal Afrika te gaan. Hoe kwam ik daartoe?...

Ecumenical Project, Nairobi, Kenia, € 9.500 Ecumenical Project in Kenia is een nongouvernementele organisatie (NGO) die zich hoofdzakelijk richt op ondersteuning van slachtoffers van de hiv/aidsepidemie. De organisatie groeide vanaf

…Ik had over de lichamelijke ellende der inboorlingen in de oerwouden gelezen en van zendelingen er veel over gehoord. Hoe meer ik er over nadacht, deze te onbegrijpelijker kwam het mij voor, dat wij Europeanen ons zoo weinig bekommeren over de groote humanitaire taak, welke zich in de verre streken voor ons opdoet. (…) De maatschappij moet die humanitaire taak als de hare erkennen. (…) Eerst dan toonen we de verantwoording, die op ons cultuurvolkeren rust tegenover de gekleurde rassen, te begrijpen en beginnen we onze plicht tegenover hen te vervullen…

2010 - mede dankzij de financiële steun

...Door deze gedachte geleid, besloot ik, reeds dertig jaar oud, in de medicijnen te

van het NASF - uit tot een waardevolle

gaan studeeren en ver weg mijn ideeën aan de werkelijkheid te toetsen. Begin 1913

NGO. Ecumenical Project ontvangt een

verwierf ik den graad van medisch dokter. In de lente van hetzelfde jaar [Goede

laatste bijdrage voor de bouw van een

Vrijdag 1913, red.] vertrok ik met mijn vrouw, die voor verpleegster had geleerd, naar

eenvoudige pre-school voor weeskinderen

de Ogowe in aequatoriaal Afrika, om daar mijn werk aan te vangen...

als gevolg van aan hiv/aids overleden ouders. De organisatie probeerde zelf - tevergeefs - verschillende malen externe financiering te krijgen voor de bouw. Het gebouw biedt straks niet alleen opvang aan weeskinderen, ook andere slachtoffers van de hiv/aids-epidemie kunnen er terecht Uw donatie maakt zulke projecten mogelijk. Met uw steun kan het NASF gezondheidsprojecten in Afrika blijven ondersteunen. Word daarom donateur. Voor meer informatie: www.nasf.nl

…Ik had deze streek uitgekozen, wijl Elzasser zendelingen, aldaar in dienst van het Parijsche Evangelische Zendingsgenootschap, mij meegedeeld hadden, dat hier een arts, vooral wegens de al meer verspreidende slaapziekte, buitengewoon noodig was… …De geldmiddelen voor mijn werk echter moest ik zelf bijeenbrengen. Ik wijdde daaraan al, wat ik door mijn in drie talen verschenen boek over J.S. Bach en door orgelconcerten verdiend had. (…)Toen ik Europa verliet, was de onderneming financieel voor twee jaar verzekerd…

> Lees verder op pagina 17

Bron: NASF archief

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

7

THEMA MUZIEK Begeistert door Schweitzer Interview met Aad van der Hoeven

Tekst en foto’s: Lotti Atherton

Terwijl ik de besneeuwde ‘berg’ van het oude Hillegersberg oploop, tussen de oude grafstenen van de begraafplaats, besef ik me op welke bijzondere plek ik Aad van der Hoeven mag ontmoeten. De Hillegondakerk is de oudste kerk in Rotterdam en sinds 1982 het ‘thuis’ van Van der Hoeven waar hij organist is. Eenmaal in de kerk valt mij direct het imposante Abraham Meere orgel op én een grote plas water tussen de kerkbanken. “Vanwege de aanhoudende strenge vorst spuit ik, ten behoud van het orgel en om uitdroging te voorkomen, regelmatig grote hoeveelheden water op de vloer”, legt Van der Hoeven mij uit. Met een kopje thee nemen we plaats bij de verwarming en vertelt hij wat Schweitzer voor hem betekent.

Hillegondakerk, Rotterdam

“Op mijn 18e werd ik organist van de Prinsekerk in Rotterdam. Eén

Schweitzer naar beneden, gaf alle kindertjes een hand en ging zitten.

van de meest beroemde predikanten in Rotterdam toentertijd was

Dat maakte indruk, die grote grijze kop met die snor. Maar tot ieders

Oberman (Ds. Foppe Oberman 1912-2008 red.) en die trok de volste

verbazing wees Schweitzer, op een droge bruine boterham na, het

kerken. En als hij preekte bij mij in de Prinsekerk, dan hadden we veel

ontbijt af. ’Damit ich trockener Finger habe’, zei hij, ’Nach dem Con-

contact over de liturgie. Ik was natuurlijk een jonge vent, een snot-

cert’. De hele dag dronk hij niets tot ’s avonds na het concert.

neus, en ik keek tegen Oberman op. Een rijzige man van 1,95 meter, een geweldige vent. Er ontstond een zeer dierbare vriendschap

Vanaf mijn zesde jaar speelde ik orgel en vanaf ongeveer mijn

tussen ons en ik heb later, als zijn ‘jongere broertje’ zoals hij mij altijd

twaalfde raakte ik min of meer begeistert door Albert Schweitzer.

noemde, veel met Foppe gewerkt.

Mijn vader kocht toen de eerste pick-up, voor een 78 toerenplaat, en zette als orgelliefhebber een grammofoonplaat op van Albert

De hele dag dronk hij niets tot ’s avonds na het concert

Schweitzer op het orgel van Günsbach). En daar hoorde ik Schweitzer spelen, de koraalvoorspelen van J.S. Bach, die hem zeer dierbaar waren; ‘Ich ruf zu Dir’ en ‘Herzlich tut mich verlangen’. Ik ben toen over hem gaan lezen en dacht: ’Daar zit die dokter in dat oerwoud en

Foppes vader1, ook een beroemd dominee uit Friesland, overleed op

hij kan niet spelen’. Ik vond dat zielig. Op een gegeven moment heb

veertigjarige leeftijd toen Foppe zelf nog maar 12 jaar oud was. Een

ik een brief geschreven naar Albert Schweitzer, Lambaréné, Gabon,

enorm verdriet. Foppes moeder, ooit verpleegkundige in Lambaréné,

Afrika. Dat ik hem zo mooi vond spelen, ik wenste hem veel succes

ontving in die tijd Schweitzer wanneer hij naar Nederland kwam

en hoopte dat hij een echt orgel zou hebben. Na een maand kreeg ik

en zeker wanneer hij hier in de buurt concerten gaf. Toen Foppe

een brief terug, geschreven door mevrouw Oberman, met, namens

student werd in Leiden reed hij Schweitzer in een gehuurde Jaguar

Albert Schweitzer, dank en succeswensen met ‘Uw’ studie en car-

door Nederland en naar België voor zijn concerten, als een soort

rière. Dat vond ik zo bijzonder.

privéchauffeur. Zo hoorde hij Schweitzers verhalen en ik hoorde ze daarna weer, vaak herhaalde keren, van Foppe.

Toen ik 18 of 19 jaar was mocht ik voor het eerst op het orgel in de Prinsekerk een grammofoonplaat opnemen. De opbrengst van de

Op een morgen kwam Foppe, een jong jochie nog, naar beneden

plaat was voor een door mij aan te wijzen goed doel. Dat werd de

met zijn twee zusjes. Moeder Oberman, een geweldige erudiete

Albert Schweitzer Stichting. Dat 45-toeren plaatje heb ik toen ook

dame, had de ontbijttafel rijk gedekt. Dat waren ze niet gewend. En

weer naar Lambaréné gestuurd en dat heeft Schweitzer beluisterd,

de stoel van vader, die overleden was, was aangeschoven. Moeder

want ik kreeg daarna weer een brief terug van hemzelf dit keer. Zo

Oberman zei: ’Gisteravond is er een hele bijzondere gast gekomen,

raakte ik dus al op jonge leeftijd begeistert door Schweitzer en liep

hij komt zo beneden om te eten. Dokter Schweitzer komt vanavond

deze talentvolle en zeer veelzijdige dokter vervolgens als een rode

een concert geven in de grote Sint-Laurenskerk. Toen kwam Albert

draad door mijn verdere orgelwerk en leven.”

1

Vader Oberman was predikant en dokter in de theologie en was predikant van de Laurenskerk te Rotterdam.

8

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

Ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum van Albert Schweitzer verzorgde Aad van der Hoeven op 6 april om 20.00 uur in de Hillegondakerk een lezing

Aad van der Hoeven begeistert door Schweitzer

en herdenkingsorgelconcert. Op 12 september zal hij voorafgaand aan het orgelprogramma van Prof. Ben van Oosten een lezing verzorgen over Albert Schweitzer in de Grote Kerk in Den Haag. (zie ook de agenda, p. 26).  Aad van der Hoeven (72, Toonkunstenaar) heeft orgel, koordirectie en kerkmuziek gestudeerd aan het Rotterdams Conservatorium en studeerde later nog af als schoolmusicus. Hij heeft les gegeven op de Pedagogische Academie en op scholengemeenschap Henegouwerplein te Rotterdam. Nog altijd is hij muziekdocent op het Marnix Gymnasium te Rotterdam. 38 jaar lang is hij, als begeleider en dirigent, actief geweest in het Rotterdams Operakoor. Daarnaast is hij dirigent geweest van het Christelijk Residentie Mannenkoor te Den Haag en The Credo Singers te Rotterdam. Aad van der Hoeven is onderscheiden met de zilveren medaille van de Société Académique “Arts, Sciences, Lettres” te Parijs, met het draaginsigne in zilver van de Nederlands Hervormde Kerk en de Erasmusspeld van de stad Rotterdam. In 1999 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. In 1983 is hij op uitnodiging van Ds. Foppe Oberman, bestuurslid geworden bij het NASF.

In 1989 bracht Aad van der Hoeven een CD uit met opnames waarin hij Schweitzers vertolking van het koraalvoorspel van J.S. Bach speelt op het orgel in Günsbach en het orgel van de Grote Kerk in Deventer. De begeleidende tekst is toen verzorgd door Ds. Foppe Oberman. De CD wordt gratis verstrekt aan nieuwe donateurs (zie pagina 19) en is voor een speciale jubileumprijs van € 4,99 (excl. verzendkosten) exclusief verkrijgbaar via het NASF secretariaat [email protected] of tel. 030 8801499 (di of do).

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

9

THEMA GEZONDHEIDSZORG Albert Schweitzer: honderd jaar icoon voor tropenartsen

Foto’s en tekst: Steven van de Vijver

Wanneer ik voor het eerst over Albert Schweitzer hoorde, zou ik niet meer exact weten. Volgens mij was ik een jaar of tien toen mijn moeder mij voor het slapen gaan eens het verhaal vertelde over een bevlogen dokter in Lambaréné. In ieder geval is hij zo lang ik mij kan heugen de verpersoonlijking van het avontuurlijke werk van een tropenarts in het hart van Afrika. Hierdoor was hij een inspiratiebron voor mijn eigen carrière als tropenarts. En niet alleen voor mij. Vaak heb ik met collega’s over zijn werk en leven in Lambaréné gesproken. Over het feit dat hij tegen het advies van zijn omgeving in besloot zijn idealen te volgen en naar Afrika af te reizen om daar zelf de handen uit de mouwen te steken. Of dat hij een zeer gedreven arts was, die dagelijks werd geconfronteerd met vele medische en non-medi-

Steven van de Vijver bij streekpost Bibokoboko, Congo 2006

sche uitdagingen en desalniettemin het maximale eiste van zichzelf én zijn personeel voor de gezondheid van de patiënt. En natuurlijk

de bergen naar de kliniek om daar behandeld te worden. Sommigen

over het feit dat hij een multi-talent was, die zelfstandig werkte in de

hadden nog nooit eerder een blanke man gezien. Tragisch maar waar

totale isolatie en ontberingen van het Afrikaanse continent.

dat er bijna een eeuw later nog zoveel vergelijkingen waren te vinden met Schweitzers werk. Maar dat is aan het veranderen.

Schweitzer was de inspiratiebron voor mijn carrière als tropenarts

Nu zeven jaar later heb ik het nog steeds vaak over Albert Schweitzer. Maar dan als metafoor van de tropengeneeskunde van de afge-

Tijdens mijn eigen werkzaamheden als tropenarts in Congo heb ik

lopen eeuw, waarin Europese tropenartsen tot in de diepste donkere

vaak aan hem gedacht. Zijn uitgebreide biografie was deel van mijn

plekken van Afrika hun werk verrichtten. Vaak met scalpel en pincet

schamele twintig kilo aan bagage. Ik denk dat er meerdere overeen-

te midden van uitbraken van infectieziekten. Maar Afrika - en de

komsten waren tussen het ziekenhuisje in Lambaréné in 1913 en

tropengeneeskunde - zijn inmiddels een nieuwe periode ingegaan.

mijn ziekenhuisje in Baraka in 2006. Rijen met mensen die nog nooit

Misschien zijn er nog hier en daar uithoeken op het continent zoals

in hun leven een arts hadden gezien, kwamen vanuit de bossen en

Lambaréné in 1913 en Baraka in 2006, maar over het algemeen is die pagina omgeslagen.

Cholera afdeling ziekenhuis Baraka, Congo 2006

Voor het eerst in de geschiedenis is de doodsoorzaak nummer één in Afrika niet een infectieziekte als diarree, longontsteking of hiv maar een chronische aandoening in de vorm van hart- en vaatziekten. Ik heb er in de verhalen van Albert Schweitzer nooit iets over gelezen, en mogelijk heeft hij sporadisch een patiënt met hoge bloeddruk moeten behandelen. Maar met de oprukkende urbanisatie en globalisatie is de leefstijl en daarmee ook de gepaard gaande aandoeningen op het continent ingrijpend veranderd. In de komende jaren zullen meer dan een miljard mensen in Afrikaanse steden wonen, waarmee er voor het eerst meer mensen op het continent in de stad wonen dan het platteland. Het kleine dorpje in de bocht van de de rivier heeft plaats gemaakt voor de uitgestrekte sloppenwijk van de metropool. En daarmee zijn dus ook lepra en malaria verruild voor hypertensie en astma. Dit vergt een structurele aanpak van massale preventieprogramma’s van lokale overheid in sloppenwijken in plaats

10

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

van het opereren van een individuele buitenlandse tropenarts in de

Dagelijkse operaties in ziekenhuis Baraka, Congo 2006

jungle. Daarmee is het Albert Schweitzer tijdperk definitief afgesloten. Maar hij zal een icoon blijven voor ten minste honderd jaar tropengeneeskunde. En al zijn de medische aandachtspunten nu verschoven, Schweitzers’ gedrevenheid, idealisme en avonturiersgeest zullen waarschijnlijk ook de komende eeuw collega’s in zowel het regenwoud als de sloppenwijk blijven inspireren. 

Steven van de Vijver (1977) woont en werkt in Kenia waar hij namens het Amsterdam Institute for Global Health and Development (AIGHD) promotieonderzoek doet naar preventie van hart- en vaatziekten in sloppenwijken. Steven heeft als tropenarts onder andere gewerkt voor Artsen zonder Grenzen in de Democratische Republiek Congo. Zijn ervaringen uit deze periode heeft hij vastgelegd in het boek ’Afrika is besmettelijk’ (2008). Steven is tevens auteur van de boeken ’Moderne helden’ (2009) en ‘Is dat normaal, dokter?’ (2011).

Literatuuraanbevelingen Dag Afrika Marcia Luyten is journaliste, Buitenhof-presentatrice en econoom. Zij woonde jarenlang in Uganda en Rwanda en werkte voor het NRC Handelsblad en de Volkskrant. Sinds twee jaar woont zij weer in Nederland. In ‘Dag Afrika’ schetst Luyten het dagelijks leven in Afrika; scherp, met liefde en met humor, toegankelijk voor beginners en analytisch interessant voor Afrikakenners. Luyten is ook kritisch. Zij gelooft niet in hulp die zich op het bedrijfsleven van ontwikkelingslanden richt. Volgens Luyten is juist in rurale gebieden het leven écht inhumaan. Daar verhongeren kinderen en sterven vrouwen in het kraambed. Volgens Luyten heeft Afrika hulp hard nodig, maar moet deze hulp gegeven worden door mensen die snappen hoe Afrika werkt. Marcia Luyten, 2013 De Bezige Bij ISBN 9789023476498 192 p. Prijs: € 17,50

Een vreemde eend in Afrika Naar Kaapstad in een Citroen 2CV Twee Belgische jongemannen maken een reis van Brussel naar Kaapstad in een Citroen 2CV, een ‘lelijke eend’. De totale afstand bedraagt 24.800 kilometer. De reizigers hebben geen enkele ervaring met het onderhouden van auto’s. Dat brengt hen in heel wat hachelijke situaties, op een reis die hen kriskras door Afrika voert. Op hun weg maken zij kennis met kleurrijk Afrika en haar inwoners. Het resultaat is een boek dat leest als een spannende avonturenroman, een feest voor iedereen die van reizen houdt. De auteur schetst een positief beeld van het continent, maar is ook kritisch over de ontwikkelingssamenwerking die hij op zijn reis is tegengekomen. Gert Duson, 2011 Terra-Lannoo ISBN 9789020997552 389 p. Prijs: € 19,99

Het nieuw Afrikaans kookboek Met dit kookboek willen de auteurs een moderne culinaire Afrikaanse identiteit laten zien. In het boek zijn negentig recepten verzameld van over het hele continent. Het zijn typisch Afrikaanse recepten voor in de ochtend, de middag en de avond. Tussendoor staat een beschrijving van mensen die men daar ontmoet op de markt, in het restaurant of gewoon onderweg. Een boek vol prachtige foto’s, Afrikaanse spreekwoorden, wijsheden, verhalen en heel veel lekker eten. Iedereen die in Afrika heeft gewoond of gereisd kan met dit boek herinneringen ophalen, en als u nog nooit op het continent bent geweest is dit een smakelijke eerste kennismaking. Ingmar Niezen & Sean Fitzpatrick, 2012 VBK Media ISBN 9789021551920 224 p. Prijs: € 19,95 Heeft u een boek gelezen dat u graag wilt delen? Gaat het over ontwikkelingshulp, Afrika, over een onderwerp uit het gedachtegoed van Albert Schweitzer en is het een recentelijk gepubliceerd boek? Stuur dan uw boekbespreking van max. 100 woorden naar [email protected] of Nederlands Albert Schweitzer Fonds, t.a.v. Redactie, Postbus 8568, 3503 RN Utrecht. Veel van de in deze rubriek genoemde boeken zijn te koop via www.youbedo.com. Koopt u via deze online boekwinkel, dan wordt 10% van de aankoopprijs gedoneerd aan een goed doel van uw keuze. Ook aan het NASF kan op deze manier een bedrag worden geschonken. ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

11

THEMA Vredesmissie en duurzaamheid Geef de Aarde Door

Door: Maaike Stevens

‘Liefde tot al wat leeft’. In zijn liefde voor de natuur was Schweit-

om precies te zijn, een nationaal park in het zuiden van het land.

zer zijn tijd ver vooruit. Vier jaar voor zijn dood wordt in 1961 het

Van der Hoeven: “In het project, dat werd gefinancierd door de

Worldwide Fund for Nature (WWF) opgericht, vandaag de dag

Wereldbank, deed men onderzoek naar plantages en rurale ontwik-

de grootste natuurbeschermingsorganisatie ter wereld. Maaike

kelingen, en ik was verantwoordelijk voor het tellen van groot wild.

Stevens van het Nederlands Albert Schweitzer Fonds sprak met

Deze tellingen gebruikten wij om beheersplannen op te stellen voor

Christiaan van der Hoeven, natuurbeschermer bij het Wereld Na-

het projectgebied. Het tellen van wild was een lastig en tijdrovend

tuur Fonds (WNF), over wildtellingen, de wereldwijde stroperijcri-

karwei. Daarom zijn we na een tijdje overgestapt op het interviewen

sis en samenwerking met het bedrijfsleven.

van jagers. Door hen nauwkeurig te ondervragen en het maken van berekeningen, konden we een goede inschatting maken van de hoe-

Ik ontmoet Christiaan van der Hoeven in een café in zijn woonplaats

veelheid wild in een gebied. Dat scheelde een hoop tijd, en dus geld”.

Amsterdam. Bij binnenkomst stelt zijn kleding me enigszins teleur:

Deze nieuwe methode van het tellen van wild bleek zo vernieuwend,

hij draagt geen camouflagekleuren en een verrekijker blijkt niet tot

dat Van der Hoeven werd gevraagd er een promotieonderzoek naar

zijn vaste uitrusting te horen. En waarom woont een natuurbescher-

te doen.

mer eigenlijk in hartje Amsterdam? Lachend: “Ik houd van beide en mijn kinderen vinden het hier heerlijk. Bovendien wonen wij vlakbij

Natuurbescherming bij het WNF

een park waar genoeg natuur te vinden is. The best of both worlds

Uiteindelijk rondde hij zijn promotieonderzoek af bij de Wageningen

dus!”. Direct is mij duidelijk dat ik hier te maken heb met een mo-

Universiteit, terwijl hij werkte bij de ‘International Union for the

derne natuuractivist, die een colaatje in de kroeg moeiteloos combi-

Conservation of Nature’ (IUCN). Voor deze organisatie begeleidde

neert met een vurig pleidooi over de bescherming van de Aziatische

hij een aantal jaar lokale non-gouvernementele organisaties (NGO’s)

olifant.

in centraal Afrika en Zuidoost-Azië: “een prachtige baan die me veel heeft geleerd over de inzet van lokale organisaties. Maar ik miste het

Het WNF zoekt steeds vaker de samenwerking met overheden in de strijd tegen stroperij

werken voor natuurbescherming van diersoorten en daarom ben ik in 2010 begonnen bij het Wereld Natuur Fonds (WNF). Bij het WNF ben ik onder meer verantwoordelijk voor de strijd tegen illegale handel in bedreigde dieren en stroperij en houd ik mij bezig met de bescherming van grote mensapen, olifanten en de panda”.

Een voorliefde voor natuur Christiaan van der Hoeven bracht de eerste zes jaar van zijn leven

Wat is er volgens Van der Hoeven sinds de oprichting van het World

door op Afrikaans grondgebied. Het is dan ook niet verwonderlijk dat

Wildlife Fond (WWF) in 1961, veranderd in de werkwijze van deze

hij er later in zijn leven vaak terug komt: het continent oefent nog al-

bekende natuurbeschermingsorganisatie? “Het WWF is sinds haar

tijd een grote aantrekkingskracht op hem uit. Toen hij als middelbare

oprichting natuurlijk enorm gegroeid. Wij zijn inmiddels actief in

scholier in 1989 een studiekeuze moest maken koos hij aanvankelijk

meer dan 100 landen en worden wereldwijd door meer dan 5 miljoen

voor de zekere weg: milieukunde in Utrecht. Daar was in de jaren

mensen gesteund. Daarnaast gaat het WWF met haar tijd mee als

tachtig tenminste werk in te vinden. Maar de studie viel tegen en

het gaat om het werven van fondsen, bijvoorbeeld door donateurs

daarom stapte hij alsnog over op biologie, een minder conservatieve

via sociale media te betrekken bij onze werkzaamheden.

keuze, maar passend bij zijn voorliefde voor natuur die hem al van jongs af aan achtervolgde.

Ook de manier waarop wij ons inzetten voor de bescherming van natuur is veranderd. Tegenwoordig proberen wij de verantwoor-

Wildtellingen in Kameroen

delijkheid voor natuurbescherming zoveel mogelijk bij de bron te

Na een afstudeeronderzoek naar het gedrag van olifanten in Kame-

leggen: we willen ownership creëren bij derdewereldlanden. Wij zien

roen vond hij zijn eerste baan via het directoraat-generaal Ontwik-

bijvoorbeeld dat onze traditionele anti-stroperij projecten, waarbij

kelingssamenwerking (DGIS) van het Ministerie van Buitenlandse

we lokale mensen opleiden tot rangers, niet meer afdoende zijn. Op

Zaken. Ook dit keer kwam hij terecht in Kameroen, in Campo-Ma’an

dit moment is er een wereldwijde stroperijcrisis gaande die niet met

12

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

Christiaan van der Hoeven aan het werk in Loango National Park, Gabon

traditionele middelen te stoppen is. Het WNF zoekt steeds vaker de

brandstofefficiëntie en het investeren in innovaties, zoals biobrand-

samenwerking met overheden in de strijd tegen stroperij. Het tegen-

stoffen voor de luchtvaart. Voor WNF is het onderzoek naar duur-

gaan van corruptie in ontwikkelingslanden is een manier om stroperij

zame brandstofalternatieven belangrijk om de wereldwijde CO2-

aan te pakken. Maar wij richten ons ook op gedragsverandering in

uitstoot te reduceren en opwarming van de aarde tegen te gaan.”

het Westen: veel toeristen beseffen niet dat ze door het kopen van souvenirs stroperij in de hand werken.”

Schweitzer was trots geweest Aan het einde van ons gesprek, drie glazen cola verder, is het mij

Schweitzer zou verbaasd zijn over onze samenwerking met het bedrijfsleven

duidelijk: bij het WWF, en ons lokale WNF, wordt betrokkenheid en liefde voor de natuur dagelijks omgezet in beleids-, bedrijfs- en gedragsbeïnvloeding. Zo beschermt het WWF de leefgebieden van planten en dieren, en worden mensen en bedrijven gestimuleerd

Samenwerking met het bedrijfsleven

om verantwoord om te springen met natuurlijke hulpbronnen. Dat

Wat was Schweitzer, als hij nu had geleefd, opgevallen in de hui-

is natuurbescherming anno 2013. En Schweitzer was er, vanuit zijn

dige benadering van het WNF? “Ik denk dat Schweitzer verbaasd

gedachte ‘liefde tot al wat leeft’, vast trots op geweest. 

zou zijn over onze intensieve samenwerking met het bedrijfsleven. Onze middelen zijn beperkt, daarom zoeken wij samenwerking met sectoren en bedrijven die voor hun productie grootschalig gebruik maken van deze natuurlijke hulpbronnen. Met bedrijven die door hun omvang grondstoffenmarkten of energie-intensieve sectoren in

Christiaan van der Hoeven (1970) is gedragsbioloog en werkzaam als themadeskundige soorten en ecologische netwerken bij het Wereld Natuur Fonds. Voor meer informatie over het WNF en de nieuwe campagne ‘Geef de aarde door’: www.wnf.nl

beweging kunnen brengen, sluit het WNF bijvoorbeeld strategische één-op-één-partnerschappen. Zo werken KLM en WNF sinds 2007 samen aan reductie van de CO2-uitstoot door het verhogen van ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

13

In Kaysersberg werd op 14 januari 1875 Albert Schweitzer geboren, een man met vele talenten. Hij geeft een succesvolle carrière als wetenschapper en predikant op en gaat medicijnen studeren om arts te worden in Afrika.

Parijs

Kaysersberg

>

Bordeaux Gunsbach, Frankrijk Vertrek: 21 maart 1913

Na een lange voorbereiding is het in 1913 dan eindelijk zo ver. Op 18 april arriveert hij samen met zijn vrouw Hélène in Lambaréné in Frans Equatoriaal Afrika (het huidige Gabon). Schweitzer wordt dan de enige arts in een omtrek van 800km.

> Lambaréné, Gabon Aankomst: 18 april 1913

Port Gentil

Het gerucht dat een blanke oganga (medicijnman) ziektes kon genezen verspreidt zich snel door het oerwoud. Ondanks beperkte middelen en de uitputtende hitte werkt het echtpaar dag en nacht. Door de jaren heen zijn er duizenden mensen uit de omgeving behandeld en geopereerd.

>

Schweitzer keert meerdere malen terug naar Europa en gaat dan vaak op tournee. Door het geven van orgelconcerten en lezingen verdient hij geld voor de (uit)bouw van het ziekenhuis in Lambaréné. 14 ALbert SCHWEITZER magazine | MEI 2013

>

Het werk van Albert Schweitzer spreekt mensen nog steeds aan. Diverse organisaties over de hele wereld zetten zich in voor een betere wereld in de geest van Albert Schweitzer. Zo ook het Nederlands Albert Schweitzer Fonds dat kleinschalige gezondheidszorg initiatieven in Afrika steunt en het gedachtegoed van Schweitzer wil behouden. Kijk voor meer informatie op www.nasf.nl

>

Op 4 september 1965 overlijdt Albert Schweitzer in Lambaréné, waar hij ook begraven wordt. Schweitzer is 90 jaar oud geworden.

>

In 1952 ontvangt Albert Schweitzer de Nobelprijs voor de Vrede voor het stichten van het Lambaréné ziekenhuis. Het geldbedrag wat hieraan verbonden is gebruikt hij voor de bouw van een dorp voor leprapatiënten: village de lumière (dorp van het licht).

Naarmate zijn werk in Lambaréné meer bekendheid krijgt, stromen er ook meer donaties binnen. Europese artsen en verpleegsters vertrekken naar Lambaréné om hem te helpen, SCHWEITZER ook de lokalemagazine bevolking helpt mee. ALbert | MEI 2013 15

Voor het kantoor van Empathy Uganda in Wobulenzi: Coördinator Florence, Nanda, penningmeester Mary en de chauffeur

Hoe gaat het nu met...?

Project resultaat van Empathy Uganda, Wobulenzi in Uganda Foto’s en tekst: Nanda Appelman

Begin 2012 steunde het Nederlands Albert Schweitzer Fonds (NASF) de community Empathy Uganda met een microgift. Hiermee werd hun nieuwe kraamafdeling uitgerust met materialen zoals bedden, matrassen, lakens en muskietennetten. Het NASF was destijds erg positief over de duurzame werkwijze van deze organisatie. Redactielid Nanda Appelman heeft tijdens een reis door Uganda Empathy Uganda opgezocht. ‘In september 2012 bezocht ik Empathy Uganda in Wobulenzi, ten noor-

De kledingmakerij van Empathy Uganda

den van de hoofdstad Kampala in Uganda. Florence Ssebukyu, coördinator bij Empathy Uganda, vertelde trots over het werk dat de community via verschillende projecten verricht voor kwetsbaren (vrouwen, weeskinderen, vluchtelingen, zieken en gehandicapten) in de omgeving. Het opvallende van deze projecten is de duurzaamheid en relevantie van de hulpverlening aan de kwetsbaren. Zo beheert Empathy Uganda een kledingmakerij waar mensen worden opgeleid om schooluniformen te vervaardigen die zij vervolgens verkopen. Ook hebben zij een agrarisch project opgezet waarbij ongeschoolde vrouwen materialen, middelen en training krijgen om landbouw te verrichten en te onderhouden. Het mes snijdt aan twee kanten: kwetsbare groepen ontwikkelen zich en tegelijkertijd worden inkomsten gegenereerd. Ik kreeg de oude kraamafdeling te zien en natuurlijk de nieuw gebouwde afdeling iets verder

Empathy Uganda is opgericht voor kwetsbaren: vrouwen, weeskinderen, vluchtelingen, zieken en gehandicapten. De community werkt vanuit Wobulenzi in het Lweero district. Dit district heeft zwaar te lijden gehad tijdens de burgeroorlog onder leiding van dictator Idi Amin in de jaren zeventig. De doelstelling van Empathy Uganda is het initiëren en ondersteunen van activiteiten die de menselijke waardigheid bevorderen. Een mooie overeenkomst met de doelstelling van het NASF: ‘Eerbied voor het leven’.

op het terrein. De nieuwe kraamafdeling biedt ruimte voor circa twintig vrouwen, in tegenstelling tot de oude afdeling waar plaats was voor slechts twee vrouwen. Het gebouw is zo goed als af maar nog niet in gebruik, er zijn namelijk nog wat problemen met de watervoorziening. Zo is er een systeem geïmplementeerd waarmee regenwater opgevangen wordt, maar de hoeveelheid water die hiermee opgevangen wordt, is nog onvoldoende om het hele gebouw te kunnen voorzien van stromend water. Dat is echter wel een vereiste. De community Empathy Uganda is momenteel hard op zoek naar een duurzame oplossing. Bij het in gebruik nemen van de nieuwe kraamafdeling hoopt de community Empathy Uganda een lokale arts aan te trekken die zich met zijn familie in het nieuwe gebouw kan huisvesten. Zo zal de omgeving van bredere medische zorg worden voorzien.’ Voor meer informatie: www.empathyuganda.yolasite.com

16

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

> Vervolg van pagina 7

ERVARINGEN VAN ALBERT SCHWEITZER Uit: ‘Aan den zoom van het oerwoud’

Deel II De reis

Lambarene, begin juli 1913 Van de Vogezen naar Teneriffe

ren! Hier landden de slavenhandelaars en namen de levende waar

De klokken van mijn geboortedorp, Günsbach in de Vogezen, hadden

aan boord, om ze naar Amerika te voeren…

juist den namiddagdienst op Goeden Vrijdag, 1913, uitgeluid, toen de trein de kromming van den woudzoom opdaagde. Mijn reis naar

Langs de Ogowe naar Lambarene

Afrika begon, en ik moest afscheid nemen. (…) De reis begon verruk-

…Dinsdag vroeg stapten we op de rivierboot ‘Alembe’ over. (...) om

kelijk. Overal feestelijk gekleede menschen. De lentewind zond den

bij hoogwater veilig over de zandbanken vóór den Ogowe-mond te

voortijlende trein de klokkegalmen na van de uit de verte groetende

komen. (...) Water en oerwoud!...Wie kan den indruk schetsen, dien

dorpskerken. Daarbij stralende zonneschijn. Een Paaschzondag,

ze op ons maken! (…) Men kan niet merken, waar de stroom eindigt

schoon als een heerlijke droom…

en het land begint, daar een machtig vlechtwerk van wortels, door lianen overslingerd, voortwoekert in het water. (…) twee apenstaar-

(…)We zijn op het perron, tien schreden van het schip [Kongostoo-

ten! (…) Nu is het wel echt Afrika!...

mer, red.]) af, de “Europa”, die op de sombere wateren der Gironde zachtjes heen en weer schommelt. (…) Men duwt en wordt geduwd tot men over de smalle loopplanken aan boord is en bij het noemen van zijn naam het nummer der hut verneemt, die ons drie weken lang zal herbergen… …Als nieuweling in zake zeereizen had ik vergeten de beide hutkoffers flink met touwen te bevestigen, en ’s nachts begonnen ze geducht tegen elkaar te beuken. (…) Ik liet ze dus aan hun lot over en vergenoegde me ermee, mij op mijn krib vast te klemmen en te tellen, hoe veel tijd er verliep tusschen de afzonderlijke schommelingen van het schip en het op elkaar bonken mijner koffers… Van Teneriffe naar Kaap Lopez …Maar denzelfden dag kreeg ik een waarschuwing van een “ouden

Bron: NASF archief

Afrikaner”, toen ik zonder hoofddeksel van de ondergaande zon genoot. “Van heden af,” zei hij me, ”hebt u, ook wanneer het nog

…Bij het vallen van de duisternis, dezen eersten avond aan de

heelemaal niet warm is, de zon, als uw ergsten vijand te beschou-

Ogowe, breiden zich de schaduwen der ellende van Afrika over mij

wen, of ze opkomt, in het zenith staat of ondergaat, of de hemel

uit. (…) En het wordt me duidelijker dan ooit, dat dit land helpende

helder is of bewolkt is. (…) Toen we ons voor de eerste maal geheel

menschen noodig heeft, die zich niet laten ontmoedigen…

in het wit kleedden en den helmhoed opzetten, vonden we dat erg vreemd. Wel twee dagen hadden we het gevoel, of we ons vermomd

… Na nog ongeveer vijf uur varens verrijzen in de verte de zacht

hadden…

glooiende heuvels van Lambarene. (…) Hoe dichterbij wij komen, hoe luider de jongens zingen…

…In Dakar, de groote haven der Senegalkolonie, betraden mijn vrouw en ik voor het eerste maal den bodem van Afrika, waaraan we ons

… Nauwelijks hebben we den tijd, om allernoodzakelijkst uit te pak-

leven wenschten te wijden. Het was een plechtig oogenblik voor

ken, of de duisternis valt in, wat hier altijd na zessen gebeurd. (…) Om

ons. (…) De kust van Afrika had ik me voorgesteld als dor en woest,

zes uur ’s morgens luidt de klok. Het koraal der kinderen in de school

zoodat het me verraste, op den tocht naar Konakri, (…) langs de kust

weerklinkt. Nu begint onze nieuwe arbeid in het nieuwe vaderland…

enkel heerlijke groene, door golven bespoelde wouden te zien. (…) Peperkust, Ivoorkust, Goudkust, Slavenkust…Als die woudstreep aan

> Lees verder op pagina 27

den horizon eens vertellen kon van al de gruwelen, die ze zag gebeuALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

17

Workshop op de Kiambaa Primary School in Nakuru, Kenia

Mijn eigen Lambaréné Maak je dromen waar Foto’s en tekst: Ellen Schepens

Afgelopen november won Ellen Schepens € 5.000,- met de Albert Schweitzer Prijs voor haar project Medical3T - EHBO trainingen voor middelbare scholieren - in Nairobi, Kenia. Ellen vertelt hoe haar droom langzaam werkelijkheid wordt, mede door het winnen van de prijs. “Een ambulance-netwerk in Afrika”, dat was mijn antwoord op de vraag: “Wat is het meest ambitieuze project dat je kunt bedenken?” De vraag werd gesteld in het kader van een brainstormsessie voor de cursus “Verover de wereld in 80 dagen” van Studium Generale Utrecht in het voorjaar van 2012. Nadat er die avond vele ideeën waren opgedaan en soms meteen ook weer verworpen, heeft die ene zin mij niet meer losgelaten. Na wat internetonderzoek en contact met verschillende mensen ontstond in Kenia een enthousiast team dat het wel zag zitten om werk te maken van dit vernieuwende idee. Het ambitieuze plan van een ambulance-netwerk werd bijgeschaafd tot een realistischer en werkbaarder project: eerste hulp les voor jongeren. Met behulp van de verkoop van pleisterdoosjes in Nederland heb ik het geld voor de allereerste workshop in Kenia bij elkaar gespaard. Op 24 mei 2012, de dag dat ik mijn eindpresentatie gaf voor de cursus in Utrecht, waren de foto’s van deze workshop net op tijd binnen om het publiek in de zaal te verbazen. Na de zomer kwam de Albert Schweitzer Prijs in beeld. Wie had ooit gedacht Ellens actieposter om geld in te zamelen voor de proefworkshop

dat dit project, dat nog zo in de kinderschoenen staat, het vertrouwen van de jury zou krijgen? Op de foto’s van de uitreiking is duidelijk te zien dat ik het in ieder geval niét verwachtte. Met veel steun van vrienden en familie, publicaties op alle mogelijk denkbare websites en zoveel bloemen dat ze in de studentenkamer niet meer pasten, drong het langzaam tot mij door dat ik mijn droom waar kon gaan maken.

18

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

In december 2012 is er dan het besef; het is nu een serieuze zaak

Uiteindelijk wil Medical3T de jongeren met een EHBO-diploma in-

en Medical3T gaat nu écht van start. Ineens moet er een heleboel

zetten op evenementen en concerten, waar de veiligheid van de be-

geregeld worden. Er is nog geen officiële stichting, geen rekening-

zoekers gewaarborgd moet worden. Een stap die ervoor zorgt dat

nummer voor de financiële zaken en de plannen om de zomer van

jongeren er ook financieel op vooruit gaan. Deze stap staat voor de

2013 in Kenia door te brengen zullen snel gemaakt moeten worden.

tweede ‘T’: Treatment en zal worden geïmplementeerd wanneer het

Samen met John Maartens en Karolien Janssen Daalen is op 4 maart

trainingsgedeelte zelfvoorzienend is.

2013 de Nederlandse Stichting Medical3T opgericht, een belangrijke eerste stap. Nu wordt een actieplan gemaakt en de invulling voor de

De derde ‘T’ is een sprong voorbij de horizon en wordt mede op advies

reis krijgt langzaam vorm.

van het NASF pas over een paar jaar uit de ijskast gehaald. Voor de nieuwsgierige lezer doen ik vast een boekje open: De derde ‘T’ staat

Wat is het meest ambitieuze project dat je kunt bedenken?

voor Transport. Wie weet rijden er over een aantal jaar wel Medical3Tambulances door heel Afrika”.

In het komende halfjaar wil Medical3T in Kenia en in Nederland een

Voor meer informatie: www.medical3t.com

professionele en georganiseerde vorm aannemen. In de zomermaanden kunnen de teams uit Kenia en Nederland samen het startschot geven voor wat hopelijk een stabiele- en zelfvoorzienende organisatie gaat zijn. Het wordt een organisatie die first-aid-trainers in kan huren om de medische basiskennis onder middelbare scholieren in Kenia te vergroten. Dit alles in het kader van de eerste ‘T’: Training. Zo snijdt het mes voor Medical3T aan 2 kanten. De jongeren kunnen in hun omgeving eerste hulp verlenen bij ongevallen, waardoor ziekenhuisopnames soms voorkomen kunnen worden en de medische basiskennis in Kenia zal worden vergroot. Tegelijkertijd creëert Medical3T voor de trainers de mogelijkheid tot financiële vooruitgang.

CD voor nieuwe donateurs

Ellen Schepens is student Medische Hulpverlening aan de Hogeschool Utrecht (HU). Al 6 jaar maakt zij deel uit van het studentenleven in de Domstad. Naast haar hobby’s zingen, gitaar spelen, medezeggenschap en hulpverlening is er soms te weinig tijd om terug te reizen naar haar ouders en zusje in Mariaheide, waar ze in 1988 geboren werd. Kenia en het hulpverlenen zijn al lang deel van Ellen’s leven. Zo was zij eerder betrokken bij ontwikkelingswerk in Kisumu (Kenia), reisde ze in 2013 met OPIN naar Nyeri (Kenia) en heeft zij ooit een cd gemaakt voor KWFKankerbestrijding in het kader van de ‘International Award For Young People – The Netherlands’. Het lied ‘Maak je dromen waar’ is nog steeds het lijflied van de organisatie en Ellen zelf.

Wij kunnen onze projecten alleen uitbreiden en verbeteren door steun van donateurs. Wij nodigen u daarom van harte uit met regelmaat te doneren. Dat kan nu ook via een automatische incasso. Vul hiervoor de machtigingskaart hieronder in.

donateur worden / Informatieaanvraag #

ik word graag donateur van het Nederlands Albert Schweitzer Fonds ik ontvang graag vrijblijvend meer informatie over het Nederlands Albert Schweitzer Fonds

Word nu vaste donateur van het Nederlands Albert Schweitzer Fonds (NASF), voor minimaal 35 euro per jaar. Vul hiernaast de machtigingskaart in. Nieuwe donateurs ontvangen gratis de cd ‘Aad van der Hoeven speelt herinneringen aan Albert Schweitzer’ t.w.v. € 4,99 (excl. verzendkosten).

Achternaam:

................................................................................................................................................................................................ m/v*

Voornaam:

..............................................................................................................................................Voorletters:..................................

Adres:

..........................................................................................................................................................................................................

Postcode:

.................................................................... Plaats:......................................................................................................................

Land:

..........................................................................................................................................................................................................

Telefoon:

..........................................................................................................................................................................................................

Geboortedatum:

..........................................................................................................................................................................................................

E-mailadres:

.......................................................................................................................................................................................................... * doorhalen wat niet van toepassing is

Op welke manier bent u in contact gekomen met het Nederlands Albert Schweitzer Fonds? .........................................................................................................................................................................................................................................................

M13-1

Wilt u het Albert Schweitzer Magazine ontvangen (twee keer per jaar)?: Ja/Nee* Wilt u de digitale Nieuwsbrief ontvangen (4 keer per jaar)?:

Ja/Nee*

(vul hierboven uw e-mailadres in)

z.o.z.

THEMA ETHIEK Schweitzers ethische openbaring Door: Chris Doude van Troostwijk

Ik ken geen film over Schweitzer, of de scène op de Ogowe rivier

het licht brengt. En de toekomst van de mensheid hangt daarvan af.

komt erin voor. Le grand docteur, op weg naar patiënten, zit in een

Is de anekdote slechts een staaltje psychologische zelfvergroting?

lange prauw op de oerwoudrivier. De schrille kreten van vogels in de

Dat valt te bezien. Voordat we oordelen, moeten we de mise en scène

bomen, het luchthappen van een krokodil en het kabbelen van het

eerst interpreteren. Wat is de functie ervan voor het geheel van zijn

troebele water vormen het decor. Onder zijn blanke tropenhelm pie-

ethiek van de ‘Eerbied voor het leven’?

kert hij over het raadsel van de ethiek: wat motiveert hem eigenlijk om het goede te doen? En dan plotseling gaat hem het licht op: “Ik

Schweitzer is een waardig leerling van Nietzsche. Hij vermijdt de

ben leven dat leven wil, te midden van leven dat leven wil.” Na jaren

toon van academische filosofen en prefereert narratieve anekdotes

oeverloos dobberen, heeft Schweitzer de bedding voor zijn ethiek

als communicatievehikels voor zijn gedachten. Door de quasireligi-

en zijn cultuurfilosofie gevonden. Nu kan hij zijn beroemde ethische

euze verpakking geeft hij aan de vondst van het principe ‘Eerbied

principe verwoorden: ‘Eerbied voor het leven’.

voor het leven’ zo’n groot levensbeschouwelijk gewicht, dat men het gerust plechtig tot Veneratio Vitae mag omdopen. De eerbied voor

De Ogowe-scène is een Pauluservaring

het leven is niet een zuiver rationeel a priori principe. Het gaat om de waarheid van een persoonlijke ervaring, die - en dat is het bijzondere,

Menig Schweitzer-liefhebber is teleurgesteld als hij hoort dat deze

zo niet het mystieke, ervan - desalniettemin universeel is. Hoe is zo’n

romantische scène waarschijnlijk een autobiografisch verzinsel is.

“hoogstpersoonlijke universaliteit” denkbaar?

Immers, al voordat Schweitzer naar Lambaréné vertrok, had hij dit ethische principe geformuleerd en publiekelijk uit de doeken gedaan.

Schweitzers semi-autobiografische openbaringsverhaal krijgt be-

Maar Schweitzer blonk nu eenmaal uit in de marketing van zijn eigen

tekenis in het licht van zijn visie op Goethe. Hij herkent zich in de

persoon. En daar past zo’n verhaal bij. Hij ensceneert zichzelf als

Faust-dichter, maar tegelijk projecteert hij zijn eigen denkbeelden op

een profeet; de Ogowe-scène is een Pauluservaring. Het ethische

hem. Leest men Schweitzer over Goethe, dan leest men Schweitzer

inzicht is een genadegeschenk dat de waarheid, die lange tijd op de

over Schweitzer. Goethe, stelt Schweitzer, is geen klassiek denker.

drempel van het menselijk bewustzijn gesluimerd heeft, eindelijk aan

Anders dan de klassieke filosofie die rationele wereldbeschouwingen

JA, ik word donateur en doneer via: Acceptgiro / Automatische incasso Bij automatische incasso verzoeken wij u onderstaande gegevens in te vullen: Ik steun het NASF met € ____,___ per jaar Ik steun het NASF met € ____,___ per kwartaal Ik steun het NASF met € ____,___ éénmalige financiële bijdrage

Dit formulier in een gesloten envelop sturen naar: frankeren toegestaan

Doneren kan via de gebruikelijke acceptgiro of een volmacht, maar nu ook via een machtiging. Donateurs van het NASF ontvangen twee keer per jaar gratis het Albert Schweitzer Magazine. Door middel van dit magazine houden we u op de hoogte van onze activiteiten en diverse projecten.

Wanneer wilt u uw machtiging in laten gaan:

IBAN/Bankrekening: .............................................................................. T.n.v.:................................................................................................................. Plaats: ............................................................................................................. Ondergetekende machtigt hierbij de Stichting Nederlands Albert Schweitzer Fonds om bovenstaand bedrag in de aangegeven termijnen van zijn/haar bankrekening af te schrijven als donatie. De machtiging wordt jaarlijks stilzwijgend verlengd. Handtekening:

Plaats:.........................................................datum ___/___/_____

Nederlands Albert Schweitzer Fonds Antwoordnummer 54041 3504 VB Utrecht

#

___/___/_____ datum

aan de natuur en de kosmos opdringt, gaat Goethes denken op de werkelijkheid in. Dit denken beschouwt Schweitzer als ‘natuurfi-

Bron: NASF archief

losofie’. Het is een denken dat dicht, danst en meebeweegt op de dynamiek van heel het leven dat in bomen, dieren, stenen en rivieren tot uitdrukking komt. Het is geen theorie over de natuur en de wereld, maar de denkende uitdrukking van de natuur. Niet objectief, maar universeel subjectief. Goethe en dus Schweitzer bedrijven een soort expressieve natuurfilosofie. Niet Goethe dicht, maar ‘het’ dicht in Goethe. Niet Schweitzer denkt, ‘het’ denkt in Schweitzer.

Leven wil voortleven en overleven zolang als het kan En wat is dat ‘het’ anders dan ‘het leven’ zelf? Het leven is ervaring, voordat het gedachte kan zijn. “Ik ben leven”, ik ben niet een ding, waarover men kan denken. Mijn zijn is leven, voortdurende dynamiek die ik niet aan mijzelf te danken heb. Het leven heeft als kenmerk zichzelf in stand te willen houden. Leven wil voortleven en overleven zolang als het kan. “Ik ben leven dat leven wil”. Bovendien is mijn leven slechts een aspect van het totale leven dat, net als ik, ook leven wil. Dat blijkt, wanneer ik me inlaat met andere levende wezens, wanneer ik word bewogen door de levensstrijd van zieken, door de levensvreugde van apen en papegaaien, door de levenskracht van bacteriën en olifanten. “Ik ben leven dat leven wil, te midden van leven dat leven wil.” Maar nu: hoe wortelt de ethiek van eerbied voor het leven in deze gedachten? Als mijn levenswil uitdrukking is van de universele le-

Dr. Chris Doude van Troostwijk (1962) is theoloog en filosoof. Hij werkte als programmamaker voor de televisie, als docent/onderzoeker filosofie en als directeur van Stichting Zinweb. Momenteel doceert hij in Luxemburg over mystiek en de filosofie van het geld. Daarnaast schrijft Chris, houdt voordrachten en organiseert inhoudelijke excursies en cursussen vanuit zijn gastenverblijf ‘Le Promontoire’ in de Vogezen. In het kader van 100 jaar Lambaréné geeft hij dit jaar lezingen in Nederland en elders (onder andere Gabon). Ook organiseert hij in juni een studiereis in de Franse Elzas (zie kader op deze pagina). Chris woont met zijn gezin in Gunsbach, het Elzassiche dorp waar ook Albert Schweitzer woonde. Van 1 t/m 8 juni 2013 organiseert Chris Doude van Troostwijk in samenwerking met het Thomashuis Zwolle de studiereis ‘Albert Schweitzer - Eerbied voor het leven’. Een zowel praktische als theoretische studieweek in de Franse Elzas waarin de toepassing van Schweitzers denken in concrete werk- en levenssituaties centraal zal staan. Voor meer informatie over deze studiereis en inschrijving kunt u kijken in de agenda van het Thomashuis op www.kloosterzwolle.nl.

venswil, dan is het inconsequent om egoïstisch, alleen uit te zijn op mijn eigen voortleven. Snijd ik in het vlees van een ander, dan snijd ik in eigen vlees. Zoals in Kants rationele filosofie, het logische principe van consequent denken stelt dat jouw ethische stelregels niet met zichzelf in tegenspraak mogen zijn, zo geldt in de natuurfilosofie dat men de levensdynamiek niet met zichzelf in tegenspraak mag brengen. Zelfs al moet de mens zijn soortgenoten of ook dieren soms doden om zelf te kunnen overleven, het recht ertoe, heeft hij niet. De universele levenswil legt ons van binnenuit de plicht op om leven te bevorderen. In dit natuurfilosofische licht kan men Schweitzers quasireligieuze enscenering van de Ogowe-ervaring interpreteren. Heilig leven betekent dat men in zijn leven al het leven heiligt. 

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

21

IN DE VOETSPOREN VAN…

Door: Maaike Stevens Foto’s: Christiaan van der Hoeven

Christiaan van der Hoeven

Een vergeten wereld midden in Gabon

De Ogowe rivier

Christiaan van der Hoeven, natuurbeschermer bij het Wereld Natuur Fonds, bezocht recent samen met zijn vrouw en kinderen het Hôpital Albert Schweitzer in Lambaréné. Voor het Albert Schweitzer Magazine (ASM) doet hij verslag van dit bijzondere bezoek aan een plek waar de geest van Schweitzer nog altijd lijkt te leven. Een mooie kans om Gabon te bezoeken

reist vaak in volgepropte busjes gedurende acht uur of langer. Dat

“Het voordeel van het delen van mijn leven met een mede-bioloog

doe ik mijn kinderen liever niet aan. De anderen, de expats, hebben

is dat je de kans hebt om samen mooie plekken te bezoeken. Mijn

aanzienlijk meer te besteden - meer dan wij blijkt al snel. Elk tripje dat

vrouw Tinde van Andel is ethno-botanica en deed onderzoek naar

wij willen doen blijkt te duur, of moet via-via worden geregeld. Maar

medicinaal en ritueel plantgebruik bij de lokale Gabonese bevolking.

met veel gesteggel en wachten (what else is new in Africa?) hebben wij

Dit soort veldonderzoek duurt al gauw een paar maanden, wat het

in ieder geval wel alvast walvissen gezien, geluierd op het strand en

gemis van het gezin wel een issue maakt. ’Nou, dat is helemaal geen

zijn wij helemaal klaar om de eerste reis naar het binnenland te ma-

probleem, dan kom ik tijdens de vakantie toch gewoon met de kinde-

ken. Na de rijke zee en het strand, zullen wij dan nu de mooie savan-

ren (Daan van tien en Michiel van zeven) naar Gabon toe?’.

nes en het bos zien. We hebben een trip naar Tsam-tsam geregeld, een eco-toerisme project gerund door Heather Arrowood en haar

Ik wist dat Gabon een uniek land is: rijk door haar oliebronnen, dunbe-

vriend Cyril, in een dorpje op een paar uur varen van Lambaréné. Wij

volkt, maar groot (anderhalf miljoen inwoners, zeven keer zo groot als

besluiten in Lambaréné te overnachten voor we verder te trekken.

Nederland) en het heeft veel onaangetast oerwoud. Ik had tijdens een

Zo’n kans om Schweitzers plek te bezoeken laten wij niet schieten.

eerder werkbezoek voor het Wereld Natuur Fonds al mogen constateren dat als je een Afrikaans oerwoud wil zien zoals het hoort te zijn, je naar Gabon moet. Je struikelt er letterlijk over de dieren, van olifant tot gorilla en van walvis tot buffel. Een walhalla voor een etholoog

Alles is nog precies zoals toen hij er nog werkte

als ik. Dat wilde ik mijn kinderen ook laten zien. Het bleek ook nog de

Terug in de tijd

stomping ground van Albert Schweitzer te zijn. Nu ontvang ik het ASM

Na een taxirit van een paar uur vanuit Libreville over op zich prima

al jaren, maar las het vaak maar vluchtig. Ik wist wel dat hij in Afrika

wegen arriveren wij in de middag bij het Hôpital Albert Schweitzer

leefde en werkte en had van de mooi klinkende naam Lambaréné ge-

in Lambaréné. Van mijn vader Frits (van der Hoeven, oud-bestuurs-

hoord, alleen ik had het op de één of andere manier nooit met Gabon

voorzitter NASF red.) begrepen wij dat er een guesthouse op het zie-

geassocieerd.

kenhuisterrein ligt en dat dit recentelijk gerenoveerd is met gelden van het Nederlands Albert Schweitzer Fonds. Er is geen receptie, dus

Moeilijk bereisbaar land

wij melden ons in de museumwinkel. Wij krijgen twee kamers aan-

Er is geen noemenswaardige toeristenstroom naar Gabon en dat is

gewezen, van te voren geregeld door Heather van het Tsam-Tsam

te merken. Alleen de lokale bevolking en de vrij grote expatriate ge-

eco-toerisme project. Wat een heerlijke kamers, met uitzicht over de

meenschap reizen regelmatig binnen het land. De lokale bevolking

schitterende Ogowe rivier! Door het vele hout in het guesthouse, de

22

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

klamboes, de krekels en de temperatuur krijg je al een beetje het ge-

len ons echt te gast en niet zozeer toerist. Dit gevoel wordt helemaal

voel hoe het in Schweitzers tijd geweest moet zijn. Heerlijk om weer

versterkt als ik in de schemering een man langs zie lopen in een dok-

terug in Afrika te zijn. Dat is dus geld goed besteed vinden wij.

tersuniform. Ik krijg visioenen van mijn vader in de tijd dat hij arts was in Zambia en ik de leeftijd had van mijn zoon nu. Het blijkt nota bene

De kinderen rennen meteen naar de pelikaan

een Nederlander te zijn die hier een tijdje werkt. Het draagt bij aan het speciale gevoel dat wij hebben bij dit bijzondere guesthouse.

De kinderen rennen naar de sitatunga’s (moerasherten) en de pelikaan

Het graf van Schweitzer ligt naast de rivier, onder een enorme man-

die in de omheining naast het guesthouse rondlopen. Schweitzer had

goboom, naast de graven van de mensen die een deel van hun le-

toenertijd ook een menagerie van dieren. Men probeert hier echt

ven samen met hem in het ziekenhuis gewerkt hebben. Het was een

Schweitzers wereld zoveel mogelijk in ere te houden. Wij krijgen een

mooie ervaring voor ons. In het gastenboek zien wij dat er behoor-

persoonlijke rondleiding in het oude ziekenhuis van Schweitzer. Alles

lijk veel bezoekers komen, ondanks dat het niet naast de deur ligt.

is nog precies zoals toen hij er nog werkte, wordt ons verteld. Alle

Ik moet zeggen dat ik wel bevooroordeeld ben, want het moderne

operatiekamers, onderzoekskamers, medicijnkasten, zelfs de medi-

ziekenhuis hebben wij niet bezocht. Daar zal de dagelijkse realiteit

cijnen staan er nog. Een beetje creepy is het wel, net of hij in allerijl

van het Afrikaanse leven in het binnenland wel rauwer zijn dan bij ons

het pand moest verlaten. Maar het ziet er goed en verzorgd uit, en

lommerrijke guesthouse.

het is mooi om te zien dat een erfenis als deze nog bewaard is gebleven en niet vernietigd wordt. De rondleiding is informatief en valt

Als wij de volgende dag het terrein verlaten is dat met de overtui-

ook bij de groep Japanners in de smaak. Een groep Japanners? Wat

ging dat Schweitzer hier nog altijd geëerd wordt. Er zijn zelfs mensen

doen die hier? Geen tijd om het hen te vragen, wij gaan verder met

die hier in zijn tijd geboren zijn, op die oude operatietafel, onder dat

de rondleiding. Wij lopen langs de tandartsstoel, een huivering kan

apothekers kastje uit Holland met het opschrift: ‘Huisapotheek’. Zou

ik niet onderdrukken, ik weet zeker dat in die tijd de anesthesie niet

dat van een van de Nederlandse collega’s van Albert Schweitzer zijn

was zoals het nu is.

geweest? Van Jacoba, begraven naast Albert?

Zijn geest leeft voort

Geen tijd om meer te dwalen over het terrein, wij gaan vroeg op

Terwijl wij aan het begin van de avond aanschuiven in de kantine,

weg, naar de volgende bestemming. Door het vele reizen in Gabon,

licht geamuseerd omdat wij geen flauw idee hebben er geserveerd

en vooral in het gebied rondom Lambaréné, zie je pas hoe moeilijk

zal worden, druppelen één voor één mensen binnen van verschillende

het moet zijn geweest in die tijd en wat voor een belangrijke rol het

nationaliteiten en leeftijden. Het blijken stagiaires en bezoekende

ziekenhuis toen moet hebben gespeeld. En dat nu waarschijnlijk nog

artsen te zijn die in het ziekenhuis werken. Het eten is prima, wij voe-

steeds doet.”

(linksboven) Een operatiekamer in oude staat behouden gebleven (linksonder) De tandartsstoel boezemt nog altijd ontzag in (rechts) Het graf van Schweitzer ligt naast de rivier

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

23

THEMA THEOLOGIE Jezus, Schweitzer, wij Door: Geert van Oyen

Wie vertrouwd is met het leven van Albert Schweitzer heeft onge-

en doet staat in functie van het verkondigen en uitlokken van die

twijfeld weet van de merkwaardige ommekeer in zijn loopbaan in

komst. Als apocalypticus heeft Jezus de overtuiging dat God nog

1913. Schweitzer is dan 38 jaar en hij heeft nogal wat diploma’s op

zal ingrijpen tijdens zijn leven. Maar dat gebeurt niet. En daarom

zak: filosofie, theologie, orgel en geneeskunde. Hij besluit om een

besluit Jezus een allerlaatste daad te stellen. Hij wil naar Jeruzalem

succesvolle academische loopbaan en het predikantschap achter

gaan om zijn leven te geven als ultiem gebaar in de hoop dat God

zich te laten en naar Frans Equatoriaal Afrika (het huidige Gabon) af

niet anders meer zal kunnen dan zich manifesteren. Maar ook Jezus’

te reizen. Hij vertrekt samen met zijn vrouw Hélène Bresslau, met

dood leidt niet tot een interventie van God.

wie hij het jaar voordien was gehuwd. Deze beslissing luidt het begin in van een periode die hem op een andere manier wereldberoemd

Deze kijk op de ‘historische Jezus’ is niet zonder gevolgen, aldus

zal maken: als humanist en medicus die zich inzet voor de zieken in

Schweitzer. Jezus is voor ons een vreemde die wij nooit zullen begrij-

Lambaréné.

pen. De tijd waarin hij leefde heeft geen enkele gelijkenis met onze tijd. Wij geloven immers niet meer in een directe interventie van God

Schweitzer heeft de betekenis van Jezus herleid tot de essentie: een goed mens zijn

die de geschiedenis zal doen omkeren. Het ‘Rijk Gods’ is niet alleen

Hoe is Schweitzer tot deze keuze gekomen? Het antwoord op die

het heden, alsof Jezus algemene waarheden heeft verkondigd die

vraag bevat vele lagen. Bekend is het verhaal van de aanleiding

universeel en overal geldig zijn. Dit is een illusie en al deze moderne

tot deze beslissing: in 1904 leest hij toevallig in een tijdschrift van

pogingen leiden tot een veel te burgerlijk christendom. Het enige

het Parijse Zendingsgenootschap een oproep om medische hulp

resultaat waar het historisch Jezusonderzoek toe leidt, zo schrijft

te bieden in Kongo. Maar ook Schweitzers persoonlijkheid, die van

Schweitzer, is de vaststelling dat de kloof tussen hem en ons on-

volhardend doorzettingsvermogen getuigt, speelt een rol. Evenals

overbrugbaar is. Dat is dan ook de betekenis van de veel geciteerde

zijn religieuze overtuiging dat caritas vorm krijgt door boete te doen

slotalinea van zijn Jezusboek: “Als een onbekende en naamloze

voor het onrecht dat de inwoners van Afrika is aangedaan. Het loont

komt hij (Jezus) ons tegemoet, zoals hij destijds aan de oever van

echter de moeite om dieper in te gaan op nog een andere dimensie

het meer die mannen opzocht die niet wisten wie hij was. Hij spreekt

van Schweitzers motivatie, namelijk zijn visie op de mens Jezus. Als

dezelfde woorden: ’Jij daar, volg mij!’ En hij confronteert ons met de

we beter begrijpen wie Jezus was voor Schweitzer, dan zien we ook

problemen die in onze tijd moeten worden opgelost. Hij gebiedt. En

dat de beslissing van 1913 geen breuk betekent met zijn theologi-

aan eenieder die hem gehoorzaamt - wijze en eenvoudige mensen

sche studie maar een logisch uitvloeisel is van zijn voorafgaande

- zal hij zich openbaren in alles wat zij in zijn gemeenschap mogen

Jezusonderzoek.

beleven aan vrede, arbeid, strijd en lijden, en ze zullen als een onuit-

de verantwoordelijkheid van God, maar ook van de mensen. Schweitzer is streng voor zijn tijdgenoten die denken de historische kern van Jezus’ boodschap te ontdekken om die daarna over te plaatsen naar

sprekelijk geheim ervaren wie hij is...”. Schweitzer publiceerde zijn indrukwekkende onderzoek over Jezus als historische figuur in ‘Von Reimarus zu Wrede’ (1906). De tweede uitgebreide editie (‘Eine Geschichte der Leben-Jesu-Forschung’, 1913) kende diverse herdrukken. Het werk bevat een uitvoerig overzicht van de vroegere literatuur over dit onderwerp én Schweitzers

Als apocalypticus is Jezus overtuigd dat God nog zal ingrijpen tijdens zijn leven

eigen interpretatie van Jezus. Die interpretatie betekende een ommekeer in het Jezusonderzoek. In tegenstelling tot vroegere

Is er een onoverbrugbare kloof tussen Jezus en ons? Ja, wanneer

hypothesen is volgens Schweitzer Jezus alleen te begrijpen wanneer

men de relatie tot Jezus op het historische niveau beschouwt. Maar

men hem plaatst binnen de context van het apocalyptische gedach-

er is meer dan geschiedenis. De laatste zinnen van zijn boek openen

tegoed van zijn tijd: Jezus verwacht dat God zal binnenbreken in

een perspectief op een totaal ander soort relatie tussen de moderne

deze wereld en dat Hij zijn Rijk zal installeren. Alles wat Jezus zegt

mens en Jezus. Om die relatie te beschrijven opent Schweitzer een

24

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

nieuw register van woorden. In diverse publieke lezingen, in brieven aan zijn geliefde Hélène en in colleges voor de studenten heeft hij het over de ‘mystieke’ aard van de relatie. Het enige wat gemeenschap kan creëren tussen Jezus en ons is de verbinding tussen zijn sterke wil en onze sterke wil, tussen zijn geest en onze geest, tussen zijn persoonlijkheid en onze persoonlijkheid. Om Jezus te begrijpen volstaat het om slechts één kort zinnetje te beantwoorden: “Kom, volg mij” (Matteüs 19,21). De rest is historische context en irrelevante bijzaak. Jezus had zich vrijgemaakt van alle georganiseerde vormen van religie, van alle bezit, van alle dogma’s. Jezus volgen betekent in een spirituele band met hem diezelfde vrijheid op je nemen. Iedereen moet voor zichzelf uitmaken op welke manier dat “volgen” van Jezus gestalte krijgt in zijn of haar leven. Voor Schweitzer betekende het vertrekken naar Lambaréné, een leven lang. Als Bijbelwetenschapper weet ik dat het apocalyptisch Jezusbeeld omstreden is. Maar twee idealen van Schweitzers relatie tot Jezus blijven overeind staan voor wie zich ook nu nog door Jezus’ geest wil laten inspireren. Het eerste is dat de vrijheid van Jezus steeds een kritiek inhoudt op alle wereldlijke of religieuze instituties die menen het Rijk van God op aarde te kunnen vestigen. God staat boven elke macht en elke vorm van zelfgenoegzaamheid. En het tweede is dat Jezus’ oproep, “Kom, volg mij”, luid zal blijven klinken in de wereld zolang er kwaad, onrecht en oorlog is. Schweitzer heeft de betekenis van Jezus herleid tot de essentie: een goed mens zijn. Voor wie meer wil lezen over de rijke facetten van Schweitzers leven, zie: Geert Van Oyen (red.), ‘Albert Schweitzer, Voor Het Leven’, Bundel: Damon, 2008, 160 p.  Prof. Dr. Geert van Oyen (1960) is Bijbelwetenschapper en was tot 2008 hoogleraar Nieuwe Testament aan de faculteit Godsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. Momenteel is hij als hoogleraar verbonden aan de ‘Université catholique de Louvain te Louvain-la-Neuve’ in België. Naast vele wetenschappelijke artikelen schrijft Geert ook boeken waaronder ‘De Marcuscode’ (2006), ‘Jezus, Toen en Nu en Dan’ (2004) en ‘Albert Schweitzer, Voor Het Leven’ (2008).

Bron: NASF archief

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

25

Agenda Ter ere van 100 jaar Lambaréné worden verschillende activiteiten georganiseerd, waaronder een studiereis en verschillende herdenkingsorgelconcerten. In de agenda vindt u hiervan een overzicht. Bent u ook van de partij?

1 t/m 8 juni

Studiereis ‘Albert Schweitzer - Eerbied voor het leven’, Frankrijk Meer informatie vindt u op pagina 21. Herdenkingsorgelconcert, Leeuwarden Het programma bestaat voor een groot deel uit het op mei 1932 door

5 juni

Albert Schweitzer gespeelde concert. Stichting Organum Frisicum organiseert het concert dat plaatsvindt in de Grote of Jacobijnkerk. www.grotekerkleeuwarden.nl Herdenkingsorgelconcert, Naarden Dit concert in Grote Kerk wordt verzorgd door de heer Kooijmans.

11 juli

Het programma is samengesteld uit werken die Schweitzer ooit speelde op het Naardense orgel. www.grotekerknaarden.nl Herdenkingsorgelconcerten, Utrecht De heer Van Berkum verzorgt twee herdenkingsorgelconcerten ‘in

16 & 17 augustus

de geest van Albert Schweitzer’. In de Jacobikerk en Domkerk zal muziek ten gehore worden gebracht van Schweitzers Nederlandse tournees uit 1928 en 1932. www.berryvanberkum.nl Herdenkingsorgelconcert, Amsterdam Dit concert wordt verzorgd door Dr. Huib van den Doel. Er wordt

29 augustus

in de Willem de Zwijgerkerk onder andere muziek uitgevoerd van J.S. Bach, C.M. Widor en L. Vierne. www.willemdezwijgerkerk.nl Herdenkingsorgelconcert, Nijmegen In de Grote- of St. Stevenskerk zal muziek worden gespeeld van

3 september

Schweitzers Nederlandse tournees, daarnaast worden volgens de traditie van het Geistliches Konzert de koralen van de Bach-bewerkingen gezongen. www.berryvanberkum.nl

7 september

Herdenkingsorgelconcert, Voorburg Ter ere van het jubileumjaar organiseert de Stichting Orgelconcerten een concert in de Oude of Martinikerk. www.oudekerkvoorburg.nl Herdenkingsorgelconcert, Den Haag Dit herdenkingsorgelconcert wordt verzorgd door de heer Van Oosten

12 september

tijdens het Internationaal Orgelfestival. Het programma dat Schweitzer speelde op 1 mei 1928 wordt opnieuw ten gehore gebracht in de Grote Kerk. www.grotekerkdenhaag.nl Thema avond in de Westerkerk, Amsterdam Aan de vooravond van de Internationale Dag van de Vrede organiseert de Westerkerk i.s.m. het NASF een thema avond: ‘Albert Schweitzer Nu’. Tijdens de bijeenkomst

20 september

zullen de 5 thema’s die Albert Schweitzers leven hebben gevuld worden behandeld. Gastsprekers als Prof. Dr. Ir. Louise Fresco en Gastsprekers als Prof. Dr. Ir. Louise Fresco, Prof. Dr. Johan F. Goud en Dhr. Barend Schuurman zullen elk een thema toelichten, afgewisseld met een muzikale intermezzo van Jos van der Kooy (organist) en Marian Jaspers Fayer (ouderling Kerkmuziek / fluitist). www.westerkerk.nl Herdenkingsorgelconcert, Gorinchem Dit concert wordt verzorgd door de Orgel- en Concertcommissie van

21 september

de Grote Kerk met Gerben Budding als hoofdorganist. In de Grote Kerk speelt hij een selectie uit verschillende werken op het Bätz-Witte orgel (1853). www.grotekerkdenhaag.nl Muzikale wijnproeverij, Wijk bij Duurstede Binnen het thema ‘Drank verklankt in ‘t spoor van Schweitzer’ wordt er in de Grote Kerk om 20.15 uur een muzikale wijnproeverij georganiseerd m.m.v. Peter van Houtert

3 oktober

(IJsselstein), directeur Verbunt wijnkopers Tilburg, Kaasie Kaasie, IJsselstein, Pim Schipper (Zeist), organist van de Grote Kerk te Wijk bij Duurstede en Gerrit Christiaan de Gier (IJsselstein), organist van de Jacobikerk te Utrecht. Herdenkingsorgelconcert, Koog aan de Zaan De concertcommissie van de Kogerkerk verzorgt dit

5 oktober

herdenkingsorgelconcert. Dit concert maakt onderdeel uit van de serie inloopconcerten op de eerste zaterdag van de maand. www.kogerkerk.nl Nieuwsgierig geworden? Een actuele en gedetailleerde versie van de agenda vindt u op www.nasf.nl/agenda.

26

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

Colofon Het Albert Schweitzer Magazine verschijnt twee keer per jaar en wordt gratis naar donateurs verzonden. Kantoor Stichting Nederlands Albert Schweitzer Fonds Bezoekadres: Joseph Haydnlaan 2a, 3533 AE Utrecht Postadres: Postbus 8568, 3503 RN Utrecht Tel: Fax: E-mail: Website:

+31 (0)30 8801499 +31 (0)30 8801944 [email protected] (algemeen) [email protected] (redactie) www.nasf.nl

Rekeningnummers 22 20 20 (ING), 47.03.80.578 (ABN AMRO)

> Vervolg van pagina 17

ERVARINGEN VAN ALBERT SCHWEITZER Uit: ‘Aan den zoom van het oerwoud’

Deel III Eerste indrukken en ervaringen

Lambarene, eind juli 1913

Het practiseeren in het kippenhok Op het zendingsstation was bekend gemaakt, dat men de dokter, behalve in dringende gevallen, de eerste drie weken niet mocht bezoeken, om hem tijd te gunnen zich in te richten… …Veel zorgen maakte ik mij over het transport van mijn eigen, voor de tropen gebouwde, met orgelpedaal voorziene piano, mij door het Bach-Genootschap te Parijs geschonken

Comité van aanbeveling Dhr. H. Bouma Dhr. W.B. Drees Dhr. P.F.C. van der Hoeven Dhr. L. Leertouwer Dhr Th.M. van Leeuwen Dhr. J.C. Terlouw Dhr. H.H.F. Wijffels Dhr. K. van Warven Dhr. R.J. van Zwieten Bestuursleden Mw. B. van Dam-Mantel Dhr. U.F. Hiddema, arts Dhr. B.J. Kral, arts Mw. L.F. Mieras, arts Mw. M. Stevens (secretaris) Dhr. C. van der Oord (penningmeester) Dhr. P.R.W. Schaink (interim-voorzitter) Dhr. R. J. Drukker Dhr. P.P.A.M. van Thiel Medewerkers Mw. L. Atherton (Beleid en Publiciteit) Mw. K. Wiessing (Secretariaat) Mw. S. van der Berg (Projectsteun) Redactie Mw. L. Atherton Mw. W.A.M. Appelman Dhr. M.C.A. van Holland Mw. L.A.V. Paauw-Fikkert Dhr. M.A. Pasman Mw. M. Stevens

wegens veel-jarigen dienst als organist, opdat ik mij ook in Afrika kon blijven oefenen…

Vormgeving Magazine Silvia Agterhof Grafisch Ontwerp www.silviaagterhof.nl RootWorks – Creatieve digitale media (cover en middenpagina) www.rootworksmedia.com Druk en zending VOB Hardenberg Bronvermelding coverfoto RootWorks / NASF archief

zaakt den zwarten bitter lijden. (…) De behandeling is heel eenvoudig. Nadat de patiënt in de

…Dat ik geen ruimte had om de patiënten te onderzoeken en te behandelen, hinderde me zeer. In mijn kamer durfde ik, om het gevaar van infectie, ze niet te brengen. (…) Ik behandelde dus de zieken en verbond ze in de open lucht voor het huis. (…) In dezen nood besloot ik het gebouwtje, dat de vorige bewoner van het huis, Zendeling Morel, als kippenhok benut had, tot hospitaal te bevorderen. Men bracht eenige schappen tegen den muur aan, plaatste er een oud veldbed en liet over het ergste vuil heen witten. Ik voelde me overgelukkig… …Terzelfder tijd vond ik ook een tolk en helper. Onder mijn patiënten was mij een inboorling opgevallen, die er zeer intelligent uitzag en het Fransch uitstekend meester was. Hij vertelde me dat hij kok was, (…) Hij heet Jozef en is zeer handig. Het is niet te verwonderen, dat hij bij de anatomie uit oude gewoonte zijn beeldspraak aan de keuken ontleent: “Deze man heeft pijn in zijn rechter hammetje”. “Deze vrouw heeft pijn in de bovenste linker coteletjes en in haar filet” … …Mijn naam bij de inboorlingen is in de taal der Galoa’s “Oganga”, d.i. fetischman. Mijn patiënten nemen als vanzelf sprekend aan, dat jij, die ziekten geneest, ook de macht bezit, ze op te roepen en zelfs op afstand. De gedachte, dat men mij voor een goed en tevens gevaarlijk wezen houdt, vind ik wel merkwaardig… …Gemiddeld heb ik iederen dag zoowat dertig of veertig patiënten te behandelen, meest voor huidziekten van allerlei aard, voor malaria, slaapziekte, lepra, elephantiasis, hartziekten, etterende beenaandoeningen (osteo myelitis) en tropische dysenterie. (…) Bij de opsomming der meest voorkomende ziekten mag de schurft (scabies) niet vergeten worden. Die veroorrivier gebaad heeft, wordt hij in zijn heele lengte met zalf ingesmeerd, die ik bereid uit bloem van zwavel (sulfur depuratum), ruwe palmolie, olieresten uit sardine-blikjes en zachte zeep. (…) Het gevolg is uitstekend: reeds den tweeden dag houdt het jeuken op. Mijn schurftzalf heeft me in enkele weken ver in den omtrek beroemd gemaakt… …Mijn werk wordt erg verzwaard, doordat ik in het kippenhok zoo weinig medicamenten kan bergen. (…) Wanneer zal men ernstig kunnen beginnen aan het bouwen van een hospitaalbarak van gegolfd ijzeren platen? (…) In het heete seizoen kan ik niet in het kippenhok wer-

Sponsor Sumis Printmanagement b.v. De redactie behoudt zich het recht om aangeleverde artikelen en bijdragen in te korten of (deels) op de website te plaatsen.

ken. (…) Ook maak ik mij veel zorg, dat ik haast geen geneesmiddelen meer heb. De clientèle is veel talrijker dan ik vermoeden kon. (…) Doch wat beteekenen al deze voorbijgaande verdrietelijkheden tegenover de vreugde, hier te mogen werken en helpen! Al zijn de middelen nog zoo beperkt, men kan er ontzaglijk veel mee uitrichten. 

Op aan ons ter beschikking gestelde informatie zijn de bepalingen uit onze Privacy Statement van toepassing. Voor uitingen in het ASM of op onze website geldt tevens onze Disclaimer. De volledige tekst kunt u terugvinden op www.nasf.nl.

ALbert SCHWEITZER magazine

|

MEI 2013

27

Energy, Communication and Life’ (2007) Koen Vanmechelen “Al wat leeft is een vehikel om energie door te geven. Van de vorige naar de volgende generatie zijn we niet meer dan schakels in een grote kosmische ketting van alfa naar omega. Zonder die immer knetterende transmissie van genen en memen, rest er enkel geruisloze leegte en stilte.” Of het nu gaat om het doorgeven van communicatie, energie of leven; de basisbeweging is hetzelfde, zo suggereert dit werk van Koen Vanmechelen. Sterker nog: deze drie elementen zijn één. De drie-eenheid, een noodzakelijke voorwaarde voor leven.

De Belgische kunstenaar Koen Vanmechelen (1965) behoort tot de top van de hedendaagse kunst. Zijn ‘Cosmopolitan Chicken Project’ genereert wereldwijd een aanzwellende stroom van projecten, exposities, debatten en multi- en interdisciplinaire samenwerkingsverbanden op vijf continenten. ‘Uomo Universale Vanmechelen’ is een visionair wiens grensverleggende conceptuele kunst rond thema’s draait die de 21ste eeuw domineren. In zijn projecten belicht hij de identiteit van het menselijke dier, herdefinieert hij het begrip bioculturele diversiteit en nodigt hij uit tot kruisbestuiving. Zijn Open University of Diversity is een brug tussen kunst, wetenschap en maatschappelijk engagement. Voor meer informatie: www.koenvanmechelen.com

Het Albert Schweitzer Magazine is een uitgave van de Stichting Nederlands Albert Schweitzer Fonds (NASF). Dit tijdschrift verschijnt twee keer per jaar en wordt gratis verzonden aan donateurs. Wilt u het Magazine ontvangen of heeft u vragen over deze uitgave of het NASF, neem dan contact met ons op via [email protected] of tel: +31 (0)30 8801499. www.nasf.nl Stichting Nederlands Albert Schweitzer Fonds Joseph Haydnlaan 2a, Postbus 8568, 3503 RN

Utrecht www.nasf.nl

giro 22 20 20