Zomerdienst 21 juli 2013
Serie kerkdiensten In de schaduw van ... over Lea Inleiding In de Bijbel komen figuren voor die aan het korte einde trekken. Die in de schaduw van broers of zusters staan en daar nooit vanuit komen. Vorige week was het Ezau. Vandaag komt Lea aan de orde. De onfortuinlijke oudste zus van Rachel. Niettemin zijn beide zusters aartsmoeders, oermoeders van hun volk. Het is een ingewikkeld verhaal in de Bijbel, dat van Lea. We gaan het nóg ingewikkelder maken. Lezing: Genesis, passim: het verhaal van Lea in een notendop: Nu had Laban twee dochters; de oudste heette Lea, de jongste Rachel… Lea’s ogen hadden geen glans, maar Rachel was mooi en aantrekkelijk… Jacob werd smoorverliefd op Rachel, de jongste dochter van Laban.Toen de avond was gevallen… bracht Laban zijn dochter Lea bij Jakob, en Jakob sliep met haar… s Morgens ontdekte Jakob dat het Lea was met wie hij had geslapen. ‘Hoe hebt u mij dit kunnen aandoen!’ wierp hij Laban voor. ‘Ik heb toch om Rachel bij u gewerkt? Waarom hebt u me zo bedrogen!’…
1 zondag 21 juli uit de serie Zomerdiensten 2013 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Lezing: Lea volgens de Midrash Raba, een heel ander verhaal Lea, de oudste dochter van Laban, was bestemd om te trouwen met haar neef Esau, de oudste zoon van Isaac. Esau echter had de reputatie een dief en een boef te zijn. Lea smeekte de Eeuwige onophoudelijk om haar dit lot te besparen en een tsaddik, een rechtvaardige, als man te geven. Ze weende zo hard dat haar ogen er dof van werden. Laban was een bedrieger. Toe Jacob hem om de hand van zijn jongste dochter Rachel vroeg, stemde hij zogenaamd toe, op voorwaarde dat Jakob zeven jaar voor hem zou werken. Jacob en Rachel vermoedden een list en spraken met elkaar geheime tekens om elkaar te kunnen herkennen. Maar Rachel kreeg wroeging. Ze wist wat haar vader van plan was en wilde haar zuster Lea de schaamte van een vroegtijdige ontdekking besparen. Zij vertelde haar over de geheime tekens die ze met Jacob had afgesproken. Toen de bruid in het bruiloftsvertrek binnenkwam gingen plotseling alle lampen uit. ‘Waarom wordt het hier donker?’, vroeg Jacob, die zijn bruid in het donker niet kon zien. ‘Om de eerlijkheid van onze vrouwen te beschermen’, antwoordde zijn schoonvader. Toen kreeg Jacob argwaan. Hij voerde de afgesproken tekens uit en Lea gaf de juiste tekens terug. ’s-Nachts, in het bruiloftsvertrek, verstopte Rachel zich achter een gordijn. Toen Jakob zijn bruid vragen stelde om zeker te zijn van haar identiteit, antwoordde Rachel van achter het gordijn. Zo werd Lea de eerste vrouw van Jakob. De volgende morgen ontdekte Jakob het bedrog. Hij werd woest. ‘Waarom heb je me bedrogen?’ vroeg hij aan zijn oom Laban. ‘Ik heb hetzelfde gedaan als jij, toen je je broer Esau bedroog om de zegen van je vader te verkrijgen’, antwoordde Laban. ‘Ik zal je Rachel ook tot vrouw geven als je nóg zeven jaar voor mij werkt’. En zo geschiedde: de bedrieger werd bedrogen. Niettemin, kregen Lea, Rachel en hun halfzusters Zilpa en Bilha, twaalf zonen, die de twaalf stammen van Israël zouden voortbrengen. [vrij uit de Midrash Raba, commentaar op de Tora, eerste eeuwen n.c., editio princeps 1512] Preek Genesis is een schitterend boek. De ‘firma list en bedrog’, waar Laban én Jakob (oom en neef) aandelen in hebben, heeft een ongelofelijk verhaal voortgebracht. Een familiegeschiedenis met een half dozijn lijken in de kast. De rabbijnen raakten er niet over uitgedacht. Ze stelden zich vermakelijke vragen die weliswaar een heel oud verhaal betreffen maar naar mijn idee nog steeds herkenbaar zijn. Die vragen zijn: Wat is het lot van de lieve lelijkerds wier schoonheid hoofdzakelijk van binnen zit? Hoe kunnen zusters met elkaar zo ijveren? Hoe kan een man zich zo laten bedriegen door zijn schoonfamilie? En, last but not least: hoe kan iemand in bed zijn partner niet herkennen? Kortom: de actualiteit van Genesis, herzien door de rabbijnen uit de eerste eeuw van onze jaartelling. Lelijkerds Eerst die lieve lelijkerds. Wat is het lot van mensen wier schoonheid hoofdzakelijk van binnen zit? 2 zondag 21 juli uit de serie Zomerdiensten 2013 met het thema In de schaduw van ... C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Ik koos in deze serie diensten voor de figuur van Lea omdat haar ogen me niet los laten. Droevige ogen, beweende ogen, in oud-Nederlands is er zelfs sprake van sepelende ogen, en dat betekent druipogen. Erg aantrekkelijk zullen die ogen niet zijn geweest. Degene waar Lea voor ‘bestemd’ is, Esau, wil ze niet. Te ruw, te wild, te gewelddadig. Groot gelijk, Lea! Wat ze wél wil is een man naar haar hart. Een rechtvaardige. Een tsaddik. Liefs lief ook. Iemand zoals elke vrouw die wel wil. Maar ja, ze is de mooiste niet, met haar beweende ogen. Ik heb iets met Lea. Zoals ik iets heb met muurbloempjes die hun mooiere zussen begeleiden en aan de kant blijven zitten. Maar wel, zoals iedereen, verlangens en aspiraties hebben. Toen pater van Kilsdonk in de oude Kerk van Amsterdam zijn vijfenzestigste verjaardag groots vierde, preekte hij over het gevecht van Jakob en de engel. In die preek noemde hij ook Lea en Rachel. Volgens hem was de ontmoeting tussen Rachel en Jakob een ontmoeting van (letterlijk) lichamelijke schoonheid en potentie (vruchtbaarheid). Toch, zei hij, was dit hoogtepunt van schoonheid en potentie niet de ontmoeting met God. Want de ontmoeting met God behelst geschiedt op het moment waar je vraagt: “Met het licht van Uw ogen, Eeuwige, zegen mij”. In de ogen van de Eeuwige weerkaatst zich de unieke uitstraling die ieder mens van binnenuit kenmerkt. En Pater van Kilsdonk voegde eraan toe, met die prachtige stem van hem: Gelukkig maar ... gelukkig maar voor al die lelijkerds en voor al die impotenten. Wat trekt onze aandacht in mensen? Uiterlijke schoonheid? Uitstraling? Intelligentie? Begrijp me niet verkeerd, ik keek vroeger ook met genoegen naar de knappe Jean-Louis Trintignant. Maar als ik hem nu, oud en uitgeleefd, in de film Amour zie, dan zie ik veel méér moois dan voorheen. Lopen we niet mooie mensen mis door ons te concentreren op wat minder belangrijk is? Jakob schijnt dat uiteindelijk te hebben begrepen. Met Lea kreeg hij zijn vier eerste zonen. En alleen hun namen brengen al de geschiedenis van Lea tot een hoger plan dan de fysieke werkelijkheid. Zij, Lea, die God gesmeekt had om een tsaddik voor echtgenoot noemde haar zonen: Ruben, wat wil zeggen: gezien. God heeft mijn verdriet gezien. Simeon, wat wil zeggen gehoord: God heeft mijn klachten gehoord Levi, wat wil zeggen: gebonden. God heeft nu gezorgd dat Jakob met mij verbonden blijft. en de laatste, Juda, wat wil zeggen dank. God zij gedankt voor wat hij mij schonk.
3 zondag 21 juli uit de serie Zomerdiensten 2013 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
De genegenheid van Jakob voor Lea met de beweende ogen vindt uiteindelijk een definitief bewijs. Als Jakob sterft, vraagt hij begraven te worden naast Lea. En niet naast Rachel. Twee zussen Bij de Semitische volkeren is de relatie tussen broers en zussen buitengewoon belangrijk. Mensen worden niet zozeer gezien als individuen, met een eigen leven, maar als deel van een maatschappelijk geheel: het gezin, de familie, de clan, de stam. Dit verklaart waarom als een echtgenoot wegvalt, zijn broer verondersteld wordt diens plaats in te nemen en te trouwen met de weduwe (het leviraatshuwelijk). U moet er wellicht niet aan denken maar het heeft zo zijn voordeel: de kinderen die komen blijven ‘in de familie’. Oude gewoontes? Allerminst. Ga (absoluut) kijken naar de schitterende film, van Rama Burstein Fill the void. Net uit. Deze vrouwelijke regisseur, afkomstig uit het orthodoxe chassidisme in het huidige Tel Aviv, laat zien hoe een jong meisje, al verloofd met een jongen, uiteindelijk gedwongen trouwen met de man van haar in het kraambed overleden oudste zuster, zodat ze kan zorgen voor de baby. Een omgekeerd leviraatshuwelijk dus. Het bijeen houden van de familie gaat voor het persoonlijke geluk. Anno 2013. Hadden Rachel en Lea ruzie of waren ze met elkaar begaan, of allebei? Kijk, bij zussen weet je het nooit. Genesis kiest voor het eerste (ze hadden ruzie), de midrash (rabbijnse commentaar op de Tora) voor het andere (ze spanden samen). Wie zal het zeggen? De bedrogen echtgenoot Maar nu, hoe kan een man zich zo laten bedriegen door zijn schoonfamilie? Tja, beide partijen zijn hier verantwoordelijk voor. Bij Laban, de vader van Lea en Rachel, draait alles om geld en goed. Hij had gehoopt te profiteren van de rijkdom van zijn aanstaande schoonzoon. Maar hij had pech: Jakob is berooid. Bij Jakob draait alles om zijn stamboom. Hij wil, kost wat het kost, een van de grote patriarchen worden. Degene die men later in één adem zal noemen met zijn grootvader Abraham en zijn vader Isaac. Zodat men tot in eeuwigheid hun namen zal koppelen als die van de Eeuwige, ‘de God van Abraham, Isaac en Jakob’. Eeuwig aanzien. Eigen belang aan beide kanten, dus. Dan is bedrog gauw om de hoek. Maar het gekke is dat Jakob er toch goed van afkomt. Hij krijgt zijn twaalf zonen (weliswaar van vier vrouwen, maar hij krijgt ze). Hij krijgt zijn geliefde Rachel tot tweede vrouw. En uiteindelijk mag hij ook terugkeren naar het land waar hij vandaan was gevlucht en mag daar een nieuw leven beginnen. Maar nu als rechtvaardige, als tsaddik, uiteindelijk als degene waar Lea God om vroeg: een rechtvaardige, een tsaddik. Beetje laat, maar goed, hij wordt het toch. Daar krijgt hij zelfs een nieuwe naam voor: Israël. Wat betekent dat? Dat zelfs een leven van list en bedrog, van woede en desillusie, niet perse 4 zondag 21 juli uit de serie Zomerdiensten 2013 met het thema In de schaduw van ... C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
gedoemd is zo te blijven. Na een periode van loutering, van heel hard werken, kan alles weer in orde komen. Deze patriarch mét kerfstok laat zien dat een scheve schaats niet altijd in een wak hoeft te eindigen. Als je uiteindelijk op sterk ijs blijft schaatsen, kun je alsnog de finish halen. Bedgeheimen Bedgeheimen, ach, wie heeft ze niet? Maar hier gaat de Bijbel toch heel ver. Hoe is het toch mogelijk dat je je geliefde in bed niet herkent? Is Jakob zo dronken dat hij amper nog bij zinnen is? Of let hij gewoon niet op en geeft hij te weinig aandacht aan zijn partner? Hij zou niet de eerste zijn! Wacht: dat zeg ík niet, dat zeggen de rabbijnen. De scène met Rachel achter het gordijn die haar stem aan Lea leent, is ronduit een klucht. Hoe dom kun je zijn? Maar wat heeft het te betekenen? Dat het bedrog soms zó evident is dat je het door zou moéten hebben maar het gewoon niet wilt zien? Dat het verlangen zó groot kan zijn dat het het zicht op de werkelijkheid soms ontneemt? In het Frans zeggen we: prendre ses désirs pour des réalités, verlangen voor werkelijkheid aannemen. Wat boezemt ons vertrouwen in mensen in: afgesproken geheime tekens of innerlijke zekerheid? Hoe komt het toch dat we vertrouwen hebben in mensen die dat niet verdienen? Ik denk dat we ieder voor zich hier over moeten nadenken. Waar baseer ik me op om mensen te vertrouwen? Achtergestelde broers en zusters De titel van deze serie luidde aanvankelijk: achtergestelde broers en zussen. Ik weet niet of u dat herkent maar veel mensen denken dat zij ten opzichte van broers en zussen zijn achtergesteld. Dat zij het lelijke eentje waren. Soms is dat inderdaad zo maar soms behoort dit gevoel tot wat Paolo Coelho noemt ‘de persoonlijke legende’. De persoonlijke legende van Lea vertelt, in Genesis, dat het meisje met de beweende ogen door haar zus Rachel en door haar man Jakob werd geminacht, jazelfs gehaat. Dat is de vraag. De midrash bedenkt een ander verhaal, waarin Lea, hoewel bewust van haar gebrek aan uiterlijke schoonheid, dondersgoed weet wat ze wil, en dat is niet waar ze door anderen voor bestemd was. Ze neemt zelf de touwtjes in handen en richt zich rechtstreeks tot God. De ruwe boef Esau hoeft ze niet, klaar. En haar gebed wordt verhoord, met baren van haar eerste drie zonen: Ruben, Simeon en Levi, die haar vertellen dat ze wel degelijk gezien, gehoord en beschermd wordt. Er rest haar niets meer te doen dan God haar dankbaarheid te tonen, en dat doet ze door haar vierde zoon te baren en JUDA , dank!, te noemen. Confucius zei het in de 6e eeuw vóór Christus: Alles heeft zijn schoonheid alleen ziet niet iedereen dat altijd. Amen. 5 zondag 21 juli uit de serie Zomerdiensten 2013 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
