Zilver en zilversmeden in het Markiezaat van Bergen op Zoom

Zilver en zilversmeden in het Markiezaat van Bergen op Zoom

februari 2015

Zilver en zilversmeden in het Markiezaat van Bergen op Zoom

februari 2015

INHOUDSOPGAVE 1. Referentiekader 1.1. Inleiding en achtergrond

2 2

2. Missie en doelstellingen

3

3. Beschrijving van het project 5 3.1. Het boek 5 3.1.1. Inleiding 5 3.1.2. De gouden zilversmeden en hun gilde 6 3.1.3. De catalogus 6 3.1.4 Zilvermerken 7 3.1.5. Bijlagen 7 3.2. De tentoonstelling 3.2.1. Doel 3.2.2. Doelgroepen 3.2.3. Inhoud 3.2.4. Vorm

8 8 9 9 10

4. Project organisatie 11 4.1. Rollen en verantwoordelijkheden 11 4.2. Projectplanning onderzoek 4.3. Projectplanning boek 4.4. Projectplanning tentoonstelling 4.5. Projectplanning PR & Communicatie 4.6. Projectfinanciering 4.7. Overlegvormen 5. Financiering

12 12 12 13 13 13 14 14

5.1. Kosten

14

5.1.1. Kosten tentoonstelling 5.1.2. Kosten boek 5.1.3. Kosten communicatie/promotie 5.1.4. Onvoorzien

14 15 15

5.2. Financiële dekking

15

5.2.1. Inkomsten 5.2.2. Inkomsten boek

15 15

6. Het PR en Communicatieplan 6.1. doelgroep 6.2. PR momenten 6.3. Hoe gaan we publiciteit geven en genereren? 6.4. Wie doet wat? 6.5. PR en Sponsoring 6.6. Welke media willen we gebruiken? 6.7. Free publicity 6.8. Budget 6.9. Planning

16 16 17 17 18 19 19 20 21 21

7. Risico management

1

24

1. REFERENTIEKADER PROJECT 1.1. Inleiding en achtergrond De mens bewerkt al zo’n vijfduizend jaar zilver. Vanaf heel vroege beschavingsstadia. Er werden van oudsher bijzondere krachten aan zilver toegeschreven. Geen wonder dus dat veel voorwerpen die een rol in de religieuze eredienst speelden van zilver waren. Dat veel emblemen van wereldlijke macht in zilver gestalte kregen. Zilver laat zich goed bewerken. Dat heeft er toe bijgedragen dat al heel vroeg de prachtigste gebruiksvoorwerpen van dit edelmetaal gemaakt zijn. Eeuwenlang was het doen vervaardigen van zilveren kunstvoorwerpen een vorm van geldbelegging. Kwam de nood aan de man, dan vond men het vanzelfsprekend dit kapitaal aan te spreken en de opbrengst voor andere doeleinden aan te wenden. Daardoor is een onnoemelijk groot aantal zilveren kunstvoorwerpen verloren gegaan. Een andere oorzaak was dat men “ouderwetse” stukken liet versmelten om er “moderne” van te laten maken. Het is dus een mirakel dat er nog zoveel schoons bewaard is gebleven. Toch is dat zo. Ook in Nederland. Elders geproduceerd zilverwerk uit de eerste eeuwen van onze jaartelling is via opgravingen aan het licht gekomen. Het fraaiste voorbeeld is de zgn. Kantharos van Stevensweert, nu te bewonderen in museum Valkhof te Nijmegen. Maar in de late Middeleeuwen komt in ons eigen land de edelsmeedkunst tot bloei. In het begin alleen in opdracht van de Kerk. Maar spoedig ook voor overheden en de gilden. Weer later gaat de rijke burgerij zilveren gebruiksvoorwerpen bestellen. De 17de eeuw, bloeitijd voor de Nederlanden, betekende automatisch een bloeitijd voor de zilversmeedkunst. Nederland is terecht trots op zijn zilversmeden. Al in 1902 publiceerde het Rijksmuseum zijn eerste zilver catalogus. In 1927 is er een grote tentoonstelling van Fries zilver in Leeuwarden. Praktisch iedere stad in Nederland waar in vorige eeuwen zilversmeden actief waren heeft zijn eigen tentoonstelling en publicatie wel verzorgd. Bergen op Zoom is één van de weinige steden die er nog geen aandacht aan heeft besteed. Dit Project is een ode aan de zilversmeden in Bergen op Zoom en het Markiezaat. Zij verdienen het te glanzen.

Luchtfoto: Bergen op Zoom, Het Markiezenhof

2

2. MISSIE EN DOELSTELLINGEN De missie van dit Project is, om, door middel van een boek en een tentoonstelling over “Zilver en Zilversmeden in het Markiezaat van Bergen op Zoom”, de meer dan 400 zilversmeden uit dit gebied de plaats te geven in de (kunst)geschiedenis die hun toekomt. Dit past geheel in de hoofddoelstelling van het Markiezenhof: het geven van een beeld van de geschiedenis en kunstgeschiedenis van Bergen op Zoom en het Markiezaat. In Bergen op Zoom is er nauwelijks over dit thema gepubliceerd. De wens om deze omissie te corrigeren leefde al lang, zeker ook bij het Markiezenhof. Nu gaat het er van komen. Onderzoek heeft inmiddels al aangetoond dat er vanaf 1396, de vroegst bekende datum van een zilversmid in Bergen op Zoom, tot rond 1960, de namen van meer dan 400 zilversmeden in onze regio bekend zijn. Een verbazingwekkend groot aantal. Naast deze primaire doelstelling zoals in dit “mission statement” verwoord, zijn secundaire doelstellingen van groot belang: • Als kenniscentrum voor de lokale en regionale geschiedenis wil het Markiezenhof een bijdrage leveren aan de kennis van zilver en zilversmeden van de stad en het Markiezaat. • Door de geschiedenis van de zilversmeden in te bedden in de bestaande kennis, wordt die kennis verbreed, verdiept, en in sommige opzichten bijgesteld. De ups en downs van de welvaart van stad en regio zullen terug te vinden zijn in het aantal zilversmeden dat hier actief was, in de kwantiteit van gemaakte producten, maar ook in de kwaliteit en het artistieke niveau. • Het huidige Project zal een basis leggen voor verder onderzoek. • Het Project zal een beter beeld geven van het belang van de omliggende plaatsen binnen het Markiezaat. In Steenbergen, Zevenbergen en Oudenbosch zijn zilversmeden actief geweest. In de gilden tijd moesten zij hun producten laten keuren in de keurkamer van Bergen op Zoom. Hoeveel waren er? En waar werkten zij? • Door deze tentoonstelling en dit boek wordt, gekoppeld aan het boek uit het jaar 2000 over Zilver uit de Baronie van Breda, een goed beeld gegeven van de activiteiten in geheel West Brabant. • Daarmee zal het Project een bijdrage leveren aan de kennis over zilver en zilversmeden in Nederland. Er wordt weer een stukje van de grote legpuzzel ingevuld.

3

Het Markiezenhof, locatie tentoonstelling Bergen op Zilver 4

3. BESCHRIJVING VAN HET PROJECT 3.1. Het boek 3.1.1. Inleiding Al in de jaren 90 van de vorige eeuw is er door mr. S.A.C. (Bas) Begeer veel onderzoek gedaan naar het zilver en de zilversmeden van geheel West-Brabant. Bas Begeer overleed in 1997. Door zijn mede-onderzoeker drs. J.P. van Rijen zijn de inventarisatieresultaten overgenomen. In 2000 verscheen van diens hand, deels gebaseerd op de gegevens van Begeer, het boek Zilver en Zilversmeden uit de Baronie van Breda. De informatie over de rest van het gebied bleef ongebruikt liggen. Vijf ordners vol, alsmede een veelheid aan digitale files. Het is de bedoeling van ons Project om die bestaande informatie te gebruiken, aan te vullen met de talloze nieuwe gegevens die het huidige archiefwerk oplevert, en zo een representatief beeld te schetsen van de ontwikkeling van de zilversmeden en hun producten uit geheel West-Brabant. De werktitel van het Project had dus ook kunnen zijn: “Zilver en Zilversmeden uit West Brabant, minus datgene dat in het boek over de Baronie van Breda beschreven staat”. Uit pragmatische overwegingen is gekozen voor een werktitel die nauw aansluit bij het boek over de Baronie: Zilver en Zilversmeden uit het Markiezaat van Bergen op Zoom. Hoofdauteur is Van Rijen, docent kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij publiceerde ruim vijftig artikelen over zilver, alsmede enkele catalogi, onder meer de genoemde catalogus van het Breda’s Museum en het gelijksoortige overzichtswerk van het Groninger Museum/Nederlands Zilvermuseum (Groninger keur. Zilver uit Stad en Ommelanden).

De indeling van het boek zal het Bredaase voorbeeld in grote lijnen volgen: • Voorwoord, Inleiding en inhoudsopgave • De goud en zilversmeden en hun gilde • Algemene geschiedenis van het Markiezaat • Geschiedenis van het gouden zilversmedengilde in Bergen op Zoom • Nevenactiviteiten van gouden zilversmeden • Contacten met Antwerpen • Tijdschema werkzame levens • Biografieën zilversmeden • Lijst Dekens en gezworenen •

•

Catalogus • Een introductie: zilver op papier • Corpuswerk • Kleinzilver • Schepwerk • Penningen • Vervalsingen

Twee zilveren ampullen, vino en aqua

Zilvermerken • Stadskeuren • Jaarletters • Meestertekens • Verantwoording meestertekens • Pseudo merken • Valse merken • Bijlagen • Register, noten en colofon

Detailfoto: stadsmerk Bergen op Zoom

5

3.1.2. De gouden zilversmeden en hun gilde Al aan het einde van de 14de eeuw zijn er namen van zilversmeden bekend. Daar begint dit hoofdstuk. De geschiedenis loopt door tot 1963, wanneer de laatste telg uit de Bergse zilversmedenfamilie Andriessen stopt. Daarmee wordt een periode van meer dan 600 jaar overspannen. Het hoofdstuk over de historie van stad en regio zal beknopt blijven, omdat er in 2013 een nieuw boek over dit onderwerp is verschenen: Bergen op Zoom, een stadsgeschiedenis in vogelvlucht (uitgave Boekhandel Quist en Het Markiezenhof ). Meer aandacht zal er in het boek zijn voor de ontwikkeling van het gildewezen, met name voor dat van de zilversmeden en zeker ook voor de connectie met Antwerpen, die zowel in de middeleeuwen als in de 19de eeuw intensief was. De gouden zilversmeden blijven geen anonymi die verborgen blijven achter hun meestertekens, maar worden door de biografische verslaggeving vaklieden van vlees en bloed, aansprekende (mede-)bewoners.

3.1.3. De catalogus Catalogi die slechts het bewaard gebleven zilver tonen, bieden een tamelijk willekeurig beeld. Daarom wordt dit hoofdstuk voorafgegaan door een op archiefbronnen gefundeerde uiteenzetting over het zilverwerk dat in het Markiezaat gebruikt c.q. vervaardigd werd. Die gegevens laten zien wat later voor een groot deel is ingesmolten ten gunste van de portemonnee dan wel van zilverwerk in een modernere vormgeving. Bijzonder is dat het zilver bij de reguliere catalogusnummers niet alleen wordt benaderd vanuit een kunsthistorisch, maar ook vanuit een cultuurhistorisch perspectief. Waar mogelijk gaan de beschrijvingen verder dan een toeschrijving, datering en een stilistische duiding. In een toelichting wordt niet alleen als gebruikelijk de stilistiek, maar ook de typologie uitgewerkt. Wat waren de functie en het belang in een bepaalde periode? Hoe is het zilver te koppelen aan het Markiezaat? Enkele voorbeelden van zilverwerk uit de 17de, 18de en 19de eeuw: waar elders als vanzelfsprekend de term ‘strooier’ wordt gebruikt, zal de Bergen op Zilver-catalogus de context schetsen. Terwijl rietsuiker leidt tot strooibussen en strooilepels, leidt kandijsuiker tot kandijbakjes en suikertangen. Strooibussen dienen ook voor peper en andere specerijen. Waar voor nootmuskaat aan tafel soortgelijke bussen worden gebruikt, komt bij privégebruik een nootmuskaatrasp tevoorschijn. Aan tafel is de smaakmaker bedoeld voor gerechten, buiten de deur voor jenever of ‘Boere Koffij’ (verwarmd bier, brandewijn en suiker). Elders gebruikte algemene termen worden nader geduid: een ‘komfoortje’ kan de voorloper van een warmhoudplaat zijn, maar ook die van een aansteker. Waar mogelijk wordt steevast doorgeschakeld naar de Bergse setting. Een voorbeeld uit de 16de eeuw betreft een ringkraag. Stilistische vragen richten zich op de wapens, de afgebeelde konijnen en het eikenblad, de functie plaatst andere vraagtekens: waar, door wie en bij welke gelegenheid werd deze keten gedragen? De herkomstgeschiedenis levert interessante doorkijkjes: meer dan drie eeuwen wordt dit pronkstuk uit het Markiezaat gekoesterd, maar in de 19de eeuw wordt het zonder scrupules verkocht als f 5.500,- wordt geboden... Anders dan de meeste zilvercatalogi besteedt het “Bergen op Zoom”-boek bovendien veel aandacht aan de 20ste eeuw. Tot dusver is het usance om de lijn door te trekken tot en met de eerste decennia van de 19de eeuw, slechts bij uitzondering reikt men een eeuw verder. Bergen op Zilver behandelt de productie tot in de jaren 60 van de 20ste eeuw, inclusief de vraagstukken die dat met zich meebrengt: vragen met betrekking tot de eigenhandige vervaardiging, de uniciteit, de doorverkoop, het aandeel van de machinerie en de opkomst van het onedel metaal.

6

3.1.4. Zilvermerken Met de catalogusnummers vertegenwoordigen deze het ‘obligate’ deel dat elke zilvercatalogus biedt. Aan de hand van de zilvermerken kan worden gedetermineerd. Anders gezegd: de door beredeneerde registers toegankelijke stadstekens, meestertekens, jaarletters en gehaltemerken leren waar, wanneer en door wie een zilveren voorwerp werd vervaardigd, en welk gehalte zilver werd toegepast. De plaats van het Markiezaat op het gebied van de kunstnijverheid wordt hierdoor alleen maar beduidender: de naslagfunctie van het boek maakt dat in de toekomst vele onbekende stukken aan het oeuvre zullen worden toegevoegd.

Detailfoto van St. Jacobsgilde beker, collectie Zeeuws Museum

3.1.5. Bijlagen Nadrukkelijk wordt een keuze van de transcripties van de belangrijkste documenten (zoals de ambachtsbrief ) integraal opgenomen. Daarnaast wordt een raadpleegbare, digitale databank opgebouwd. Zo wordt toekomstig kunsthistorisch onderzoek geëntameerd: het Project is dan geen eindstation, maar ondersteunt het traject van komende onderzoekers. Resumerend zal de Bergse catalogus zich op drie punten onderscheiden van elders uitgegeven voorgangers: • De resultaten van het archiefonderzoek worden met een brede context gepresenteerd. Deze data schragen niet alleen het ‘verhaal’ van de zilversmeden en zilvermerken, maar ook dat van de consument en van het zilverwerk zelf. • Aansluitend: het zilverwerk wordt niet alleen vanuit een kunst-, maar ook vanuit een cultuurhistorische perspectief aan de orde gesteld. Hierbij is nadrukkelijk niet alleen de landelijke, maar ook de regionale context van belang. • De lijn wordt doorgetrokken tot ver in de 20ste eeuw.

De aandacht voor het gebruik van het zilver, dus voor de consument en de functie van de zilverstukken, als ook het inbedden in de West-Brabantse omgeving, dient een tweeledig doel. Er zal een boek ontstaan dat wetenschappelijk verantwoord is en ook als naslagwerk kan dienen, dat zelfs breder is opgezet dan hetgeen van zilvercatalogi wordt verwacht. In combinatie met een aansprekende layout zal het daardoor tevens voor niet (kunst-)historisch geïnteresseerden een plezier zijn om te lezen en te bekijken.

7

3.2. De tentoonstelling 3.2.1. Doel Het doel van het boek en van de tentoonstelling komen voor een groot deel overeen, maar er zijn ook opmerkelijke verschillen. Het boek volgt vooral de kunsthistorische lijn die ook in het boek over Bredaas zilver is gevolgd, waardoor een compleet beeld ontstaat over het zilver en de zilverproductie in heel West-Brabant. In de tentoonstelling zal de ontwikkeling en de productie van de zilversmeden in het voormalige Markiezaat worden geplaatst in het cultuurhistorisch kader van de streek. Dit geeft de mogelijkheid om het onderwerp voor een breder publiek interessant te maken. Zo zullen er in de expositie twee lijnen te zien zijn: een kunsthistorische lijn en een cultuurhistorische lijn. Bij deze laatste wordt de geschiedenis van stad en streek gekoppeld aan de ontwikkeling en productie van de zilversmeden. Het resultaat van het onderzoek naar de zilversmeden geeft daardoor tevens een beeld van de rijkdom of in sommige perioden juist de armoede van stad en streek. In de tentoonstelling zullen diverse digitale toepassingen worden opgenomen waardoor de beleving voor de bezoekers vergroot wordt. De grote hoeveel informatie wordt voor de bezoeker digitaal ontsloten, waardoor ook eigen onderzoek mogelijk wordt. We streven er naar om de inbreng van het publiek zo groot mogelijk te maken, bijvoorbeeld door de mogelijkheid te geven om zilveren kunst- en siervoorwerpen in te brengen en tijdelijk in het Markiezenhof te exposeren: je eigen expositie dus. De tentoonstelling geeft een overzicht van de geschiedenis van de zilverproductie in onze streek vanaf de veertiende eeuw tot heden. De lijn wordt nadrukkelijk doorgetrokken tot heden. De zilveren goudsmeden in onze streek komen op diverse onderdelen aan bod met workshops en met een wedstrijd voor een kunstobject. Het winnende stuk wordt aangekocht door het Markiezenhof.

Het Markiezenhof, gezien vanaf het Beursplein 8

3.2.2. Doelgroepen De tentoonstelling richt zich op een breed, historisch geïnteresseerd publiek, dat deels bestaat uit verzamelaars uit Nederland en België, maar deels ook uit kunsthistorici, historici en zilveren goudsmeden. Door de bredere opzet richt de tentoonstelling zich ook op de bewoners van West-Brabant die in de geschiedenis van stad en streek zijn geïnteresseerd. Met een attractief programma van activiteiten worden bezoekers uit heel Nederland en België getrokken. Met name door het gebruik van digitale middelen wordt het bezoek interessant voor jongeren en (begeleid) schoolbezoek. Door de aandacht voor de hedendaagse zilveren goudsmeden zoals de workshops en de wedstrijd is de tentoonstelling ook van belang voor studenten van de verschillende kunst- en designopleidingen.

3.2.3. Inhoud Het begrip Markiezaat zal ruim worden opgevat en daardoor ruimte bieden aan plaatsen als Steenbergen en Zevenbergen. In feite om het hele gebied ten westen van de baronie van Breda. Daar is bewust voor gekozen omdat daardoor samen met het boek over het Bredaas zilver het hele gebied van West-Brabant op het gebied van zilveronderzoek is ontsloten. Naast het ontsluiten van de “collectie zilver uit het Markiezaat” zal de nadruk liggen op het vertellen van verhalen. Verhalen over het gilde van de zilversmeden, over de gildekeuren, over de productie van zilveren voorwerpen, over de huizen en werkplekken van de zilversmeden, over de relaties van de Bergse zilversmeden met die van Antwerpen, over de gespecialiseerde bedrijven, over keurmerken en waarborgtekens, over zilver en religie, over kunst en dagelijks gebruik, over waarde en waardevermindering, over vals en echt. Maar ook over gebruik en bezit van zilver, waardoor een beeld ontstaat over de perioden van rijkdom in de streek. Hier kan niet alleen zilver dat hier gemaakt is aandacht krijgen, maar ook zilver dat in of voor Bergen op Zoom een belangrijke rol heeft gespeeld. Voorbeelden hiervan zijn: • penningen die verwijzen naar belangrijke momenten in de geschiedenis van de stad: niet hier geslagen, wel belangrijk. • Een speciaal “eiland” voor het thema Religie; zowel Rooms Katholiek als Protestant. Een voorbeeld: na de catastrofale inname en plundering van de stad in 1747 kreeg de Gereformeerde Kerk in 1751 nieuw avondmaalzilver, gemaakt in Den Haag. Niet hier gemaakt, wel sterk verbonden met de geschiedenis van de stad. • Een “eiland” over de schuttersgilden. Van belang voor de stad, zij hadden veel zilver, maar zelden was dat hier gemaakt. • Zogenaamd “verzetszilver”: munten van koningin Wilhelmina en andere leden van het Koningshuis, die omgebouwd werden tot lepeltjes, broches en dergelijke. De Gebroeders van Giels, producent van sieraden op grote schaal, hebben dat in de beginjaren van WO II veel gedaan.

9

3.2.4. Vorm De kern van de tentoonstelling wordt gevormd door de opstelling van een aantal eilanden in de twee tuinzalen van het Markiezenhof. Via een duidelijke route wordt de bezoeker van de tentoonstelling daarna door de vaste opstelling geloodst. Aan de vaste opstelling worden verhalen toegevoegd die daardoor een verbinding leggen tussen de zilverexpositie en de regionale geschiedenis in de vaste opstelling. Zo kan bij het onderdeel bedevaarten en processie het processiezilver worden opgesteld, bij de schuttersgilden het gildezilver. Bij de opstelling over Bergse bedrijven kan een beeld gegeven worden van zilveren goudfabriek Van Giels. In de Hofzaal (waar aan de Heren en Markiezen aandacht wordt geschonken) kan een opstelling over tekens en symbolen van waardigheid worden toegevoegd. Denk daarbij aan tekens van de orde van het Gulden Vlies, de bodebussen, de ambtskettingen en degelijke. In de vestingzaal kan een opstelling worden gemaakt over de beloonpenningen en andere geschenken na de verschillende belegeringen van de stad. Het voordeel van deze insteek is dat de bezoekers van de tentoonstelling vanzelf worden geleid langs de vaste opstelling van het Markiezenhof met verhalen over de geschiedenis van stad en streek. Rond de tentoonstelling zullen verschillende evenementen georganiseerd worden, zoals: • Een wetenschappelijk symposium; en een lezingen cyclus rond het thema. • Een uitzending van “Tussen Kunst en Kitsch”. • Een taxatiemiddag waar specifiek zilveren en gouden voorwerpen bekeken en beoordeeld kunnen worden. • Een Zilverwandelroute door het centrum van Bergen op Zoom. • Een wedstrijd voor West Brabantse zilveren goudsmeden, waarbij het winnende stuk wordt aangekocht door het Markiezenhof en de andere werkstukken op een veiling te koop worden aangeboden Bij de digitale toepassingen wordt de volgende gelaagdheid toegepast: 1. Voor de zilverexpert, voor wie de bestanden beschikbaar zijn die als basis dienen voor het boek, uitgebreid met diverse digitale publicaties, 2. Voor de genealogisch en biografisch onderzoek, kunnen de biografieën en genealogische overzichten van de zilversmeden gebruikt worden, 3. Voor de streek zijn van belang de historische gegevens over het zilver en de achtergronden ervan voor een specifieke plaats 4. Voor basis- en middelbare scholieren worden teken- en ontwerpprogramma’s gemaakt: ontwerp je eigen sieraad.

Digitale beleving van de tentoonstelling

10

4. PROJECT ORGANISATIE 4.1. Rollen en verantwoordelijkheid Rol

Persoon/samenstelling

Toelichting

Gedelegeerd opdrachtgever tentoonstellingen

Het Markiezenhof

Museum en archief BoZ

Gedelegeerd opdrachtgever boek

St. Bergen op Zilver

i.v.m. ANBI status van deze Stichting

Projectleider

Klaas Hielkema

Leiding; coördinatie; risicomanagement

Algemeen Projectteam

Klaas Hielkema Mireille Franken Jean-Pierre van Rijen Cees Vanwesenbeeck Eric Goossen

Voorzitter/projectleider Vertegenwoordiger museum / projectleider tent. Schrijver van het boek / projectleider boek Projectleider onderzoek Projectleider subsidies / fondsenwerving

Cees Vanwesenbeeck Jim Joosten Conja van der Meule Marianne de Hoogh

Projectleider onderzoek Onderzoeker Onderzoeker Onderzoeker

Team boek

Jean-Pierre van Rijen Cees Vanwesenbeeck Nog te bepalen Nog te bepalen Ad Quist

Projectleider boek en schrijver archiefonderzoek Fotograaf Vormgever Uitgever

Team tentoonstelling

Mireille Franken Cees Vanwesenbeeck Kenny de Vilder Claartje Rijkers Sophie De Ripainsel Peter Spieringhs John van Gils

Projectleider tentoonstelling Conservator Nieuwe media Educatie Pr & communicatie Techniek / op –en afbouw tentoonstelling Techniek / op –en afbouw tentoonstelling

Sophie De Ripainsel Tineke van Dam

Projectleider PR & Communicatie Adviseur PR & Communicatie

Team Subsidies/ fondsenwerving

Eric Goossen Ronald Buuron Mireille Franken

Projectleider subsidies/fondsenwerving Adviseur financiën vanuit museum Ondersteuning

Budgethouder onderzoek

Cees Vanwesenbeeck

Projectleider onderzoeker

Budgethouder boek

Klaas Hielkema

Team onderzoek

Team PR & Communicatie

Budgethouder tentoonstelling Wim Reijnders

Directeur Het Markiezenhof

11

4.2. Projectplanning onderzoek Naam fase

Geplande startdatum

Geplande einddatum

Evt. opmerkingen

Opzet fase

Augustus 2013

September 2013

gereed

Archiefonderzoek

Oktober 2013

December 2015

27 maanden

Afrondingsfase

Oktober 2015

December 2015

3 maanden

4.3. Projectplanning boek Naam fase

Geplande startdatum

Geplande einddatum

Evt. opmerkingen

Opzet fase

Februari 2014

Mei 2014

gereed

Schrijven

Februari 2014

December 2015

23 maanden

Fotograaf

Juni 2015

Februari 2016

7 maanden

Vormgevingsfase

december 2015

Maart 2016

4 maanden

Drukker / uitgever

Januari 2016

Mei 2016

6 maanden

Presentatie boek

4 september 2016

-

4.4. Projectplanning tentoonstelling Naam fase

Geplande startdatum

Geplande einddatum

Evt. opmerkingen

Opzet fase

Augustus 2013

Maart 2014

gereed

Concept inrichting Vormgevingsfase

Augustus 2015

Januari 2016

5 maanden

Januari 2016

April 2016

3 maanden

Uitvoeringsfase (teksten, objecten, etc.)

April 2016

Augustus 2016

4 maanden

Werkelijke opbouw

Augustus 2016

September 2016

4 weken opbouw

Looptijd tent

September 2016

Januari 2017

opening op zo. 04/09 looptijd: 4 ½ maanden

Afbouw

Januari 2017

Januari 2017

1 werkweek

12

4.5. Projectplanning PR & Communicatie Naam fase

Geplande startdatum

Geplande einddatum

Evt. opmerkingen

Project fase

November 2014

Augustus 2016

21 maanden

Uitvoeringsfase (90 % budget) Uitvoeringsfase looptijd expo

Augustus 2016

September 2016

1 maand

september 2016

Januari 2017

5 maanden

4.6. Projectplanning Projectfinanciering Naam fase

Geplande startdatum

Geplande einddatum

Evt. opmerkingen

Opzet fase

Januari 2014

November 2014

10 maanden

Benaderen v. organisaties

November 2014

December 2015

13 maanden

Verantwoording

December 2016

Maart 2017

4 maanden

4.7. Overlegvormen Type overleg

frequentie

Samenstelling/ opm.

Overleg alg. projectteam

1 x per 3 maanden, 1 x per maand / per 2 week

tot uitvoeringsfase tot oplevering / opening

Overleg met opdrachtgever

1 x per 3 of 2 maanden

incl. budgethouder

Overleg projectteams

maandelijks tot wekelijks

team boek, team tent., team onderzoek & team financiën

Overleg externen

maandelijks

vanaf vormgevingsfase

13

5. FINANCIERING 5.1 Kosten 5.1.1. Kosten tentoonstelling 5.1.1.1. Personeelskosten en honoraria Organisatie: 8 maanden gedurende 1 dag in de week 32 weken à 8 uur = 256 uur x € 50,Opbouw: 2 weken dagelijks 1 technische medewerker 2 weken à 36 uur = 72 uur x € 30,-

€ 12.800

€ 2.160

Totaal

€ 15.000

5.1.1.2. Uitvoeringskosten Volledige inrichting 2 zalen: - Inrichtingskosten, waaronder aankleding wanden, maken scheidingswanden, vitrines, lijsten, aanlichting, aanleg electra, klein materiaal ( verf, hout, schroeven) - Vormgeving en teksten: - Filmmateriaal, apparatuur, e.d.

€ 35.000

€ 5.000 € 10.000

Totaal

€ 50.000

5.1.1.3. Educatiekosten / publieksinformatie - Lesbrief, speurtocht

€ 5.000

Totaal

€ 5.000

Totale kosten tentoonstelling

€ 70.000

5.1.2. Kosten boek

- Onderzoek kosten en honorarium schrijver - Vormgeving boek - Fotomateriaal - Kosten beeldredacteur - Drukwerk

€ 50.000 € 5.000 € 15.000 € 10.000 € 15.000

Totale kosten boek

€ 95.000

14

5.1.3. Kosten communicatie/promotie - Adverteren, posters, folders t.b.v. tent.: - Adverteren en promotiemateriaal t.b.v. boek - Fundraising diner

€ 10.000 € 5.000 € 5.000

Totale kosten communicatie/promotie

€ 20.000

5.1.4. Onvoorzien - Verzekeren bruiklenen; logistieke kosten; beveiliging

€ 10.000

Totaal onvoorzien

€ 10.000

Totale kosten project

€ 195.000

5.2. Financiële dekking 5.2.1. Inkomsten

- Bijdrage uit eigen tentoonstelling budget

€ 50.000

Totaal tentoonstelling

€ 50.000

5.2.2. Inkomsten boek - Bijdrage uit schrijversbudget - Mogelijke inkomsten uit de verkoop van boek aan Geschiedkundige kringen, historische verenigingen etc. (door eigen inspanningen) Totaal inkomsten boek

€ 10.000

€ 25.000 € 35.000

Totaal inkomsten

€ 85.000

Te financieren via fondsenwerving

€ 110.000

Een Stichting “Bergen op Zilver” is inmiddels opgericht. De Culturele ANBI status is aangevraagd.

15

6. HET PR & COMMUNICATIEPLAN Wat de zilvertentoonstelling en de publicatie zo bijzonder en uniek maakt, is de (her)ontdekking van de rijke geschiedenis. Dat Bergen op Zoom namelijk een zilvertraditie had, is nauwelijks bekend. Recent onderzoek heeft al aangetoond dat er al vanaf 1396 zilversmeden in de stad Bergen op Zoom en omgeving actief waren. Hoewel het onderzoek nog loopt, staat de teller al op ruim 400 zilversmeden. Nederland is trots op zijn zilversmeden. Praktisch iedere stad in Nederland waar zilversmeden destijds actief waren, heeft zijn eigen tentoonstelling en publicatie gehad. En nu is het moment voor Bergen op Zoom aangebroken. Middels een publicatie en het brengen van een tentoonstelling, beide in het najaar van 2016, zal deze rijke zilvergeschiedenis naar het publiek toegankelijk gemaakt worden. Met dit PR-plan zal ruime bekendheid worden gegeven aan de tentoonstelling en het boek waardoor de gewenste aantallen bezoekers en kopers bereikt zullen worden. In zowel het boek als op de tentoonstelling wordt een overzicht gegeven van de ontwikkeling en de productie van zilversmeden in het voormalige Markiezaat van Bergen op Zoom. De tentoonstelling plaatst de zilversmeden bovendien in een cultuurhistorisch kader van de streek. Daardoor wordt het totale project (boek, tentoonstelling, evenementen) interessant voor een breder publiek. Bij het totale project wordt veel aandacht besteed aan de inbreng van het publiek door middel van tal van evenementen, maar ook door die een plek te geven in de tentoonstelling. Om de herontdekte rijkdom van de geschiedenis zo breed mogelijk uit te dragen en vorm te geven, werken we ook samen met de verschillende culturele organisaties uit de omgeving, zoals de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom, Heemkundekringen in West-Brabant, zilversmeden in West-Brabant en de zilvermusea van Antwerpen en Schoonhoven, Het Noord Brabants Museum en het Rijksmuseum. Er wordt samengewerkt met het Zeeuws Veilinghuis, met hedendaagse zilverontwerpers en zilversmeden uit de regio. Het zilver is namelijk nog steeds een begeerd edelmetaal voor liefhebbers om te hebben en te dragen. Dit thema zal niet onderbelicht blijven. Bovendien zoeken we ook samenwerking met Bergse ondernemers en uiteraard worden er ook verschillende activiteiten, evenementen georganiseerd.

6.1. Doelgroep De tentoonstelling en het boek richten zich op een breed, historisch geïnteresseerd publiek, dat deels bestaat uit verzamelaars uit Nederland en België, maar deels ook uit kunsthistorici, historici en zilveren goudsmeden. Door de bredere opzet richt de tentoonstelling zich bovendien ook op de bewoners van West-Brabant die in de geschiedenis van stad en streek zijn geïnteresseerd. Met een attractief programma van activiteiten worden bezoekers uit heel Nederland en België getrokken. Met name door het gebruik van digitale middelen wordt het bezoek interessant voor jongeren en (begeleid) schoolbezoek. Door de aandacht voor de hedendaagse zilveren goudsmeden zoals de workshops en de wedstrijd is de tentoonstelling ook van belang voor studenten van de verschillende kunst- en designopleidingen. Voor de tentoonstelling hopen we minimaal 25.000 bezoekers binnen te halen. Daarvoor zal de PR-campagne een landelijke dekking hebben. Met speciale arrangementen in samenwerking met partners (SBM, VVV, NS etc) worden bezoekers naar het Markiezenhof getrokken.

16

6.2. PR momenten Bij elke activiteit gaan we de pers opzoeken. Daarmee zijn we al gestart door vier keer per jaar een nieuwsbrief uit te brengen en de plannen te presenteren op Facebook en de websites van het Markiezenhof en de Geschiedkundige Kring van Stad en land van Bergen op Zoom. Er worden diverse activiteiten georganiseerd, zoals een lezingencyclus, een taxatiemiddag, een symposium, een zilverwandeling, een workshop, en natuurlijk een educatief project voor scholen en families. Er komt een wedstrijd voor zilversmeden uit het werkgebied om een meesterstuk te maken. Het winnende stuk wordt aangekocht door het Markiezenhof. Natuurlijk wordt deze wedstrijd breed uitgemeten in de pers. Voor de inwoners van de streek wordt een eigen plek ingeruimd: men krijgt de kans een mooi zilverstuk in te brengen voor de tentoonstelling en daar een verhaal bij te vertellen. Die verhalen worden opgenomen en zijn op de tentoonstelling samen met de voorwerpen op schermen te zien. De start van de inbreng en het maken van de opnames zijn geschikte PR-momenten. De PR-campagne wordt geïntensiveerd vanaf het voorjaar van 2016 bij de opname van de aflevering van Tussen Kunst en Kitsch, die tijdens de tentoonstelling wordt uitgezonden. Op de opnamedag wordt ruim aandacht gegeven voor de komende tentoonstelling en het boek. In de regionale pers zullen we naar aanleiding van deze opnamedag het zilverproject gaan promoten. Vanaf de opnamedag organiseren we iedere maand een persmoment over het project. Denk daarbij aan de vermelding van bijzondere bruiklenen, de start van de ontwerpwedstrijd voor de zilversmeden, de inbreng van particulier zilver etc. De opening van de zilvertentoonstelling is een cruciaal moment, niet alleen voor de promotie van de tentoonstelling maar ook voor de eerste presentatie van het boek. Natuurlijk zullen we ook regelmatig de krant benaderen, zeker wanneer er activiteiten zijn tijdens de tentoonstellingsperiode zoals lezingen, een congres, presentatie of een activiteit. En zullen we directe activiteiten, zoals lezingen, organiseren om de verkoop van het boek te stimuleren.

6.3. Hoe gaan we publiciteit geven en genereren? Om grote bekendheid te geven aan het project (het boek, de tentoonstelling en de evenementen) maken we gebruik van bekende PR uitingen, zoals de driehoeksborden, affichedisplays in de regio, die strategisch geplaatst worden langs de kant van de weg. Uiteraard liften we mee met de gemeentelijke route in Bergen op Zoom. We werken samen met de VVV’s en Citymarketing Bergen op Zoom. Bovendien willen we gebruik maken van de abri’s op de NS stations in en rond het gebied West-Brabant, waar de tentoonstelling en het boek zich ook op richten, waaronder Bergen op Zoom en Roosendaal. Roosendaal heeft een groot internationaal station, waar per dag veel mensen op en afstappen. De abri’s staan veelal op de perrons, als wachttijd locatie is het een perfecte plek om te adverteren. Ook het NMBS station in Antwerpen waar de affiches 4 weken blijven hangen, is een geweldige reclame, zo is ook gebleken in het verleden. In Antwerpen en Schoonhoven zijn twee zilvermusea. Met hen werken we samen door bijvoorbeeld een combiticket uit te geven. In samenwerking met Citymarketing Bergen op Zoom en de NS zal een dagarrangement Bergen op Zoom worden samengesteld. Dit wordt ruim van tevoren bekend gemaakt in NS-Spoordeelwinkel en de NS Nieuwsbrief. Met de Museumkaart wordt een speciale actie ontwikkeld, die bekend gemaakt wordt op museumkaart.nl en museumkaart magazine. Free publicity wordt ingezet waaronder vaktijdschriften, heemkundetijdschriften, de museumbrochure Hofnieuws, huis-aan-huisbladen e.a..

17

6.4. Wie doet wat? Iedereen die op een of andere manier betrokken is bij het zilverproject speelt een rol in de PR-campagne; dat geldt voor de stichting BoZilver, die de tentoonstelling voorbereidt, het Markiezenhof waar de tentoonstelling plaats vindt, de samensteller en de uitgever van het boek, de organisaties die betrokken zijn bij de evenementen en activiteiten. Daar hoort de volgende rolverdeling bij. A. De Stichting BoZilver: • vier keer per jaar een nieuwsbrief verspreid onder direct betrokkenen, verzamelaars, bruikleengevers, heemkundekringen etc.; • benaderen van particulieren en instellingen die van nut kunnen zijn bij de realisatie van tentoonstelling en boek; • benaderen van sponsors en subsidiegevers en hen op de hoogte houden van de voortgang van het project; • onderhouden van contacten met geïnteresseerde bezoekers en kopers (zowel voor het boek als de tentoonstelling; • eigen social media en website kanalen B. Directie het Markiezenhof: • leggen van contacten met andere musea in verband met bruikleenaanvragen (Rijksmuseum, Noord Brabants Museum, Zeeuws Museum, Zilvermuseum Schoonhoven, Zilvermuseum Het Sterckshof etc.) • contacten en adviezen aan mogelijke subsidiegevers en sponsors; • contacten leggen met landelijke media voor berichtgeving over de tentoonstelling en boek (TV, Landelijke Pers etc.) • ambassadeurs in Bergen op Zoom en omgeving faciliteren C. Afdeling PR Markiezenhof: • monitoring van de uitvoering van het PR-plan; • adviseren en attenderen over PR-momenten; • persberichten bij alle PR-momenten; • sociale media en website; • interview-afspraken met lokale en landelijke pers; • uitvoeren communicatieplan (advertenties, brochures, driehoeksborden) D. Auteur van het boek: • schrijven van artikelen voor De Stavelij, Tableau, Collect e.d.; • benaderen en informeren zilverspecialisten in Nederland en België; • benaderen sprekers symposium; E. Werkgroep Archiefonderzoek: • kleine voorpublicaties in genealogische en historische tijdschriften;

18

6.5. PR en sponsoring De uitvoering van het PR-plan wordt afgestemd op de wensen van sponsors en subsidiegevers. Het sponsorplan en het PR-plan kunnen daardoor niet los van elkaar gezien worden. Voor subsidiegevers en sponsoren zijn de volgende communicatiemiddelen beschikbaar voor eventuele naamsvermelding: • In het boek; • Op de affiches, driehoeksborden en brochures; • In advertenties; • Op displays tijdens TV opnamen en evenementen; • Op websites en facebook; • In de nieuwsbrieven.

Opnamedag Tussen Kunst & Kitsch

6.6. Welke media willen we gebruiken? Communicatiemiddelen (in de periode april tot augustus 2016) • Website van het Markiezenhof en samenwerkende partners, twitter, facebook, Instagram en nieuwsbrieven • Lokale media (Omroep Brabant, BNdeStem, de Bergen op Zoomse Bode, StadsMag, ZuidWestTV, Omroep Brabant en FM, Uitpunten, nieuwsbrieven (Markiezenhof, Citymarketing, VVV, Gemeente) • Landelijke media (AVRO programma Tussen Kunst & Kitsch) • Ster cultuurspotjes • Adverteren in Museumkaart Magazine • Adverteren in cultuurkaterns van De Morgen, Het Laatste Nieuws. Uitladder BoZ, plaatselijke huis aan huiskrantjes. • Advertentie in NS Spoornieuws • Advertenties in bladen als Tableau, Collect, kunstbijlagen De Volkskrant en NRC Communicatiemiddelen (na opening en eerste presentatie) • Website van Het Markiezenhof en samenwerkende partners, twitter, facebook, Instagram • Communicatie in culturele bladen, InBrabant, Archievenblad, heemkunde-tijdschriften, De Waterschans van de Geschiedkundige Kring Bergen op Zoom. • Lokale media (Omroep Brabant, BNdeStem, de Bode, ZuidWestFM, Uitpunt, nieuwsbrieven…)

19

6.7. Free publicity Vanwege het bereik proberen we zoveel mogelijk gebruik te maken van ‘free publicity’. In een zo vroeg mogelijk stadium diverse media benaderen om ze te informeren over de zilvertentoonstelling, de publicatie van het boek en de evenementen. We maken gebruik van persberichten, nieuwsbrieven en bestaande rubrieken in de krant. De pers is reeds benaderd door de werkgroep: BN de Stem: Artikel in de krant naar aanleiding van de tentoonstelling en de diverse activiteiten rondom Bergs zilver. Archievenblad: In het archievenblad een redactioneel stuk plaatsen. Verschijnt 10 x per jaar. Bergen op Zoomse Bode en Gazet van Bergen op Zoom: Persberichten versturen via de gebruikelijke kanalen. Nieuwsbrieven: Nieuwsbrief van het Markiezenhof, werkgroep BoZilver, VVV Brabantse Wal, Citymarketing, Uitladder Uitpunt Bergen op Zoom. Hofnieuws: Hofnieuws is een uitgave van het Markiezenhof die één keer per jaar wordt uitgeven. De brochure staat in het teken van het zilverproject. Het wordt uitgegeven door Ediat Intermediagroep, door middel van advertentiewerving, wat het bureau geheel zelf verzorgd, is het mogelijk de brochure gratis uit te geven. Het gaat om 11 pagina’s in totaal. Invulling van de brochure zal zijn door Geschiedkundige Kring, Vrienden van Het Markiezenhof, Zilvermusea, schrijver van het boek, eventuele sponsoren en Citymarketing Bergen op Zoom krijgen elk een 1 pagina. Tableau: Tableau, het blad voor de kunstliefhebber verschijnt zes keer per jaar. Een artikel van de hoofdauteur van het boek over de topstukken van de tentoonstelling levert veel extra publiciteit op bij een geïnteresseerd publiek. Collect: Collect is het blad voor de verzamelaar en verschijnt 9 keer per jaar. Het bevat een uitgebreide agenda van tentoonstellingen. Ook hierin zou een artikel over specifieke objecten uit de tentoonstelling kunnen worden opgenomen. Eventueel gecombineerd met een aanbieding voor de lezers van Collect. De Stavelij: De Stavelij is de website van de Nederlandse Zilverclub. Deze club geeft ook jaarlijks een bundel uit met interessante artikelen over de geschiedenis van het zilver in Nederland. Natuurlijk willen daarin ruim aandacht voor het boek en de tentoonstelling vragen. Opium Het door de Bergenaar Cornald Maas gepresenteerde programma Opium zal worden benaderd voor een item in het programma. Het programma laat iedere aflevering een bijzondere tentoonstelling zien. Bovendien is een evenement als de wedstrijd voor hedendaagse zilversmeedkunst een mooi item voor dit programma. Hij kan de primeur krijgen voor de onthulling van de prijswinnaar. Tv-programma Café Corsari De expositie is ook interessant voor bezoekers uit België. In het boek en de expositie wordt aandacht gegeven aan de verbinding Bergen op Zoom – Antwerpen. Denk hierbij aan de samenwerking tussen zilversmeden, de Antwerpse juweliers die in Bergen op Zoom een juwelierspand bezaten, de keuren van Antwerpen en Bergen op Zoom, de familie Coetermans, die later als diamantairs in Antwerpen fortuin maakten etc. Dit zijn onderwerpen die in het Tv-programma Café Corsari op TV Een interessant kunnen zijn. Men geeft in dit programma regelmatig aandacht aan kunst en cultuur uit Nederland.

20

6.8. Budget Voor de betaalde publiciteit is het volgende budget beschikbaar: 1. Advertenties: € 5.000,2. Brochures en flyers: € 3.000,3. Affiches en billboards: € 10.000,4. Website: € 1.000,5. Sociale media: € 1.000,-

6.9. Planning Wie gaan we benaderen en wanneer? Met een voorpubliciteit in de periode april-augustus 2016 wordt het hele project bekend gemaakt en wordt de nieuwsgierigheid van de toekomstige bezoeker gewekt. Het gaat hierbij om de volgende activiteiten: • Informatie tijdens de opname van het programma Tussen Kunst en Kitsch • Wetenschappelijke artikelen in de bladen Tableau, Collect, De Stavelij en de verschillende Heemkundetijdschriften • Nieuwsbrieven van de werkgroep BoZilver en het Markiezenhof. Via de schrijvende pers en digitale kanalen van de samenwerkende partners. 1-2 weken voor aanvang activiteit, arrangement.

21

Activiteiten:

Media

In de voorbereidingsperiode

Wanneer benaderen

Nieuwsbrieven + social media

Adressenbestand Nieuwsbrief

In de periode 2014-2015 meerde keren per jaar

Media

Opening tentoonstelling & presentatie boek

Wanneer benaderen

Schrijvende pers regionaal & lokaal + social media

BNdeStem, de Bode, Gazet van Bergen op Zoom, Omroep Brabant etc... Ook wordt de tentoonstelling gecommuniceerd via de folder.

Meerdere malen in de twee weken voor de presentatie en opening en op de dag van en de dag na de presentatie en opening

Radio & TV

NOS, Omroep Brabant, ZuidWestTV en Radio Omroep Brabant, Radio 1

idem

Media

Wetenschappelijk symposium

Wanneer benaderen

Wordt opgepakt door de werkgroep, ook de Stichting Vrienden van Het Markiezenhof en Citymarketing helpen met de promotie van het evenement.

3 à 4 weken voor activiteit


BNdeStem, de Bode, Gazet van Bergen op Zoom. Ook worden de arrangementen gecommuniceerd via een flyer, nieuwsbrieven .


Radio & TV

Omroep Brabant, ZuidWestTV en Radio


Media

Lezingencyclus

Wanneer benaderen


BNdeStem, de Bode, Gazet van Bergen op Zoom en Roosendaal etc...Ook worden de arrangementen gecommuniceerd via een flyer, nieuwsbrieven .


Radio & TV

Omroep Brabant, ZuidWestTV en Radio

3 à a 4 weken voor activiteit

22

Media

Losse activiteiten

Wanneer benaderen

Schrijvende pers lokaal

Bodes (standaard persbericht)

2 weken voor activiteit

Internet

Websites van de samenwerkende partners

Tussen Kunst en Kitsch

Lokale pers; Omroep Brabant


Media

Workshops

Wanneer benaderen


BNdeStem, de Bode, Gazet van Bergen op Zoom


Internet

Websites van de samenwerkende 2 weken voor activiteit partners en sociale media

Media

Wandeling zilver

Wanneer benaderen


BNdeStem, de Bode, Gazet van Bergen op Zoom


Internet

Websites van de samenwerkende partners en sociale media

23

7.

RISICO MANAGEMENT

Het totaal van het Project omvat een bedrag van zo’n € 185. 000, waarvan € 115.000 extern gefinancierd moet worden. Dat zijn aanzienlijke bedragen. Dat verplicht ons derhalve de risico’s waarmee dit project te maken kan krijgen goed in kaart te brengen, die risico’s te vervolgen en waar nodig te handelen. In deze fase van het Project zijn de volgende risico’s in kaart gebracht:

Omschrijving risico

Verwacht effect van risico

Invloed op project

tegenmaatregelen

Eigenaar risico

Niet voldoende financiële middelen

Geen tent. minder capaciteit tent.

Werkgroep financiën

Versobering van de tent. versobering boek. E-boek.

Projectleider

Tijdtekort tent.

Niet geheel klaar voor opening

Werkgroep tent.

Extra inhuur

Projectleider tent.

Tijdtekort boek

Niet geheel klaar voor opening

Werkgroep boek

Extra inhuur

Projectleider boek

Geen / weinig bekendheid

Minder bezoekers / verkoop boek

Pr & communicatie

Meer adverteren, activiteiten

Projectleider tent.

Na afsluiting van het Project, in januari 2017, zal een verantwoording gemaakt worden van inkomsten en uitgaven.

24

Ingekleurde kaart, Markiezaat en omgeving, 1670-1680

25

Zilver en zilversmeden in het Markiezaat van Bergen op Zoom

Recommend Documents