AS-VERBINDINGEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH
Al bekend voor mijn zoektocht: archibald strohalm (het debuut) Anton Steenwijk (hoofdpersoon in De aanslag en figurant in De ontdekking van de hemel)
De aanslag Zijn moeder Alice Schwarz (werd geboren in Antwerpen en overleed in San Francisco) Nazi-architect Albert Speer (Mulisch publiceerde zijn interview met hem in De toekomst van gisteren)
Door mij gevonden: Adolf en Siegfried (vader en zoon in Siegfried) Anton en Sandra (vader en dochter in De aanslag) Alfred en Sylvia (de twee geliefden van Laura in Twee vrouwen) Ada en Sophia (de twee geliefden van Max in De ontdekking van de hemel) Filosoof Arthur Schopenhauer (Mulisch schreef diverse malen over hem) André Spoor (vriend van Mulisch en net als hij lid van de Herenclub) Arthur Seyss-Inquart (komt voor in De aanslag, Siegfried, Mijn getijdenboek en De verteller (verteld)) Alexander Schneiderhahn (karakter in Het stenen bruidsbed)
archibald strohalm tot Siegfried (opening en sluitstuk van het oeuvre) Albert en Sjoerd (twee van de drie ‘melkbroers’ van Victor Werker in De Procedure) Ir. Alexander Slingervoet Ramondt (een door Mulisch bewonderd scheikundige) Abdulaziz al Suleiman (naam die genoemd wordt in De Elementen) Alphonse Sasserath (echtgenoot van Mme. Sasserath in De pupil)
Amsterdamse Stadsschouwburg (waar de afscheidsbijeenkomst voor de begrafenis plaatsvond) A. Suringar (personage in Paralipomena Orphica) Afiena Isabella Smit (personage in Paralipomena Orphica) Alice Springs (lokatie wordt genoemd in Het beeld en de klok. In dezelfde zin komt zijn oude moeder voor!) Adam Schaff (filosoof die wordt vermeld in De compositie van de wereld) Axel en Siegfried (deze twee titels die uit een naam bestaan, vormen samen een as) Adrianus Simonis (hij stelde Mulisch en de paus aan elkaar voor) Anton en Saskia (hoofdpersoon De aanslag en zijn eerste echtgenote) Archibald en Sjoerdje (blz. 90 in De procedure) Arthur Schnitzler (wordt genoemd in Het sexuele bolwerk op blz. 83) Angelus Silesius (wordt genoemd in Een spookgeschiedenis, De zaak 40/61, Op weg naar de mythe, De hond en de Duitse ziel en De gezochte spiegel) Axel en Sara (hoofdpersonen in Axel) Albert Samain (wordt genoemd in de verantwoording van Axel) Asta Soeren (personage in Vonk) Abel Santamaría (vriend van Fidel Castro, wordt genoemd in Het woord bij de daad) Adinda’s en Saïdja’s (in De verteller (verteld)) Anakreon en Sappho in De verteller Adolf Hitler en Sarah Bernhardt (in Woorden woorden woorden) Anarchistische Staatspartij (in De gezochte spiegel) Anti-Socrates (in De gezochte spiegel) Audifax en Sebner (in De ontdekking van Moskou)
Moeder Alice Schwarz en en echtgenote Sjoerdje Woudenberg vormen een as. Amsterdam – San Francisco (woonplaatsen Harry en Alice 1958-1996) De derde versie van De tijd zelf heet net als de tweede Het literaire offer. Een van de karakters hierin heet Agatha Sotheby. astrologie en astronomie (belangrijk in vele werken van zijn hand) asteroïde (er is er een naar Mulisch vernoemd.) antisemitisme (hij bespreekt dit verschijnsel op vele plaatsen in zijn werk.) Je zou as kunnen zien als een versmelting van is en was: heden en verleden. (tijd is een belangrijk thema in zijn werk.) In De diamant gaat de Siddhartha van hand tot hand. Van alle namen van de bezitters beginnen er opvallend veel met een A: Asatya, Apahavin, Amemti, Anvaptas, Amittus. Als we de Siddhartha beschouwen als de hoofdpersoon in De diamant, kan er een asverbinding worden gemaakt met de namen van de hoofdpersonen van Mulisch’ eerste twee romans: Archibald Siddhartha. In Paralipomena Orphica fungeert de Amstel als de Styx. In zijn 4 mei-toespraak (in 2000) bij het monument aan de Apollolaan spreekt Mulisch over de Jodenvervolging en refereert aan de kampen Auschwitz, waar hij een bezoek aan bracht in 1960, en Sobibor, waar zijn grootmoeder en overgrootmoeder werden vergast.
De Aanslag zou eerst As heten, met de vertaling The Assault dook de syllabe weer in de titel op. Van alle namen in het werk van Mulisch, zowel fictieve en non-fictieve, begint er een aantal met een a en eindigt op een s. Zij vormen geen as-verbindingen, maar één wil ik er hier vermelden: Aristoteles, de naam die het vaakst wordt genoemd in De compositie van de wereld en waarmee het boek ook opent. Mulisch en Claus waren in 1968 samen een week te gast in Abdij Sion te Deventer. Op de lp Schrijvers voor Vietnam is behalve Mulisch ook Abram de Swaan te beluisteren. De uitgeverij van de Engelse vertaling van Het stenen bruidsbed heet Abelard-Schuman. De Chinese vertaling van De aanslag heet Ansha.
De Portugese vertaling van De aanslag heet O assalto. De Duitse vertaling van De pupil heet Augenstern. De uitgeverij van de Franse vertalingen van De pupil en De Elementen heet Actes Sud. Aafke Steenhuis interviewde Mulisch voor De Groene Amsterdammer. (9 juli 1980)
Het Boek werd gedrukt door Arno Soyer van Thieme (Amsterdam) op een Heidelbergpers. De foto van Eichman in De zaak 40/61 wordt gehalveerd: m.a.w. het portret is op een denkbeeldige lijn door het midden van het vlak van de foto gesneden, i.e. op de as. De eerste twee teckels van Mulisch heetten respectievelijk Anastasia en Schloempie. (Even los van de as: de teckel van Tornow in de brieven van Eva Braun in Siegfried heet Schlumpi. Voor zover ik kan nagaan, is deze naam niet historisch; deze hond is door Mulisch kennelijk naar zijn eigen teckel uit de oorlog vernoemd. Schlumpi is overigens vrijwel een anagram van Mulisch). In Soep lepelen met een vork trekt Mulisch ten strijde tegen de Aksiegroep Spellingsvereenvaudiging. Mulisch noemde zichzelf vaak een ‘alchemistische’ schrijver. Mulisch maakt in de zomer van 1967 zijn eerste reis naar Cuba en doet verslag van de eerste conferentie van de Organización Latinoaméricana de Solidaridad (OLAS) in Het
woord bij de daad. Fotografe Astrid Sillem maakte een foto van Harry Mulisch, Sjoerdje Woudenberg en de teckel Julius van Preußen, terwijl beeldhouwer Lancelot Samson aan het gelauwerde hoofd van Mulisch werkt. (september 1991) Ik ken geen vindplaatsen van arsenicum (scheikundige notitie: As) in het werk van Mulisch, maar gezien de hoge giftigheidsgraad van de stof is deze ´betekenis´ van as een mooie bevestiging van de rol van de dood en de vergankelijkheid in zijn werk. Eva Brauns brief van 20 april '45 in Mulisch' laatste roman Siegfried begint met een a en eindigt met een s. Het betreft hier een cruciale brief waarin Adi aan Eva toegeeft dat hij opdracht heeft gegeven Siggi te laten doden. Het oeuvre van Mulisch wordt vaak opgedeeld in vier perioden, te weten: 1952-1959
1959-1972 1972-1982 1982-2010 Ik heb geen enkel idee wat de waarde is van deze periodisering, maar mocht die groot zijn, dan zijn de volgende observaties misschien de moeite waard: De eerste periode vangt aan met archibald strohalm en eindigt met Het stenen bruidsbed De laatste periode vangt aan met De aanslag en eindigt met Siegfried De pottebakker in Mulisch' gelijknamige eerste reportage (op school op 2 november 1935) bakt o.a. een asbak. Hoofdpersoon Anton Steenwijk in De Aanslag is anesthesist, zijn eerste vrouw (Olga) is stewardess. Zijn tweede vrouw (Liesbeth) is studente. De eerste mens die Harry zag was Alice Schwarz, de laatste mens was Kitty Saal. In Het zwarte licht is Akelei beiaardier in de kerk van Splijtstra. Eén van de namen bij het monument Man voor vuurpeloton van Mari Andriesse bij de Haarlemmer Hout luidt Albert Scheepstra. Mulisch was op 7 maart 1945 getuige van de fusillade en noemt dit moment in Ik heb nooit iets met leeftijd gehad als antwoord op de vraag naar de gebeurtenis waarin voor hem de oorlog is gestold. (In het boek staat abusievelijk 1944.) Scheepstra ligt begraven op de Erebegraafplaats van Bloemendaal, waar ook Hannie Schaft begraven ligt, de verzetsvrouw op wie Truus Coster uit De aanslag is gebaseerd. Mulisch’ vader had een nachtmerrie over Arras ten tijde van de slag bij Stalingrad. In De mythische formule noemt Mulisch Arnold Schönberg (weliswaar zonder voornaam) als diegene die Wagner gezond heeft gebruikt, in tegenstelling tot Hitler. Mulisch kon woorden en dus ook namen feilloos omgekeerd uitspreken. Hij refereert er zelf aan in Mijn getijdenboek. Onlangs zag ik dat het ook ter sprake komt in een interview met Adriaan van Dis waarin Mulisch de naam van zijn moeder op verzoek van Van Dis omgekeerd uitspreekt. Hij begint bij de laatste klank van de achternaam. Voor Joris Sytzema in De verteller geldt dat hij een as-verbinding oplevert als je zijn naam omgekeerd uitspreekt. Ik heb geen andere voorbeelden gevonden. Als je bij dit ‘spel’ eerst de voor- en dan de achternaam omdraait, is de opbrengst groter. Ik kom dan tot het volgende rijtje: Dochter Anna Mulisch
Dochter Frieda Mulisch Grootmoeder Berta Putz Ada Brons uit De ontdekking van de hemel Reina Prinsen Geerligs – naar wie de prijs is genoemd die Mulisch ontving voor Archibald
Strohalm Sandra Dumas die de rol van Sylvia speelt in de verfilming van Twee vrouwen De schrijver A.L. Snijders liet zich vele malen opvallend kritisch uit over het werk van Mulisch, zowel mondeling als schriftelijk. Mulisch hield zich bezig met kunst en wetenschap: artes en scientia. Mulisch was jarenlang een fervent pijproker (daarvoor rookte hij sigaretten) en creëerde daarmee een aanzienlijke hoeveelheid as. In 2003 stopte hij daarmee, hij zou daarna geen boek meer schrijven. Wellicht kon hij niet schrijven zonder as. Over de Tiergarten in Berlijn zegt Mulisch in Mijn getijdenboek: Als mijn schrijverschap ergens in de tijd een oorzaak is, dan ligt zij daar. De Tiergarten wordt door een aantal rechte lijnen verdeeld in stukken. Direct na de oorlog diende de zogenaamde oostwest-as een tijdje als start- en landingsbaan. In De sprong der paarden en de zoete zee wordt een omgekeerde Atlantismythe verteld: de Schoklandmythe. De door Mulisch gedroomde stad Gran (lees Opus Gran en zie Sporen van een droom) is in de eerste plaats een architectonische stad. Uit deze droom komt ook de fascinatie voort voor (het werk van) Albert Speer. Mulisch’ middelbare school, het E.C.L. te Haarlem, is gebouwd in de traditie van de Amsterdamse School. In Opus Gran zitten erg veel woorden waar as een bestanddeel van uitmaakt: In plaatsbepaling, regel 19: was In De ontdekking, regel 16: kompas, regel 17: was, regel 18: was was was In Eerste blik op de stad, regel 4: basalt In Zeer rijke getijden, regel 10: glas In Het feest, regel 4: masseurs, regel 8: terrassen In De verduistering, regel 7: kijkglas
In Aandenken, regel 2: was, regel 7: asfalt (In Het museum I, regel 6 duikt as zelf op) Romans met een en a in de eerste zin en een s in de laatste zin: archibald strohalm, Het zwarte licht, Het stenen bruidsbed, Twee vrouwen, De Aanslag, Hoogste tijd, De procedure, Siegfried.
Axel is Mulisch’ laatste toneelstuk, Siegfried is zijn laatste roman. In Mulisch’ dichtbundels zijn twee plekken waar de titels van opeenvolgende gedichten een as-verbinding vormen: Achterberg en Stockholms kinderliedje in Tegenlicht Aanzoek en Spel in Kind en kraai In Hoogste tijd zijn er zoon Arthur en moeder Stella, de jonge collega van Bouwmeester. In Zielespiegel, waarin Albert Speer overigens regelmatig wordt genoemd, schrijft Mulisch zelf iets over het woord ‘as’, op blz. 89. In het eerste hoofdstuk van Mulisch’ debuutroman Archibald Strohalm zit een ‘as’ verborgen in de poppenkast van Ouwe Opa. In het laatste hoofdstuk van zijn laatste roman Siegfried wekt een hartmassage Viktor Werker niet tot leven. In zijn essay Stan Laurel en Oliver Hardy noemt Mulisch dit duo de aardbeving en de sprinkhanenplaag. De ware naam van Laurel was overigens Arthur Stanley Jefferson. In het verhaal Keuring spelen de broers Ankersmit een rol. Mulisch’ eerste geliefde heette Ada Kat, hij trouwde met Sjoerdje Woudenberg. Albert Speer zat gevangen in de Spandau-gevangenis. Karin Korteweg en haar vader verslepen het lijk van Fake Ploeg niet naar het huis van de familie Aarts maar naar het huis van de familie Steenwijk. Mulisch was regelmatig te vinden aan het Leidseplein in Amsterdam, met name in Americain en in de Stadsschouwburg. In Oude lucht gaat Arnold naar de geconcludeerde tuin uit de droom van Merel – hij zal daar ongetwijfeld S.F. ontmoeten.
In Het theater, de brief en de waarheid maakt Herbert bij het acteren van zijn ineenstorting gebruik van de techniek van de Actor’s Studio. In de bundel Hard gelach (De Bezige Bij, 1952) staat een kort verhaaltje van Mulisch, getiteld Vaders en toverballen. In dat verhaaltje sterft een jongen doordat (een door hem gefantaseerde) toverbal zijn luchtpijp afsluit. (mooi is dat: dat afsluiten een as vormt, as is immers altijd de afsluiting van iets of iemand.) In dezelfde bundel, die is samengesteld door Simon Carmiggelt, staat ook een verhaaltje met Annie M. G. Schmidt. Zie hier een link naar een foto van Harry Mulisch en Annie M. G. Schmidt samen, op het Boekenbal van 1961. Ze liggen nu beiden op Zorgvlied. http://beeldbank.amsterdam.nl/beeldbank/weergave/record/?id=030026001189 Toen Mulisch overleed, zaten er in het fonds van De Bezige Bij drie auteurs van wie de naam een as-verbinding vormt: Alfred Schaffer, Allard Schröder en Ali Smith. De twee belangrijkste Nederlandse steden in werk en leven van Mulisch zijn Amsterdam en Haarlem. Hun rivieren heten respectievelijk de Amstel en het Spaarne. De twee belangrijkste vrouwen uit de geschiedenis van de 2de w.o. in Nederland zijn Anne Frank en Hannie Schaft. Voornaam Anne en achternaam Schaft vormen een asverbinding. Mulisch gaf een lezing over Anne Frank, getiteld Het meisje en de dood. Truus Coster in De Aanslag is gebaseerd op Hannie Schaft. In Cherry Duyns’ Sporen van een droom refereert Mulisch aan zijn gesprek met Albert Speer. Na enkele citaten uit dat gesprek over de grote straat in Berlijn, stelt Mulisch: dat
zou die geweldige Achse zijn, terwijl Unter den Linden…ja, dat is een heel klein straatje. Of Mulisch deze benaming voor de grote straat van Speer heeft overgenomen of zelf heeft bedacht, valt niet op te maken uit het fragment. Mooi dat het Duitse woord voor as zelf een as oplevert. Ook fraai is dat deze as zo dicht zit op Mulisch' Gran-droom. Het fragment uit het gesprek met Speer waaraan wordt gerefereerd door Mulisch staat op blz. 167 van De toekomst van gisteren. In De zaak 40/61 schrijft Mulisch: 'Als niet Adolf Hitler maar Albert Schweitzer rijkskanselier was geweest en Eichmann het bevel had gekregen om alle zieke negers naar moderne hospitalen te vervoeren, dan had hij het zonder mankeren uitgevoerd – hij is niet zozeer een misdadiger, als wel tot alles in staat’. Zou de Quintessens uit De Elementen het 'element' AS kunnen zijn? Behalve het 5de element is de Quintessens immers ook 'de kern van de zaak', 'daar waar iets om draait' de as dus.
In Bericht aan de rattenkoning beschrijft Mulisch de Provobeweging op het Amsterdamse Spui. Men neme de chronologische lijst van de werken van Mulisch en verwijdere de lidwoorden aan het begin van de titels. Zet nu de eerste letters van de titels op een rij. In de reeks letters die dan ontstaat, vormen zich slechts een paar kleine woorden, waarvan as er één is - gevormd door de a van aanslag (1982) en de s van symmetrie en andere verhalen (1982). Mulisch noemt zijn moeder Alice in Mijn getijdenboek: de Sfinx. Mulisch woonde tijdens de tweede wereldoorlog op 2 adressen: aan de Anna van Burenlaan (in Haarlem) en aan de Spaarnzichtlaan (Heemstede). Op de jubileumfoto van De Bezige Bij van 15 mei 1969 staat Harry Mulisch samen met vele anderen, waaronder twee vrouwen die een as-verbinding vormen: Aleid Schot en Antie Sellevis. De eerste redacteur van Mulisch bij De Bezige Bij was Adriaan Morriën, de laatste was Suzanne Holtzer. Mulisch ontving de Prijs der Nederlandse Letteren uit handen van Z.M. Koning der Belgen Albert II. De familienaam van Koning Albert is van Saksen-Coburg en Gotha. Als er iets geldt voor de kamer in De kamer is dat hij door de verteller als anders dan alle andere kamers wordt ervaren. De kamer blijkt zijn sterfkamer. Sofia Brons uit De ontdekking van de hemel heette eerst Selma, zo blijkt uit aantekeningen in Logboek op 22 februari 1991. Dat ook in die eerdere versie haar naam met een S begint, komt natuurlijk doordat zij een as-verbinding vormt met haar dochter Ada. In Logboek wordt Annabel Six genoemd. Zij is de echtgenote van Jan Six. Samen geven zij Mulisch en anderen een rondleiding door het Sixhuis op 10 februari 1992. Het laatste personage dat wordt geïntroduceerd in De tijd zelf heet Alisa. In de laatste zin van het laatste dagboekfragment in De tijd zelf staat een as-verbinding: a.s. (= archibald strohalm) Jan Aler en Frits Staal kregen ruzie over de vraag of Mulisch - die geen eindexamen heeft gedaan - mocht komen studeren aan de UvA. (bron: Een schedel is groter dan het heelal) Aristotelian Society in Anekdoten rondom de dood.
De vader van Adolf Hitler, Alois Hitler, werd in 1837 geboren als de onwettige zoon van Maria Anna Schicklgruber en kreeg de naam van zijn moeder. Hij heette tot 1877 Alois Schicklgruber. In 1877 werd zijn achternaam gewijzigd naar Hitler, een variant van Hiedler, de achternaam van de man met wie zijn moeder trouwde toen Alois vijf jaar oud was. Had hij dit niet gedaan, dan had Adolf Hitler dus Adolf Schicklgruber geheten. Op blz. 212 van De Aanslag valt Antons oog op een tafelaansteker in de vorm van een dobbelsteen, een verwijzing naar de dobbelsteen die Anton in zijn broekzak stopt op de avond van de aanslag. Een aansteker, zelf dus een asverbinding, is bovendien de bron van veel as. Tanchelijn uit het gelijknamige toneelstuk van Mulisch’ hand was een antisacerdotalist. Namen waarin de sequentie a s voorkomt: Asatya in De diamant, Anvaptas in De diamant, Saskia in De aanslag, Het echtpaar Sasserath in De pupil, Thomas in Twee vrouwen, Assurbabanipal in De verteller, Massuro in Wat gebeurde er met sergeant Massuro?, Asta in Vonk, Wassiljewitch in Tussen hamer en aambeeld, Koebaschef in Tussen hamer en aambeeld, Kasan in Tussen hamer en aambeeld (plaats), Maas in De terugkomst, Jeseas in Tussen sterven en begraven, Joziasse in De sprong der paarden en de zoete zee, Casimir in Het mirakel (Lichtvaardig), Del Casal in Quauhquauhtinchan in den vreemde, Dr. Asunción de Queiroz in Quauhquauhtinchan in den vreemde, Thomas Mann in ‘De dood van Thomas Mann’, Caspar in Paralipomena Orphica, Cassiopeia in Oude lucht, Pythagoras in Het beeld en de klok, Fassbinder in Het theater, de brief en de waarheid, Manasse in Tanchelijn, Iokaste in Oidipous Oidipous, Phorbas in Oidipous Oidipous, Xanthias in Oidipous Oidipous, Prexaspes in Volk en vaderliefde, Aspathines in Volk en vaderliefde, Gobryas in Volk en vaderliefde, Kaspar von Auersperg in Axel, Zacharias in Axel, Athanasius in Axel, Erasmus in Reconstructie, Castro in Het woord bij de daad, Organización Latinoaméricana de Solidaridad (OLAS) in Het woord bij de daad, Robert Jasper Grootveld in Bericht aan de rattenkoning, Tiresias in Het seksuele bolwerk, Picasso in Tegenlicht, Bash? in De taal is een ei, Casanova in De wijn is drinkbaar dankzij het glas, Sarrasani in De wijn is drinkbaar dankzij het glas. De eerste versie van De tijd zelf heet Astra. De Engelse vertaling van De aanslag heet The assault. De Portugese vertaling van De aanslag heet O assalto. De wijn is drinkbaar dankzij het glas. Wij uiten wat wij voelen, niet wat past. Teckel Anastasia, fotografe Astrid Sillem. Vader Mulisch had een nachtmerrie over Arras. Het Astatheater is een belangrijke lokatie in Mulisch’ favoriete kinderboek: De ongelofelijke avonturen van Bram Vingerling. Sandra Dumas speelde de rol van Sylvia in de verfilming van Twee vrouwen. Bastiaan in De aanslag. Thomas in Twee vrouwen. Nasser in Een doorn in het oog. Was Aeschylus de representant van de mythische periode, Sophocles vertegenwoordigt de overgang naar het psychologische stadium van de griekse cultuur. (Uit: Op weg naar de mythe)
Toen Mulisch Speer ontmoette, was dat een ontmoeting tussen een architect en een schrijver. Abraham en zijn leraar Shem (p.12 in De procedure) In het hebreeuws, dat in De ontdekking van de hemel en in De procedure een belangrijke rol speelt, zijn de letters a en s achtereenvolgens aleph: à en shin: ù . Nu is het bijzondere dat het woord ù à vuur betekent : de veroorzaker van as dus! De afwezige moeder is een terugkerend personage in het werk van Mulisch: Ada (in coma in De ontdekking van de hemel) en Sylvia (zij sterft samen met het kind in haar buik in Twee vrouwen) vormen binnen deze categorie een lugubere subcategorie. Zij hebben hun kind nooit gezien. De naam van de moeder van Quauhquauhtinchan in Quauhquauhtinchan in den vreemde, die sterft na diens geboorte, wordt niet vermeld. Aleksandr Solzjenitsyn in De compositie van de wereld In Het beeld en de klok springt op blz. 33/34 op een klein scherm een gestileerd vliegtuigje vooruit, een rode baan achterlatend die zich uitstrekt van Amsterdam tot Salzburg, tot Sarajewo. En even later van Amsterdam tot Sofia, tot Istanbul. In de numerologie is de cijferwaarde van de letters a en s identiek: 1. Ook de letter j heeft die waarde, zie hieronder. A=1 J = 10 = 1 + 0 = 1 S = 19 = 1 + 9 = 10 = 1 + 0 = 1 In Voer voor psychologen stelt Mulisch: Bram Vingerling is Hermes Trismegistus. De eerste maal dat hij Hermes ziet, is dat in Amsterdam, de tweede keer in Siena. Adler en Stekel in Het seksuele bolwerk De Algemene Studenten Vereniging Amsterdam (ASVA) in Bericht aan de rattenkoning Mulisch gebruikte enkele malen poëzie als motto voor een roman. Voor archibald strohalm citeert hij Achterberg, voor Hoogste tijd Shakespeare. In 1968 vloog Mulisch van Amsterdam naar Sofia t.g.v. het communistisch Wereldjeugdfestival. Ada Kat en Sjoerdje Woudenberg zijn ex-en van Mulisch. In Twee vrouwen is Alfred Boeken de ex van hoofdpersonage Laura Tinhuizen, in De Aanslag is Saskia de Graaf de ex
van hoofdpersonage Anton Steenwijk. Max in De ontdekking van de hemel heeft eerst een relatie met Ada, later met Sophia. Tenslotte zijn zij beiden ex-en van Max. De roman archibald strohalm in De aanslag (wordt niet bij naam genoemd) Augurken zijn net krokodillen, zegt Beumers in De aanslag. Zijn zin slaat terug op de hagedissen van Korteweg, die op hun beurt verwijzen naar salamanders, het alchemistische onsterfelijkheidssymbool (zie Frans Rovers: over De Aanslag). Krokodillen zijn een soort salamanders, waaruit volgt: augurken zijn net salamanders. In De elementen is Dick Bender art director. Hij wilde schrijver worden. Hij wordt as. Apollo Sauroktonos (Apollo als hagendissendoder) – verlangt net als Anton en meneer Korteweg opgenomen te worden in het eeuwige. (Frans de Rover, Over de aanslag, blz. 116) Zowel Het zwarte licht als De aanslag eindigt met een massale oploop, waarin de hoofdpersoon is beland, respectievelijk Maurits Akelei en Anton Steenwijk. Aurora en Sandra zijn beide dochter van een hoofdpersoon in het oeuvre. Aurora is de dochter van Viktor Werker in De procedure, Sandra is de dochter van Anton Steenwijk in De aanslag. Zoon Anton Steenwijk in De Aanslag wordt gespaard, zoon Siegfried Hitler in Siegfried wordt geofferd. In Volk en Vaderland heet de vrouw van generaal Otanes Artystonè, zijn bediende heet Sesames. In De brief in Tanchelijn wordt Augustinus geciteerd, die schrijft over Agar en Sara. In de bundel Oude lucht staan drie verhalen. In het eerste en derde verhaal begint de naam van de hoofdpersoon met een A.: In De Grens heet de vrouw die sterft door een auto-ongeluk A. F. Lichtbeeld-Da Polenta, in Oude lucht heet de man die overlijdt tijdens een vliegtuigongeluk Arnold. In het tussenliggende verhaal Symmetrie krijgt de hoofdpersoon geen naam. De A’s uit De Grens en Oude lucht zijn elkaars spiegelbeeld: ze sterven beiden tijdens een ongeluk. Symmetrie vervult de rol van spiegel. (In het verhaal duikt dan ook een spiegel op!)
archibald strohalm en Siegfried zijn niet alleen het eerste en het laatste boek van Mulisch, het zijn ook de eerste en laatste roman. In Hoogste tijd wordt het toneelstuk Noodweer opgevoerd door het Auteurstheater. Het stuk is geschreven door Leo Siderius.
Ashoka –een naam in De diamant Anita en de vrouwelijke Shiva in De diamant Als Amemti in De diamant valt, valt de Siddhartha mee en breekt in twee stukken. Een cruciale scène. Diamantklover Achtersanger in De diamant Hoofdpersoon in het verhaal De gezochte spiegel is Mulisch’ ‘tegenschrijver’ Alex Zwart. De achternaam verwijst duidelijk naar de achternaam van Mulisch’ moeder. Zo’n AZverbinding staat ook op het monument in De aanslag: A. van der Zon. Archibald en Shéhérazade in archibald strohalm In archibald strohalm ontmoeten auteur Archibald Strohalm en schilder Boris Bronislaw elkaar in een kroeg. Bronislaw werkt aan een kruiswoordpuzzel in een krant. Strohalm helpt hem aan de woorden a-u-t-e-u-r en s-a-t-a-n. Het Amerikaanse bombardement op Dresden (waar Norman Corinth in Het stenen bruidsbed aan meedeed) vond plaats op een Aswoensdag. Alfred en Sylvia in Twee vrouwen zijn niet alleen allebei ex-en van Laura maar delen ook het bed met elkaar. Zo vormen ze een dubbele asverbinding. Het debuut van Alex Zwart, de schrijver in De gezochte spiegel, is de roman Arthur. Zijn laatste verhaal heet De gezochte spiegel. Op een dag bezit Anton Steenwijk in De aanslag vier huizen (een verwijzing naar de vier huizen in Haarlem, neem ik aan). Naast een boerderij in Gelderland heeft hij twee huizen in Amsterdam en een huis in een dorp in de buurt van Siena. Ankor is de hoofdpersoon in De stad in de zon. Adolf Hitler is in zekere zin de hoofdpersoon in Siegfried. Pastoor van Antwerpen Saxbrath in Tanchelijn Een hoofdstuk in Wenken heet Aardbevingen en Starfall.
Oidipous Oidipous is geschreven voor Alice en K.V.K + en geschreven naar Sofokles. Mulisch schreef vele boeken waarin de tweede wereldoorlog een grote rol speelt: De aanslag en Siegfried zijn daarvan de bekendste.
Augustinerstrasse (Siegfried, p.71) Onno meldt in De ontdekking van de hemel de stenen tafelen bij de douane aan als kunstwerk van Anselm Buchwald. Een as is een noot die een halve toon lager is dan een a. (sluit mooi aan op de octaviteitstheorie in De compositie van de wereld.) Anesthesist Steenwijk in De aanslag en De ontdekking van de wereld In Het zwarte licht is hoofdpersoon Maurits Akelei stadsbeiaardier. Anton en Schulz in De aanslag. (Schulz is weliswaar de achternaam, het is ook de enige naam die we van hem leren kennen.) Als Anton met dochter Sandra Haarlem bezoekt, ontmoet hij de bewoners van het huis dat staat op de plek van zijn ouderlijk huis: het echtpaar Stommel. De favoriete componist van Anton is Schumann. Meer belangrijke elementen in De aanslag die beginnen met een s: de salamander, de symbolon, de Schmalz (die hij op zijn boterham krijgt van Schulz) , Stambul (sigarettenmerk van hoge Duitse militair in Amsterdam), Signal (tijdschrift dat Anton leest als hij wacht op zijn oom), Sjarov heeft de regie van Tsjechov’s Kersentuin. In de scène met Fake Ploeg: steen, spiegel, Stravinsky. De Stone of Scone in de Westminster Abbey, de sextant van Anton, Strangers in the night, sterrenkundige, Anton koopt een huis in de buurt van Siena, het souterrain van Takes, de salamanders van Beumer, soms liggend in de vorm van een s, de Spitfire die de colonne van Haarlem naar Amsterdam beschiet. De verzetsman wiens begrafenis de ontmoeting tussen Anton en Cor Takes inluidt, heet Sjoerd. Alfred in Twee vrouwen is de moordenaar, Siegfried in Siegfried is de vermoorde. Decorbouwer Aronds en toneelschrijver Siderius in Hoogste tijd Anakreon en Sappho in De verteller Ada (in De ontdekking van de hemel) en Saskia (in De Aanslag) zijn beiden eerste geliefde van een hoofdpersoon. In de een na laatste alinea van De aanslag klinkt een angstschreeuw. Theatergezelschap Aan de stroom maakte een toneelstuk van De Aanslag. Op blz. 126 van Siegfried vergelijkt Hitler zijn relatie met Siegfried met die tussen Caesar en Augustus. In Twee vrouwen sterft Sylvia met een kind in haar buik dat zij bij geboorte Thomas wilde noemen.
Het motto van Mulisch’ eerste roman is van Achterberg, het motto van zijn eerste dichtbundel is van Shakespeare: symbolen worden tot cymbalen in de ure des doods Gerrit Achterberg lSoft you, now! The fair Ophelia: - Nymph, in thy orisons Be all my sins remembered. William Shakespeare (Achterberg kan ook verbonden worden met Homerus (auteur motto Het stenen bruidsbed), Sappho (auteur motto Twee vrouwen) , Shakespeare (auteur motto Hoogste tijd), Satie (auteur motto Axel), Heraclitus (auteur motto’s Bij gelegenheid, Het woord bij de daad en De compositie van de wereld) en met Schlegel (auteur motto De toekomst van gisteren). En ten slotte met Hesiodos (auteur motto De tijd zelf). Dochter Anna en moeder Sjoerdje Slotzin Voorval: ‘Allicht’, zei hij. ‘Stel je voor.’ Akelei en de spin in Het zwarte licht Mulisch noemde zijn verhaal De terugkomst een achterspelling. Jan Hein Donner stelt in Mulisch, naar ik veronderstel in het hoofdstuk over archibald strohalm over de vrouw van Boris Bronislaw: Haar zwangerschap zijn de negen maanden van strohalm’s ondergang. Er is een aardige parallel te trekken met de ondergang van Nietsche en de zwangerschap van de moeder van Hitler, binnen de theorie van Rudolf Herter in Siegfried. Atossa en Smerdis in Volk en vaderliefde. Stervende/dode vrouwen: Ada in De ontdekking van de hemel, Sara in Axel, Aurora in De procedure, Sylvia in Twee vrouwen, A. F. Lichtbeeld – Da Polenta in De Grens, Afiena Isabella Smit in Paralipomena Orphica, Anne Frank in Het meisje en de dood. In Twee vrouwen stelt Laura Sylvia voor aan Andrej Roebljov. Alesia Splijtstra in Twee vrouwen Mulisch maakte deel uit van het Actiecomité Schrijversprotest. Asta en Sonja zijn beide vriendinnen van Helm in Vonk.
In Twee vrouwen doodt Alfred Sylvia. In Siegfried doodt Adolf Siegfried. (hij laat de moord uitvoeren door Falk) In Axel neemt Axel Sara mee de dood in. (en omgekeerd) In Axel betreden zuster Aloyse en Sara samen het toneel. Atossa en Smerdis zijn broer en zus in Volk en vaderliefde. Artystonè en Sara zijn beiden geliefde van een hoofdpersoon in een toneelstuk, respectievelijk van Otanes in Volk en vaderliefde en Axel in Axel. Axel von Auersperg in Axel en Archibald Strohalm in archibald strohalm verdwijnen beiden in de aarde. In de documentaire Gran vn Cherry Duyns met Mulisch in de hoofdrol spelen de Acropolis en de Sfinx beide een belangrijke bijrol. In De procedure heeft Aurora drie melkooms, één van hen heet Sjoerd. Artystonè en Saskia zijn beiden gehuwd met een hoofdpersoon, respectievelijk Otanes in Volk en vaderliefde en Anton in De aanslag. Ada en Saskia zijn beide ex-geliefde van een hoofdpersoon in een roman: van Max in De ontdekking van de hemel en van Anton in De aanslag. Ook Alfred in Twee vrouwen en Astrid in De procedure kunnen zo verbonden worden met Saskia. Sonja in Vonk kan zo verbonden worden met Ada, Alfred en Astrid. Twee ex-geliefden van Harry heten Ada en Sjoerdje. Twee vermoorde kinderen in zijn werk: Anne Frank in De dood en het meisje en Siegfried Hitler in Siegfried. De hoofdpersoon in Axel is Axel von Auersperg, het motto is van Erik Satie. Eva Braun speelt een belangrijke rol in Siegfried. Haar geliefde heet Adolf, een van haar teckels heet Stasi. Axel von Auersperg in Axel en Archibald Strohalm in archibald strohalm verdwijnen in de aarde. Archibald in archibald strohalm en Sara in Axel verdwijnen in de aarde. De rollen van Alfred en Sylvia in de film Twee vrouwen worden vertolkt door Anthony Perkins en Sandra Dumas. Van Andel, de hoofdpersoon in het verhaal Chantage op het leven, kan verbonden worden met de hoofdpersonen Archibald Strohalm en Anton Steenwijk.
Toen Mulisch zijn ouderlijk huis verliet, verhuisde hij van de Anna van Burenlaan in Heemstede naar het Staten Bolwerk in Haarlem. Mulisch vernoemde zijn eerste dochter naar Anna, dochter van de door hem bewonderde Sigmund Freud. Anatole en Stéphane Mallarmé. Mulisch vertaalde enige gedichten die de Franse dichter voor zijn dode zoontje maakte. Het gegeven van de dode zoon speelt een rol bij de aanzet tot het schrijven van een werk met als werktitel Het literaire offer, dat uiteindelijk resulteerde in de onvoltooide novelle De tijd zelf. Harry’s (eerste) dochter heet Anna, de dochter van Anton in De aanslag heet Sandra. Harry Mulisch, door Aleid Slingerland, 1976, in de collectie schrijversportretten van het Letterkundig Museum: HM-VERBINDINGEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Hein Massuro in Wat gebeurde er met sergeant Massuro? Herbert en Magda uit Het theater de brief en de waarheid Heumakers en Mathijsen: zijn bezig zijn met de nalatenschap Hans van Mierlo, vriend en lid van de Herenclub Harry’s (enige) zoon heet Menzo. Mulisch was in 1946 geobsedeerd door het werk van kunstschilder Han van Meegeren. H. Michael is de zakelijk leider van het Auteurstheater in Hoogste tijd. In Oneindelijke aankomst heet de hoofdpersoon Harry Mulisch. Hitler en Mussolini vormen een hm-verbinding: zij veroorzaakten de Tweede Wereldoorlog (die Mulisch volgens eigen zeggen is) en voerden beiden een asmogendheid aan. Herter is Mulisch in Siegfried. Een van Mulisch’ verhalenbundels heet Het Mirakel. Rudolf Herter wordt in Siegfried vrijwel uitsluitend Herter genoemd. Zijn zoon heet Marnix en zijn assistente heet Maria. Een scène met de inmiddels overleden Herter en Maria die zijn stem op een bandje beluistert, vormt het slotakkoord van de roman en daarmee van het oeuvre.
Harry Möbius is een personage in De pupil. In de dichtbundel Egyptisch staat een gedichtencyclus met de naam Het Museum. De naam van de geboortestad van Mulisch begint met een h en eindigt op een m: Haarlem. In de bundel De wijn is drinkbaar dankzij het glas volgen de gedichten Hinkelbaan en Modern landleven elkaar op. Herbert en Merel in Oude lucht Harry en Mathilde in De pupil. Dat wil zeggen: als in deze novelle de ik-figuur samenvalt met de schrijver, wat door de achterflaptekst gesuggereerd wordt: In zijn zestigste
levensjaar haalt de schrijver een jeugdherinnering op – H.R. Mahler, Herbert Marcuse, H. Minkowski en Harry Mulisch in De compositie van de
wereld Mulisch schreef De ontdekking van de hemel en hij werkte aan De ontdekking van Moskou. Herbert Marcuse in Het seksuele bolwerk Mulisch’ afsplitsingen Holdert en Marius in De toekomst van gisteren De Hamer der Mensheid in Egyptisch (gedicht: Het feest)
Woorden woorden woorden is gebaseerd op de beroemde Hamletmonoloog to be or not to be. Onno verlaat Helga als hij opgaat in zijn vriendschap met Max. In de openingspassage van archibald strohalm wordt Archibald Strohalm geïntroduceerd, in het sluitstuk van Siegfried vinden we de inmiddels overleden Herter (Rudolf Herter wordt in Siegfried vrijwel uitsluitend Herter genoemd.) en Maria, die zijn stem op een bandje beluistert. Het oeuvre begint dus met een as- en eindigt met een hm-verbinding. De eerste studie heet Manifesten, de laatste heet Het zevende land. Harry Mulisch droeg zijn lezing Het licht op aan zijn vriend Marcel van Dam. Suzanne Holtzer was bij De bezige bij de redacteur van Mulisch. Harry Mulisch’ werk werd uitvoerig geanalyseerd door letterkundige Marita Mathijsen.
Jeroen Henneman maakte tekeningen bij de gedichten van Mulisch in de bundel Opus Gran. Mathijs van Heijningen regisseerde de verfilming van Mulisch’ roman Twee vrouwen. Henk Hofland was een vriend van Mulisch. Harry Mulisch’ alter ego in De ontdekking van de hemel heet Max Delius.
h = m (De procedure, p. 118) Het verhaal Vaders en toverballen werd gepubliceerd in de bundel Hard Gelach en het tijdschrift Mandril. Dan Hartman bezoekt samen met Mulisch in 1993 de radiotelescoop en de Synthese Radio Telescoop in Westerbork. In De ontdekking van de hemel trouwt Onno met Ada. Hij bedrijft de liefde ook met Helga en María. Eén van de componisten waarmee Harry Mulisch de opera Reconstructie maakte, is Misha Mengelberg. In De ontdekking van de hemel wordt Auschwitz een ‘heilig mysterie’ genoemd. Hein Donner en zijn dochter Marian. Harry werkte kort na de tweede wereldoorlog aan een toneelstuk over Mitja, de zoon van Raspoetin. Harry schrijft in Paniek der onschuld over een standbeeld, gemaakt door Mari Andriessen. Hotel Minos Beach in De elementen Heere Heeresma was jarenlang de buurman van Mulisch op de Leidsekade in Amsterdam. De namen van de zes kinderen van Magda Goebbels beginnen met alle met een H. Magda en haar kinderen figureren in de dagboekfragmenten van Eva Braun aan het slot van Siegfried. Harry Mulisch werd geschilderd door Mieke Dillo. De rol van Erasmus in Reconstructie werd gespeeld door Henk Molenberg. In het televisiespel Volk en vaderliefde speelde Hidde Maas de rol van Smerdis.
De dichtregels die in De aanslag worden toegeschreven aan de overleden Sjoerd zijn van H. M. van Randwijk. Harry's alter ego in De tijd zelf heet Melchior. Andere hoofdpersonages met een M zijn Maurits in Het zwarte licht en Max in De ontdekking van de hemel. HET GETAL 8 IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Een kwartslag gedraaid is een 8 een lemniscaat, het symbool van de oneindigheid. Het beeld en de klok eindigt met een lemniscaat. (nadat het beeld heeft gezien dat de schaduw van de meester die van zijn moeder is.) In hetzelfde boek wordt de pentagon besproken met haar stompe hoeken van 108 graden. Een octaaf bestaat uit 8 noten. De octaaf staat centraal in De compositie van de wereld. Harry Mulisch' eeuwige leeftijd is volgens eigen zeggen 17: 1 + 7 = 8. Belangrijke ‘Mulischnamen’ van 8 letters: Schwartz, Strohalm, Oidipous en Eichmann (en met enige goede wil ook Steenwijk en Mathijsen). Eva Braun telt mee als je de letters van haar voor- en achternaam bij elkaar optelt. In Hoogste tijd draagt regisseur Vogel een t-shirt met een 8 erop op de dag van de generale repetitie. Een schaakbord heeft 8 maal 8 vakjes; Mulisch’ aartsvriend Jan Hein Donner was schaakgrootmeester. Mulisch schreef 8 theaterstukken. (incl. Reconstructie) Mulisch schreef 8 dichtbundels. (excl. het bibliofiele Kind en kraai) Mulisch stierf op 83-jarige leeftijd. Moeder Alice Schwarz stierf op 87-jarige leeftijd.
De ontdekking van de hemel heeft 8 maal 8 plus 1 hoofdstukken. Als alle cijfers van Mulisch’ geboorte- en sterfdatum bij elkaar worden opgeteld (en de cijfers van het dan ontstane getal worden ook weer opgeteld) is de uitkomst 8. (2+9+7+1+9+2+7+3+0+1+0+2+0+1+0 = 44 = 4 + 4 = 8) De sterfdatum van Adolf Hitler vormt een 8. (30-04-1945 = 3 + 4 + 1 = 8) Dit doortellen waarbij de einduitkomst 8 is komt ook voor in De ontdekking van de hemel (p. 455) waar Proctor aan Quist laat zien dat in het Hebreeuws het getal van God 8 is (want 26 = 2 + 6 = 8)
Het Hebreeuws, dat niet alleen in De ontdekking van de hemel maar ook in De procedure een rol speelt, heeft een alfabet dat bestaat uit een aantal series, waarvan de eerste serie bestaat uit 8 letters. In Voorval ziet de ingenieur dat een zandloper een driedimensionale 8 is. In de dichtbundel Egyptisch staan twee gedichtencycli van 8 gedichten: de eerste reeks van Opus Gran en de derde reeks van Het uur van de urn. De eerste en laatste letter van de naam Harry Mulisch is een h, de 8ste letter van het alfabet. (Deze ‘dubbele’ h komen we ook tegen in de namen archibald strohalm (archibald strohalm), de Siddhartha (De diamant),Wilhelm Reich (Het sexuele bolwerk), Alphonse Sasserath en Mathilde Sasserath (De pupil), Hella Viebahn (Het stenen bruidsbed), H. Michael (Hoogste tijd), moeder Schwarz/vader Mulisch.) De eerste reeks in Tegenlicht bestaat uit 8 gedichten. (de cursieve inleiding niet meegerekend) In De ontdekking van de hemel (op p. 455) legt Proctor aan Quist uit dat in het hebreeuws het getal van God 8 is (want 26 = 2 + 6 = 8) In de Kaballa speelt dat doortellen 'in' een getal een belangrijke rol. Het hebreeuws heeft een alfabet dat bestaat uit een aantal series, waarvan de eerste serie bestaat uit 8 letters. De titel van het debuut Archibald Strohalm telt 17 letters - het boek is uitgegeven in 1952. Beide getallen komen 'doorgeteld' uit op 8. Tel je de letters van de laatste roman Siegfried er bij op, dan blijft het een 8. Er zijn 8 titels in het oeuvre van Mulisch waarin de naam van een persoon voorkomt:
archibald strohalm Siegfried Paralipomena Orphica Tanchelijn Oidipous Oidipous Axel
Over de affaire Padilla De zuilen van Hercules In het gedicht Pleitrede in de bundel Egyptisch staat: Al zocht ik het achtste Niet alleen Harry Mulisch’ eeuwige leeftijd is 17, ook die van Peter Steenwijk; 17 = 1 + 7 = 8 Het jaartal waarin de huls uit het artikel in Natuur en Techniek (De aanslag, blz. 19) zal worden opgegraven is 6938 = 6 + 9 + 3 + 8 = 26 = 2 + 6 = 8 Rudolf Herter legt in Siegfried een verband tussen de verwekking van Hitler en het krankzinnig worden van Nietzsche. Het jaar waarin beide zaken plaatsvinden is 1888. Als de cijfers van de jaartallen van de 5 episodes in De aanslag worden op- en doorgeteld, komen we uit op 8. 1945 + 1952 + 1956 + 1966 + 1981 = 1 + 8 + 3 + 4 + 1 = 17 = 1 + 7 = 8 Mulisch’ graf op begraafplaats Zorgvlied maakt deel uit van een cirkel van 17 (1 + 7 = 8) graven. De hoofdpersoon in De ontdekking van de hemel is Quinten Quist. De Q is de 17de letter van het alfabet. Als hij zijn opdracht uitvoert, is hij 17 jaar oud. Zijn moeder Ada ligt 17 jaar in coma. In de toren in Voorval komen acht liften.
Het mirakel telt 17 (1+7 = 8) verhalen over de heer Tiennoppen. In Het zevende land noemt Mulisch de huisnummers van de zeven huizen waarin hij heeft gewoond: 16, 12, 23, 47, 2, 111, 112. Op- en doorgeteld komen we op 8 (7+3+5+2+2+3+4=35=3+5=8) Het nummer van de cel van Waranef in Tussen hamer een aambeeld is 44 (=8). De interviewbundel De mythische formule bevat interviews daterend van 1951 en 1981: de getallen op- en doorgeteld komen uit op een 8. Als Quinten in De ontdekking van de hemel ten hemel vaart, ziet hij de binnenkant van de koepel: een netwerk van ontelbare, in elkaar gevlochten cijfers 8. ‘Allemachtig achtentachtig!’ (De ontdekking van de hemel, p. 851) De Koude Oorlog speelt een grote rol in diverse werken en duurde 44 (4+4=8) jaar.
De aanslag in De aanslag vindt plaats rond acht uur. In Opus Gran reist Mulisch naar de geboorteplaats van zijn schrijverschap. De titel bestaat dan ook uit 8 letters. Alleen De vogels en Het licht tellen evenveel letters. In de documentaire Gran, sporen van een droom noemt Mulisch Opus Gran het geheime laboratorium. Toen Mulisch overleed, waren 8 van zijn werken verfilmd: Opus Gran (documentaire), Twee vrouwen (speelfilm), De aanslag (speelfilm), Hoogste tijd (speelfilm), De ontdekking van de hemel (speelfilm), De kamer (korte film), De grens (korte film), Volk en vaderliefde (tv-spel). In De verteller speelt een aantal getallen een rol die op- en doorgeteld een 8 zijn: 3628799 en 4576301872. Mulisch overleed in oktober. (oorspronkelijk de 8ste maand) De titel van het toneelstuk Oidipous Oidipous heeft 2 maal 8 letters: 8 8. De leeftijd van Teiresias in het stuk is 88. Zoals er een zwangerschap zit tussen de instorting van Nietsche en de geboorte van Hitler (betoog Herter in Siegfried), zo zit er ook een zwangerschap tussen de aanslag van Von Stauffenberg op Hitler (20-07-1944) en de zelfmoord van Hitler (30/04/1945). Tellen we de data bij elkaar op, dan komen we uit op een 8. Mathilde Sasserath in De pupil is 88. Helm Quinten in Vonk en Max in De ontdekking van de hemel kunnen beiden worden beschouwd als alter ego van de auteur. Eén van de fragmenten van zomergast Mulisch was Symphonie nr. 8 van Anton Bruckner. (uitzending ZOMERGASTEN 30/07/1995) De cyclus Pleitrede is uit Egyptisch bestaat uit 8 gedichten. Deze gedichten bestaan alle 8 uit 7 regels. De eerste regel van het zevende gedicht luidt: De zeven kristallen Het Derde schrijven uit De procedure bevat 8 brieven aan Aurora. Verhalen in Het Mirakel met titels van 8 letters:
Voorrang Nachtval Klimming
Bij aanvang van Woorden, woorden, woorden staan tussen de gedichten van Shakespeare en Mulisch gedichten van 8 andere dichters: Rijcklof van Goens, Willem Bilderdijk, Hinlopen, Hendrik Tollens, L.A. Burgersdijk, Jacobus van Looy, Nico van Suchtelen en Bert Voeten. De titel van de dichtbundel Opus gran telt 8 letters, de bundel telt 17 (1+7=8) bladzijden tekst: 1 bladzijde inleiding en 16 pagina’s poëzie. De hoofdstukken in de tekst van de opera Reconstructie zijn gebaseerd op de 26 (2+6=8) letters van het alfabet. In Woorden, woorden, woorden vertaalt Mulisch Shakespeare’s beroemdste zin met: Zijn of niet zijn dat is de vraag. Een zin van 8 woorden. De dichtbundel Wat poëzie is telt 17 (1+7=8) gedichten. De gedichtencyclus God Ra Ra Ra (in de bundel Tegenlicht) telt 10 gedichten van 8 regels. Pal na Mulisch’ dood bracht De Bezige Bij van 8 werken een herdruk: Het stenen bruidsbed, Voer voor psychologen, De zaak 40/61, Twee vrouwen, De aanslag, De ontdekking van de hemel, De procedure en Siegfried. Julius Roos publiceerde Tres Fabellae, 3 in het Latijn vertaalde verhalen van Mulisch: De kamer en de eerste en de achtste ‘anekdote rondom de dood’. Met Siegfried kwam de bibliografie die achterin de boeken van Mulisch wordt afgedrukt op 71 (7 + 1 = 8) werken, als de verzamelbundels De gedichten, Alle verhalen en Theater niet worden meegeteld. In Tussen sterven en begraven verlaat Kommer het ouderlijk huis als hij 17 is. De titel De ontdekking van de hemel telt 8 lettergrepen. In de lezing Het meisje en de dood noemt Mulisch twee maal het aantal personages in het achterhuis: 8. (p. 82 en 86 in Aan het woord). Het essay Het ene bestaat uit 8 hoofdstukken. De lezing De opera van San Francisco bestaat uit 8 stukken: een inleiding en 7 ‘minuten’.
Wenken voor de jongste dag telt 8 alarmen. Oidipous Oidipous eindigt met een opsomming van 88 profetieën.
Mulisch publiceerde 62 (= 8) ‘verhalen’: 13 romans, 40 verhalen, 8 toneelstukken en Ik,
Bubanik De Tweede Wereldoorlog speelt in veel boeken van Mulisch een rol, een 8 boeken speelt ze de hoofdrol: Het stenen bruidsbed, De verteller, De aanslag, Siegfried, De zaak 40/61, De toekomst van gisteren, Wij uiten wat wij voelen, niet wat past en Op de drempel van de geschiedenis.
Mijn getijdenboek bestaat uit 8 delen: Inleiding, De oertijd, De eerste wereldoorlog, De twintiger jaren, De dertiger jaren, De tweede wereldoorlog, De ontijd, Noten. Mulisch debuteerde in boekvorm op 26-jarige leeftijd. De getallen van de initialen van Mulisch' vader zijn opgeteld een 8: K + V + K = 11 + 22 + 11 = 2 + 4 + 2 = 8 Fake Krist werd op 25.10.1944 ( = 8) gedood bij een aanslag. Deze gebeurtenis komt in gefictionaliseerde vorm terug in De aanslag. De aanslag vindt hier plaats in januari '45 op Fake Ploeg. Het bombardement op Dresden dat zo'n belangrijke rol heeft in Het stenen bruidsbed vond plaats in de nacht van 14.02.1945 ( = 8) Het Eichmann-proces waarover De zaak 40/61 handelt, vond plaats in 1961. (= 8)
Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, tijdens de Jongste Dag is een parodie op een aantal overheidspamfletten. Zowel de pamfletten als de parodie verschenen in 1961. (= 8) De onthulling van Het Lieverdje op het Spui, symbool van de Provobeweging waarover Mulisch Bericht aan de rattenkoning schreef, vond plaats op 10.09.1960 (= 8) TWEE VROUWEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Laura en Sylvia zijn geliefden in Twee vrouwen. Harry Mulisch heeft twee dochters het leven gegeven: Anna en Frieda Mulisch. Beide dochters hebben twee dochters. (bron: Een schedel is groter dan het heelal) Hij heeft met twee geliefden kinderen gekregen: Sjoerdje Woudenberg en Kitty Saal. Hij is door twee vrouwen grootgebracht: Alice Schwarz en Frieda Falk. De eerste mens die hij zag was Alice Schwarz, de laatste was Kitty Saal.
In De ontdekking van de hemel heeft Onno twee vrouwen (Ada en Helga) en Max ook (Ada en Sophia). In De aanslag is Anton eerst getrouwd met Saskia, later met Liesbeth. In het leven van Viktor Werker in De Procedure staan twee vrouwen centraal: zijn exvrouw Clara en hun gestorven dochter Aurora. In Siegfried spelen in het leven van Rudolf Herter twee vrouwen een belangrijke rol: Maria en Olga. In Voorval wordt de ingenieur verlaten door twee vrouwen: zijn dochter en zijn echtgenote. In Oidipous Oidipous zijn twee Antigone’s. In Vonk ligt Helm Quinten Velt in bed tussen een zekere Ellen en een zekere Sonja. In De knop hebben Adella en Keitz beiden twee (dezelfde) vrouwen: met de een zijn ze getrouwd, met de ander gaan ze vreemd. In De Grens figureren twee vrouwen: de overleden echtgenote van de schrijver van de brief en de ontvanger van de brief: De Koningin. (De schrijver woont overigens in Amstelveen en de Koningin in Soestdijk.) In Het theater, de brief en de waarheid spelen twee vrouwen een rol: Magda en Vera. Als Anton in De Aanslag tijdens een bezoek aan Cor Takes een foto ziet van Truus Coster, ziet hij in haar ogen de blik van zijn vrouw Saskia. Tijdens de demonstratie in De aanslag ontmoet Anton twee vrouwen: zijn dochter Sandra en zijn oude buurmeisje Karin. In Hoogste tijd spelen twee vrouwen een rol: Berta, de zus van hoofdpersoon Uli Bouwmeester, en zijn jonge collega Stella Middag. Siegfried in Siegfried heeft twee moeders: zijn biologische moeder is Eva Braun, hij wordt grootgebracht door Julia Falk en haar echtgenoot. Siegfried in Siegfried wordt grootgebracht door Julia Falk en haar echtgenoot. Mulisch werd zelf grotendeels grootgebracht door Frieda Falk. In De tijd zelf woont Melchior Post in huis met twee vrouwen: zijn oude moeder en huishoudster Paula.
In De verteller zijn twee vrouwen van belang, de moeders van Joris en Jesse: respectievelijk Mensje en Eitje. In De elementen maken twee vrouwen deel uit van het gezin dat op vakantie is op Kreta: moeder Regina en dochter Ida. In Volk en Vaderliefde zijn er de rollen van EERSTE WIJF en TWEEDE WIJF. Mulisch heeft – voor zover mij bekend – twee ex-vrouwen. Mulisch noemt het geschrevene zijn tweede moeder (Voer voor psychologen, p. 198/199) Anton in De Aanslag wordt grootgebracht door twee vrouwen (en twee mannen): zijn biologische moeder en zijn tante uit Amsterdam. Quinten in De ontdekking van de hemel heeft twee moeders: zijn biologische moeder is Ada Brons, hij wordt grootgebracht door Sophia en Max. In Quauhquauhtinchan in den vreemde sterft diens moeder bij zijn geboorte, Xquiq en zijn vrouw Zuruquia nemen hem in huis. (Hij wordt gezoogd door Sumac.) De afwezige moeder is een terugkerend personage in het werk van Mulisch: Ada (in coma in De ontdekking van de hemel) en Sylvia (zij sterft samen met het kind in haar buik in Twee vrouwen) vormen binnen deze categorie een lugubere subcategorie. Zij hebben hun kind nooit gezien. De naam van de moeder van Quauhquauhtinchan in Quauhquauhtinchan in den vreemde, die sterft na diens geboorte, wordt niet vermeld. In het gedicht De geboorte uit de bundel Egyptisch 'sterft er iets: de dochter, nu de moeder/Wordt geboren' (De barende vrouw is twee vrouwen in één: de stervende dochter en de moeder die geboren wordt.) Norman Corinths echtgenote in Het stenen bruidsbed is in Baltimore als hij in Dresden naar bed gaat met Hella. Als Viktor Werker in De procedure zijn ex-vrouw Clara afschriften stuurt van brieven die hij schreef aan hun doodgeboren dochtertje Aurora, richt hij in wezen aan twee vrouwen tegelijk. In De elementen ontmoet hoofdpersoon Dick Bender op de voorlaatste dag van de vakantie twee vrouwen: Ingeborg en Bibi von Habsburg. In De diamant breekt de Siddhartha in 2 delen. Een van die delen komt in handen van 2 vrouwen: achtereenvolgens prinses Kwan-yin en abdis. (Tenslotte verdwijnt dit deel van de diamant met een non onder de grond.)
In De sprong der paarden en de zoete zee gaan twee meisjes dood: Bessie en het meisje op het paard. In de schoklandmythe van Gnodde in De sprong der paarden en de zoete zee spelen twee vrouwen een rol: de godin Leia en de heks Foki. In Het zwarte licht ziet Akelei zich plotseling geplaatst tussen twee vrouwen: zijn hospita mevrouw Henkes en mevrouw Pollaards. Cor Takes in De aanslag is verliefd op Truus Coster en getrouwd met een andere vrouw. In Volk en vaderliefde zijn twee vrouwenrollen (naast eerste wijf en tweede wijf): Artystonè en Fatima, respectievelijk vrouw en dochter van generaal Otanes. Sophia in De ontdekking van de hemel ‘is’ twee vrouwen: een dag-Sophia en een nachtSophia. Ada Brons in De ontdekking van de hemel ‘is’ twee vrouwen: de vrouw voor en de vrouw na haar ongeluk, waarbij ze in een coma raakt. In De aanslag wordt Anton Steenwijk na de aanslag snel achter elkaar bij twee vrouwen weggetrokken: in de avond bij zijn moeder, in de nacht bij de vrouw in de cel. Anton Steenwijks eerste gezin in De aanslag bestaat naast zichzelf uit twee vrouwen: zijn vrouw Saskia en zijn dochter Sandra. In het stuk Oidipous Oidipous spelen twee vrouwen een rol in het leven van Oidipous: Antigone en Iokaste. In De gezochte spiegel spelen twee vrouwen een rol: in Leven en werk de moeder, in Het verhaal de vertrokken vriendin. In Het mirakel spelen naast enkele figuranten twee vrouwen een rol: de echtgenote en de moeder van de heer Tiennoppen. De laatste vooral in het verhaal Broeder Kanker. Van de Anekdoten rondom de dood gaan er twee over een vrouw: de zevende anekdote gaat over Elly en de achtste gaat over Frieda. In de achtste anekdote legt de verteller bovendien een verband tussen twee vrouwen. In Twee vrouwen verliest Laura Tinhuizen twee vrouwen: haar moeder en haar vriendin. In Het beeld en de klok is de meester kort in het gezelschap van twee vrouwen: zijn moeder en een buurvrouw van haar.
In het verhaal Chantage op het leven spelen voor de heer Van Andel 2 vrouwen een rol: zijn echtgenote (die hem verlaten heeft) en zijn hospita Gerda. Als Anton Karin Korteweg ontmoet in de demonstratie aan het slot van De Aanslag brengt hij de beelden van ‘twee’ vrouwen bij elkaar: die van het buurmeisje uit zijn herinnering en die van de dametje dat nu naast hem loopt. In het toneelstuk Bezoekuur hebben twee patiënten een vrouw. Het gezin van Herbert Althans in Het theater, de brief en de waarheid telt twee vrouwen: zijn vrouw Magda en zijn dochter Paula. In het oeuvre van Mulisch komen 2 vrouwelijke vertellers voor: Laura Tinhuizen in Twee vrouwen en Eva Braun in Siegfried. Deze twee vrouwen komen in nog iets overeen: van beiden wordt een kind vermoord, respectievelijk het ongeboren kind in de buik van Sylvia en Siegfried. In het 1ste hoofdstuk van Siegfried zit Herter met twee vrouwen in een taxi: met Maria en Thérèse. In Tussen hamer en aambeeld is Waranef getrouwd met Natalia en heeft hij een affaire met Katinka. In Het zwarte licht is Pollaards getrouwd maar verliefd op een andere vrouw: Alesia Splijtstra. In Oidipous Oidipous spelen twee vrouwen de hoofdrollen: Iokaste en Antigone. De brieven van Viktor aan zijn doodgeboren dochter in De procedure zijn in feite gericht aan twee vrouwen: aan Aurora en Clara. In De pupil bevinden zich binnen de huishouding van Madame Sasserath twee meisjes. TWEE MOEDERS IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Mulisch is door twee vrouwen grootgebracht: Alice Schwarz en Frieda Falk. Er komt in zijn werk een aantal personages voor met ‘twee moeders’. Siegfried in Siegfried heeft twee moeders: zijn biologische moeder is Eva Braun, hij wordt grootgebracht door Julia Falk en haar echtgenoot. Quinten in De ontdekking van de hemel heeft twee moeders: zijn biologische moeder is Ada Brons, hij wordt grootgebracht door Sophia en Max. Mulisch noemt het geschrevene een organisme van taal dat hem baart als een tweede moeder. (Voer voor psychologen, p. 198/199)
Anton in De Aanslag wordt grootgebracht door twee vrouwen (en hun echtgenoten): zijn biologische moeder en zijn tante uit Amsterdam. In De tijd zelf woont Melchior Post in huis met twee vrouwen: zijn biologische moeder en huishoudster Paula. Of Paula voor Post een tweedemoeder-rol vervult, is onduidelijk. Mulisch heeft twee vrouwen moeder gemaakt. Zijn beide dochters zijn moeder. In Quauhquauhtinchan in den vreemde sterft diens moeder bij zijn geboorte, Xquiq en zijn vrouw Zuruquia nemen hem in huis. (Hij wordt gezoogd door Sumac.) In De verteller zijn de twee vrouwelijke personages de moeders van de hoofdpersonages. In De procedure ‘deelt’ Viktor Werker zijn moeder met drie melkbroers. Als Max in De ontdekking van de hemel in Sophia ook een moederfiguur voor zichzelf zoekt (en niet alleen voor Quinten) dan is Sophia een tweede moeder voor hem. De legende van Oidipous duikt regelmatig op in Mulisch’ werk. Oidipous maakt zijn moeder nogmaals moeder. De afwezige moeder is een terugkerend personage in het werk van Mulisch: Ada (in coma in De ontdekking van de hemel) en Sylvia (zij sterft samen met het kind in haar buik in Twee vrouwen) vormen binnen deze categorie een lugubere subcategorie. Zij hebben hun kind nooit gezien. De naam van de moeder van Quauhquauhtinchan in Quauhquauhtinchan in den vreemde, die sterft na diens geboorte, wordt niet vermeld. De drie melkbroers van Victor Werker in De procedure hebben twee moeders: hun biologische moeder en hun melkmoeder. (De vrouwen van Viktor Werker in De procedure op een rijtje: Astrid, Bea, Clara.) Max Delius in De ontdekking van de hemel heeft een biologische moeder (Eva Weiss, van wie hij denkt dat ze is omgekomen in een concentratiekamp) en een pleegmoeder. In archibald strohalm is de moeder van de hoofdpersoon krankzinnig. Zijn zus Jutje vervult o.a. een moederrol voor hem. MS (of SM) -VERBINDINGEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Als Max in De ontdekking van de hemel in Sophia niet alleen voor Quinten een moederfiguur zoekt maar ook voor zichzelf (wat niet zo gek zou zijn, gezien zijn voorgeschiedenis), dan is het wellicht geen toeval dat haar naam met een s begint: Max =
Mulisch, Sophia = Schwarz. Je zou Max’ initiatief om samen met Sophia Quinten op te voeden kunnen beschouwen als een milde variant van het Oidipouscomplex, dat zo veelvuldig de revue passeert in Mulisch’ werk. In Wat gebeurde er met sergeant Massuro? begint de verzwaring van Massuro nadat Steiger zijn positie verlaten heeft. In De pupil wordt Harry (Mulisch, neem ik aan) door Mme. Sasserath verlaten nadat hij in de toekomst van zijn schrijverschap heeft gekeken. In Hoogste tijd: Stella Middag In Het zwarte licht: Meindert Splijtstra Mulisch en Speer in De toekomst van gisteren Sergeant Massuro in Wat gebeurde er met Sergeant Massuro?
Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap S.T. Meliuchin, Stanley Miller in De compositie van de wereld Matthijs de Schrijver in De Schrijver Mulisch is Shakespeare in Woorden woorden woorden Mimi Schipper is een personage in Hoogste tijd. Mulisch schreef Hoogste tijd. In deze roman heet de schrijver van het toneelstuk Siderius. En de schrijver van het stuk in het stuk heet Shakespeare. Sophocles schreef Oidipous, Mulisch schreef Oidipous Oidipous. In Bezoekuur klinkt muziek van Schubert en Mendelssohn.
De Aanslag: Harry Mulisch schreef de roman, Gerard Soeteman het scenario van de film. Kind en kraai werd naar het Duits vertaald door Siegfried Mrotzek Stupor Mundi in Opus Gran Harry Mulisch en Kitty Saal De Slag bij Marathon in Op de drempel van de geschiedenis
In Siegfried heet de zoon van Herter Marnix, de zoon van Hitler heet Siegfried. Lancelot Samsom maakte de bronzen kop met lauwerkrans van Mulisch. Peter Schat was een vriend van Mulisch. Stanley Miller in De compositie van de wereld. Pagina 441: Het klassieke experiment van
Miller, dat hij nog als student uitvoerde, is zonder twijfel de droom van elke jongen, die thuis op zolder aan scheikunde doet. (lees: de droom van Mulisch zelf). Het draait hier overigens om een experiment op het gebied van het ontstaan van leven, het onderzoeksterrein van Victor Werker in De procedure dus. Dr. Ernst Mach houdt een lezing in Symmetrie. Sonja Mus in Bezoekuur Stanley Miller in De procedure (p. 116) Mary Shelley in De procedure (p. 163) Het metafysisch solipsisme van Max Stirner, inspirator van de vader van Mulisch en inspirator van Max in De ontdekking van de hemel. Maarten Schmidt, Nederlands astronoom die de afstand van quasars ontdekte. Speelt een rol in de theorie van Max in De ontdekking van de hemel. Max bezoekt in De ontdekking van de hemel zijn pleegmoeder op in het verzorgingstehuis ‘Sancta Maria’. Mulisch bezocht vaak het San Marco plein in Venetië, het plein vormt op diverse plekken in het oeuvre het decor. Mary McCarthy zei dat Sjoerdje Woudenberg haar deed denken aan de fresco’s uit Siena. Stella in Hoogste tijd speelt Miranda. Mensje en Sytze in De verteller Sara de Maupers in Axel Eén van de hoofdstukken van Bericht aan de rattenkoning heet Sternstunde der Menschheit. Gerard Spong daagde Mulisch in het tv-programma De show van je leven uit om de Paus te ontmoeten.
Mulisch werd door Martin Simek geïnterviewd in diens programma Simek ontmoet! Mary McCarthy en Stephen Spender aan het slot van De toekomst van gisteren Mathilde Sasserath in De pupil Mulisch en het hoofdpersonage uit zijn eerste roman Archibald Strohalm Mulisch en het hoofdpersonage uit zijn bekendste roman Anton Steenwijk Laura Tinhuizen rijdt in Twee vrouwen van haar dode vriendin Sylvia naar haar dode mama. (die in de roman niet bij voornaam wordt genoemd.) Mimi Schipper in Hoogste tijd Saskia en Marjolein zijn beide ex van een hoofdpersonage in een roman: Saskia van Anton in De aanslag, Marjolein van Maurits in Het zwarte licht. In De ontdekking van de hemel neemt Max Ada mee op excursie naar de Sierra Maestra en 's nachts zwemmen ze samen in de Golf van Mexico. Daar wordt Quinten verwekt. Mulisch richtte in 1997 een tentoonstelling in in het Stedelijk Museum. AH (of HA)-VERBINDINGEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Moeder en zoon: Alice en Harry Tussen Hamer en Aambeeld - de novelle die net als het debuut Archibald Strohalm in 1952 verscheen Amsterdam en Haarlem – respectievelijk sterf- en geboorteplaats des schrijvers Alexander en Hella in Het stenen bruidsbed Akelei en zijn hospita mevrouw Henkes in Het zwarte licht Axel en zijn page Horst in Axel Een bekend citaat van Mulischkenner Frans de Rover luidt: Met De Aanslag en Hoogste tijd staat Mulisch op het toppunt van zijn schrijfkunst: literair lijkt hij alles te kunnen; nationale en internationale waardering vallen hem ten deel. Tegen de achtergrond van die comfortabele kunstenaarspositie ontstaat het werk na 1982, dat in veel opzichten 'virtuositeit' uitstraalt: Mulisch speelt een geraffineerd spel met zichzelf en met zijn oeuvre. Adolf Hitler in Siegfried en vele andere boeken van Mulisch
In Twee vrouwen leest Laura een boek met brieven van Abélard en Héloise. Helm Velt en Asta Soeren in Vonk Maurits Akelei en zijn hospita mevrouw Henkes in Het zwarte licht De laatste twee gedichten van Opus Gran heten Haar taal en Aandenken Hannah Arendt schreef net als Mulisch een boek over het proces Eichmann. Ook Abel Herzberg schreef over het proces. De roman MIM van Adrie van der Heijden is opgedragen aan Harry Mulisch. In De zaak 40/61 schreef Harry Mulisch over het proces tegen Adolf Eichman. Eichman werd opgehangen door Shalom Nagar. In het gesprek tussen Harry Mulisch en Albert Speer (gepubliceerd in De toekomst van gisteren) is er sprake van vier verbindingen: HM/AS/HA/MS Als Laura in Twee vrouwen verlaten is (of liever: denkt verlaten te zijn) door Sylvia leest zij één boek: de brieven van Abélard en Heloise. Samen krijgen zij een zoon, die zij Astrolabius noemen. Minister van Cultuur Hedy d’Ancona reikte het eerste exemplaar van De ontdekking van de hemel uit aan Mulisch. Arnold Heumakers publiceerde veel artikelen over het werk van Mulisch. Aan het slot van De knop drukt Adella op de knop en telt Hieronymus af tot het einde van de wereld. Apollo en Heraclitus bewonen de laatste alinea van Het zevende land. Mulisch had in Haarlem als jong auteur ontmoetingen met Anton Heyboer. Het favoriete kinderboek van Harry Mulisch was De ongelofelijke avonturen van Bram Vingerling. De volledige naam van de hoofdpersoon luidt: Abraham Jacobus Vingerling. Abraham en Henk in De ongelofelijke avonturen van Bram Vingerling. Harry Mulisch schreef in de jaren vijftig een nooit gepubliceerde autobiografische roman, getiteld Arthur. Onno in De ontdekking van de hemel heeft twee geliefden: Ada en Helga.
Quinten in De ontdekking van de hemel doet Themaat denken aan Antinous, de jonge geliefde van keizer Hadrianus. Mulisch vloog in augustus 1967 en in januari 1968 van Amsterdam naar Havana. Zijn ervaringen op Cuba beschreef hij in Het woord bij de daad. In Twee vrouwen wordt Laura verraden door twee mannen: als meisje door klasgenoot Henny, als vrouw door echtgenoot Alfred. Anton in De aanslag woont eerst in Haarlem, daarna in Amsterdam. Henk Aronds in Hoogste tijd Alexander von Humboldt in De verteller De aanslag in De aanslag vindt plaats in Haarlem. Anton Steenwijk woont eerst in Haarlem. In De elementen vergelijkt Dick in een door de verteller gefingeerd gesprek met Regina de Anything Goes met het Hemels Jeruzalem. De Hell’s Angel in Voorval. In De gezochte spiegel heet het alter ego van Harry Mulisch Alex Zwart. ‘Hermann’ is de taalkundig nauwelijks gerechtvaardigde vertaling van ‘Arminius’. (citaat uit De toekomst van gisteren, opgenomen in Zielespiegel) De laatste hoofdpersoon in een verhaal heet Herbert (in Het theater, de brief en de waarheid), de laatste hoofdpersoon in een toneelstuk heet Axel (in Axel). Herbert Althans in Het theater, de brief en de waarheid Herbert en zijn zoon Albert in Het theater, de brief en de waarheid Atte Jongstra publiceert in oktober 2014 De hemel ontdekt over Harry Mulisch’ De ontdekking van de hemel. Hein Ankersmit in Keuring. De laatste twee gedichten uit de cyclus Opus Gran heten Haar taal en Aandenken. Astrid Joosten ontving Harry Mulisch in 1998 in De show van je leven.
Harry Mulisch was te gast bij Hier is… Adriaan van Dis Harry Mulisch hield de toespraak De Erasmus van het anarchisme bij de tachtigste verjaardag van Anton Constandse. Axel is de laatste naam in een titel binnen het genre theater, Hercules binnen het genre studies etc. Harry's eerste grote liefde heette Ada. Aspathines en Hydarneus zijn hoogwaardigheidsbekleders in Volk en vaderliefde. In Axel hebben Axel en Sara beiden een hulp, respectievelijk zuster Aloyse en page Horst. In diverse titels in het oeuvre komen namen voor. Met de namen Axel, Siegfried, Massuro en Hercules zijn allevier de letterverbindingen te maken. Archie en Harry in de Zangen in Het stenen bruidsbed Amman Nasser en koning Hoessein in Een doorn in het oog. Een aantal werken speelt zich geheel of gedeeltelijk af in Mulisch' geboorteplaats Haarlem: De aanslag, Oneindelijke aankomst en Het beeld en de klok. De hoofdpersoon in De aanslag heet Anton, de hoofdpersoon in Oneindelijke aankomst heet Harry. Harry Mulisch noemde in het programma Nova College Tour Adri van der Heijden als zijn kroonprins. Mulisch bracht heel veel tijd door bij Hotel Americain aan het Leidseplein te Amsterdam. Harry en zijn dochter Anna. Mulisch vloog tweemaal van Amsterdam naar Havana. Hij bezocht Cuba in 1967 en 1968. TYPEVERBINDINGEN IN LEVEN EN WERK VAN HARRY MULISCH Er bestaan ook letterverbindingen tussen personages van bepaalde typen uit verschillende boeken binnen het oeuvre. Ze zijn echter minder 'hard' omdat de relaties tussen de betrokken personages (dat geldt althans voor de voorbeelden die ik gevonden heb) niet uniek zijn. Dat is natuurlijk ook wat men verwacht bij zo'n groot oeuvre. In Twee vrouwen en meer geeft Marita Mathijsen een type-indeling van personages in het oeuvre van Mulisch. Ze onderscheidt 7 typen: de schrijver, de verteller, de afwezige moeder, de sfinx, de kordate vrouw, de messias en de rokkenjager.
Voorbeelden van sfinxen zijn Ada uit De ontdekking van de hemel en Sylvia uit Twee vrouwen, maar ook Olga uit Siegfried. Hella uit Het stenen bruidsbed en Maria uit Siegfried zijn twee voorbeelden van ‘de kordate vrouw’. De plaats van Hella kan hier ook worden bezet door Helga uit De ontdekking van de hemel, maar ook Berta uit Hoogste tijd is van dit type. Akelei uit Het zwarte licht en Strohalm uit archibald strohalm zijn twee belangrijke voorbeelden van het messiastype. Maar ook Quinten Quist is een messias. Wellicht kan ook Herter als als messias aangemerkt worden – een messias zonder publiek: voor hij Hitler kan uitleggen, sterft hij. Binnen het type 'afwezige moeder' kunnen Ada uit De ontdekking van de hemel en Sylvia uit Twee vrouwen worden ingedeeld, net als Thea uit De Aanslag en Regina uit De elementen. De schrijver is te herkennen in Rudolf Herter in Siegfried en in Harry Mulisch in Oneindelijke aankomst, net als in de pupil in De pupil en in de toneelschrijver in Twee vrouwen. Helm Quinten in Vonk en Max in De ontdekking van de hemel kunnen beiden als rokkenjagers worden aangemerkt, net als Alfred in Twee vrouwen en Corinth in Het stenen bruidsbed. Harry Mulisch zelf is in zekere zin de verteller in al zijn boeken. Er komt een aantal dode kinderen voor in Mulisch’ oeuvre. Peter in De Aanslag wordt gedood door de Duitsers, het kind van Sylvia in Twee vrouwen sterft in haar buik. Quinten stijgt in De ontdekking van de hemel ten hemel. Over Anne Frank schreef hij het essay Het meisje en de dood. In de eerste anekdote rondom de dood sterft Gerard, het jongere broertje van Gerrit, die bij Harry in de klas zit. Aurora uit De procedure en Siegfried uit Siegfried zijn de laatste twee dode kinderen in Mulisch’ werk. Kinderen in het werk met een A of S als initiaal: Sandra (De aanslag), Siegfried (Siegfried), Albert (De brief, het theater en de waarheid), Arthur (Hoogste tijd), Aurora (De procedure), Antigone (Oidipous Oidipous), Arendje in De ontdekking van de hemel. De afwezige moeder is een terugkerend personage in het werk van Mulisch: Ada (in coma in De ontdekking van de hemel) en Sylvia (zij sterft samen met het kind in haar buik in Twee vrouwen) vormen binnen deze categorie een lugubere subcategorie. Zij hebben hun kind nooit gezien. De naam van de moeder van Quauhquauhtinchan in Quauhquauhtinchan in den vreemde, die sterft na diens geboorte, wordt niet vermeld. Hella uit Het stenen bruidsbed en Maria uit Siegfried zijn beiden assistent van de hoofdpersoon.
In het werk worden diverse personen gedood/vermoord. Peter Steenwijk en zijn ouders in De aanslag, Viktor Werker in De procedure. Ook Archibald in archibald strohalm, Sylvia in Twee vrouwen en Siegfried in Siegfried. ANDERS In twee werken begint de naam van de hoofdpersoon met een Q: Quauhquauhtinchan in Quauhquauhtinchan in den vreemde en Quinten in De ontdekking van de hemel.
