ZEVEN DAGEN Wie bepaalt er eigenlijk wat goed voor ons is?
© Holland Waterfiltration Systems BV 2008
Don’t think there are no crocodiles because the water is calm Maleis spreekwoord
2
Zeven dagen
1.
Op 15 april 2003 verscheen er in de Volkskrant een artikel: "Supermarkt ‘flest’ de klant met zero-water". Holland Waterfiltration Systems (HWS) zou bij Albert Heijn "accuwater" verkopen aan klanten. Door andere kranten werd het bericht snel overgenomen: "Verkoop van Strijkijzerwater bij AH wekt irritatie", "Drinkwaterbedrijven boos over accuwater", "Zero-water is niets meer dan accuwater". Vewin, de koepel van leidingwaterbedrijven, stelt dat als blijkt dat Zero-water niet deugt Albert Heijn het "als de donder" uit de schappen moet halen1.
2.
Op 22 april verschenen er nieuwe koppen: ‘Omstreden Zero-water uit de verkoop’, ‘Albert Heijn haalt duur zero-water uit winkel’. Na de beslissing van Albert Heijn schrijft Vewin op 24 april 2003 aan een aantal krantenredacties (geen landelijk persbericht): "Recente publiciteit rond HWS en Zero-water heeft wellicht het misverstand gewekt dat aan het drinken van Zero-water gezondheidsrisico’s kleven. Maar uit tot nu toe door de waterbedrijven uitgevoerd onderzoek blijkt dat er geen sprake is van schade aan de gezondheid".
3.
Einde van Zero-water. Einde van Holland Waterfiltration Systems BV (HWS) dat sedert 1991 met veel zorg een mondiaal erkend waterzuiveringssysteem in Nederland introduceerde. Hoe was dit mogelijk? Hoe kan drinkwater, dat door de Consumentenbond in 1993 werd goedgekeurd, dat door de Voedsel en Waren Autoriteit alsmede de "waterleidingindustrie" met partijen zoals Vewin, Vitens en het Ministerie van VROM sinds de introductie ongemoeid is gelaten, drinkwater met een kwaliteit die in de USA door tientallen miljoenen consumenten wordt gedronken waarover nooit één klacht is geweest in al die 10 jaren dat het in Nederland op de markt is, hoe kan dat drinkwater plotseling in “accuwater” veranderen? En na zeven dagen weer terug veranderen in gewoon drinkwater vergelijkbaar met andere waters?
1
productie 10a De Volkskrant, 15 april 2003, en b-f bij dagvaarding
3
TIJDBALK I: chronologisch overzicht 1989 – 2003 1989 1991 1993
1994
1995
1998
1999
Vewin slaakt noodkreet in eigen brochure, zie nr 5 hierna Oprichting HWS Onderzoek naar water van HWS door de Consumentenbond. Conclusie: "de kwaliteit van het water dat wij onderzochten is goed"2. Naar aanleiding van deze publicatie geen kenbaar bezwaar van Vewin, Inspectie Volksgezondheid of een van de waterleidingbedrijven tegen zuivering van leidingwater met behulp van omgekeerde osmose membranen. Het RIWA (inclusief Vitens) publiceert een openbaar toegankelijk rapport3 met onder meer als conclusies (i) er bevinden zich meer dan 28 carcinogene (kankerverwekkende) stoffen in het Nederlandse drinkwater, (ii) deze stoffen kunnen dus de Nederlandse zuiveringssystemen passeren en (iii) een juiste inschatting van de gezondheidskundige risico’s voor de drinkwaterconsument is niet te geven. Heyning voert in samenwerking met het IMSA de literatuurstudie "Drinkwater, Chemicaliën en Gezondheid" uit waarin de conclusie van de waterleidingbedrijven zelf (RIWA) gemotiveerd bevestigd wordt: "de consument in Nederland heeft geen garantie dat het leidingwater geen gezondheidsrisico’s met zich meebrengt" (zie ook nr 5, laatste zin). Waterleidingbedrijven beschrijven in het vier keer per jaar verschijnende huis aan huisblad "Energie & Water" (redactie Vewin)4 de waterfiltertechniek met omgekeerde osmose (die HWS ook toepast) niet in ongunstige zin, noch concluderen zij daarbij dat deze apparaten eigenlijk "accu water" of "ketelwater" produceren. Net zo min als de Consumentenbond in 19925. HWS plaatst het door haar voor de Nederlandse markt ontwikkelde decentrale waterzuiveringssysteem6 als pilot in tien supermarkten van Albert Heijn. In de informatiefolder wordt uitgelegd hoe het water wordt gezuiverd (met membranen), worden de gehaltes aan mineralen aangegeven (waaronder calcium en magnesium)7 en wordt de stellingname geuit dat "ook de wetenschap niet weet wat al de ongewenste stoffen in het water op den duur voor effect hebben op het lichaam". VEWIN maakt op 2 april bij Albert Heijn – zonder HWS (tevoren) te benaderen of zelfs (achteraf) maar kopie te zenden – per brief bezwaar tegen de verkoop van Zero-water omdat daardoor het leidingwater ten onrechte in een negatief daglicht zou worden gesteld en de door HWS verstrekte informatie onjuistheden zou bevatten8. Aangezien dit in de door Vewin gewraakte HWS brochure expliciet wordt genoemd stelt HWS vast dat Vewin in ieder geval per deze datum weet dat HWS het leidingwater met behulp van (omgekeerde
2
productie A34 Consumentengids oktober 1993 (nr 10) productie A2 4 productie A35 Energie en Water 5 productie A36 Consumentengids 1992, Waterzuiveraars 6 productie A15 7 productie A16, tevens 18c bij dagvaarding: Calcium (Ca) = 1,9; Magnesium (Mg) = 0,5 8 productie 1 bij dagvaarding, brief 2 april 1999 3
4
1999
1999
2001
2001
2001/ 2002
2002 2002
2003
2003
osmose) membranen nazuivert en dat het calcium en magnesium gehalte (de hardheid) daarbij wordt teruggebracht tot de in de brochure aangegeven gehaltes (1,9 mg/lt resp 0,5 mg/lt). Op verzoek van Albert Heijn reageert HWS op 20 april, stelt met verwijzing naar verschillende wetenschappelijke bronnen vast dat alle feiten in de brochure op correcte wijze zijn weergegeven en verwerpt daarmee de kritiek van Vewin9. Na 20 april laat Vewin niets horen op deze uitvoerige gemotiveerde en wetenschappelijk onderbouwde reactie van HWS van 20 april 1999 en wekt daarmee bij HWS opnieuw de indruk dat zij het bij nader inzien eens is met de stellingname en onderbouwing dat "ook de wetenschap niet precies weet wat al die stoffen op den duur voor effect hebben op het lichaam" – die indruk was al eerder gewekt door de eigen noodkreet van Vewin in 1989 en het RIWA rapport van 1994. Waterleidingbedrijf PWN Noord Holland rapporteert op basis van zogenaamde REWAB rapporten (staat voor: Registratie Opgaven Waterleidingbedrijven) aan het Ministerie van Vrom dat de gehaltes aan chloroform en andere trihalomethanen in het drinkwater "ver boven de maxima" liggen10: gedurende een periode van bijna 5 maanden met maxima tot 200% boven de door Vewin zelf gestelde norm (aangezien chloroform een kankerverwekkende stof is dient volgens het parlement deze norm zelfs "nul" te zijn). In het rapport "De kwaliteit van het drinkwater in Nederland", dat door het Ministerie van Vrom aan de Tweede Kamer wordt aangeboden en waarin gesteld wordt dat het wordt opgemaakt op basis van de REWAB-rapporten, worden deze overschrijdingen verzwegen11. HWS ontwikkelt op verzoek van en in nauwe samenwerking met Albert Heijn en met het designbureau van AH voor de derde maal een nieuw model (een dat in een schap geplaatst kan worden), wederom met behoud van alle technische specificaties van het destijds gekozen Amerikaanse systeem12. HWS plaatst vanaf medio april de met Albert Heijn ontwikkelde Zeroapparaten in 25 supermarkten van Albert Heijn. De voor november 2002 geplande promotiecampagne (met mini-magazine in Allerhande voor alle nieuw geplaatste systemen13) wordt om logistieke en markttechnische redenen door AH verschoven. In Amerika exploiteert de marktleider, Glacierwaters Inc, inmiddels meer dan 14.000 watervendingmachines in 35 staten en dit volgens hetzelfde principe als HWS. Andere spelers zijn Harmonybrook, Cadbury Schweppes, Water Factory Systems e.a.. Er zijn geen vermoedens bij de Amerikaanse FDA dat deze machines accuwater produceren. Op 8 april wordt de Allerhande gedistribueerd waarin een herhaling van het mini-magazine over Zero-water van 1999 is opgenomen. HWS en Albert Heijn
9
productie 2 bij dagvaarding, brief 20 april 1999 productie A3 PWN Noord Holland/ Jaarrapportage REWAB 11 productie A37 Vrom: De kwaliteit van het drinkwater in Nederland in 2001, blz 36 en 40 12 productie A17 13 productie A19: email HWS mbt offerte Media partners/drukker Allerhande 10
5
2003:
hebben ervoor gezorgd dat het mini-magazine uitsluitend in die winkels wordt gedistribueerd waar de 25 nieuw geplaatste Zero-water systemen zijn geplaatst (NB in het distributiegebied van Vitens staan geen HWS systemen). Het "minimagazine" over Zero-water is nagenoeg geheel gelijk aan de 1999 editie14. Door het uitstellen van de voor november 2002 geplande promotiecampagne valt het gereedkomen van de HWS website samen met de datum die door Albert Heijn werd vastgesteld voor de promotiecampagne
TIJDBALK II: gedetailleerd chronologisch overzicht 4 april – 30 april 2003 Nota Bene: de cursieve informatie tussen vierkante haken heeft HWS pas achteraf kunnen reconstrueren
Vrij 4 april 2003
Blijkens het bezoekersregistratie systeem van HWS nemen de Waterleidingbedrijven en Vewin kennis van de HWS website15. Vewin zendt HWS email met als boodschap: mooie, professionele website, echter met onjuistheden16. HWS antwoordt meteen: graag opgave van onjuistheden, want die zullen terstond worden gecorrigeerd.
Zo 6 april 2003
Vewin aan HWS: voordat wij met u in contact treden dient u eerst en per onmiddellijk website te sluiten en inlay over zerowater uit Allerhande terug te halen17.
Ma 7 april 2003
HWS aan Vewin: wij ontvingen van u geen opgave van onjuistheden, daardoor kunnen wij niet over de inhoud en de rechtmatigheid van uw verzoek oordelen. Indien u bevestigt dat het drinkwater geen voor de gezondheid nadelige eigenschappen heeft dan zullen wij die verklaring in onze website opnemen. Binnen het kader van onze wettelijke verplichtingen zullen wij onze website optimaliseren18. [op deze dag wordt Mr. Oomens van Loyens Loeff, advocaten, door Vewin ingeschakeld (Mr. Oomens trad eerder op voor Vewin) en bezoekt van af 09:30 minutieus de HWS website19].
(medio) 7 april 03
[Vewin ("de waterbranche"?) moet op 7 of 8 april aan "een laboratorium" de opdracht hebben gegeven om Zero-water te analyseren. Daarbij moet het "laboratorium" niet de toetsingscriteria volgens de Warenwet (voor bron of behandeld water) toepassen maar
14
Voor vergelijking van de tekst zie productie 18a (=2003) en 18b (=1999) bij dagvaarding Productie 29 en 30 bij dagvaarding 16 Zie voor correspondentie productie 3 ev. bij dagvaarding 17 Idem 18 Idem 19 productie 30 bij dagvaarding 15
6
krijgt zij opdracht om de normen van het Waterleidingbesluit toe te passen.] Di 8 april 2003
Allerhande komt uit met herhaling mini-magazine van 199920. [achteraf blijkt uit het onderzoeksrapport dat op deze dag de monsteropname door de "waterbranche" heeft plaatsgevonden. Water van slechts één HWS systeem wordt bemonsterd. HWS wordt niet geïnformeerd en krijgt geen gelegenheid tot het nemen van een contra monster].
(medio) 8 april 2003
[na het website bezoek door Loyens Loeff wordt HWS niet gesommeerd om de website te sluiten althans de vermeende onjuistheden te corrigeren. Kennelijk is er volgens Loyens Loeff geen sprake van onrechtmatige uitingen op de website]
(medio) 9 april 2003
[Benadering door Vewin en/ of Vitens van de Volkskrant?]
Do 10 april 2003
HWS ontvangt email21 van Volkskrant, Bart Dirks, redactie Economie: Wilt u contact met mij opnemen?
Vrij 11 april 2003
HWS wijst - gezien de afspraken met AH - vooralsnog het interview met de Volkkrant af: HWS is tot begin volgende week niet vrij tot geven van toelichting22. Antwoord Volkskrant: wij willen toch dat u contact met ons opneemt23.
Ma 14 april 2003
Email HWS aan Vewin: u geeft tot twee maal toe geen antwoord op onze vraag naar de onjuistheden en misleidende informatie. HWS hecht er groot belang aan om op basis van open en correcte informatieverschaffing eventuele gevoelens van ongerustheid in goede banen te leiden. Graag ontvangt HWS opgave van onjuistheden en misleidingen plus bevestiging dat het drinkwater geen nadelige stoffen bevat. Indien u een gedachtenwisseling voorstaat dan ontvangen wij graag een duidelijke opgave van de agenda punten en de namen en functies van de betrokken personen zodat wij kunnen beoordelen of zo’n bespreking zinvol is24. Antwoord Vewin 16:38 uur waarin (a) geen opgave van onjuistheden op de HWS- website worden gegeven, (b) niet wordt aangegeven dat
20
productie 18 bij dagvaarding productie A38 Volkskrant email aan HWS met verzoek contact op te nemen 22 productie A39 HWS email aan Volkskrant 23 productie A40 Volkskrant email aan HWS: toch contact opnemen 24 productie 8 bij dagvaarding 21
7
Vewin over de resultaten van een "branche onderzoek" naar het HWS systeem beschikt en (c) geen agenda of namen worden opgegeven25. HWS neemt toch maar contact op met De Volkskrant en constateert met verbazing dat het interview niet gaat over de nieuwe website met informatievoorziening over leidingwater doch over de techniek van het zero-systeem (die al sedert 1993 door de Consumentenbond publiekelijk bekend was). HWS zendt per mail toch nog enige achtergrondinformatie26 over de achtergrond van het project, doch Dirks doet daar niets mee. Bart Dirks zendt ’s avonds om 18:43 de (aan hem persoonlijk gerichte) email van HWS door aan Vewin. HWS wordt hierbij niet ingekopieerd27. Het standpunt van Vewin wordt op gelijke wijze evenwel niet aan HWS doorgemaild. De voor de hand liggende vraag naar de reactie van HWS op de "voorlopige onderzoeksresultaten" van de waterbranche (waarvan Dirks blijkens zijn publicatie de volgende dag al eerder heeft kennisgenomen) wordt door Dirks niet gesteld. Di 15 april 2003
Publicatie Volkskrant (afdeling economie): "Supermarkt "flest" klant met Zero Water". Waterbedrijven zouden "vermoedens" hebben dat Albert Heijn met het zero-systeem van HWS "accuwater" aan haar klanten zou leveren. [zoals HWS pas veel later - op 30 april toevallig verneemt zendt Vewin op 15 april aan Albert Heijn – wederom achter de rug van HWS, zie 1999 - een brief 28 waarin zij onder meerbij AH twijfels zaait over Zero-water’, dat de waterbranche onderschrijdingen vond voor waterstofcarbonaat en totale hardheid (calcium en magnesium); de samenstelling van Zero-water komt daarmee in de buurt van gedemineraliseerd water (in de praktijk vaak gebruikt voor accu's) – hetgeen was gebaseerd op door de watersector uitgevoerd onderzoek en dus – kennelijk – op een al afgerond onderzoek. Dat het bij Vewin aan het elementaire fatsoen ontbrak om gelijktijdig een kopie van die brief aan HWS te sturen verbaast niet, want in 1999 had Vewin dat elementaire fatsoen al evenmin opgebracht. Blijkbaar bracht de juridische advisering door Vewin's latere, en huidige, advocaat Mr. Cohen Jehoram geen wijziging in dat elementair onfatsoenlijke gedrag: Vewin is en blijft uiteraard verantwoordelijk voor haar daden. Bij gelijktijdige toezending aan HWS zou deze bij Albert Heijn nog hebben kunnen proberen te redden wat er te redden viel, na de
25
productie 9 bij dagvaarding productie A41 HWS email aan Volkskrant 27 productie A42 email van HWS > Volkskrant > Vewin 28 productie 11 bij dagvaarding 26
8
accuwatercampagne van Vewin en Vitens in de media, en dus op zichzelf al moeilijk genoeg.] In het RTL journaal29 beantwoordt Drs. Berkhuizen, directeur van Vewin, de vraag "is het water van Zero-water nou gezonder dan kraanwater?" met "zero-water is minder zuiver, het wordt gebruikt voor stoomstrijkijzers en accu’s bijvullen" . Echter, anders dan in de hierboven genoemde brief aan Albert Heijn doet hij in het interview een beroep op een nog uit te voeren onderzoek: "Wij hebben nog niet de goede onderzoeken en onderzoeksresultaten". Hierdoor wordt HWS misleid: zij besluit op grond van deze informatie het onderzoek af te wachten. [later blijkt Vewin de email, die HWS aan Bart Dirks zond, om 11:19 te hebben doorgestuurd aan Vewin's advocaat Mr. Cohen Jehoram. Hieruit blijkt dat deze in ieder geval op 15 april in de ochtend bij de zaak was ingeschakeld. Gezien de inkopiering van de vrij onschuldige mail van HWS is aannemelijk dat Mr. Cohen Jehoram ook op de hoogte was van de verzending door Vewin van haar voor HWS belastende brief aan Albert Heijn later op die dag.] 16 april (ev) 2003
NH Dagblad: "Verkoop strijkijzerwater bij AH wekt irritatie op"; Apeldoornse Courant "Drinkwaterbedrijven boos over accuwater/ 17 april"; Haarlems Dagblad: "Waterbedrijven boos over strijkijzerwater"; de Gelderlander: "Zero-water is niets meer dan accuwater"; etc30.
22 april 2003
Albert Heijn besluit de verkoop van zero-water te staken. Algemeen Dagblad: "Omstreden zero-water uit de verkoop", Volkskrant: "Albert Heijn haalt duur Zero-water uit de winkel"31.
23 april 2003
Vewin wordt door HWS gesommeerd om de collectieve beschadigingactie te staken, haar Zero-water beschadigende tekst van haar website te verwijderen en een persbericht uit te geven dat Zerowater aan alle in redelijkheid te stellen eisen voldoet.
24 april 2003
Mr Cohen Jehoram wordt (voor de goede orde) verzocht aan HWS mede te delen of Vewin niet, net als in 1999, zich achter de rug van HWS om tot AH heeft gewend. Naar aanleiding van de sommatie van HWS van 23 april zendt Mr Cohen Jehoram een uitvoerige brief waarin "de feiten eens op een rijtje worden gezet".
29
productie A25, tekst RTL Journaal 15 april 2003 producties 10 a-g bij dagvaarding 31 productie 10 f en g bij dagvaarding 30
9
Met de brief wordt een kopie van een uitgeklede versie van het onderzoeksrapport32 van de "waterbranche" aan HWS gezonden. Cohen Jehoram zendt namelijk niet het gehele rapport maar een versie waaruit grote delen zijn verwijderd, waaronder: het briefhoofd met naam en adres van het laboratorium; de datum van verzending; de naam van de opdrachtgever met het doel en de inhoud van de opdracht; de wijze waarop de analyses zijn uitgevoerd; de naam en handtekening van de verantwoordelijke functionaris, etc. HWS kan daardoor geen van de bevindingen verifiëren bij de opstellers van het rapport. Uit het wel toegezonden gedeelte van het rapport, onder “conclusie laboratorium” blijkt dat Vewin/ ‘de waterbranche’(?) aan het onderzoekende laboratorium niet een toetsing heeft opgedragen aan de Warenwet/onderdeel "bron en andere verpakte waters", maar toetsing aan het Waterleidingbesluit (dat uitsluitend geldt voor leidingwater en tot 1 januari 2003 technische eisen stelde aan onder meer aan de hardheid /calcium en magnesium gehalte, hetgeen op haar beurt verband houdt met het feit dat leidingwater door kilometers lange leidingen moet worden vervoerd voordat het zijn eindbestemming bereikt). Doordat HWS van niets wist kon zij niet tijdig bezwaar maken tegen de misleidende conclusies die daarvan het gevolg zouden zijn. Merkwaardig genoeg wordt ook de belastende brief van Vewin aan Ahold van 15 april 2003 (waarvan HWS dan nog steeds niet op de hoogte is) niet in het rijtje met "feiten" van Mr Cohen Jehoram opgenomen, laat staan dat een kopie daarvan aan HWS wordt toegezonden. Vewin zendt aan een aantal krantenredacties bericht dat ‘uit tot nu toe door de waterleidingbedrijven uitgevoerd onderzoek [naar Zero-water] blijkt dat er geen sprake is van schade aan de gezondheid’. 29 april 2003
[zoals HWS pas later - op 30 april - verneemt zendt Vewin op deze dag aan Albert Heijn een brief waarin Vewin stelt dat wat betreft Zerowater uit het namens de watersector uitgevoerde onderzoek niet blijkt dat er sprake is van gezondheidsrisico's.]
30 april 2003
Desgevraagd zendt mr Cohen Jehoram aan HWS – meer dan twee weken na verzending – kopie van de belastende brief die Vewin aan Ahold op 15 april 2003. Pas dan constateert HWS (1) dat Vewin zich voor de tweede maal achter de rug van HWS rechtstreeks tot Albert Heijn heeft gewend met afbrekende mededelingen over Zero-water, (2) dat het "waterbranche"
32
productie A43 uitgeklede versie van het onderzoeksrapport
10
onderzoek (blijkens de bewoordingen "door de watersector uitgevoerd onderzoek") al op 15 april was afgerond terwijl Vewin in de RTL Journaal uitzending van 15 april stelde dat "zij nog niet de goede onderzoeken en onderzoeksresultaten heeft" en (3), als klap op de vuurpijl, dat Vewin op 15 april over de dezelfde gegevens beschikte als die welke zij op 24 april in haar "herstelbrieven" aan de krantenredacties en op 29 april in haar "herstelbrief" aan AH gebruikte. Met andere woorden: ook al op 15 april 2003 stond vast dat "dat uit tot nu toe door de waterleidingbedrijven uitgevoerd onderzoek blijkt dat er geen sprake is van schade aan de gezondheid (bij Zero-water)".
11
De Kennemerduinen 4.
Medio 1840 worden de eerste initiatieven genomen voor een ''waterleidingbedrijf" in Nederland. De eerste leiding is rond 1850 aangelegd. Niet door de overheid, die het project niet zag zitten, maar door particulieren. De bevordering van de volksgezondheid was de motor van het initiatief. In plaats van uit de grachten konden Amsterdammers op centrale punten "twee emmertjes water halen" uit de Kennemerduinen. Dat water was zo zuiver dat het nauwelijks behoefde te worden nabehandeld. Milieuverontreiniging bestond toen niet. De Waterleidingwet 1957, die voor de opkomst van de milieuproblemen tot stand kwam kent nog steeds maar zo’n 67 toetsingscriteria.
5.
Al decennialang echter is die situatie ingrijpend gewijzigd. Meer dan 40% van het leidingwater komt tegenwoordig uit de Rijn en de Maas. Beide rivieren zijn zo’n 1000 kilometer lang en voeren dwars door het Ruhr en Saar gebied. Industrie en overheden lozen op basis van vergunningen van Basel tot Pernis chemische stoffen en rioolwater. In 198933 slaakt Vewin een "noodkreet" in een eigen brochure: "de belasting van het milieu is zorgwekkend". Vewin kiest als uitgangspunt dat zij "zonder gecompliceerde zuiveringstechnieken betrouwbaar drinkwater" moet kunnen maken. "Van de duizenden geloosde stoffen kan van vele door gebrek aan analysemethoden zelfs de aanwezigheid niet worden aangetoond. Hierdoor hebben de waterleidingbedrijven niet altijd de zekerheid dat zij in hun zuiveringsprocessen deze stoffen volledig uit het water verwijderen".
6.
In 1994 wordt door het RIWA, de samenwerkende rivierwaterbedrijven in Nederland, een uitvoerig rapport na een diepgaand onderzoek uitgegeven. Het RIWA is een professionele belangenorganisatie die onder meer in nauwe samenwerking met haar zusterorganisaties in Duitsland en Zwitserland onderzoek verricht naar stoffen en/of organismen die voor lidbedrijven relevant zijn zodat deze uit het water van de Rijn onberispelijk drinkwater zullen kunnen bereiden. Vitens is lid van het RIWA, Vewin (Vereniging van Waterleidingbedrijven in Nederland, zelf geen leverancier van water) houdt er nauwe banden mee. In dat rapport34 wordt vastgesteld dat tenminste 28 carcinogene (kankerverwekkende) en mutagene (celtransformerende) verbindingen in het Nederlandse leidingwater worden aangetroffen35. Deze kunnen de "huidige zuiveringssystemen passeren"36. Een juiste inschatting van de gezondheidskundige risico’s is niet te geven37.
7.
In 2001 wordt de boodschap van het RIWA door het waterleidingbedrijf PWN NoordHolland haar jaarrapportage aan het Ministerie van Vrom bevestigd: de norm voor
33
productie A1 Vewin: Drinkwaterbronnen moeten nu beschermd 23 juni 1989 productie A2 RIWA: Inventarisatie en toxicologische evaluatie/ dec 1994 35 Idem, blz 13, 133 ev 36 Idem, blz 13, 133 ev 37 idem, blz 13, 13 34
12
chloroform in het drinkwater bijvoorbeeld wordt met meer dan 100% overschreden gedurende een periode van bijna 5 maanden38 [de ondergrens van deze kankerverwekkende stof hoort natuurlijk ‘nul’ te zijn doch de norm is door de watersector zelf op 10 micorgram / liter gesteld omdat de meeste waterleidingbedrijven chloroform niet kunnen elimineren]. Ook is in 2007 blijkens het rapport van het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne RIVM in de RIWA conclusies geen verandering gekomen: vanaf 2003 zijn meer dan 15 restanten van medicijnen in het afgeleverde leidingwater aangetroffen.39 40 Hetzelfde geldt voor hormoonverstorende stoffen41. Volgens het RIVM (2003)42 sterven er door consumptie van leidingwater minimaal 80 consumenten per jaar (mede door verslikken/inhoesten van leidingwater) aan de legionella bacterie die door biofilm in de tienduizenden kilometers distributieleiding naar de huishoudens wordt meegevoerd en vrijwel niet is uit te roeien. De drinkwaterbedrijven maken zich zodanig zorgen over de aanwezigheid van hormoonverstorende stoffen in het leidingwater dat Dr A.Verliefde (die op onderwerp promoveerde aan de TU Delft op 10 oktober 2008) jaren lang onderzoek deed. Hij beveelt de leidingwaterbedrijven aan om met omgekeerde osmose en actieve koolfiltratie – NB exact het systeem HWS ontwikkelde in de winkels van Albert Hein winkels exploiteerde - een extra zuiveringsstap aan hun zuiveringsproces toe te voegen. 8.
De conclusie van het RIWA uit 199443 wordt door het RIVM in 200744 herhaald: "Ook lagere concentraties kunnen op de lange termijn zorgen baren". Volgens haar is niet bekend welke gevolgen de optelsom van humane en diergeneesmiddelen op de lange termijn heeft voor de volksgezondheid. Wel is bekend dat bepaalde hormonen bij vissoorten tot geslachtsverandering leiden45. Over die kwaliteit – en de vragen die daarover gesteld kunnen worden – kan nog veel meer gesteld worden, en voor de leesbaarheid van deze samenvatting wordt daartoe verwezen naar een daaraan gewijde bijlage46.
9.
Dit alles is opmerkelijk. Iedereen kent de slogans van Vewin en de waterleidingbedrijven "Het Nederlandse leidingwater behoort tot het beste van de wereld"47. "Het is het best gecontroleerde levensmiddel". "De wettelijke eisen staan nauwkeurig omschreven in de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit"48. Door deze suggesties is bij de Nederlandse consument de overtuiging gevestigd dat hun
38
productie A3, PWN Noord-Holland, REWAB 2001 productie A4, RIVM: Medicijnen in drinkwater, waterforum, 20 sept 2007 40 productie A5, NRC: Medicinaal water, nov 2000: bovenstrooms werden al veel eerder in drinkwater medicijnresten uit diezelfde Rijn aangetroffen 41 productie A6, Dr T. de Mes: Vrouwelijke hormonen glippen het milieu in; promotie 2 nov 2007 42 productie A7, RIVM: Nuchter omgaan met risico’s 2003, blz 17 39
43
productie A2, RIWA Inventarisatie en toxicologische evaluatie, dec 1994; zie ook Productie 23 Repliek met RIWA update, 2000 44 Productie A4, RIVM Medicijnen in drinkwater, 2007 45 Idem 46 productie A54 bijlage kwaliteit leidingwater met Bentazon brieven 47 productie A8 Vitens website medio mei 2007 48 productie A9 Duinwaterbedrijf Zuid-Holland de Waterkrant okt 2002
13
leidingwater gegarandeerd geen stoffen bevat die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. Hoe valt dit te rijmen met de conclusies van de wetenschap dat gezondheidsrisico’s op grond van de aangetroffen stoffen niet kunnen worden uitgesloten? 10.
Het antwoord is eenvoudig: de slogans van Vewin en de waterleidingbedrijven zijn gebaseerd op een misleidend en onjuist uitgangspunt, namelijk of het leidingwater wel of niet aan de “wettelijke eisen” voldoet. Echter, niet alle stoffen die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid zijn "nauwkeurig omschreven in de wet"49. In de wet worden slechts zo’n 60 stoffen genoemd terwijl er meer dan 100.000 ‘man-made chemicals’ op de markt worden gebracht. Dit uitgangspunt deugt dus niet. De stoffen die instellingen zoals het RIWA (in haar inventarisatie50) en het RIVM noemen staan bijvoorbeeld niet in het Waterleidingbesluit. Deze stoffen worden daarom door Vewin en de Waterleidingbedrijven niet meegeteld om de kwaliteit van haar water te beoordelen. Al in 1996 is door het Ministerie van Vrom er in het vakblad van Vewin op gewezen dat dit uitgangspunt onjuist is51. Idem Prof. B.W.N. de Waard (Tilburg)52. Zie in het bijzonder het RIWA rapport, pagina’s 133 tot en met 17153: uit het aantal geel gemarkeerde chemicaliën, die allen door de RIWA in het Nederlandse drinkwater zijn aangetroffen, blijkt welk onvolledig beeld de waterleidingbedrijven geven van de samenstelling en kwaliteit van het leidingwater. Waterleidingbedrijven trekken zich daar tot op de huidige dag54 niets van aan. Zij toetsen slechts op de circa 60 stoffen, waarvan de normen in het Waterleidingbesluit expliciet zijn genoemd en doen alsof die andere - chemische - stoffen simpelweg niet in het drinkwater voorkomen of dat hun aanwezigheid daarin niet van belang is. Op grond van deze onjuiste – beperkte – toetsing wordt de conclusie "Het beste leidingwater van de wereld" gepresenteerd. Zo simpel is het – volgens hen.
11.
Vewin en de waterleidingbedrijven, niet geprivatiseerde bedrijven die eigendom zijn van overheidsorganen als provincies, worden bovendien door de consument als overheidsorgaan gezien en als deskundige bij uitstek op het gebied van de kwaliteit van het leidingwater. Zo ziet Vewin zichzelf, als "kennis en -informatiecentrum"55, trouwens ook. Van de overheid wordt juiste en betrouwbare informatie verwacht en geen misleidende. Aan het deskundige oordeel van Vewin, de "koepel van de leidingwaterbedrijven" over het leidingwater, zal dus door het gemiddeld publiek, de kring van personen tot wie Vewin en Vitens zich richten, geen moment worden getwijfeld. Vewin, die dit heel goed beseft, heeft dit gegeven door de jaren heen als veilige basis voor haar verdediging van het leidingwater gemaakt. Het is Vewin's beleid
49
productie A10 Mr W.F.E. Reinhold Min van Vrom vakblad H2O 1996, blz 394 productie A2 51 productie A10 Mr W.F.E. Reinhold Min van Vrom vakblad H2O 1996, blz 394 52 productie 22 bij dagvaarding, met name derde alinea 53 Productie A2 RIWA Inventarisatie en toxicologische evaluatie, dec 1994 54 productie A11, Waterleidingbedrijf Limburg/ website/ jan 2008 55 productie A12 persbericht Vewin, 30 jan 2004 50
14
rechtszaken aan te spannen56 tegen iemand die beweert gezonder water te maken dan kraanwater 12.
Zoals het RIWA al aangaf zijn de problemen met de zuivering van de "tienduizenden stoffen" in het milieu structureel. De relatief eenvoudige zuiveringstechnieken voor het schone duin- en grondwater zijn technisch ontoereikend om de grote variëteit aan bekende en onbekende stoffen uit het leidingwater te verwijderen. De kosten kunnen door de samenleving niet worden gedragen. Waarborgen voor de deugdelijkheid kunnen niet worden gegeven.
56
Zie productie 26c HWS akte 11 mei 2005, Douwe Egberts met "Pickwick aQa" AD 22 okt 2003, onderaan tweede kolom
15
Oprichting HWS door Heyning 13.
In 1991, zo’n 150 jaar na de oprichting van het eerste particuliere waterleidingbedrijf, wordt Holland Waterfiltration Systems BV (HWS) opgericht met het doel water te leveren voor die consumenten, die bezwaren hebben tegen de aanwezigheid van restanten van ongewenste stoffen in hun drinkwater. Hiertoe gaat HWS decentrale drinkwaterzuiveringapparaten ontwikkelen en op de markt exploiteren. Met de zuiveringstechniek van HWS kunnen de meeste restanten van chemicaliën en andere verontreinigingen verwijderd worden die de publieke waterzuiveringssystemen kunnen passeren. De zuivering door omgekeerde osmose in combinatie met actieve kool (toen in Amerika al jaren toegepast en ingeburgerd) wordt gezien als de "best available technology (BAT)".
14.
Net als in 1840 is de drijfveer het bevorderen van de volksgezondheid. Ook deze keer is sprake van particulier initiatief, en wil de overheid er geen geld in steken. De oprichter van HWS, Mr. H.W.L. Heyning, was eerder advocaat en bedrijfsjurist bij een multinational en daarna initiatiefnemer en projectleider van het zogenaamde Platoproject (nieuwe techniek om hardhout te maken uit populierenhout). Hij werd in 1983 door de "Gouderak- zaak" geconfronteerd met het fenomeen bodemvervuiling en de daaruit voortvloeiende vervuiling van het grondwater. Vanwege zijn persoonlijke belangstelling voor medisch-ethische vraagstukken en zorg over de gevolgen die lichaamsvreemde stoffen voor de gezondheid van de mens zou kunnen hebben besloot hij zijn dienstverband te verruilen voor het ondernemerschap. Naast Heyning kent HWS enkele andere aandeelhouders.
16
Hoe heeft Heyning dat aangepakt? 15.
Het op de markt zetten van een nieuw product is niet eenvoudig. Voordat in 1999 de marktleider Albert Heijn geïnteresseerd raakte om de "watervending" systemen te plaatsen heeft HWS (Heyning) zich veel inspanningen en kosten getroost. Hij is daarbij niet over één nacht ijs gegaan. Als eerste stap heeft hij een aantal producenten in de VS bezocht, aldaar drie verschillende systemen geselecteerd en daarmee in Nederland technische experimenten uitgevoerd57. Hij deed uitvoerig onderzoek naar onder meer de kwaliteit van water, kwaliteitsbewaking door middel van computer, constructie materialen voor drank/voedingindustrie, betrouwbaarheid systemen, minimalisering van storingen. Op basis van zijn bevindingen heeft Heyning het systeem aangeschaft dat het beste aan zijn eisenpakket ("top of the bill") voldeed. Heyning wilde absoluut zeker zijn dat zijn visie op de drinkwatervoorziening juist en daarmee zijn initiatief zinvol was. Onder leiding van het gerenommeerde Instituut voor Milieu Analyse IMSA van Wouter van Dieren verrichtte hij een omvangrijke studie onder de titel "Drinkwater, Chemicaliën en Gezondheidsrisico’s"58. De studie, waarin de structurele problemen bij de drinkwatervoorziening werden blootgelegd, bevestigde de eerder door het IMSA geformuleerde stelling "dat met het huidig systeem van drinkwatervoorziening niet kan worden gegarandeerd dat het drinkwater geen gezondheidsrisico’s met zich meebrengt".
16.
Daarmee ontstaat nog geen draaiende onderneming. Alleen al de organisatie van de permanente levering van flessen aan de consument was een project op zich: de materiaal keuze, de vorm, de inhoud, de kleur, de doppen, de tekst op de fles, de barcodes, identificatie van de afgerekende fles, de opslag, etc. Maar ook kennis en inzicht met betrekking tot aspecten als de technische logistiek (plaatsing van de systemen tussen de schappen, opzetten service en onderhoud schema’s, instructie aan monteurs, voorraadbeheer), de ergonomische aspecten en betaalsystemen moesten allemaal verworven worden. Vervolgens heeft HWS uitvoerig markttesten uitgevoerd; men denke aan de locatie van het systeem in de winkel, de eisen van de retailers (logistiek, facturering, technische voorzieningen) en de reacties van klanten (smaak, emballage, folders, etc).
17.
De resultaten waren bevredigend, maar de afmetingen van Amerikaanse watervendingmachines waren te groot voor de kleinere winkels in Nederland. HWS ontwierp daarom - met behoud van de (uitstekende) technische specificaties van de geselecteerde vending machine - een eigen kleiner systeem. Daarbij zijn grote bedragen geïnvesteerd. In deze Research &Development/ innovatie fase moest gezorgd worden voor integratie en onderlinge afstemming van het nieuwe industriële ontwerp, techniek en marketingaspecten. Daarbij heeft HWS zich laten leiden door het keuringsinstituut van de US Public Health Service, de NAMA, die in Amerika de watervendingmachines test en certificeert.
57 58
productie A13, een foto van het eerste systeem van HWS. productie A14, samenvatting SND/ IMSA rapport
17
18.
In 1998 heeft HWS in tien supermarkten van Albert Heijn haar eigen innovatieve apparaat geplaatst59. De flessen werden nagenoeg tegen kostprijs door HWS aan de consument ter beschikking gesteld. De merknaam voor het water van HWS was "Zerowater". De kern van de stellingname van HWS werd daarbij vermeld op de folder60, die aan iedere fles hing. Uitgangspunt daarbij is dat de consument díe informatie krijgt die het hem mogelijk maakt om na een eigen afweging van de voor- en nadelen te kiezen voor het consumeren van leidingwater of een alternatief zoals het "Zero-water" van HWS. Het concept sloeg aan, ook volgens Albert Heijn61, want in 1999 werd in een "mini-magazine" in de Allerhande de stellingname van HWS herhaald62.
19.
Op basis van het succes in de winkels wilde Albert Heijn een uitbreiding naar vijftig supermarkten maar stelde wel de voorwaarde dat HWS het systeem zodanig zou verkleinen dat het zou kunnen worden geplaatst in het schap. Wederom een groot tijdsbeslag voor HWS, aanzienlijke investeringen in ontwikkelingen en apparatuur, en wederom succesvol afgesloten. In mei en juni 2002 werden er in de eerste 25 supermarkten van Albert Heijn de kleinere Zero-water machines geplaatst, evenals in enkele andere supermarkten. Een foto van dat verkleinde apparaat in het AH-schap wordt hierbij in het geding gebracht63.
20.
Ook voor de 25 nieuw geplaatste systemen was een verkoopcampagne met het minimagazine in "Allerhande" voor het Zero-water samen met Albert Heijn voorbereid, zonder promotie geen negotie. Het mini-magazine werd in september 2002 voorbereid voor de Allerhande van november 200264. Van een website was nog geen sprake. Evenwel om interne (logistiek- en marketingtechnische) redenen binnen de AH organisatie werd de publicatie een aantal malen verschoven. Uiteindelijk is in de Allerhande van april 2003 de sedert september 2002 gereedliggende mini-magazine over Zero-water opgenomen. De inmiddels gerealiseerde website is toen ook geopend.
59
productie A15 foto HWS model II productie A16, tevens productie 18 (c) bij dagvaarding (laatste twee bladzijden van die productie) 61 productie A17 intern blad Ahold Flitsen okt 1998, 62 productie 18 (a) bij dagvaarding 63 productie A18 / foto HWS model III 64 productie A19 email Mediapartners (Allerhande) 10 september 2002 60
18
Welke problemen ondervinden toetreders op deze watermarkt zoals HWS? Anti-reclame van Vewin c.s. 21.
Behalve de voor ieder bedrijf te verwachten technische en zakelijke beslommeringen bij het betreden van een nieuwe markt worden ondernemingen, die in Nederland waterfilterapparatuur op de markt willen brengen, ook nog eens met actieve tegenwerking vanuit de wereld van het Nederlandse leidingwater – partijen zoals Vewin, de Vereniging van Waterleidingbedrijven In Nederland, en haar leden zoals Vitens – geconfronteerd. Ter toelichting het volgende.
22.
Terwijl in de VS waterfilters en watervendingmachines een markt vormen van zeer grote omvang65, meer dan 40% (‘4 op de 10 Amerikanen’, bijna 100 miljoen consumenten) een waterfilter thuis gebruiken, en deze filters door het gezaghebbende Environmental Protection Agency EPA worden aanbevolen voor mensen "who wish to take special precautions with the water they drink" (het voorzorgprincipe)66, voert Vewin met haar leden al sedert 1994 landelijk campagne om de markt in Nederland voor na-gefilterd water te verhinderen en/of te beperken. Enerzijds doet zij dat sinds jaar en dag door de kwaliteit van het Nederlandse leidingwater mooier voor te spiegelen dan gerechtvaardigd. Zie voor de slogans hoe goed het water is hiervoor nummer 9 en de daar genoemde producties. Voor de feiten die daarbij – welbewust – verzwegen worden de feiten genoemd in nummers 5-8 en de daar genoemde producties (waaronder de daargenoemde bijlage). Dat inderdaad van bewuste verzwijging sprake is zal hierna in nummer 24 worden aangetoond.
23.
Anderzijds doet zij dat door zich af te zetten tegen nagezuiverd water, in het bijzonder door – krachtens kennelijke afspraken met haar leden, de waterleidingbedrijven – met dezelfde bewoordingen en met de regelmaat van de klok telkens weer afbrekende mededelingen over filterapparaten te doen. In supermarkten moest HWS telkens weer opboksen tegen reacties van klanten die, bij gebrek aan juiste informatie in overeenstemming met wetenschappelijke inzichten, afgingen op de waarheden die zij van de leidingwaterproducent ingepompt krijgen: "Waterfilters: extra zuiveren overbodig"67 (de Waterkrant, 2002) "Een filter aan je kraan is nergens voor nodig". "Onzin" (PR afdeling Amsterdamse waterleiding, 1998)68. "Waanzin om drinkwater in flessen te doen" (directeur van Brabant water
65
productie A20 Ministerie van EZ: Drinkwater via membraantechnologie, markt VS 13 nov 07 productie A21 website EPA/ Home Water Treatment Facts, http://www.epa.gov/ website EPA 67 productie A22 Brabant Water/ Waterfilters: extra zuiveren overbodig 68 productie A23 Waterleiding Amsterdam/ een filter aan je kraan is nergens voor nodig/ 25 april 66
19
2002)69. "Een waterfilter is niet nodig omdat de kwaliteit in Nederland uitermate goed bewaakt wordt" (Waterleiding Limburg/2007)70. Het Waterleidingbedrijf Tilburg naar aanleiding van de vraag of er medicijnresten in leidingwater zitten (NB: al jaren geleden in de Rijn ontdekt en zowel in Duitsland als in Nederland in het leidingwater aangetroffen): "Volstrekt uit de lucht gegrepen! Wat heeft men gedaan - men heeft een rapport over oppervlakte water verward met een rapport over leidingwater. En in leidingwater worden die stoffen niet aangetroffen"71. Welbewust wordt verzwegen dat leidingwater, het "best gecontroleerde levensmiddel", regelmatig bacteriologisch verontreinigd raakt en dat duizenden huisgezinnen dan geadviseerd wordt om het water niet te drinken of eerst te koken. Op 16 mei 2007 werden 170.000 consumenten blootgesteld aan de ziekteverwekkende ecoli72. Deze overtreding van het Waterleidingbesluit (WLB) is geen uitzondering, zij komen met de regelmaat van de klok voor. Alleen al door werkzaamheden is er "zo’n 13x [per jaar] sprake van enige besmetting"73. Indien de ecoli (ander woord voor uitwerpselen) met deze regelmaat in bijvoorbeeld Spa water zouden worden aangetroffen zou het product terstond van de markt gehaald moeten worden en, zeker na een tweede keer, door supermarkten worden geweerd. 24.
Bij vragen van het publiek over onomstreden normoverschrijdingen laten waterleidingbedrijven via hun PR afdelingen – in strijd met de waarheid - weten dat het "andere rapporten" betreft: bijvoorbeeld een rapport over "oppervlakte water" 74 (bij de constatering van medicijnen in water) of een rapport over "grondwater" (bij constatering van chloroform in leidingwater). Het gemiddeld publiek neemt deze (onjuiste) mededeling van het publieke orgaan voor waar aan. Uitlatingen als deze suggereren dat het leidingwater in Nederland altijd en overal loepzuiver is en geen nadelen van welke aard dan ook voor welke inwoner van Nederland dan ook met zich brengt. Een suggestie die niet alleen op grond van de RIWA75 en RIVM76 rapporten eenvoudigweg onjuist is.
25.
Waterleidingbedrijven zijn daarmee reeds vele jaren hun eigen positie aan het flatteren, door het verspreiden van onjuiste en flatteuze informatie – waarvan zij ook weten dat die onjuist en flatteus is – waarmee zij hun positie ten opzichte van die van leveranciers van zuiveringsapparaten en nagezuiverd water ten onrechte versterken; dat is alleen al onrechtmatig jegens producenten van nagezuiverd water zoals HWS, nu zij dit doen door het verspreiden van wezenlijk onjuiste en flatteuze informatie over hun eigen product. Daarbij maken waterleidingbedrijven op comfortabele wijze misbruik van het gezag dat zij als (semi)overheidsinstelling bij het gemiddeld publiek genieten.
69
productie A24 Dir van Nuland/ Waanzin om drinkwater in flessen te doen/ 9 aug 2002 productie A11 WML: Een waterfilter is niet nodig, website 31 december 2007 71 productie A25 uitgetypte tekst RTL Journaal 72 productie A26 Haarlems Dagblad: Mensen mogelijk besmet ecoli in drinkwater 73 Zie productie A27 overtredingen WLB / indicatieve voorbeelden 2004 en 2005/ Kookadviezen 74 Productie 10 g 75 Zie productie A2 RIWA Inventarisatie 1994; zie ook RIWA 2000 productie 23 bij dagvaarding 76 Zie productie A4 RIVM, medicijnen in drinkwater 70
20
Welingelichte bronnen binnen de watersector laten weten dat (afgezien de hierboven in nr 7 genoemde legionella slachtoffers) het aantal sterfte gevallen ten gevolge van kraanwater in Nederland meer dan 300 bedraagt.
21
De rechten van de consument en de houding van de leidingwaterindustrie 26.
Onder meer het RIVM heeft op basis van wetenschappelijk onderzoek aangegeven dat "voorzorg" als beginsel nauw aansluit bij ons [=de mens] intuïtief omgaan met risico’s en dat de mens "evolutionair, of anders gezegd, tot in het diepst van onze ziel meestal liever "safe than sorry" zijn"77. Op basis van de RIWA, RIVM en REWAB (staat voor: Registratie Opgaven Waterleidingbedrijven) rapporten zou er derhalve vraag naar nagezuiverd drinkwater moeten zijn. De consument heeft ook het recht om te weten welke stoffen zich in zijn drinkwater bevinden. Dat recht is in een verdrag neergelegd, namelijk het Verdrag van Aarhus (1998) waarbij Nederland partij is, – zie enige bladzijden met relevante overwegingen en artikelen hierover78. In de VS zijn volgens de Civil Right to Know Act – zie ook het aanverwante International Herald Tribuneartikel79 – waterleidingbedrijven in Amerika verplicht om jaarlijks informatie over de samenstelling van het afgeleverde leidingwater openbaar te maken. De Staatssecretaris van het Ministerie van Vrom stelt in antwoord op Kamervragen dat een ieder recht heeft op beschikbare feitelijke en complete informatie over de kwaliteit van een product80. Door de consument wordt dit recht als vanzelfsprekend gezien – net zo goed als hij er recht op heeft te weten welke stoffen zitten in allerlei andere voedingsmiddelen en bijvoorbeeld medicijnen.
Zie productie A7 RIVM: Nuchter omgaan met risico’s blz. 36 productie A28 Verdrag van Aarhus 79 productie A29 EPA Consumers Right to Know in Safe Drinkingwater Act, 13 feb 1998 met IHT-artikel 80 productie A30 Vergaderjaar 2002-2003, nr 1350, van der Ham (D66), antwoord op vraag 5 77 78
22
Wie bepaalt er eigenlijk wat goed voor mij is? 27.
De waterleidingindustrie, waarin Vewin als kennis- en informatiecentrum81 en de bij haar aangesloten waterleidingbedrijven zoals Vitens een belangrijke, zo niet overheersende rol spelen - met name geldt dat voor Vewin nu daarin veel kennis over water aanwezig is (althans dat wordt geacht zo te zijn) heeft echter zo haar eigen interpretatie van openheid. De basis daarvan lijkt te zijn de toepassing van de klassieke retorica: het een zeggen en het tegenovergestelde doen. Als gerenommeerde laboratoria, advocaten, consumenten, ondernemingen bij de openbare waterleidingbedrijven naar de beschikbare, feitelijke en complete analyse resultaten en informatie vragen met betrekking tot het leidingwater dan wordt schriftelijk geantwoord: "die gegevens zijn niet openbaar en worden door ons niet ter beschikking gesteld aan derden". Dat blijkt uit concrete correspondentie en bezoekverslagen, die – ter wille van de leesbaarheid van dit Deel I – in een bijlage82 zijn opgenomen.
De vraag dringt zich op of de consument het recht heeft te weten wat zich in zijn leidingwater bevindt. Zo niet kan men zich afvragen wie in Nederland bepaalt wat goed voor mij is. Welke Minister bepaald aan de hand van welke criteria van welke restanten van stoffen in leidingwater de consument kennis mag nemen? Welke instantie controleert deze belangrijke beperking op het recht om te weten? Of moet de consument (als 'risico nemer') in de gelegenheid gesteld worden om kennis te nemen van de diverse risicokenmerken die ten aanzien van drinkwater met de daarbij behorende getalsnormen worden gehanteerd. Indien ten aanzien een of meer stoffen (al dan niet om technisch of financieel-economische redenen) afwijkende normen worden gehanteerd moet dan de consument hiervan niet op de hoogte worden gesteld zodat hij zelf zijn keuze kan bepalen?.
81 82
productie A12 persbericht Th. Schmitz productie A55 hypocrisie waterleidingindustrie met enige producties
23
De gevolgen voor de drinkwatermarkt in Nederland 28.
Om alle bovengenoemde redenen is van een open en eerlijke markt van nagezuiverd drinkwater in Nederland geen sprake. Van het maken van een omzet die correspondeert met de intrinsieke behoefte van de consument, die op basis van de beschikbare informatie over leidingwater vrij zou moeten zijn om te kiezen, is bij HWS nooit sprake geweest. Ook niet bij al die andere ondernemingen die eerder op dezelfde markt pogingen deden om een positie te verwerven. Zie de email van november 2007 van de waterproducent Puresta aan het Ministerie van Vrom: "indien bij iedere gelegenheid volstrekt ten onrechte wordt gemeld hoe goed de kwaliteit van het water wel zou zijn terwijl dit volstrekt in strijd is met de waarheid en als het gebruik van ons waterbehandelingssysteem op basis van foute informatie wordt afgeraden zult u toch ook moeten constateren dat iedere poging om resultaat te hebben "tot mislukken gedoemd" is "83. Overgelegd wordt de fax aan HWS84 en een indicatieve lijst van ondernemingen85 die gepoogd hebben gefilterd water c.q. zuiveringsapparaten in Nederland op de markt te brengen. Terwijl er meer dan voldoende belangstelling is bij consumenten voor water zonder restanten van chemicaliën zijn alle pogingen - ook van grote, gerenommeerde bedrijven - mislukt. Het mag een wonder heten hoever HWS met Zero-water is gekomen, nu zelfs multinationals als Cadbury Schweppes en Douwe Egberts/Sara Lee niet zijn geslaagd. In ons omringende landen worden trouwens meer tot veel meer flessenwater gedronken. Gewoon toeval?
29.
Vewin stelt (bijvoorbeeld in nummers 127 en 131 MvG) dat het "product van HWS niet goed liep" en suggereert dat HWS daarom deze actie tegen Vewin en Vitens is begonnen. Een gotspe: niet alleen (i) liep het product helemaal niet slecht, maar (ii) dat het niet al lang veel beter is gaan lopen komt door de actieve tegenwerking van Vewin c.s. die door hun constant misleidende informatie aan het publiek ten onrechte de indruk wekken dat aan het consumeren van leidingwater geen enkel risico verbonden is, en dat dus kopers van nagezuiverd water zoals Zero water "geflest" worden.
30. 31.
Vervallen Vervallen
83
productie A31 email C. de Vries aan N. Mestrum, Vrom 7 nov 2007 productie A32 Afax EN-techno BV van 12 nov 2007 aan HWS 85 Productie A33 indicatieve lijst ondernemingen gefilterd water cq waterzuiveringsapparatuur 84
24
Geen acuut gevaar voor de volksgezondheid 32.
Hoewel HWS door de Rechtbank op de meeste punten in het gelijk is gesteld, betekent dit niet dat HWS het in alle opzichten met de Rechtbank eens is. Zo heeft de Rechtbank in overweging 3.1 overwogen dat zij de door HWS gewraakte uitlatingen van Vewin (en Vitens) moet begrijpen "als een reactie op uitlatingen van HWS over de kwaliteit van het leidingwater", op grond waarvan de Rechtbank eerst de reconventie en pas daarna de conventie behandelt, en waarmee de Rechtbank ook suggereert dat HWS het geschil is begonnen. Ten onrechte.
33.
Op 4 april 2003 namen Vewin en haar leden kennis van de website. Op die dag was er geen sprake van nieuwe feiten, van een gewijzigde stellingname door HWS en al helemaal niet van een acuut gevaar voor de volksgezondheid dat tot directe publiekswaarschuwing in de landelijke media noopte.
34.
Het probleem voor Vewin was toen echter dat de website van HWS, in de woorden van Prof. dr. ir. H de Baar, "een correcte en evenwichtig samengestelde onderbouwing (geeft) van de boodschap dat met het huidige systeem van drinkwatervoorziening niet kan worden gegarandeerd dat het drinkwater geen gezondheidsrisico's met zich meebrengt" en dat de website dezelfde kwaliteit heeft "als die van zeer gerenommeerde organisaties, maar daarnaast, net zoals die van de andere organisaties, duidelijk zeer te goeder trouw opgesteld, correct en zelfs braaf, informatief en het tegendeel van controversieel is"86.
35.
HWS kon dus niet beticht worden van onjuiste of onrechtmatige uitingen op die website: noch Vewin noch Loyens Loeff konden onrechtmatigheden vinden. Om nu de pers, zoals De Volkskrant, over onjuistheden over leidingwater in die website te benaderen zou averechts werken, want onjuistheden waren er niet, maar de pers zou wel eens lastige vragen kunnen gaan stellen. Maar toezien hoe HWS ongestoord eerlijke informatie over de kwaliteit van het leidingwater aan het daarin geïnteresseerde publiek zou verschaffen konden Vewin en Vitens niet opbrengen. Daarom openden zij de aanval op het product van de verschaffer van die informatie, Zero-water.
86
productie A44 Prof.dr.ir. H. de Baar: antwoorden op vragen, 15 december 2007, blz. 4 en 5
25
De aanval - niet op de website maar op Zero-water 36.
Voor die aanval bedachten Vewin en Vitens zelf een nieuw feit: zij construeerden – tegen beter weten in - "vermoedens" dat HWS "het leidingwater zodanig filtert dat het wordt gedemineraliseerd" en dat daarom het Zero-water gewoon "accuwater" is. Daar had de pers natuurlijk wel oren naar. En ook AH zou daar natuurlijk hevig van schrikken. Daarvoor was wel een aantal kunstgrepen nodig: In de eerste plaats moest het zero-water getest worden. Daarbij moest het in te schakelen laboratorium Zero-water beoordelen op grond van het Waterleidingbesluit (WLB) en niet zoals - Spa, Bar le Duc (en het verpakte leidingwater van Waterleidingbedrijf Tilburg87) getest worden - volgens de Warenwet, Verpakte Waters.
37.
Maar het WLB is niet van toepassing op flessen waters in supermarkten. In het WLB staan eisen voor water die niets met de gezondheid hebben te maken maar wel met het voorkomen van effecten van vervoer van water door tienduizenden kilometer leidingen die in Nederland onder de grond liggen. Minimale wettelijke bepaalde hoeveelheden van calcium en magnesium zijn in leidingwater voorgeschreven om het metaaloplossend vermogen van drinkwater (waardoor ondermeer corrosie van leidingen wordt bevorderd) te verminderen. Die transport gerelateerde calcium en magnesium eisen gelden natuurlijk niet voor verpakte waters. Zero-water wordt net als Spa, Bar Le Duc,, etc niet door waterleidingen vervoerd. Geen van flessen waters in het schap van supermarkten worden volgens het WLB gekeurd. Waarom toch hebben Vewin en Vitens het Zerowater op grond van het Waterleidingbesluit (WLB) en niet op grond van de Warenwet laten onderzoeken? Sterker nog, volgens de Warenwet is de aanwezigheid van zeer weinig mineralen (zoals calcium en magnesium) in drinkwater juist een aanbeveling: waters met een mineraalgehalte van minder dan 50 mg/l (zoals Spa blauw, Montcalm en zero-water) vallen in de categorie "zeer zwak mineraalhoudend"88. In de brochure van Zero-water stond dit dan ook sedert 1995 expliciet vermeld89, en dat zou niet gebeurd zijn als dat geen kwaliteitsaanduiding was. Regenwater (door de eeuwen heen de bron voor drinkwater) bevat geen mineralen. De door Vitens directeur Van Winkelen wel gemaakte opmerking90 "Je hebt mineralen nodig in het drinkwater, anders wordt het laf en corrosief" is dus ronduit misleidend. Is Spa water ook laf en corrosief?
38.
Het antwoord op de vraag waarom Zero-water werd onderzocht aan de hand van het WLB en niet van de Warenwet kan dus alleen maar zijn: om te kunnen zeggen dat
productie A45 Prise d’eau, 1999 productie 48 Warenwetbesluit verpakte waters, artikel 11 89 Productie 18 bij dagvaarding, een na laatste bladzijde 90 producties 10b – 10e bij dagvaarding, verschillende dagbladen 87 88
26
Zero-water, doordat zij zeer zwak mineraalhoudend was, "leek op accuwater" en dat het niet aan de eisen van de "wet" voldeed. De media zouden dan de rest doen. 39.
Met hetzelfde bravoure werd Zero-water niet vergeleken met de andere waters uit het schap bij Albert Heijn (waar zij midden in stond91). Uit een vergelijking van Zero-water met Spa en regenwater zou immers blijken dat Spa vergelijkbaar is met Zero-water en dat regenwater vrijwel geen mineralen bevat92.
40.
Nog erger: op grond van het calcium en magnesium (ook wel hardheids)criterium zouden door een dergelijke objectieve vergelijking van relevante eigenschappen Spa en regenwater ook door Vewin en Vitens van accuwater beschuldigd worden. Daardoor zou het afbrekende effect voor Zero-water verloren gaan.
41.
In de tweede plaats moesten, met gebruikmaking van het gezag van semi-overheid, de waterleidingbedrijven zich als een onafhankelijke en deskundige partij presenteren. Bovendien moest de pers vooral niet doorvragen: niet alleen vragen over de kwaliteit van het leidingwater waren gevaarlijk, maar ook opheldering met betrekking tot de afschaffing per 1 januari 2003 van de minimum eisen in het Waterleidingbesluit voor calcium en magnesium in het leidingwater moest worden voorkomen.. Vitens directeur Van Winkelen bleek daartoe jegens de pers voortreffelijk in staat: "Nu al staat vast dat (…) er [in Zero-water] andere stoffen in geringere mate zitten dan de wet voorschrijft" –onjuist, zie boven; en voorts: "wij mogen volgens de wet geen gedemineraliseerd drinkwater verkopen"93 – evenzeer op dat moment dus onjuist (geen belemmering). Dat was in feite al onjuist sinds 27 maart 2000 , de tweede Bentazon brief (productie A 55.2, zie bladzijde 9, gemerkte passage), waar wordt gesteld dat vanuit gezondheidsoverwegingen geen minimum-waarden voor calcium en magnesium in het drinkwater behoeven te worden voorgeschreven (zodat dat water "gedemineraliseerd" is). Een schoolvoorbeeld van het gebruik van moeilijk begrijpelijke vaktermen en beschrijvingen en zelfs ronduit onjuiste mededelingen, teneinde begripsverwarring en onduidelijkheid te veroorzaken.
42.
Een professionele kennisorganisatie als Vewin weet natuurlijk best dat er geen vermoedens zijn van ‘accu water’. Zuivering door omgekeerde osmose wordt al meer 25 jaar mondiaal wordt toegepast. Al in 1963 stelde de NASA dat het mogelijk is om met dit systeem drinkwater te produceren ‘which meets the US Public Health specifications’. Bijna 40% van alle gezinshuishoudens hebben een waterzuiveringsapparaat in de keuken staan94. Alleen al in "de Waterkrant", het huis aan huis PR blad van de waterleidingbedrijven waarvan Vewin redacteur was zijn in meer dan tien jaar herhaaldelijk omgekeerde osmose apparaten beschreven95. Nooit
91
productie A18 productie A47 Regenwater gewoon demi-water, vergelijking Spa, zero-water en regenwater 93 producties 10a-e bij dagvaarding 94 productie A21 95 productie A35 92
27
heeft Vewin daarbij ‘vermoedens’ geuit dat het geproduceerde water eigenlijk accu water is. In de brochure van HWS, die Vewin in 1999 aanvocht, stond al expliciet: "Het Zero-water is zeer zwak mineraalhoudend". Ook wist en weet Vewin heel goed dat gedemineraliseerd water zoals Spa, andere bronwaters en regenwater geschikt is als accu water. Vewin de expert bij uitstek. 43.
Vewin en Vitens suggereerden daarbij medio april 2003 bij het publiek dat men Zerowater nog aan het onderzoeken was, welk onderzoek binnen enkele dagen zou zijn afgerond, (hoewel Vitens directeur Van Winkelen ook al beweerde: "Nu al staat vast … etc")96. Ook die suggestie was onjuist en misleidend, want welk onderzoek men ook heeft laten doen, niet is gebleken dat er ná 15 april 2003 en vóór 24 april 2003 – toen Vewin haar "herstelbrieven" aan de krantenredacties schreef – of vóór 29 april 2003 – toen Vewin haar "herstelbrief" aan AH schreef 97– relevante nieuwe onderzoeksresultaten over Zero-water bij Vewin of Vitens bekend zijn geworden.
44.
Uit het voorgaande blijkt dat het nieuwe element in april 2003 de aanval was van Vewin en Vitens op het Zero-water, in de media en bij Albert Heijn. Vewin en Vitens hadden kennelijk onvoldoende vertrouwen in uitsluitend een verdediging van "hun" leidingwater – hetgeen geen verbazing behoeft te wekken gelet op hetgeen over die kwaliteit gezegd kan worden. De opzet van Vewin en Vitens om HWS met deze vergelijking van Zero-water met accuwater te beschadigen staat hiermee vast. Want welke consument wil nu accuwater drinken? Of ketelwater? Of stoomstrijkijzerwater? Het is ook daartegen dat HWS – niet voor niets als eiseres in conventie – is opgekomen.
96 97
producties 10b – 10e bij dagvaarding, verschillende dagbladen, productie 13 bij dagvaarding
28
Aanvechtbare onderzoeksmethode 45.
Ook de uitvoering van het door de "waterbranche" verrichte onderzoek van Zero-water is broddelwerk, en voldoet in geen enkel opzicht aan de daaraan te stellen eisen. Zie bijgaande vergelijking tussen de wijze waarop een onafhankelijke organisatie zoals de Inspectie Volksgezondheid te werk gaat (moet gaan) en hoe Vewin/de waterbranche handelde. Vewin en Vitens hebben algemeen aanvaarde – en ook in de Warenwet vastgelegde98 - onderzoeksmethoden aan hun laars gelapt. Zie over die wettelijke eisen ook artikel 4:8 van de Algemene Wet Bestuursrecht (AWB): een voornemen tot het nemen van een sanctiebeschikking moet aan betrokkene worden gemeld met de gelegenheid tot het geven van zijn zienswijze. Gelegenheid tot het nemen van een contra-monster moet worden geboden. Mondelinge of schriftelijke waarschuwingen moeten worden gegeven en termijnen moeten worden gesteld om aan een eventuele overtreding een einde te maken, etc. Voor Vewin en Vitens geldt dit blijkbaar niet: zij trekken conclusies ten aanzien van het HWS- systeem op basis van watermonsters van slechts één HWS systeem voordat het onderzoek is afgerond, hun ‘conclusie’ wordt niet aan HWS maar aan de media medegedeeld, HWS krijgt geen gelegenheid voor het nemen van een contra monster en bij de toezending achteraf aan HWS van een analyserapport worden essentiële gegevens weggeknipt.
98
productie A48 is een uitreksel van (i) het keuringsprotocol volgens de warenwet en (ii) de methode zoals door Vewin en Vitens ingeschakelde onderzoeker bij Zero-water toegepast
29
Onderling afgestemde gedragingen 46.
Zowel uit Tijdbalk I als II blijkt dat Vewin en haar leden hun handelen onderling op elkaar afstemmen. Hoe valt anders bijvoorbeeld te verklaren dat zowel Vewin als Vitens onafhankelijk van elkaar tien jaar na het gunstige onderzoek van de Consumentenbond "vermoedens" kregen over accuwater? En dat zij die vermoedens ook weer op dezelfde dag in de media en naar AH uitspraken? En dat zij beiden juist de vergelijking met accuwater trekken, in dezelfde bewoordingen?
30
Wat neem je: "Nederlands leidingwater "of "Accuwater"? 47.
De handelingen van Vewin jegens Albert Heijn en het publiek (via de media) zijn niet alleen onrechtmatig jegens HWS maar hebben ook voor HWS immense schade veroorzaakt: haar product, in de ontwikkeling waarvan zij jaren en miljoenen guldens/euro's had geïnvesteerd, werd in één klap onverkoopbaar. HWS is het dan ook niet eens met het oordeel in overweging 3.6.4 van het vonnis dat de uitlating van Vewin in de media dat Zero-water als accuwater kan worden toegepast (de rechtbank spreekt van "toepassingsmogelijkheden van gedemineraliseerd water") "niet onjuist" is en evenmin de "suggestie" wekt dat die uitlating "schadelijk is voor de gezondheid", zodat die uitlating evenmin onrechtmatig is. HWS vraagt zich in gemoede af of er consumenten te vinden zijn die, gesteld voor de keuze óf een glas water met het etiket "Nederlands leidingwater" óf een glas water met het etiket "accuwater" leeg te drinken, kiezen voor het glas met accuwater. HWS stelt dat veruit de meeste consumenten – zo niet alle, geen enkele uitgezonderd – de voorkeur zullen geven aan het glas leidingwater boven het glas "accuwater"99. Mocht uw hof dit het beslissende punt achten en bewijs hiervan nodig achten, dan biedt HWS aan dit door een consumentenonderzoek te bewijzen.
99
zie ook productie A7 RIVM: Nuchter omgaan met risico’s, blz 36
31
Conclusie 48.
Handelde Vitens inderdaad rechtmatig – en zelfs "uiterst zorgvuldig" (nummer 120 MvG) – door 10 jaar na introductie van gefilterd water in Nederlandse supermarkten, samen met haar overkoepelende vereniging (Vewin) – onaangekondigd, zonder toepassing van hoor en wederhoor, zonder een goede onderzoeksmethode en dus zonder betrouwbare onderzoeksresultaten, zonder enige indicatie dat er sprake was van acuut gevaar voor de volksgezondheid, zonder dat er zelfs maar sprake was van een klacht of een lopend onderzoek van de Inspectie Volksgezondheid, zonder HWS eerst te sommeren om aan een eventueel incidenteel gebrek binnen een redelijke termijn een eind te maken en na een "branche onderzoek" van slechts één systeem, zonder HWS in de gelegenheid te stellen tot een contra-expertise – op 15 april 2003, achter de rug van HWS om, in de media te beweren dat het omgekeerde osmose systeem van HWS geen drinkwater maar ‘accuwater’ produceert?
49.
De vraag dringt zich zelfs op of Vitens in gemoede gelooft een rechtvaardige zaak te verdedigen, of dat men er slechts op uit is om de boodschapper van – oud – nieuws dat haar en haar leden ongelegen komt het zwijgen op te leggen. Mede gelet op de ongelijke verhoudingen in financiële draagkracht en logistieke ondersteuning (Vewin en Vitens zijn onderdeel van een miljardenindustrie, Heyning noch HWS hebben sinds medio 2003 ook maar enig inkomen genoten) zou een dergelijke handelwijze niet slechts "gewoon' onrechtmatig. Het misbruik te maken van processuele bevoegdheden is tevens uiterst laakbaar, voor zover Vewin en Vitens hun verweer baseren op feiten en omstandigheden waarvan zij de onjuistheid kennen of behoren te kennen, cq op stellingen of vorderingen waarvan zij op de voorhand moeten begrijpen dat deze geen kans van slagen hebben.
-
O
32
-
Overzicht van producties Nr. van productie bij MvG
Korte omschrijving productie
A1 A2 A3 A4 A5
Vewin: Drinkwaterbronnen moeten nu beschermd 23 juni 1989 RIWA: Inventarisatie en toxicologische evaluatie/dec. 1994 PWN Noord-Holland, REWAB 2001 RIVM: Medicijnen in drinkwater, waterforum, 20 sept. 2007 NRC: Medicinaal water, nov. 2000: bovenstrooms werden al veel eerder in drinkwater medicijnresten uit diezelfde Rijn aangetroffen Dr. T. de Mes: Vrouwelijke hormonen glippen het milieu in; promotie 2 nov. 2007 RIVM: Nuchter omgaan met risico's 2003, blz. 17 Vitens website medio mei 2007 Duinwaterbedrijf Zuid-Holland Mr. W.F.E. Reinhold, Min. van Vrom vakblad H2O 1996, blz. 394 Waterleidingbedrijf Limburg/website/jan. 2008 Persbericht Vewin, 30 jan. 2004 Foto van het eerste systeem van HWS Samenvatting SND/IMSA-rapport Foto HWS model II Brochure Zero-water Intern blad Ahold Flitsen, okt. 1998 Foto HWS model III e-mail Mediapartners (Allerhande) 10 september 2002 Ministerie van EZ: Drinkwater via membraantechnologie, markt VS 13 nov. 2007 Website EPA/Home Water Treatment Facts, http://www.epa.gov/website EPA Brabant Water/Waterfilters; extra zuiveren overbodig Waterleiding Amsterdam: een filter aan je kraan is nergens voor nodig, 25 april Dir. Van Nuland: Waanzin om drinkwater in flessen te doen, 9 aug. 2002 Uitgetypte tekst RTL Journaal Haarlems Dagblad: Mensen mogelijk besmet ecoli in drinkwater Overtredingen WLB: indicatieve voorbeelden 2004 en 2005, Kookadviezen Verdrag van Aarhus EPA Consumers Right to Know in Safe Drinkingwater Act, 13 febr. 1998 met IHT-artikel Vergaderjaar 2002-2003, nr. 1350, Van der Ham (D66), antwoord op vraag 5
A6 A7 A8 A9 A10 A11 A12 A13 A14 A15 A16 A17 A18 A19 A20 A21 A22 A23 A24 A25 A26 A27 A28 A29 A30
33
- 34 -
A31 A32 A33 A34 A35 A36 A37 A38 A39 A40 A41 A42 A43 A44 A45 A46 A47 A48 A49 A50 A51 A52 A53 A54 A55
E-mail C. de Vries aan N. Mestrum, Vrom 7 nov. 2007 Afax EN-techno BV van 12 nov. 2007 aan HWS: indicatieve lijst ondernemingen gefilterd water c.q. waterzuiveringsapparatuur Indicatieve lijst ondernemingen gefilterd water c.q. waterzuiveringsapparatuur Consumentengids oktober 1993 (nr. 10) Energie en Water Consumentengids 1992: Waterzuiveraars Vrom: De kwaliteit van het drinkwater in Nederlaind in 2001, blz. 36 en 40 Volkskrant e-mail aan HWS met verzoek contact op te nemen HWS e-mail aan Volkskrant Volkskrant e-mail aan HWS: toch contact opnemen HWS e-mail aan Volkskrant HWS e-mail aan Volkskrant en Vewin Uitgeklede versie van het onderzoeksrapport Prof. H. de Baar: antwoorden op vragen, 15 dec. 2007 Tilburgs bron/kraanwater Prise d'eau, 1999 Warenwetbesluit verpakte waters, artikel 11 Regenwater gewoon demi-water, vergelijking Spa, Zero-water en regenwater Keuringsprotocol Warenwet en namens Vewin toegepaste onderzoeksmethode Consumentenbond: Onafhankelijk oordeel? Vergelijking zelfstandig onderzoek Omzet HWS na promotie week 15 en 16 en boycot week 17 E-mail Ahold aan HWS over lengte campagne Vitens in haar Grieven over datum Ahold besluit tot beëindiging Zerowater (www.zero-water.com rechterkolom onder samenvatting missie HWS) Bijlage kwaliteit leidingwater met de Bentazon brieven Bijlage hypocrisie waterleidingindustrie met enige producties
34
