Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn
Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn Praktische handleiding voor de nieuwe rollen van de werkbegeleider in competentiegericht onderwijs
Nicolien van Halem Henny de Leeuw Tera Stuut
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008
© 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5277 7 NUR897/841 Ontwerp omslag: A-Graphics Design, Apeldoorn Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Alfabase, Alphen aan den Rijn
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
1 1.1
1.2 1.3
1.4 1.5
1.6 1.7 1.8 1.9
9 oord vooraf W De leerling aan het stuur 9 Coachen en beoordelen 9 Nieuw 10
9 9 9 10
Begrippenlijst 12
12
Competentiegericht leren en begeleiden 18 18 is competentiegericht leren en wat betekent dat Wat voor jou als werkbegeleider? Het begrip competentie 18 Competentiegericht leren 18 Zelfsturing 19 Stappen in het cyclische proces van zelfsturing 23 Werkbegeleiden bij competentiegericht leren 23 Welke fasen zijn er in de competentieontwikkeling? 24 Wat is ‘natuurlijk leren’ en wat betekent dat voor jou 25 als werkbegeleider? Werkbegeleiden bij ‘natuurlijk leren’ 26 Wat is het verschil tussen het oude en nieuwe leren? 26 Wat is een leerwerkplaats of leerafdeling en wat 27 betekent dit voor jou als werkbegeleider? Werkbegeleiden op een leerwerkplaats 27 Wie zijn er betrokken bij het leerproces van de 28 leerling en wat doen zij? Wat doet een werkbegeleider? 29 Kerntaak 29 Wanneer ben je een goede werkbegeleider? 30 Hoe verbeter ik mijn eigen competenties als 31 werkbegeleider? Oplossingsgericht coachen van werkbegeleiders 31
18 18 18 18 19 23 23 24 25 26 26 27 27 28 29 29 30 31 31
6
Inhoud
1.10
33 kun je als werkbegeleider zorgen voor een goed Hoe leerklimaat? Wat is coachen? 34 Wat is methodische praktijkbegeleiding? 35
1.11 1.12 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9
3 3.1
3.2
3.3
3.4
37 Introductie Welke voorbereidingen tref je voor de komst van een 37 leerling? Hoe maak je contact met een leerling? 37 Welke informatie wissel je met de leerling uit in het 38 introductiegesprek? Wat kan een leerling al? 39 Wat is een POP en wat is een PAP? 40 Wat laat je een leerling doen? 41 Welke werksituaties zijn voor een leerling geschikt 41 om van te leren? Wat verwacht mijn organisatie of werkeenheid van 42 een leerling? Hoe bespreek je met een leerling welk gedrag ze 43 moet laten zien om competent te worden bevonden? 47 het werk Aan Welke leerstijlen zijn er en wat betekenen deze voor 47 jou als werkbegeleider? Voorbeeld van een opdracht voor een bezinner 49 Voorbeeld van een opdracht voor een denker 49 Voorbeeld van een opdracht voor een beslisser 49 Voorbeeld van een opdracht voor een doener 50 Welke begeleidingsstijlen zijn er en welke past bij je 50 leerling? Begeleidingsstijl 1: Instrueren 51 Begeleidingsstijl 2: Overtuigen 52 Begeleidingsstijl 3: Ondersteunen 53 Begeleidingsstijl 4: Delegeren 54 Welke typen werkbegeleider zijn er? 55 De helper 55 De kritische collega 56 De docent 56 De collega 57 Hoe help je een leerling bij het maken van 58 (leer)doelen?
33 34 35 37 37 37 38 39 40 41 41 42 43 47 47 49 49 49 50 50 51 52 53 54 55 55 56 56 57 58
Inhoud
3.5
3.6
3.7 3.8
3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14
4 4.1 4.2
4.3 4.5
7
58 is een doel? Wat Indeling van doelstellingen 59 Hoe geef je een goede demonstratie? 61 Voorbereiden 61 Uitvoeren 61 Afronden 62 Hoe geef je een goede instructie? 62 Voorbereiden 62 Uitvoeren 63 Afronden 63 Hoe begeleid je een leerling bij het oefenen van een 63 vaardigheid? Welke activiteiten en manieren zijn er om een 64 leerling te begeleiden, zodat zij zich kan ontwikkelen? De praktijk is de beste leermeester 64 Hoe herken je een leerling met faalangst en hoe 66 begeleid je deze leerling? Hoe bewaak je de voortgang van het leerproces van 68 een leerling? Wanneer kan een leerling zelfstandig werken? 69 Hoe begeleid je bij ‘stand alone’-leren? 69 Checklist/staalkaart 69 Hoe kun je zien of een leerling een goede 70 beroepshouding heeft? Welke informatie geef je over het gedrag en de 71 prestaties van een leerling? 73 Communicatie Welke gesprekken voer je met de leerling? 73 Hoe bouw je een gesprek op met de leerling? 73 Beginfase 74 Middenfase 74 Eindfase 74 Wat is feedback en hoe geef je die aan een leerling? 74 Wat is reflecteren en hoe help je de leerling daarbij? 77 Johari Window 77 Voorbereiden 78 Uitvoeren 78 Afronden 80 Voorbeeld 80
58 59 61 61 61 62 62 62 63 63 63
64 64 66 68 69 69 69 70 71 73 73 73 74 74 74 74 77 77 78 78 80 80
8
Inhoud
4.6 4.7 4.8
80 is actief luisteren en hoe doe je dat? Wat Wat zijn goede vragen en hoe stel je die? 82 Het klikt niet met een leerling: hoe ga je hier als 83 werkbegeleider mee om?
80 82
85 Beoordelen Wat is beoordelen? 85 De rol van beoordelaar 85 Wat is de rol van de school bij beoordelen? 86 Welke taak heb je als werkbegeleider bij beoordelen? 86 Wanneer ben je een goede beoordelaar? 86 Wat zijn de stappen in de beoordelingscyclus? 87 Toelichting 88 Welke beoordelingsvormen zijn er en wat betekent 89 dat voor jou als werkbegeleider? Beoordelingsvormen 89 Wat is een beoordelingsgesprek? 90 Voorwaarden voor een eindbeoordeling 91 Stappen bij het voeren van een beoordelingsgesprek 91 Wanneer is een beoordeling positief of negatief? 92 Welke problemen kunnen zich voordoen bij een 93 beoordelingsgesprek? Hoe moet het dan wel? 94
85 85 85 86 86 86 87 88
5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6
5.7
5.8 5.9
bijlagen 0 98 97 Bijlage 1: Competentieprofiel werkbegeleider Bijlage 2: Handelingsschema van een 102 verpleegtechnische vaardigheid Bijlage 3: Kwalificatiestructuur Gezondheidszorg en 106 Welzijn 2008/2009 (experimenten) Bijlage 4: Kwalificatiestructuur Gezondheidszorg en 108 Welzijn, 1997 tot heden Bijlage 5: Mbo-competenties 109 Bijlage 6: Het vmbo, leerwegen en sectoren 111
83
89 89 90 91 91 92 93 94 0 97 98 102 106 108 109 111
Bruikbare websites 114
114
Register 115
115
Woord vooraf
Dit zakboek is een praktische handleiding voor werkbegeleiders in de sector Zorg en Welzijn. Het is speciaal ontwikkeld om werkbegeleiders handvatten te geven voor dagelijks gebruik. De veranderingen in de beroepspraktijk en vooral het competentiegerichte leren hebben ervoor gezorgd dat werkbegeleiders hun leerlingen op een andere manier moeten gaan begeleiden. Er is in het nieuwe onderwijs geen plaats meer voor standaardbegeleiding. Competentiegericht begeleiden vraagt om maatwerk, met de leerling aan het stuur en de werkbegeleider in de rol van coach en beoordelaar. de leerling aan het stuur Leerlingen worden steeds meer zelf verantwoordelijk voor hun eigen leerproces, daarbij gecoacht door een werkbegeleider. Werkers uit de praktijk krijgen meer verantwoordelijkheid voor het opleidingsproces en het is belangrijker dan voorheen om te leren in echte praktijksituaties. coachen en beoordelen De werkbegeleider als coach: dat is een nieuwe rol voor werkbegeleiders. Voorheen stelde de werkbegeleider volgens een praktijkleerplan vast wat een leerling kon leren op een afdeling, unit of werkeenheid, nu bepaalt een leerling zelf wat ze komt leren. Dit betekent voor werkbegeleiders dat ze zich flexibel moeten opstellen, hun begeleidingsstijl aanpassen aan de leerstijl van de leerling en daarover met de leerling in gesprek gaan. Ook het beoordelen gaat anders dan voorheen. Toetsing in de reële praktijksituatie verdient de voorkeur en de inbreng van de leerling is groter. Het is kortom een complex geheel, uitdagend genoeg om de werkbegeleiding in de dagelijkse praktijk verder te ontwikkelen.
10
Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn
nieuw Er zijn al veel boeken verschenen, methoden ontwikkeld en cursussen gegeven. Dit zakboek is een handzaam hulpmiddel waarin de werkbegeleider dagelijks even wat kan nazoeken of nalezen én waarmee deze de eigen competenties kan ontwikkelen. De informatie is verzameld uit diverse bronnen en geordend in een handzaam zakboek, vergelijkbaar met een ‘wat en hoe’-boekje dat je gebruikt in een vakantieland met een vreemde taal. Aan het einde van bijna elk hoofdstuk geven we tips
en/of benoemen we valkuilen.
We hopen dat dit zakboek een bruikbaar instrument zal zijn in de competentiegerichte beroepspraktijkvorming. We wensen werkbegeleiders1 veel plezier bij het met hart en ziel overbrengen van hun vak.
1 Aanwijzing voor de leesbaarheid: de werkbegeleider wordt met hij/hem aangeduid, de leerling met zij/haar. Uiteraard kan dit in de praktijk ook anders zijn.
Woord vooraf
11
Natuurlijk staan we open voor ervaringen, opmerkingen en suggesties ter verbetering. De auteurs Nicolien van Halem Henny de Leeuw Tera Stuut Frankrijk, St. Vincent de Barrès Januari 2008
Begrippenlijst
BBL Beroepsbegeleidende leerweg: de opleiding vindt voor het grootste deel plaats op de werkplek. Voor het praktijkdeel van de opleiding wordt een overeenkomst afgesloten met het leerbedrijf, de leerling en de school. BPV Beroepspraktijkvorming, ook wel stage genoemd. BOL Beroepsopleidende leerweg: de opleiding vindt voor het grootste deel plaats op school. Voor de stages van de opleiding wordt een overeenkomst afgesloten met het leerbedrijf, de leerling en de school. Begeleidingsstijlen Een begeleidingsstijl zegt iets over de manier waarop je een leerling begeleidt. De volgende manieren worden onderscheiden: instrueren, overtuigen, ondersteunen, delegeren. Een werkbegeleider kiest de manier die bij hem past én bij wat de leerling op dat moment nodig heeft. Beheersingscriteria Voorwaarden die aangeven waaraan een leerling moet voldoen om te laten zien dat zij een competentie beheerst. Beroepsoriënterende stage Een stage die tot doel heeft dat een leerling zich oriënteert op het beroep, ook wel snuffelstage genoemd. Er worden geen beroepsvaardigheden en -competenties geleerd.
13
Beroepsvormende stage Een stage die tot doel heeft dat een leerling vaardigheden en competenties leert die horen bij het beroep waarvoor wordt opgeleid. CGO Competentiegericht onderwijs. CLOP Competentiegericht leren en opleiden. Calibris Kenniscentrum voor leren in de praktijk. Voor de sectoren Zorg, Welzijn en Sport (www.calibris.nl). Voorheen OVDB. Cliëntsimulatie Een simulatie is een nabootsing van de werkelijkheid, in veel gevallen met behulp van een model van die werkelijkheid. In dit geval is dat iemand die de rol van cliënt vervult. Competentie Competenties zijn samengesteld uit vaardigheden (kunnen), kennis (weten), inzicht (begrijpen), houding (een onderdeel hiervan is motivatie) en persoonlijke eigenschappen (karakter is hiervan een onderdeel). Een competentie wordt in een context toegepast en ontwikkeld. Competentiegericht onderwijs Vorm van onderwijs gericht op het verwerven van competenties die nodig zijn om een vak te leren. Competentiematrix In een competentiematrix worden leertaken verbonden aan competenties. Complexiteit van zorg De mate waarin zorgverleners in hun werkzaamheden te maken hebben met routines of juist onvoorspelbaarheid. Meer complexiteit vraagt om andere competenties.
Begrippenlijst
Begrippenlijst
14
Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn
EVC Eerder verworven competenties. Feedback 360° Bij 360° feedback verzamelt een leerling methodisch zelf het oordeel van anderen op haar functioneren. Deze feedback kan ze vragen aan haar werkbegeleider, collega’s, cliënt of zorgvrager en andere disciplines. Daarnaast stelt ze een beoordeling over zichzelf op. Intervisie Intervisie is een vorm van gestructureerd collegiaal overleg. Het is leerzaam, laagdrempelig en kent een systematische aanpak van werksituaties en/of problemen, gericht op concrete uitkomsten. Bij intervisie leer je van elkaar door met elkaar over een werksituatie te praten. Kerntaak Een kerntaak vormt een onderdeel van de beroepsuitoefening en bestaat uit een geheel van met elkaar samenhangende werkprocessen die kenmerkend zijn voor de beroepsuitoefening. Kerntaken, werkprocessen en competenties vormen samen het hart van de beroepsbeschrijving. Kwalificatie De inhoud van het diploma, zoals beschreven in het kwalificatiedossier, bijvoorbeeld diploma dokterassistent. Kwalificatiedossier Een verzameling kwalificaties met een beeld van het beroep, de uitwerking en het verantwoordingsdocument, volgens een vaste standaard beschreven. Leerafdeling of leerwerkplaats Een leerafdeling of leerwerkplaats is een nieuw soort stage waarbij een groep leerlingen onder deskundige leiding een afdeling/ werkeenheid runt.
15
Leerbedrijf Een bedrijf of instelling waar leerlingen opgeleid worden voor een beroep. Hiervoor is erkenning nodig van het kenniscentrum (zie Calibris). Leermeester De leermeester is een vakman (of -vrouw) die de eigen vakbekwaamheid wil overdragen op een leerling. Zo leerde hij het vak zelf ook. Het is dus belangrijk dat hij leert zijn kennis en inzicht goed over te dragen. Omdat de leermeester in de eerste plaats vakman is, heeft hij richtlijnen en leermiddelen nodig om het begeleiden/coachen van een leerling goed vorm te kunnen geven. De benaming ‘leermeester’ wordt gebruikt binnen het ‘natuurlijk leren’ (zie ‘natuurlijk leren’). Leerstijl De voorkeursstijl waarin mensen leren. De volgende leerstijlen worden onderscheiden: de bezinner, de denker, de beslisser, de doener. Leerwerkplaats Andere benaming voor leerafdeling (zie leerafdeling). Mbo Middelbaar Beroepsonderwijs. MPB Methodische praktijkbegeleiding: een doelgerichte, bewuste, procesmatige en systematische manier van begeleiden. Natuurlijk leren ‘Natuurlijk leren’ is een onderwijsvorm die zoveel mogelijk aansluit bij de manier waarop kinderen en volwassenen van nature leren. PAP Het PAP (persoonlijk activiteitenplan of persoonlijk actieplan) bevat de uitwerking van het POP, waarbij een leerling de acties (opdrachten) vastlegt die ze wil uitvoeren (zie POP).
Begrippenlijst
Begrippenlijst
16
Zakboek Werkbegeleiden in Zorg en Welzijn
POP In een POP (persoonlijk ontwikkelingsplan) geeft een leerling aan waarom, wat, hoe en waar, wanneer en met wie ze leeractiviteiten gaat verrichten. Ook legt de leerling vast hoe het geleverde product eruit moet zien. Panelgesprek Een panelgesprek is een beoordeling in de vorm van een groepsgesprek met een gespreksleider, een observator en een notulist. Een leerling kan in een panelgesprek uitleggen op welke manier ze aan haar competenties heeft gewerkt en of ze deze behaald heeft. Portfolio Een portfolio is een persoonlijke map of dossier waarin een leerling beschrijft wat ze kan, waaruit dat blijkt en hoe ze zichzelf verder wil ontwikkelen. Prestatie Het uitvoeren van een bepaalde taak of opdracht. Proeve van Bekwaamheid Een Proeve van Bekwaamheid is een toets waarbij een leerling in de praktijk, of eventueel in een gesimuleerde werksituatie, het bewijs moeten leveren dat ze een kerntaak op het vereiste niveau beheerst. Een Proeve van Bekwaamheid wordt afgelegd bij een leerbedrijf of in een gesimuleerde omgeving op school. ROC Regionaal Opleidingscentrum, de school voor middelbaar beroepsonderwijs. Skillslab Oefenlokaal voor het aanleren van vaardigheden. De plaats van een skillslab kan op school zijn, maar ook in de praktijksituatie. SMART SMART staat voor specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden. Dit zijn de elementen van een goed omschreven (leer)doel.
17
Snuffelstage Zie beroepsoriënterende stage. Stand alone leren Vorm van leren waarbij een leerling onder bepaalde voorwaarden zelfstandig werkt en begeleiding op afstand krijgt. Transfer Transfer geeft de mate aan waarin een beroepsbeoefenaar in staat is haar competenties toe te passen in uiteenlopende situaties. Het geeft de reikwijdte en wendbaarheid van de kennis en vaardigheden aan. Vmbo Voortgezet Middelbaar Beroepsonderwijs. Werkmeester Een werkmeester (m/v) is een leidinggevende die binnen ‘natuurlijk leren’ leiding geeft aan een leerling of groep leerlingen. Ook wel leermeester genoemd (zie leermeester). Werkprocessen Een werkproces is een afgebakend geheel van beroepshandelingen binnen een kerntaak. Zelfsturing De mate waarin een leerling, onafhankelijk van zijn docent of begeleider, beslissingen neemt over hoe hij het beroep leert.
Begrippenlijst
Begrippenlijst
