V4^
v*-^
'"Y"
December
1 9 3 8. No. 12 Jaargang 6
'r'mrr-i'Mil'"flBi
WK
B b^ ^^ j m ^ B^r^^^ge
GRAND
HOTEL PREANGER
HOTEL MET DE MEEST MODERNE
BANDOENG INRICHTING
Alle kamers met eigen badkamer. Eleclrische liften. Eleclrische koel- en vrieskamers. Electrische Wasscherij. Groote Wijnkelder. Dagelijks
Concert
en
Dansmuziek
door
PASSAGE
het Pieanger
TQU
Orchest.
RISME
Wij verzorgen BOOT- & VLIEG-Passages & TREiN-tickets
r reanger
Administratie & Verlaat
U
Incasso
Kantoor
Bandoeng??
Geeft dan Uw huis bij ons in administratie.
Vestigt U zich in B a n d o e n g !! Wendt
U zich
tot
Tel: 295 -
ons
voor
Uw
huis.
wQNiNGZAKEN -
J e | : 295
de kwaliteitswagen in de lage prijsklasse.
fjoxdL ®
Zeer
redelijk
geprijsd.
%
Lage exploitatie-kosten.
9
Hooge
0
Groote
wederverkoop- of keuze
uit
inruilwaarde.
diverse
modellen.
Ons UP TO DATE ingericht ATELIER onder deskundige
leiding
en onze groote onderdeelen-
voorraad garandeeren
U een PRIMA SERVICE
SALES
SERVICE
Fa. Ir. F. v. d. BERG, Naripan 7, Bandoeng TEL
Bnd.
2300.
TOURIST OFFICE
//
DENIS" GEBOUW
TELEFOON 2001
m
m
^eïm Si Co.
RUYS' H a n d e l s v e r e e n i g i n g voor I n d i ë M e r d i k a w e g 6 - B A N D O E N G - T e l 627
(Effecten, leaste (êocberen
Kantoor Machines
Cel 124 en 125.
Administratie Systemen Stalen
Kantoor
Meubelen
REMINGTON SCHRIJFMACHINES Reparatie-atelier voor alle kantoormachines.
1 ;
Telefoon 1099
Bragaweg 61 B a n d e eng
1
SALON DE COIFFURE
!
:
MAISON SMIT
:
! 1
5
S p e c i a l ] ten
!
!
Permanent- svave
]
1 t
Manicure Epileeren
Water-wave MASSAGE
j i
Bezienswaardigheden van Bandoeng en Omstreken. B A N D O E N G S C H Z O Ö L O G I S C H PARK (Stichting van „ B A N D O E N G V O O R U I T " ) . Dagelijks geopend van 8 u. v.m. tot 6 u. n.m. Toegang voor Europeanen en Vreemde Oosterlingen kinderen van id. en id. Inlanders Scholen per 30 leerlingen met een geleider Maandkaarten voor gezinnen . . . . ,, voor personen . . . „
„ „ ,,
ƒ 0,25 ,, 0,15 „0,10 ,, 1,— „ 1,„ 0,50
HET JUBILEUMPARK, aan den H^iyg^sweg. Dagelijks geopend van 6 u. v.m. tot 6.30 u. n.m. Toegang uitsluitend op vertoon van een toegangskaart, welke op aanvraag gratis verstrekt wordt ten Gemeentehuize, Atjehstraat. Geopend alle werkdagen van 7 - 2 uur. MUSEUM V A N DEN DIENST V A N DEN MIJNBOUV\^, „Geologisch Museum", aan de Rembrandtstraat. Kosteloos toegankelijk op Maandag, Woensdag en Zaterdag van 10 u. tot 12 u. v.m. MUSEUM V A N DEN POST-, TELEGRAAFen TELEFOONDIENST, aan de De Katstraat. Kan door belangstellenden in den regel bezichtigd worden op werkdagen tusschen 7 u. v.m. en 2 u. n.m., 's Zaterdags tot 12 u. 30 n.m.
MEREN IN DE O M G E V I N G Meer van Tjileuntja 44 KM van Bandoeng. Van Pengalengan uit slechts enkele kilometers. Uiterst geschikt voor watersport. Telaga Patengan, 44 KM van Bandoeng. Een 15 min. voorbij Rantjabali slaat een zijweg rechts naar het meer af. De weg is smal en dus wordt voorzichtig rijden aangeraden. BOSSCH A-STERRENWACHT, I T l e m b a ^ Gratis te bezichtigen, mits vooraf schriftelijk aangevraagd, eiken Woensdagavond 7 u. en eiken Zondagmorgen 9 - 1 2 u. v.m. Aanvragen uitsluitend en tijdig te richten aan den Directeur der Sterrenwacht. l
De
afstand van Bandoeng tot aan de kraters is 78 KM. In twee uur per auto te bereiken. Aangeraden wordt, de route héén te nemen langs Tjiparaj-Patjet —Santosa en terug langs Santosa-Pengalengan. Tolgeld f 2,50 per auto en ƒ 1 , — per motorfiets. 's LANDS KINA- EN THEEBEDRiJF „TJINJI-
BADPLAATS MARIBAJA (21 K.M. v. Bandoeng), gelegen terzijde van den weg Lembang —Tjikidang —Tjibodas. Gelegenheid tot het nemen van geneeskrachtige zwavelbaden. Dagelijks geopend. Tarief I e klas 40 et. V O G E L - EN SCHELPEN-VERZAMELING. O p aanvraag kosteloos te bezichtigen in het Christelijk Lyceum, Dagoweg 8 1 . CENTRALE G O U V E R N E M E ' N T S - VISCHKWEEKERIJ, Dr. De Grootweg. Dagelijks te bezichtigen, ook op feestdagen, behalve des Zondags, tegen 10 cent per persoon. ZWEMINRICHTINGEN : 't Centrum, Billitonstr. 10; Tjihampelas, Lembangweg; ,,lsola"; Grand Hotel Lembang; Tjimindi; Dago; Hotel „Berglust", Tjimahi; Hotel „Tangkoeban Prahoe"; Lembangi; Hotel ,,Tjitere" en ,,Tjileuntja" Pengalengan. LUCHTVAARTAFDEELING, Andir. 1ste en 2de Zaterdag v.d. maand 10 — 10.45 v.m. te bezichtigen, onder deskundig geleide. Alle bezoekers dienen zich bij den portier te melden. Na 10.45 geen toegang meer.
ROEAN"
DE B A N D O E N G S C H E GASFABRIEK, KIARATJONDONG
Deze zijn, na nader overleg, waartoe „Bandoeng Vooruit" gaarne bemiddeling zal verleenen, voor groepen toeristen of excursies te bezichtigen. WATERKRACHTWERK L A M A D J A N G , bij K.M. 33 aan den weg naar Pengalengan. Te bezichtigen na bekomen vergunning van den leider van het werk. TJISAROEA-WATERVAL (boven Tjimahi). In % uur per auto van Bandoeng uit te bereiken. Vrije toegang tot den waterval. DAGO-WATERVAL, in 15 min. per auto van Bandoeng uit te bereiken. MALABAR-RADIOSTATION, 32 KM. ten Z. van Bandoeng. Gratis te bezichtigen op lederen Woensdag na voorafgaande introductie door het Hoofd van het Bedrijf der Radiostations op Java, Hoofdpostkantoor, Groote Postweg, Aloen-Aloen, Bandoeng.
/^V^^NMl unjVu^jnAAl\j'VVVy'VVVi-J""VVVyi ' ^ ^ ^ ^ ^ V > A ^ < W W » ^ ^ » ^ » I / > * > < I » ^ < » ^ ^ ^ ^ » ^ ^ > W M » N ^ ^ S ^ ^ ^ # I ^ ^ ^ ^ ^ S » ^ ^ < W » ¥ » ^ ^ » » ^ A # » ^ ^ ^ ^ V » ^ ^ » > M M » » < M < N ^ I
R U S T I G
FLAT-COMPLEX
„Olcottpnrk BANDOENG J A V A N.O. I. SCHITTERENDE LIGGING
CHIQUE.
RUIME
FLAT-GEBOUWEN
EEN SMAAKVOLLE VLOTTE
H O M E .
INRICHTING
BEDIENING
GERENOMMEERDE TAFEL FIRST CLASS
SERVICE
and last but not l e a s t . . .
GEMATIGDE PRIJZEN GEZELLIGE
INTERIEURS
'^^»»>»»IV»»^^«»W»V»Mw^«W>*»«^V»»W»VX»^VWWW
i»'^<»»i« l»»<W^wo»»K»l
iWooi KAKWOEKI; OFFICIEEL
ORGAAN
DECEMBER 1938
V A N DE
No. 12
VEREENIGING „BANDOENG VOORUIT". IE:
Dr, L. v. d. Pijl en M. A. J. Keiling.
De Vereeniging
„Bandoeng
lingenverkeer
in
den
Vooruit"
en omstreken
meest
ó
A a n onze leden.
DOEL DER VEREENIGING. belangen van Bandoeng
JAARGANG
stelt zich ten doel, de
In ons vorig nummer deden wij
en die van het vreemde-
U een circulaire toekomen met ons
uitgebreiden
zin
des
woords
te
behartigen.
nieuwste ,,Mooier
propaganda en grooter
boekje:
Bandoeng".
Wij vroegen U, dai door te geven
BESTUUR.
aan een Uwer kennissen, die naar Uw meening in aanmerking komt
Beschermheer
M. F Tydeman, Resident van Priangan.
Eerevoorzitter
N. Beets, Burgemeester van Bandoeng.
Eereleden
W. H. Hoogland
Voorzitter
W. H. Hoogland, (met verlof)
V^/nd. voorzitter
B. Sluimers.
Secretaris-Pen n in gm
M. A. J. Kelling.
Leden
en Ir. A. Poldervaart.
Enkelen hebben aan ons verzoek voldaan, waardoor wij een 50-tal nieuwe leden konden boeken. Zouden zij, die nog geen gevolg
A. Bertling, Fr J A. van
Es, K. J. Heim,
J A. C- de Koek van Leeuwen, Dr
L. v.d.
Pijl, Mr. P. A. Ursone, P. A. v d. Werve, R. A. A.
lid onzer Vereeniging te worden.
hebben gegeven aan ons verzoek, alsnog zoo goed v/illen zijn daaraan te voldoen? Het is een kleine moeite, en U helpt er onze Ver-
Wiranatakoesoema
eeniging zeer mee.
Gedelegeerd Bestuurslid in Nederland : C. J. Nauta.
Telkens opnieuw moeten wij allen,
CONTRIBUTIE.
— niet alleen het bestuur,
maar evengoed de
Minimum f 4 , -
's jaars
v. personen
en f 5 , -
zaken, instellingen, vereenigingen enz
's jaars voor
Het lidmaatschap geeft
de
aandacht
dat zij voor
kaart
nastreeft.
tot
de
kraterwegen
van
den
Tangkoeban
Prahoe of den Papandajan. Een persoonlijke contributie van f8,-
's jaars geeft recht op twee toegangskaarten.
voor
onze
Vereeniging en het loffelijke doel,
recht op het maandblad „Mooi Bandoeng" en één toegangss' jaars
leden, —
vragen alle
Bandoengers
Wij leven in een dynamischen tijd, waarin groote veranderingen in gang zijn en veel kan afhangen voor de toekomst van onze woon-
DONATEURS.
plaats. Onze stadsbelangen zijn alMen
kan
de
Vereeniging
als
Donateur steunen door een
leen veilig, indien wij a l l e
daar-
jaarlijksche bijdrage van minstens f 2 5 . - , of een gift in eens
voor
van minstens f 100 —. Het donateurschap geeft recht op een
krachten mobiel weten te maken
doorloopende wegen
van
persoonlijke
den
toegangskaart
Tangkoeban
naar
de krater-
Prahoe en den Papandajan.
in
Laat
aanmerking
het
daarom
komende
een
nobele
wedijver zijn tusschen ons allen — leden en bestuur — wie zich het
ABONNEMENTEN.
nuttigst
voor
onze
Vereeniging
kan maken. Niet-leden
kunnen
zich
op „ M o o i Bandoeng"
abonneeren
ad f 2,50 's jaars.
Wij weten, dal wij daarmede een heel wat grooter doel nastreven dan dat van onze Vereeniging
KANTOOR: Naripan 5C.
alleen,
n.l.
belang Geopend:
alle
2.30 — 5 u. n.m.
werkdagen
van
8 -
12.30 u
en van
Zaterdags tot 12.30 n.m.
het van
algemeen Bandoeng
en
omgeving
en
v a c a n t i e - o o r d .
als
woon-
Telefoon 1600. Vóór en na kantoortijd 1550. K.
r±
VOOR
^
;
Een groot Bandoenger herdacht. „Wie in deze eeuw in Indié heeft gewerkt en daarbij gelegenheid had rond te zien, heeft bewondering voor de figuur van BOSSCHA, die, telkens wanneer wetenschap en leven elkaar ontmoetten, leiding gaf aan den gang van zaken " Prof. Ir. ]. KLOPPER. Zooals men reeds in de dagbladen heeft kunnen lezen, had den 26sten November j . l . , de plechtige herdenking plaats van den sterfdag van den grooten, wellicht den grootsten Bandoenger, den Heer K. A. R. BOSSCHA. Vertegenwoordigers der voornaamste corporaties, waarvan hij mede-oprichter was en waaraan hij zeer belangrijke financieelen steun had verleend, hadden zich op dien morgen reeds vroeg verzameld rondom zijn grafmonument, sprookjesachtig mooi gelegen in een stuk oerwoud, dat op de onderneming werd uitgespaard en dat gedurende zijn leven een van de lievelingsplekjes was, waar hij vertoefde. Wanneer wij spreken van „een kerk van ongekorven hou's", dan zou geen enkel bosch beter daaraan beantwoorden, dan dit plekje oerwoud, waar op dien dag een aantal vooraanstaande Bandoengers zich had verzameld, om aldaar in devote stemming de nagedachtenis te eeren van dezen grooten planter en philantroop. Hier bevonden zich reeds de hoofdadministrateur mr. H. G. Ermeling, de resident van Priangan, de heer Tydeman, die tevens hel bestuur van de B.S.V. vertegenwoordigde en onze burgemeester Beels. Professor Proper kwam namens de faculteit der Technische Hoogeschool, oud-edeleer Hardeman namens het N. I. KankerInstituut, prof. Boomstra, namens de Kon. N. I. Sterrenkundige Vereeniging, commandant Beekhuis en eenige officieren namens het Leger des Heils, de vice-voorzitter van de West-Java Landbouwvereeniging, de heer Peereboom Voller, de heer Bluemink, Directeur van het Doofstommen-Instituut, de Heer Van Wely, Directeur der N. 1, Jaarbeurs, de heeren Klusman en Houtman, namens de Vereeniging ,,Pro Leproos", de heer Volz, namens het bestuur van de Pengalengansche Ziekenverpleging, Ir. Einthoven, de eerste gedecoreerde met de Bosscha-médaille, voorts de Heeren Sluimers en Kelling, namens de Vereeniging ,,Bandoeng Vooruit".
(\
\
Een schat van bloemen dekte het eenvoudige en toch in deze omgevirig zoo indrukwekkende witte monument, terwijl een groot aantal kransen rondom het monument was
opgesteld om straks door de gedelegeerden van vele vereenigingen en instellingen te worden geplaatst aan den voet van het monument. Toen allen aanwezig waren, sprak de Burgemeester van Bandoeng een treffende herdenkingsrede uit, waarin hij o.m. zeide: ,,Vooral zij verdienen niet vergeten te w o r d e n , d i e tijdens hun leven z i c h z e l f hebb e n V e r g e t e n. En dit is bij Bosscha in wel zeer groote mate het geval geweest. W i j zullen ons dit eerst ten volle kunnen realiseeren, wanneer wij dit werkzaam en nuttig leven nog eens — zij het ook slechts vluchtig — aan het geestesoog voorbij laten gaan", waarna hij een beknopt overzicht gaf van het vele, dat de heer Bosscha voor Bandoeng en voor Indië gedaan heeft. Het was een loffelijk denkbeeld om dezen grooten Bandoenger, waaraan onze plaats en hare bevolking zoo buitengewoon veel te danken heeft, op deze wijze voor de huidige bewoners naar voren te brengen. Indië vergeet spoedig! Dat heeft veel vóór, maar ook veel tegen. Dit laatste vooral bleek ons, toen wij een overzicht wilden samenstellen van het werk en de groote verdiensten van den Heer Bosscha: vrijwel niemand kon ons meer volledig daaromtrent inlichten, de gegevens bleken verspreid in en buiten Bandoeng, en waren slechts fragmentarisch te vinden in boeken, wetenschappelijke- en andere publicaties, tijdschriften en brochures. Daarom besloten wij in ons Orgaan, een resumé te geven van de door ons verzamelde i gegevens aangaande den i leer Bosscha: /j Bandoeng's Eerste Eereburger. Het is goed, ook aan de tegenwoordige bewoners dezer Gewesten te vertellen, welke hooge opvattingen de pioniers hadden van hun levenstaak. Allereerst enkele biografische gegevens. KAREL ALBERT RUDOLF BOSSCHA werd geboren te 's-Gravenhage, op den 15en Mei 1865, als zoon van een oud-Nederlandsch geslacht, oorspronkelijk uit Friesland afkomstig. Een geslacht, waarvan verscheidene zonen zich, zoowel of staatkundig, als op we-
1 ,"-,)
iriÉi ii^ii f,|,i^i^^g||^||^^y1,|^(,|lll|^^|^)g|^|)j^|^|^pg^^|^^^|^^(^a|^^
tenschapelijk gebied, jegens den lande verdienstelijk maakten Uit velen noemen wij slechts zijn grootvader, den bekenden minister en historicus, en zijn vader, professor als deze, bekend physicus aan de Delftsche Polytechnische School, v/iens natuurkundige werken een algemeene bekendheid genieten, en die uitverkoren werd, Nederland te vertegenwoordigen in de internationale commissie van geleerden, belast met de vaststelling van den Meter, de standaardlengtemaat van ons decimaal stelsel. Professor Bosscha werd voor zijne groote verdiensten ten opzichte dier commissie door de Fransche Republiek beloond door de toekenning van het kruis van het Legioen van Eer, vergezeld van eene superbe vaas van blauw Sèvresporcelein. De Nederiandsche regeering schonk hem het Grootkruis der O r d e van den Nederlandschen Leeuw.
Heer B o s s c h a zich bereid, als beheerder dier onderneming op te treden. Insiders van de theecultuur schudden het wijze hoofd en profeteerden, dat het nieuwe ondernemen op zoo groote hoogte boven zee (ongeveer 1500 Meter) beslist een ,,failure" zou blijken. De eerste nachtvorst op die hoogte zou den geheelen aanplant doen afsterven, en mocht dit vermoeden ook al onjuist zijn, dan zou toch in ieder geval de geringe bladproductie, die zij op zoo groote hoogte boven zee verwachtten, eene loonende exploitatie onmogelijk doen zijn. De geheele onderneming was een sprong in het duister, vonden zij. Maar niet alzoo de Heeren R. E. K e r k h o v e n , S. J. W . v a n B u u r e n en K. A. R. B o s s c h a , de stoutmoedige promotors van het exploitatieplan. En de uitkomst stelde hunne verwachtingen schitterend in het gelijk. . . .
De ,,jonge" Bosscha, die wij hierbij gedenken, drukte de voetsporen zijner vaderen, en begon zijne studiën aan de toenmalige Polytechnische School te Delft, waar hij geruimen tijd aan het laboratorium van den bekenden hoogleeraar Kamerlingh Onnes werkzaam was. De verre tropen trokken hem echter aan, daarom vertrok hij in December 1887 per SS. Prins Alexander naar Indië, waar hij door zijn oom, wijlen den Heer E. J. / K e r k h o v e n , den bekenden Nestor der Preanger theeplanters, als employé werd geplaatst op de door hem beheerde theeonderneming „Sinagér" bij Tjibadak. Hier ving zijn / c a r r i è r e in de theecultuur aan, de loopbaan, die hem later zulke nooit gedroomde verschieten zoude openen. Hier zette hij de eerste schreden op het planterspad.
Zoo kwam de Heer B o s s c h a , op den 15en Augustus 1896, - datum, die een keerpunt in zijn leven zou blijken te zijn —, op „Malabar" aan. En toog direct met grooten ijver en energie aan het werk, om iets te maken van niets, van een stuk wildernis, met zwaar oerbosch begroeid, in een „land, waar geen land achter l a g " , te scheppen de schoonste theeonderneming van Java. Er zouden boekdeelen zijn vol te schrijven over: B o s s c h a als planter. B o s s c h a als industrieel. B o s s c h a als voorvechter der belangen van Nederlandsch-Indië, van de Preanger, van Bandoeng, Bosscha als staatsburger en Bosscha als weldoener. Discretie belet mij, over het laatste punt uit te wijden, plaatsruimte, in verband met de lengte van dit opstel, hetzelfde te doen over wat voorging. Doch de weinigen, zijner thans nog in leven zijnde kennissen, zullen U menig frappant voorbeeld van zijn philantropie weten te vertellen. Het zij hier voldoende, eene opsomming te geven van de reeks ondernemingen, handelslichamen, instellingen en corporaties, die hun bloei, hunne opkomst en dikwerf hunne stichting te danken hebben aan hem, die meer dan de helft van zijn leven gaf aan Nederlandsch-Indië, zijn tweede vaderland.
Na slechts een half jaar op ,,Sinagar" gewerkt te hebben, bekroop hem de lust, het in Delft geleerde aan de practijk te toetsen, dies trok hij naar de Wes/^ terafdeeling. van Borneo, waar hij tot 1892 / in de goud-exploratie bij Sambas werkzaam y bleef. In dat laatste jaar keerde hij echter tot zijne oude liefde weer, n.l. de theeonderneming „Sinagar". Aldaar nog employé zijnde, I richtte hij, te zamen met eenige belanghebbenden, in 1895 de Preanger Telefoon I Maatschappij op, waarvan hij successievelijk 1 directeur, commissaris-superintendent, en, tot de overname door het Nederlandsch-lndisch Gouvernement, technisch adviseur was. Zijne eerste „leading position." Toen, onder omstandigheden van klimaat en bodem, geheel verschillende van die, waarin tot dusverre de theecultuur in de Preanger gedreven werd, de onderneming ,,Malabar" op de hoogvlakte van Pangalengan geopend zou worden, verklaarde de
Ik noem dan de ondernemingen „ W a n a soeka", ,,Taloen", ,,Sitiardja", „Radjamandala", „Ardjoena", „Soemadra", „Papandaj a n " , „ M a d o e r " , „Sindangwangi", „Kabawetan", „Dataran", „Pagar A g o e n g " , „Krindjing", „Oeioemanna", „Basilam", „Boekit Lawang", verder de Eomanietfabriek, de Ned.-lnd. Caoutchoucfabriekr3e~~Atrtöfrrobier~ Import Maatschappij, de Bandoengsche Electriciteits Maatschappij, het Technisch Bureau
Soenda, het Houtindustrie Syndicaat, de Pangalengansche Kistenfabriek, het Algemeen andbouwweekblacT voor~Rederlandsch-lnë, den Theezaadtuin ,,Selecta", E. N. I. Z O. M , de Soekaboemische Landbouwver/eeniging, het Bandoengsche Ziekenhuis, de Schoolvereeniging, de Hoogere Burgerschool, de~ Technische Hoogeschool, de Ned. Ind. Jaarbeurs, het- Stedelijk Orkest, het Conservatorium, de Sterrenwacht, alles ^ te Bandoeng (sommiqe helaas weer ter ziele), het Ned. Ind. Landbouwsyndicaat, het Nijverheidssyndicaat, de Mindere Welvaart Commissie, het Adviesbureau voor Handelsaangelegenheden, de Denis Hypotheekbank, dp Eerste Ned. ind. Hoogoven Maatschappij J'en passé, et des meilleurs! s het wonder, dat de Heer B o s s c h a lid was van den Gewestelijken Raad der Preanger Regentschappen, en dat hij, bij de verkiezingen voor den Volksraad, de eerste was, die het benoodigde aantal stemmen op zich vereenigde, de eerste van geheel Nederlandsch-lndië? De regeering erkende zijne verdiensten, door de toekenning van de hooae onderscheiding van het OHicierskruis der O r d e van Oranje-Nassau en Ridder Nedeil. Leeuw. Naderhand gevolgd door het Commandeurskruis in die Orde. Het is vanzelfsprekend onmogelijk hier alle instellingen te bespreken, die veel (soms alles) aan den Heer B o s s c h a te danken hebben gehad. Doch enkele voor Bandoeng van praedominant belang ziinde wi'len wij hier in elk geval, zij het ook beknopt, bespreken. Allereerst moeten wij hem dan noemen en roemen als promotor en organisator van de TECHNISCHE H O O G E S C H O O L . In het voorjaar van 1917 werd in Nederandsche kringen van handel, industrie, scheepvaart en cultures de wensch levendig, aan Indié een geschenk aan te bieden, als een bewijs van belangstelling van genoemde kringen in de ontwikkeling van Indiè. Reeds spoedig kwam het denkbeeld naar voren dat dit geschenk zou zijn een Technische Hoogeschool. Een vereeniging werd opgericht, die het praedicaat koninklijk en daarmee den naam ,,Koninklijk Instituut voor hooger technisch onderwijs in Ned.-lndië" verkreeg, en gelden werden bijeengebracht tot een bedrag, dat met de gekweekte renten mee in het voorjaar van 1919 de drie millioen gulden overschreed. De Gemeente Bandoeng bood het Instituut een prachtig terrein aan, groot ongeveer
Dit
chchi
ten
geschenk
van
Dr. J. VouiL aan B
V.
30 ha in het noordelijk gedeelte der stad Dit terrein biedt een uitstekende gelegenheid tot plaatsing der verschillende gebouwen en vo'doende ruimte voor uitbreiding tot een volledige hoogeschool. in de onmiddellijke nabijheid er van, heeft de Gemeente nog aan het Instituut tegen lagen prijs afgestaan een aantal grondcomplexen, om er woningen voor hoogleeraren op te bouwen Het i midden hiervan vormt het naar den stichter i der hoogeschool genoemde IJzermanpark, / dat in aansluiting op de architectuur van het 1 eigenlijke hoogeschoolterrein door de Ge- ' meente is aangelegd.
Bosscha - m o n u ment - S t e i r e n w a c h t Lembang
Aan deze instelling schonk de Heer Bosscha niet mind e r d a n ƒ 1 0 0.0 0 0 . De met de Regeering bij de oprichting overeengekomen opzet der Technische Hoogeschool, stelde ook — in verband met de eerste lichting afgestudeerden op 1 Juli 1924 — het tijdstip vast, waarop het beheer geheel aan den Lande zou overgaan. Nadat te dien aanzien de noodige voorbereidingen
9
waren geregeld, kon de overdrachtsacte op / 14 October 1924 worden gepasseerd, op \ / welk tijdstip het Koninklijk Instituut voor hooger technisch onderwijs in Ned.-lndië zijn liquidatie aanving. De oHicieele overdracht had, ten overstaan van een uitgelezen gehoor, op plechtige wijze plaats op 18 October 1924, waartoe de Gouverneur-Generaal persoonlijk aanwezig was en de voor die gelegenheid gemaakte oorkonde met d°n Heer K. A. R. B o s s c h a a!s President-Directeur, onderteekende. Eenige oogenblikken daarna droeg de Gouverneur-Generaal hem de leiding van het Curatorium van de Hoogeschool op, we!ke functie hij tot zijn dood vervulde. De Heer B o s s c h a behoorde bij de Hoogeschool, en was van den beginne al aan haar eerste vertegenwoordiger. Het was vanzelfsprekend, dat de Heer B o s s c h a ais eerste President-Dirpcteur de ontwikkeling van de T.H. leidde, want niet alleen door zijn finantieelen en zijn nog grooter noreelen steun had B o s s c h a eenig recht op deze vooraanstaande plaats, maar vooral door zijn ingaande en nimmer verflauwende belangstelling was hij de aangewezen man, om bij de eerste stichting van Hooger O n derwijs in dit land een leidende rol te vervullen. Deze ware belangstelling en voortvarende zorg, maakte zijn leiding in het Directorium en later in het Curatorium tot een voorrecht en een genoegen voor den rectormagnificus en voor den voorzitter der Faculteit. O o k de studenten hadden zijn warme belangstelling, die te'kens uit daden
bleek. O m zijn groote verdienste te eeren, verbond het Koninklijk Instituut zijn naam aan het Natuurkundig Laboratorium, waardoor de herinnering aan zijn persoon bewaard zal bliiven in de toekomst. Maar ook zonder dat 7^1 zün naaedachtenis in groote eere blijven bij allen, die hem hebben gekend. Zeer veel is niet alleen Bandoeng, doch geheel Indië den Heer B o s s c h a voorts verolicht voor den koninklijken steun dien hij verleende aan de, thans over de geheele ^vereld bekende,
/
/
BOSSCH A-STERREN
/ T E
'
W A C H T
L E M B A N G .
Toen in 1920 plannen gemaakt werden om tot de stichting te geraken eener sterrenwacht in Ned.-lndië, bood de Heer Bosscha aan die instelling ten geschenke te geven een instrument van zulke afmetingen, dat waarnemingen daarmede verricht, ge-
lijkgesteld kunnen worden met die, uitgevoerd met de grootste instrumenten in Europa en Amerika. Door het initiatief van den Heer Boss c h a en zijn schenking van ƒ 3 0 0 . 0 0 0 . ^ ^ en het legaat van den Heer F. H. K I e i rvzoomede de krachtige samenwerking vary' den Heer R. A. K e r k h o v e n , en vele anr dere personen, instellingen en het Ned.-Indisch Gouvernement, kon de Ned. Indische Sterrenkundige Vereeniging opgericht worden, met als eindresuitaat de huidige ,,Bosscha Sterrenwacht". Aan het hoofd van de Sterrenv/acht werd verbonden de nu nog in functie zijnde Dr. Ir. J. G. E. G. V o ü t e, die zoowel te Leiden als te Kaapstad als observator en daarna aan het Meteorologisch Observatorium te W e l tevreden als wetenschappelijk medewerker werkzaam was geweest. De keuze van het terrein voor de Sterrenwacht viel op een hoogen heuveltop van een der Zuidelijke hellingen van den G< Tangkoeban Prahoe, dicht bij het lieflijk gelegen Lembang. Vanuit Bandoeng is de sterrenwacht te bereiken langs den prachtigen weg naar Lembang, waarvan een zijweg bij K.M. 14 afslaat. In het eerste deel der ,,Annalen van de Bosscha-sterrenwacht" vertelt Dr. J. V o u t e ons het volgende aanqaando de tot standkoming en den door den Heer B o s s c h a verleenden steun: ,,Toen ik, na mijn komst uit Zuid-Afrika, hier te lande (Augustus 1919) tijdelijk geplaatst werd als wetenschappelijk medewerker aan het Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Weltevreden, had ik het voorrecht van Prof. D e S i t t e r te Leiden de toezegging te ontvangen, dat tot mijn gebruik de oude 7-duims-refraktor der Leidsche sterrenwacht zou worden toegezonden. Dit kwam den Heer B o s s c h a ter oore. ^) Met Paschen 1920 kwam schrijver ^) Uit een schrijven aan den Directeur van het Kon. Magn. en Met. Observatorium te Batavia, halen wij het volgende aan; Malabar, 28 Februari '20. ,,Met zeer veel genoegen heb ik gehoord, dat er kans bestaat dat de oude kijker van het Observatorium te Leiden hier te Uwer beschikking wordt gesteld. Ik zou het ten zeerste toejuichen indien hiermede het begin wordt gemaakt aan de oprichting van een astronomisch observatorium, hetgeen zeker in het belang van de wetenschap zal zijn, daar het aantal observatoria op het zuidelijk halfrond en aan den evenaar nog zeer gering is". (w.g.) K. A . R. B o s s c h a.
dezes, op uitnoodiging van den Heer R.A K e r k h o v e n , op de onderneming Malabar, waar hij tevens kennis maakte met den man, die door liefde tot de wetenschap in het algemeen en tot de sterrenkunde in het bijzonder gedreven, bij het eerste gesprek over eene eventueele oprichting van een sterrenwacht in dit land, zich spontaan bereid verklaarde om aan die stichting een instrument te schenken van zulk een capaciteit, dat daarmede waarnemingen zouden kunnen worden verricht, die voldoen aan de hoogste eischen, die de wetenschap stelt, en tevens, dat het instrument gelijkwaardig zou zijn aan het beste, aanwezig in de modernst ingerichte sterrenwachten. Hoewel nog zeer vele moeilijkheden overwonnen moesten worden, maakte deze vorstelijke toezegging de stichting van een sterrenwacht vrijwel tot een voldongen feit." Schrijver dezes, die ook overigens eenigermate op de hoogte is van den gang van zaken, zou er alleen nog dit bij willen voegen: al moge het waar zijn, dat de Heer B o s s c h a de voorname spil was, waarom het materieele deel der tot standkoming draaide, onze mooie Sterrenw a c h t w a s er s t e l l i g n i e t
gekomen, indien de Heer Bosscha in Dr. V o i j t e als wet e n s c h a p p e l i j k e p r o m o t o r en d e s k u n d i g e l e i d e r van het geheel, niet een onbep e r k t v e r t r o u w e n h a d Alleen door de unieke harmonische samenwerking tusschen deze twee vrienden is deze prachtige sterrenwacht tot stand gakomen Is het wonder, dat onze Regeering den Heer B o s s c h a ais staatsburger van bijzondere verdienste erkennende, hem ook heeft begiftigd met de hoogste onderscheiding, die een burger ten deel kan vallen: het Commandeurschap in de O r d e van Oranje Nassau. Dit geschiedde op 7 Juni 1928 ter gelegenheid van de officieeie aanbieding van het groote instrument, n 1 den ÓÜ cm dubbelen Zeiss-refractor Aan deze plechtigheid, die door een uitgelezen gezelschap werd bijgewoond, werd bovenal luister bijgezet, doordat Zijne Excellentie, de toenmalige Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië, Jhr. mr. A. C D. d e G r a e f f zich welwillend bereid had verklaard deze plechtigheid persoonlijk bij te wonen, en tevens eigenhandig de onthulling te bewerkstelligen van het borstbeeld van dan Heer K. A. R. B o s s c h a op het terrein van de sterrenwacht, opgeïicht door
een kring van vrienden en vereerders, zoowei uit het moederland ais in Indiè. Dat bij deze gelegenheid de wel zeer groote hoogachting voor zijn persoon, waardeering van zijn onvermoeid streven, en er!<ennning van zijne verdiensten op veel en velerlei gebied tot uitdrukking kwamen, kwaliteiten, die wijlen den Heer K. A. R. B o ss c h a, mede door zijne groote milddadigheid, wel tot een zeer uitzonderlijke liguur hebben gemaakt, behoeft nauwelijks te worden betoogd. Een niet minder prominente roi heeft de Heer B o s s c h a gespeeld bij de tot standkoming van hel NED. IND. KANKER INSTITUUT. Ten einde het Ned.-lnd. Kankerinstltuut in zijn streven te steunen en tevens de in Indië aanwezige therapeutische hulpmiddelen tegen den kanker te vermeerderen, heeft de Heer K. A. R. B o s s c h a in Europa een hoeveelheid radium aangekocht, overeenkomende met 250 milligram radiumbromide, en deze ter beschikking van het Kankerinstituut gesteld. Van dit radium, dat in het laatste van 1925 hier is aangekomen, is een hoeveelheid van 150 milligram radiumbromide in bruikleen gegeven aan het Militair Hospitaal te Tjimahi, en 100 milligram radiumbromide aan de Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting te Weltevreden. Opdat patiënten uit alle bevolkingsgroepen in staat zullen zijn, van de voordeelen der radium-behandeling te profiteeren, heeft de Militair Geneeskundige Dienst een tiental bedden in het Hospitaal te Tjimahi gratis beschikbaar gesteld voor verpleging van onvermogende (niet-militaire) lijders aan kwaadaardige gezwellon. Voorloopig werd in het Gemeente Ziekenhuis gastvrijheid verleend gedurende den bouw van het nieuwe laboratorium, waarvan het grootste deel der bouwkosten, alsmede het complete instrumentarium van het laboratorium, werden bekostigd door den Heer K. A. R. B o s s c h a . Bij hare oprichting stond dit Laboratorium onder de leiding van Dr. A. J. F. Oudendal. In het begin van 1928 maakte de Voorzitter, de Heer K. A. R. B o s s c h a, het bestuur bekend, dat hij, met het oog op de zich steeds uitbreidende werkzaamheden, de aanstelling van een tweeden geneesheer noodzakelijk vond en hij verklaarde zich bereid hiervoor persoonlijk alle financieele gevolgen
l 12
— voorloopig voor een tijdvak van drie ]a^y ren — te willen dragen. Ongeveer midden 1928 bleek verder, dat de aanwezige laboratoriumruimte, gelegen aan de achterzijde van het Gemeente-Ziekenhuis, moeilijk in overeenstemming was te brengen met de steeds toenemende activiteit en dat uitbreiding van werkruimten binnenkort hooge eischen aan de financieeledraagkracht van het instituut zou stellen. O p verzoek van den Heer Bosscha werd in Augustus een plan opgemaakt tot .A een beperkte uitbreiding der reeds bestaan-X de gebouwen. Doch dit kon onzen voorzit- \ ter niet bevredigen, aangezien het te verwachten viel, dat binnen afzienbaren tijd, de beperkte arbeidsruimte zeker tekort zou schieten. Persoonlijk achtte hij het verstandiger ineens een systematische en flinke uitbreiding der gebouwen te projecteeren en deze in verloop van enkele jaren tot stand te brengen. Tol den aankoop van de noodige terreinen (25000 M^), juist achter het ziekenhuis, , / de bouw en inrichting van de drieledige uit- y breiding heeft de voorzitter op 7 September 1928 besloten, op 26 September bekend qemaakt aan den Gemeenteraad van Bandoeng en op 11 November geheel bevestigd in een Hoofdbestuursvergadering te Bandoeng. In het Ned. Ind. Kanker-Instituut, bezit Bandoeng een instelling die elders nauwelijks haar weerga vindt, hoewel zij door Bosscha's dood niet die uitgebreidheid gekregen heeft, die hij zich gedacht had. Ik wil dit overzicht niet besluiten, zonder nóg een instelling te noemen, waaraan de naam B o s s c h a ook ten nauwste is verbonden, n.l. HET INSTITUUT V O O R D O O F S T O M M E EN SLECHTHOORENDE KINDEREN. Door wijlen den Heer K. A. R. B o s s c h a werd in zijn uiterste wilsbeschikking van 19 Febr. 1927 aan de Stadsgemeente Bandoeng vermaakt een legaat van ƒ 50.000.— ,,teneinde ter keuze van den Gemeenteraad te worden aangewend voor liefdadige doeleinden." Dit legaat werd door genoemde Raad in zijn vergadering van 28 Dec. 1928 onder de gestelde voorwaarde aanvaard.
EEN VERLICHT HUISNUMMER IS ALS EEN BAKEN IN ZEE !
N.V. G.E.B.E.O. I
in de Gemeenteraadsvergadering van 5 Aug. 1931 werd het „ B o s s c h a-I e g a a t" in zijn geheel toegewezen aan de Vereeniging, die het Doofstommen-Instituut alhier beheert. Onnoodig te zeggen, dat er meerdere gegadigden waren, zooals: P r o J u V e n t u t e. Leger des Heils, Blindeninstituut, Anti-Woekervereeniging. Lang gingen de discussie's over de vraag, of het legaat al dan niet verdeeld moest worden. In het Doofstommen Instituut is een plaat aangebracht, waarin gebeiteld is: ,,ln dankbare herinnering aan wijlen den Heer K. A. R. B o s s c h a , wiens vorstelijk legaat de bouw van deze behuizing heeft mogelijk gemaakt". Bij de officieele opening van het Instituut, op 18 Dec. 1933, waarbij de Beschermvrouwe, Mevrouw A. C. d e J o n g e-B a r o n e ss e v a n W a s s e n a e r tegenwoordig was, werd de naam B o s s c h a meerdere malen met groote dankbaarheid genoemd, o a. door den toenmaligen Burgemeester, de Heer Ir. J. E. A. v a n W o I z o g e n K ü Vi r. W i j zouden nog verder door kunnen gaan met de opsomming zijner vele en groote verdiensten. Het voorgaande moge voor deze gelegenheid voldoende zijn. Alleen wil ik hier nog memoreeren, dat de Heer B o s s c h a behalve aan bovengenoemde instellingen en Corporaties, nog buitengewoon veel philantropisch werk heeft gedaan, zoowel direct aan particulieren als indirect, o.a. middels het L e g e r des H e i l s , door welke Stichting de naam van wijlen den Heer B o s s c h a steeds met eere wordt herdacht. Naast het vele, dat hij deed tot steun van de wetenschap stelde hij ruime middelen beschikbaar ten behoeve van zieken en misdeelden. O o k de leprozen hadden zijn liefde, welke hij toonde door het beschikbaar stellen van een zeer groot bedrag in de hoop, dat nieuwe middelen gevonden zouden worden tot bestrijding van de zoo gevreesde ziekte. Midden in zijn veelomvattenden arbeid heeft de dood hem verrast: in den nacht van 25 op 26 November 1928 is hij op zijn zoo geliefde onderneming ,,Malabar" overleden O p initiatief van ,,Bandoeng Vooruit" werd een vergadering belegd met het doel plannen te beramen tot eene blijvende herinnering aan B o s s c h a's werk. O m kort te zijn: het resultaat hiervan was de stichting der ,,B o s s c h a-Medaille", onder beheer van den Natuur-Wetenschappelijken Raad van Ned. Indië. Deze medaille wordt om de
2 jaren geschonken, verdiensten verricht kundig (1932 Dr. M en Technisch-gebied h o v e n ) . (1936 Dr.
afwisselend voor groote in Indië op LandbouwG. J M. K e r b o s c h) (1934 Ir. W . F. E i n t v. d. G o o t ) .
Nu, 10 jaren na dien smartelijken nacht, willen wij met grooten eerbied en blijvende dankbaarheid dezen grooten, ruimhartigen en milden Bandoenger herdenken. W i j hopen, dat zijn philantropische en vele andere verdiensten tot in het verre nageslacht bekend zullen blijven. Bij de aanbieding van het bovengenoemde monument op de Sterrenwacht, eindigde Dr. Voute zijn toespraak aldus: Coeli australis regius benefactor", d.i. ,,D e K o ninklijke weldoener van den Zuidelijken h e m e 1". W i j kunnen nauwelijks een schooneren naam voor hem uitdenken. Het leven van groote mannen als B o s s c h a herinnert er ons aan, dat wij allen ons leyen verheven en dienstbaar aan de samenleving kunnen maken. Bij hun heengaan laten zij lichtende voetstappen achter in het zand des tijds. M. K.
Mede dee ling in aansluiting op het artikel in ons November-nummer over een tocht naar de Zuidkust bij Sindangbarang, maken wij er onze leden opmerkzaam op, dat men goed zal doen te voren aan den Administrateur der onderneming ,,K o I eb e r e s" toestemming te vragen, het betreffende weggedeelte te mogen berijden.
W a t zoekt U, Vreemdeling ? Dit v/i! een kort woord zijn tot die lezers buiten Bandoeng, die met plannen rondloopen een beter en aangenamer woonplaats te zoeken. Dus niet voor lezers, die rustig in een of andere plaats reeds wonen. Neen! Het gaat tusschen iemand, die voor zich zelf een levenskwestie moet oplossen, n.l. zich ergens vestigen èn tusschen ons, Bandoengers. Dit is dus voor beide partijen „een zaak", die eerst dan goed opgelost wordt, wanneer beide partijen tevreden z i j n en b l i j v e n . En daarom richten wij ons tot adspirant inwoners en vragen: W A T ZOEKT U? Z o e k t
U
g o e d k o o p
en
toch
mooi
villaterrein?
Kom dan in Bandoeng kijken. Het is nergens beter! Z o e k t U een w o o n p l a a t s om Uw huis daar te b o u w e n , w a a r s t e d e l i j k e s f e e r en natuurschoon e l k a a r ais het w a r e r a k e n ? Kom bij ons kijken en ge zult zien, dat Bandoeng op dit punt Uw ideaal benadert! Z a l v o o r U de som d e r d i v e r s e te b e t a l e n bel a s t i n g e n van gewicht zijn? Natuurlijk! Mocht U dan een plaats ontdekken, waar alle belastingen bij elkaar iets lager zijn, vergelijk dan ook daarbij ons heerlijk klimaat, onze pracht omgeving, de lage bouwkosten voor Uw woning en den aankoopsprijs van het bouwterrein. En de naald wijst beslist naar Bandoeng! G o e d o n d e r w i j s op elk g e b i e d ! G o e d e t r e i n v e r b i n d i n g e n ! G o e d e b a d g e l e g e n h e d e n ! Het is hier allemaal èn goed!! Zoekt U een levende, vooruitgaande plaats waar belegging naar vermeerdering van bezit wijst in tegenstelling met doode, achteruitgaande plaatsen in de warmte? In orde! Bandoeng groeit, groeit zelfs hard. W a t zoekt U nog meer? W e weten het niet! Maar kom kijken, gaat naar Bandoeng en zeg dan tot U zelf: Als ik in deze omgeving voor weinig geld bouwterrein kan koopen, dan w,il ik toch eens gaan praten op het Kantoor van het Gemeentelijk Grondbedrijf, Atjehstraat, en met de daarvoor in aanmerking komende architecten, woningbureaux, de Vereeniging van Belanghebbenden bij onroerende Goederen (Gebouw P.A.I.K.) en ,,Bandoeng Vooruit". Gij allen zijt welkom en ge zult behandeld worden naarde grondgedachte: ,,Door een tevreden kooper komen we tot nieuwe relaties!"
T|iboenoet plantsoen (Koit na den aanleg)
r-^3^-?U3^*i^>-' '^
BANDOENG
1
Meer van T|ileunt|a
EUROPA in de TROPEN
Bergen
en
Het is al eenige jaren geleden, dat „Rimboeiooper" in dit orgaan zijn ontboezemingen schreef over de schoonheid van Bergen en Bosschen in de omgeving van Bandoeng en het lijkt ons niet ondienstig die nog eens, — zij het wat gewijzigd — in ons Orgaan op te nemen. Velen hebben zich sindsdien als lid bij onze Vereeniging aangesloten, maar velen zijn er ook, die zich te Bandoeng hebben gevestigd en zulks helaas nog niet hebben gedaan Voor onze leden moge de ondervolgende regelen een aansporing zijn niet alleen om al dat schoons met eigen oogen Ie gaan zien en te genieten maar ook, en vooral, het daarna aan hen te vertellen van wie zij weten, dat zij nog geen lid zijn. „Rimboelooper" dan, vertelt als volgt: Als men tot het slag van menschen bahoort, die nu door betrekking en beroep genoodzaakt zijn een groot deel van hun bestaan door te brengen tusschen vier muren, dan komt wel eens de weemoedige gedachte in je op, hoe alles anders was, toen je nog in de kebons „klilingde", uren lang te paard zat, vaak eenige keeren per dag nat regende, waar je after all „geen laars" om gaf; je had er een broertje aan dood achter de schrijftafel te zitten. Dan is het wel begrijpelijk, dat je er naar snakt er weer eens uit te kunnen wippen, weer eens een flinken tippel te kunnen maken, — buiten, in de vrije natuur. Kortgeleden op een Zondagochtend maakten we ons weer op voor een tocht in de omgeving van Bandoeng. De auto's brachten ons in minimum van tijd via Lembang naar ^jajagiri, wai^eens een Kolonie van Europeanen—v^s en waaF'zicIrllTarrs^een Pasanggrah^D-iievindt. W e bevonden ons hier op 1650 m hoogte. Van hieruit heeft men een schitterend uitzicht op de omstreken van Lembang en de Bandoengsche hoogvlakte. Spoedig werd het sein tot vertrek gegeven en sloegen we het bekende oude paardenpad in, dat naar de kraters van den Tangkoeban Prahoe leidt. Bijna een half uur lang wandelden we in Noordelijke richting in een zacht glooiend terrein met laag struikgewas en een groot aantal boomvarens.
-a*__fi,«sss
m^Êmx5mmMm^
Bosschen, Vóór ons verhief zich de karakteristieke, langgerekte top van den Tangkoeban Prahoe tegen welks flanken we spoedig zouden op klauteren. Hierna waren we in het bosch. Bij een driesprong, waarvan de rechtsche tak voert naar de Kawah Ratoe, gingen we de linksche in, die ons na een goed uur wandelen, in welken tijd we ruim 350 M. gestegen waren, op den Zuid-Westelijke rand van den Tangkoeban Prahoe bracht. Hierboven was de vegetatie wat ijier, waardoor bster uitzicht verkregen werd. Na een kwartier loopen kwamen we toen op de uiterst Westelijken kam van de Kawah Oepas, op het punt waar de triangulatiepaal 2023 M. en een uitzichtstoren geplaatst is. Diep onder ons de gapende afgrond van den krater. Aan den voet van den bergrug, die de Kawah Oepas en de Kawah Ratoe scheidt, konden we de plek waarnemen, waar in 1924 drie flinke H.B.S. jongens, hun jeugdigen —drang~l?5t-crnderzoeJ<-,—met den dood hebben moeten bekoopen, doordat zij in een laag stikgassen geraakten. Ter herinnering aan dit ongeval en ter ernstige waarschuwing aan anderen, werd door de Vereeniging „ B A N D O E N G V O O R U I T " een monument opgericht op den Zuidelijken wal van de Kawah Ratoe. Vanuit dit plekje heeft men een fraai uitzicht op de Bandoengsche vlakte en de doorbraak van de Tjikapoendoeng. In het Oosten ligt het grillige bergland van den Boekit Toenggoel, meer verder op de Tampomas en daarnaast de lachende Soebangsche vlakte. Bij helder weer is achter dit landschap zelfs de zee te zien en de fraaie kegel van den machtigen G. Tjeremai bij Cheribon, terwijl er dan ook nog wel eens kans bestaat, dat men heel ver in het Zuid-Oosten den be^luMin4eri-JS^_SlêurLal_wa a r n eemt.
X
\
W i e meer van den vulkaan met zijn kraters en stikvalleien wenscht te weten, schaffe zich den Wandelgids voor den G. Tangkoeban Prahoe aan, verkrijgbaar bij onze V e r - \ / eeniging. /\ Het weer was jammer genoeg niet voldoende helder, om het anders zoo beklemmende en indrukwekkende gezicht op de grimmige kraters en in contrast daarmede het onvergetelijk schoone panorama rondom, naar waarde te schatten.
JL^&
~\
Een geoloog in ons gezelschap gaf van de wordingsgeschiedenis van den vulkaan, v/aarop we ons bevonden, een heidere uiteenzetting. Verder werden we door een bioloog, of tenminste iemand, die er heel veel verstand van heeft, opmerkzaam gemaakt op de merkwaardige kraterflora in onze onmiddellijke omgeving W i j zagen kratervarens die v^^ speciaal willen groeien in voedselarme, uitA g e l o o g d e en zure kratergrond, waarin gewone planten het niet zouden kunnen uithouden Deze varensoort (Polypodium vulca" ^ • ^ nicum) is een kleine plant met leerachtige, lang-ovale bladeren, die aan de achterzijde een dikke sporenmassa dragen. -, Verder groeien hier eenige wilde braam' ' : ^ ^ o o r t e n (Rubus lineatus en R fraxinifolius Poir). De vruchten van de eerste soort zijn vrij sappig, doch bijna zonder aroma. De tweede soort, die wij op onze omzwervingen op vrijwel alle hooge bergen aantroffen, hebben rood-paarse vruchten, met een frisschen zuurzoeten smaak. Een bijzonder aardig decoratief plantje werd ons getoond (Nertera depressa of koraalplantje), dat laag over den bodem groeit in een groen kleed, waartusschen de aardige oranje-roode vruchtjes als kralen blinken. Na dit oponthoud gingen we verder Noordwaarts het pad in, dat naar Sitoe Lem-
bang voert. Door de goede zorgen van de Vereeniging „ B A N D O E N G V O O R U I T " , die op eiken driesprong of kruispunt van de boschpaden duidelijke borden en richtingaanwijzers heeft geplaatst, zou zelfs een „pur sang" stadmensch met weinig oriënteeringsvermogen, niet de minste kans van verdwalen hebben. Hoe lager we kwamen, hoe meer het aspect van het bosch veranderde. Boven op den top de kenmerkende lage kratervegetatie, die hoe meer men in lagere regionen komt, geleidelijk overgaat in hooger geboomte en ten slotte in zwaar bosch
1 MODERNE BIJOUX met G r a n a a t - Koraal - O p a a l steenen.
GOEDE HORLOGES merk
Cyma • Standard & de Luxe; A S T 1 N.
FIJNE GOUDEN en ZILVER WERKEN ringen,
arm banden,
hangers
etc.
GERO - ARTIKELEN in
g r o o t ste
JUWELIERS
-
keuze. HORLOGERS
G. EN J . DE LEEUW BANDOENG
BRAGAWEG 47a
1
17
iennand, die zijn oogen den kost geeft en voortdurend interesse heeft voor de dingen die hij v/aarneemt, vindt in zulke tropische wouden verscheidene planten, die hij anders nimmer te zien krijgt. O p onzen tocht vonden we Orchideeën, vreemde paddestoelen en zwammen, J a c k s in t h e pulp i t, (een typische Aronskelk) vruchten van den Indischen eik en nog vele merkwaardige planten. Alleen viel het ons tegen, dat wij in deze bosschen haast niets bespeurden van eenig dierlijk leven. W i j , die ons meer aangetrokken voelden voor de natuur in het algemeen en in den kortst mogelijken tijd veei wenschen te zien en te ondervinden, lieten het gezelschap wetenschappelijk-aangelegden dikwijls ver achter. O p een vraag van een onzer, waarom het clubje zoo lang achterbleef, kregen we van een grappenmaker het laconieke antwoord: ,,Ze hebben vermoedelijk een ,,schat" van een luis ontdekt". Zoo luchtig pratend en moppen tappend , kwamen we aan het meer Sitoe Lembang. \ \ Deze groote waterplas, die midden in de [Voerbosschen ligt in den grooten ketel tus' schen den Boerangrang en den Tangkoeban Prahoe, maakte op ons wel een zonderlingen en triesten indruk. Bladerlooze, hooge woudboomen, de takken met baardmossen bedekt, stonden in het water; — het geheel deed ons denken aan een ondergeloopen Hollandsch stuk land in den herfst. Door den aanleg van een stuwdam is dit groote boschterrein ondergeloopen, waardoor het water kon worden opgezameld om in den drogen tijd weder benut te worden voor irrigatiedoeleinden in de lager gelegen landbouwstreken. In het huisje van den sluiswachter rustten we uit, onderwijl genietende van een ,,glas" warme koppie-toebroek. Intusschen daagden de achterblijvers op, die trots den lichten regen, met volle belangstelling luisterden naar de uiteenzetting, door een der geologen gegeven van de vele bouwmoeilijkheden van den stuwdam. Daarna ging het in vlot tempo op Tjisaroea af; dit laatste traject van SVa km werd in recordtijd volbracht. Van groote vermoeidheid was bij geen van de excursisten iets te bespeuren, alhoewel wij toch een kleine 25 km achter den rug hadden. Zelfs opperden eenigen onzer het plan, waar we toch op Tjisaroea waren.
den bekenden waterval en de Generaal de Wetboerderij „en passant" even te bezoeken, W e zagen echter van het plan af, doordat de zwaar bev/olkte lucht niet veel goeds voorspelde.
St. Nicolaas. O p ons verzoek heeft St. Nicolaas
zich
bereid verklaard om,
voorzoover de gelegenheid zulks toelaat
een bezoek, te brengen
len huize van die leden, die daartoe tijdig de wensen te kennen geven. Waar zeer zeker velen van deze
gelegenheid
gebruik
zullen
willen maken en de tijd van voorbereiding zich
kort
is,
gelieve men
spoedigst op te geven aan
ons kantoor, N a r i p a n 5 C , tel. 1600.
Zijn
a l Uw kennissen reeds l i d van „Bandoeng Vooruit"
Zoo n i e t : d o e t U er d a n eens moeite voor!
Wij geven U voor elk lid, dal U aanbrengt een aardig Souvenir als dank voor Uw medewerking.
K
[
EEN KLEINE WENK: GEEFT STEEDS
EEN PRACTISCH GESCHENK. N . V .
G.E.B.E.O.
]
Ons it, J^JuüoJLaas cadaau v.ox>x aMe, Hedam, Cs
G I D S EN P L A T T E G R O N D . Uitgave van „Bandoeng Vooiuil"
GRATIS verkrijgbaar te onzen Kantore : Naripan 5C
De vereeniging „Bandoeng V o o r u i t " komt weder een van hare doelstellingen „ h e t vestigen van de aandacht op en het geven van publiciteit over Bandoeng en omgeving", na door de uitgave van een bijzonder practische plattegrond en gids van onze stad. n de inleiding, welke gericht is aan allen, die in Bandoeng wonen of zich alhier vestigen, worden doel, streven en organisatie van de vereeniging uiteengezet, waarna aan de hand van cijfers op de beteekenis van het vreemdelingenverkeer voor Bandoeng wordt gewezen. Vele bladzijden worden gevuld met de publicatie in alphabetische volgorde van de namen der straten in beheer bij de gemeente Bandoeng, alsmede van de dessawegen en particuliere wegen, welke niet in beheer dezer gemeente zijn. Practisch is de open gelaten ruimte naast de lijsten der straatnamen voor het maken van notities. O o k een lijst van de voornaamste instellingen in deze gemeente is opgenomen, terwijl een zeer duidelijke plattegrond de aantrekkelijkheid van deze gids verhoogt. (A.I.D)
U ITN O O D I G I NG VOOR ONZE
E X C U
I. n a a r d e n G O E N O E N G OP
ZONDAG,
R S I E S
KALEDONG y
11 DECEMBER
1938^
Deelnemers v/orden tusschen half 6 en 6 u. v m van huis afgehaald. Van het verzamelpunt Riouwstraat/Groote Postweg wordt precies 6 uut afgereden via ^ Tjitjalengka en Nagrek tot desa Nangkabongkok bij km 45, waarna pl.m. half 8 de wandeling \ y aanvangt. Ongeveer een km van den grooten weg begint een steile klim van ± 2 uur met - ^ tusschentijdsche rustperioden. Gedurende deze ongeveer 600 m hooge klim geniet men van het uitzicht op de vlakte van Leles. Eenmaal op den top zijnde verkrijgt men een bijzonder mooi overzicht. O p dezen kalen top kan het warin zijn, waarom het medenemen van een parasol niet overbodig zal zijn. Het gebruik van spijkerschoenen is ook aan te bevelen. De beklimming geschiedt vanuit het zuiden, de afdaling gaat langs de noordelijke helling -y tot desa Andir, waar de auto's aanwezig zullen zijn. Tegen lunchtijd is men thuis. De kosten van deelname aan dezen tocht, welke gaat onder leidmg van den Heer J. H. Pietersz, bedragen ƒ 3,75 per persoon. Aanmeldmg geschiedt tot uiterlijk Zaterdag, 10 Deo. a.s. om 9 u. v.m. bij den leider Progostr. 16, telef. 1612.
II. naar den BATOE TJOERI en G . P A W O N OP
ZONDAG, 18
DECEMBER
1938
VERTREK:
Des morgens om 6 uur vanaf het verzamelpunt der auto's ,,de Autoverhuurderij ,,Preanger". De deelnemers (sters) worden omstreeks kwart voor zes van huis gehaald. TERUGKOMST: Te Bandoeng omstreeks 1 uur. KOSTEN: V o o r leden van „Bandoeng V o o r u i t " ƒ 2.50. UITRUSTING: Veldflesch. Fotos- en filmtoestel. Spijkerschoenen en bergstok. V / i e bang is voor de zon neme een pajong mee. AANMELDING: Uiterlijk Vrijdag 16 Dec. a.s. om 6 u. n.m. bij den Heer C h . Hermans Riouwstraat 118, Tel. 2334. BIJZONDERHEDEN: De auto's brengen ons langs den Grooten Postweg over Padalaranq naar het vriendelijke Sitoe Tjiboeroe), waar de wandeling begint. Langs binnenwegen en rustig stijgende voetpaden bereiken wij in een anderhalf uur den top Batoe Tjoeri (Top. Kaart G . Patjalikan, 971 M b.z.) Het te overwinnen hoogteverschil bedraagt slechts 270 M. '
\
Batoe Tjoeri is waarschijnlijk het eenige punt, van waar men tegelijkertijd de vlakte van % Bandoeng en de vlakte van Tjiandjoer kan overzien. V a n de eerste ziet men slechts de westeA lijke helft, de vlakte van Batoedjadjar. Bandoeng zelf wordt door de tertiaire tusschenrug aan het oog onttrokken. V o o r Bandoengers is het aardig om de hun zoo goed bekende bergen; ""^' Boerangrang, Tangkoeban Prahoe, Boekit Toenggoel, Poeloesari-schol, Manglajang, Malabar, Tiloe, Patoeha, van dit ongewone gezichtspunt uit te overzien. De vlakte van Tjiandjoer wordt omzoomd door het trotsche Gedeh-Pangerango-complex, het Sanggaboeana-gebergte en de vulkaanruinen van Plered. Het landschap, dat wij doorwandelen, is door tectonische krachten geweldig door elkaar Cieschud. Grootendeels bestaat het land uit vulkanische asch-iagen, die aquatlsch en dus netjes \ horizontaal gesedimenteerd zijn, maar door plooiingen hebben deze lagen allerlei standen aangenomen, toX verticaal toe. Door het vulkanisch gesteente zijn plaatselijk kalksteen-schollen v heengebroken en de plooiing is soms zoo sterk geweest, dat lusschenliggende lagen als de inhoud van een tube tandpasta zijn weggeknepen. De grillige afwisseling van vulkanisch en \ kalksteen-gebergte vormt zoowel geologisch als aesthetisch een der aantrekkelijkheden van het '^ terrein onzer excursie V a n den Batoe Tjoeri dalen wij, steeds genietend van mooi en telkens wisselend uitzicht (en van een lekker zonnetjel), in drie kwartier af naar den grooten weg, dien wij bereiken bij Kg. Pamoetjatan (Top. Kaart: Panoetjatan). -^ De hier wachtende auto's brengen ons dan eenige kilometers verder tot het pad, dat in drie kwartier naar den G . Pawon voert. De grotten in dezen berg zijn velen Bandoengers \ bekend, maar zijn altijd weer een bezoek waard, en zij vormen een goed slot van deze excursie omdat men er de holenvorming en de verweering van het kalksteengebergte mooi kan waar^ nemen. Een interessante en gemakkelijke excursie, die ook door middelmatige loopers met weinig vermoeienis volbracht kan worden.
Bandoeng „ W a t biedt Indië aan onze grootere kinderen weinig buiten de school!" Zelf kind van het land heb ik dit gemis aan den lijve ondervonden. Nu Moeder van vier jongens, waarvan de jongste momenteel 15 jaar is, besef ik des te meer de leemte. Daarentegen is de heerlijke gezonde vrijheid, die kinderen hier in Indië tot hun zesde jaar genieten haast onbeschrijflijk. O o k de tijd van de lagere school heeft nog zijn attracties. Alleen voor onze planterskinderen is hieraan een groote schaduwzijde verbonden, doordat ze meestentijds, als heele jonge peuters al, de misère moeten ondervinden van uitbesteed worden. Want de goede verzorgers niet te na gesproken, is en blijft het uithuis zenden van je kinderen een uiterst moeilijk probleem, met aan vele kanten risico voor ouder en kind. Gelukkig gaan de moeders er hoe langer hoe meer toe over, om althans zoo lang mogelijk het kind thuis te houden door het geven van huisonderwijs. W e l is hier het groote bezwaar aan verbonden, dat de grondslag voor het onderwijs niet altijd naar behooren gelegd wordt
/
•
V
fCooleraton
als studiestad. volgens het oordeel van deskundigen op onderwijsgebied. Dit bezwaar zal ik niet onderschatten, doch wil toch ook gaarne mijn persoonlijke opinie uiten, dat dit tot een minimum teruggebracht kan worden, indien slechts de lesgevende de taak, die ze op zich neemt, ais een heiliae plicht rekent en het niet tot een „tijdverdrijf" maakt, dat onderhevig is aan omstandigheden, waardoor de geregelde gang van het lesgeven telkens onderbroken wordt. Vele genoegens zal men ervoor opzij moeten zetten, vaak huishoudelijke plichten op de tweede plaats stellen, erger nog: Heeren echtgenooten moeten „verwaarloozen". Doch al deze bezwaren ten spijt, moet de hoofdgedachte zijn: Nu het huisonderwijs op de eerste plaats. Dit zijn wij tegenover onze kinderen en hun toekomst verplicht, als wij hiervan de voorbereiding in eigen handen nemen. En onder ons gezgd, ik heb het zes jaren gedaan en de bezwaren vallen heusch wel mee. Alleen onze mannen zullen tot het laatst toe bÜjven volhouden, dat zij daardoor erg te kort zijn gekomen, vaak zonder te rea-
De Moderne
Air-Coiiilifi
Het uiterlijk van een Frigidaire
MAAR:
Door een v o o r t d u r e n d e luchtcirculatie v o c h t g e h a l t e g e e n u i t d r o g e n der s p i j z e n ; G e e n b e w e g e n d mechanisme, dus geen o n b e p e r k t e levensduur.
met
constant
slijtage, maar
IJSFABRIEK ^ J E i l K I N I K K I i " (PETODJO-US) KEBON SIRIH.
VRAAGT
ONZE
TELEFOON 371.
IJS-ABONNEMENTEN!
21
DIERENVRIENDEN! V o o r Uw h o n d h e b b e n wij in v o o r r a a d een u i t g e b r e i d e collectie van d e b e k e n d e S P R A T T ' S a r t i k e l e n , zooals: Puppilac, Puppybiscuits, D o g c a kes, W e e t m e e t , Biscuits, enz. S P R A T T ' S medicijnen v o o r h o n d e n z i e k t e n , k a m m e n , borstels, strippers in diverse soorten en verder alles w a t voor d e v e r z o r g i n g van Uw h o n d n o o d i g is. „ER IS E E N VOER V A N PAS V O O R IEDER RAS"
APOTHEEK RATHKAMP.
APOTHEEK
BAVOSTA-
Bragaweg
Bragaweg 3 1 ,
Tel. 3 1 9 - 3 2 0 .
2,
Tel. 2 2 7 - 2 2 8 .
liseeren, wat deze periode van lesgeven hun vrouwen aan wilskracht, en energie heeft gekost, dikwijls ziekte en zenuwen negeerende. Voelt een moeder zich om de een of andere reden niet in staat om deze moeilijkheden op eigen schouder ta nemen, laat ze dan vooral niet uit misplaatste trots of zuinigheid experimenteeren, want elk jaar is er voor het kind één. O m het eerste is ze in geen geval te laken, doch het laatste zou te veroordeelen zijn. Zoek in dat geval een andere, die U dit werk uit handen kan nemen. Nu het bezwaar van deskundigen. Hierin wordt, dank zij de zeer gewaardeerde bemoeienis van onzen Bond en zijn Voorzitter hoe langer hoe meer tegemoet gekomen, door te trachten alle mogelijke medewerking van het Departement van O . & t . (e verkrijgen. En dit alles heeft thans tot resultaat, dat wij in de goenoeng tenminste onze kinderen tot circa hun twaalfde jaar bij ons thuis kunnen houden. W a t dit beteekent, kan alleen een moeder vertellen die haar kinderen vroeg heeft moeten afstaan of een kind, dat op z'n zesde jaar plotseling aan de zorgen van vaak vreemden is overgegeven. Gelukkig gaat dit wel eens dadelijk goed, maar we mogen toch geloof ik wel veronderstellen, dat hierom veel in stilte geleden wordt. Er wordt ,,Ja" geknikt, als er een beroep wordt gedaan op het gezond verstand, dat beaamt hiermee het beste voor het kind gedaan te hebben. Maar inwendig verstart het hart bij de vraag: ,,Waarom juist voor mijn kind en mij
dit leed?"
SiitM 22
En het is dit knagende gevoel, dat dikwijls het aangename leven van de plantersvrouw op de onderneming ondermijnt. Waar ze anders tot in lengte van dagen wel in de goenoeng zou willen blijven, omdat dit leven ondanks het isolement toch zooveel moois biedt, krijgt het gemis van de kinderen niet zelden de overhand en wat is dan wel eens het eindresultaat? Splitsing van het gezin, doordat Moeder met de kinderen meetrekt. Dit is nu te verhelpen en zoo begint het probleem pas, wanneer onze kinderen naar een hoogere of middelbare school moeten. Men is dan zeer geneigd, om het zoo dicht mogelijk bij huis te zoeken, om de kinderen vaak terug te kunnen zien. Hier is natuurlijk erg veel voor te zeggen, maar het lijkt mij verstandiger, door de ondervinding die ik heb opgedaan, i n d e e e r s t e p l a a t s in overweging te n e m e n , w a t h e t m e e s t bev o r d e r l i j k i s v o o r 't o n d e r wijs en het b e s t a a n van de kinderen.
Een goed klimaat, dat hun gezondheid bevordert, (vooral onze kleine goenoengers zullen zich lastig behagelijk kunnen voelen in de hitte, omdat ze van baby af aan de koude gewend zijn), en daardoor het opnemen van onderwijs vergemakkelijkt, gelegenheid tot goede sport en ontspanning buiten school, moeten dunkt mij den doorslag geven. En nu z o u ik U w a a n d a c h t op B a n d o e n g als studiestad w i l l e n vestigen. Soerabaia en Malang zijn ook groote plaatsen met op schoolgebied verschillende mo-
wm'fmMimjmÊ^
gelijkheden Soerabaia heeft echter het klimaat met mee, behalve dan voor de uitzonderingen, die m de warmte beter gedijen Wat de hitte een invloed kan hebben ten nadeeie van de school kan ik U ook uit ervaring vertellen W i j zitten op een der ,,koelste" kustplaatsen, toch knapten onze anders kerngezonde boys om elf uur af en waren voor de school mets meer waard
Nu ondervinden ze den weldadigen invloed van hel Bandoengklimaat en werpl dil goede resultaten af Sport en lichaatnstraining, als ze al doodmoe zijn van de warmte? Ook dit euvel is in de vermaarde bergstad opgeheven. Malang heeft dit natuurlijk ook al lemaalmee, doch mist de sfeer van een groote stad,die ontegenzeggelijk voor de schooljeugd ook meer biedt. Vooi de Oosthoekplanters kan dan ook alleen de afstand een overwegend bezwaar zijn. Toch durf ik dit bezwaar te verwerpen. Zelf zitten wij ver in den Oosthoek en zijn wij er lang niet onver-
ZEISS IKON CAMERA'S
BIJ
Fotohuis ^^Braga^' GEBOUW D E N I.S.
BANDOENG.
schillig onder, of wij onze kinderen één keer meer of minder thuis krijgen. Bovendien is de afstand Oosthoek — Bandoeng nog geen Indië — Holland Maar voor mezelf vind ik, dat de kinderen in deze kwestie het moeilijkste deel te dragen krijgen en wij het h u n daarom zoo gemakkelijk mogelijk moeten maken, zoo wij dit in de hand heben. Geef h u n Bandoeng tot w o o n p l a a t s . De afstand wordt door de nachtexpres tot een minimum gereduceerd. B a n d o e n g met zijn m o g e lijkheden op s c h o o l g e b i e d
Wij verzoeken U beleefd dit formulier in te vullen en terug te zenden aan „Bandoeng Vooruit", Naripan 5C. ONDERGETEEKENDE geeft
U als nieuw lid op
n o e m t de v o l g e n d e
adressen ter b e w e r k i n g voor l i d m a a t s c h a p :
h e e f t r e d e n te v e r w a c h t e n , d a t de v o l g e n d e adressen in principe b e r e i d zijn te a d v e r t e e r e n
Handteekening Naam . Adres :
23
en g e p a s t v e r m aak voor de jeugd i s m. i. d e eenige p l a a t s op Java, die de verz u c h t i n g : „W a 1 b i e d t I n d i ë a a n mijn g r o o t e r e k i n d e r e n ! " kan doorstaan, And last but not least, De toezegging van onzen Bond om zooveel m o g e l ijk t o e z i c h t te h o u d e n o p o n z e k i n d eren. Aldus schrijft D. M. B. in het Orgaan van den N.l. Plantersbond.
Suggestie's. V e r k e e r s-b o r d j e s. In het A.I.D. lazen wij een artikeltje over een „Verkeersgrapje", dat geen grapje bleek te zijn en welk artikeltje eindigt met de zinsnede: „Beide bordjes hebben dus feitelijk den heelen dag ruzie met elkander". Eén van beide is daar dus blijkbaar te veel, maar nu er toch over ,,bordjes" gesproken wordt, willen wij er ook iets over zeggen. Laten wij echter eerst mogen opmerken, dat de Bandoengsche bordjes er over het algemeen keurig uit zien, m a a r er z i j n e r t e v e e l , in dien zin dat er verscheidene absoluut overbodig zijn. W i j zullen enkele gevallen opnoemen. Rondom de aloon-aloon staan bordjes, prijkende met de gebiedende woorden: ,,Verboden de grasperken te betreden." Is er iemand die wel eens gezien heeft, dat het gras van de aloon-aloon n i é t werd betreden? Er worden nl. pasar malams en dergelijke op gehouden, er loopt zelfs een paadje dwars overheen, waartoe dan die bordjes? Niemand stoort er zich aan. Overbodig dus. Dezelfde bordjes vindt men rondom het Molukken-, Insulinde-, Oranje- en Pieterspark, Pr. Bernhardplein, Wilhelminaplein, enz. enz. bij de parken zelfs nog in gezelschap van een gelijksoortig bordje, met de woorden: ,,Toegang uitsluitend voor voetgangers." In de verschillende parken zitten en liggen vermoeide venters, baboe's met of zonder
kinderen enz. enz. niemand zegt er iets van, niemand stoort zich aan de bordjes en de inheemschen kunnen meestal niet lezen, dus geldt het ook niet voor hen. Nog braakliggende stukken bouwterrein worden versierd met borden, waarop: ,,Verboden dit terrein te betreden". A r t . 5 5 1 W . v. S. Niemand die er zich aan stoort, kinderen laten daar hun vliegers op, voetballen of doen iets anders. Schade kunnen zij niet aanrichten, integendeel, misschien doen zij nog iets nuttigs door te zorgen, dat het gras niet te hoog opschiet. In de Sumatrastraat en Niasstraat, tegenover de woning van Gen. Berenschot staat een mooii wit bord, waarop een heele geschiedenis te lezen staat voor dengene die lezen kan en de lijd en moeite nemen wil het te lezen, maar wij vrezen dat er niet veel zullen zijn die het doen kunnen en zullen. Wellicht is het bord daar gezet, speciaal ten gerieve van Gen. Berenschot, waar op zich zelf niets tegen is, maar wat voor nut heeft het? Wat er dan op te lezen staat? Het volgende: Dilarang mengadakan atau memberhentikan pendjoewalan jang tetap atau jang bisa dibawa. Tertoetoep maoepoen tida, jang dibikin dari apa djoega maskipoen boewat mendagangkan mendjoewal atau dipake boewat apa djoega menoeroef Art. 14 sub G dari Netheidsverordening (Peratoeran Kebersihan). Bandoeng. Ons dunkt, men moet toch wel intellectueel zijn onder de inheemschen om dat te
KftOA; 1 Zonneschermen 1 Markiezen Tuinparasols
VRAAGT HET HUISHOUDTARIEF OP
naar
N.V. J.F. Roth & Zn. Behangerij - Stoffeerderij - Meubelinrichting. Braga 42 A. Tel. 1654.
]
PROEF. HET ZAL U BEVALLEN ! N . V . O . t . D. t . ü . 24
va achter den rug heeft, schrijft ons het ondervolgende: „ M . vraagt mij U mijn indrukken weer te geven over Malang in vergelijking met Bandoeng. Ik schreef haar al, dat ik voor steden in het algemeen geen interesse heb en alleen natuur en zon voor mij waarde hebben. Deze laatste nu vind ik, waar ik op Java ook verblijf, in volle mate aanwezig.
•»AIII»«EH«i -
BESTELT MEN
BIJ DE
JBANOOENGSCHE MELK CENTRALE |v ; -,
TELEFOON 2 0 0 2 tN 202.2"
H
kunnen lezen en dat zijn toch de toekangskatjang^ niet? Mag dit keurig opschrift in overeenstemming zijn met de omgeving, precies zoo'n bord staat op de hoek van A B.C.-straat en jGang Soeniaradja (op de andere hoek staat V ^ e e n bordje ,,Dilarang dagang disini"). De verf is niet zoo frisch meer en daarom past het ook beter aan aan de omgeving daar. Nuttig effect? Het zit daar altijd vol met verkoopers van sigaretten-aanstekers, schouder aan schouder, soms zóó dat er bijna geen doorkomen aan is, gaat U 's Zondagsmorgens maar eens kijken, en toch, zoover bekend, niemand klaagt er over. Waarom dan toch al die borden. Overbodig, ontsierend, tot niets nut óf het gezag dat ze overal heeft laten neerzetten eischt met gestrenge hand nakoming van wat het gebiedt. Een van beide. Onze suggestie luidt: ,,Doe maar weg tot de noodzaak gebiedt ze te plaatsen daar waar het dan absoluut noodig is en handhaaf dan ook het gezag dat er van uit dient te gaan."
Alleen zou ik nog willen zeggen: ,,D e Preanger is t o t nu t o e het mooist v a n w a t i k h i e r gez i e n h e b." W a t steden-,,schoon" betreft, s p a n t Bandoeng a b s o l u u t de kroon en is Malang in vele opzichten een minder gunstig geslaagde ,,copy" van dat gene, wat in Bandoeng als voorbeeld een zoo gunstigen indruk maakt. De aanleg der wegen b.v is in Bandoeng veel grootscher opgevat dan dit in Malang het geval is. Als we de ,,buitenwijken" van Malang als vergelijkend voorbeeld nemen, moet ik constateeren, dat oogenschijnlijk de opzet voor de toekomst voldoende ruim genomen is, doch met de w e g e n schijnt voor het toekomstig verkeer geen rekening te zijn gehouden. Vooral als we rekening houden met de eischen, die aan snelverkeer gesteld worden. O o k de uitstapjes in den omtrek zijn meer beperkt dan in Bandoeng. Ik heb alles intens afgegraasd per auto en verbleef een maand in den omtrek van Malang, ben dus tot rustige beoordeeling bevoegd "
W . F. S.
Een vergelijking. Bandoeng — Malang.
Lft Uw ^JLuU:
Een onzer kennissen uit Holland, die, na Europa te hebben bereisd, nu op z'n gemak de schoonheden van Indië geniet en zoo juist een maandenlange autotocht over Ja-
[
ER IS NOG STEEDS : BÉTER LICHT
N.V. G.EB.EO. I 25
Bezoek- en spreekuren der voornaamste openbare inste lingen te Bandoeng. 1. R e s i d e n t i e k a n t o c r: Resident Assistent-Resident Controleur-Secretaris Bragaweg 83 Burger). Stand, Paspoorten Comptabiliteit (Reisdecl.) Atjehstraat 2. Burgemeester 3. Postkantoor / Gr. Postweg Oost
s
^
Hulp-postkantoor Idem \ \ 4. 's Lands Kas
Riouwstraat Tjikoedapateuh Bragaweg
/" /
5. Belastingdienst: Insp. & A d j . Insp. Fin. 6. Bandoeng V o o r u i t x 7. G.E.B.EO.
. ^
8. Waterleiding
/ ^^^—
9. Instituut Pasteur *)
Dagelijks 8 - 1
Zat. 8 - 1 2 .
Ma., W o . , en Vr. 9 - 1 2 . 7-2. 8 - 1 , Zaterdags gesloten. Ma., en Do. 1 0 - 1 2 . Werkdagen: Telegr. Telegr. postw. Postspaarb. R. brieven, post- en zegelw. 7 — 6. Postw. Postp. Nirom en Schoolg eld 8-2. Zaterdags 8-1. Z o n - en f e e s t d a g e n : Telegr. en telegr. postw. 8 — 11 en 3 - 5 . 8 - 1 2 en 4 . 3 0 - 6 . 3 0 Zat. 8 - 1 2 . 8 - 1 2 en 4 - 6 Zat. 8 - 1 2 . 8 — 1, Zaterdags gesloten. 2en werkdag der maand gesloten.
Gr. Postweg Oost Naripan 5C.
M a , W o . , en Vr. 8 - 1 . 8 - 1 en 2 . 3 0 - 4 . 3 0 .
Gr. Postweg O. 65
7 . 3 0 - 1 2 30 en 2 - 3 . Zaterdags 7 . 3 0 - 1 1 . 3 0 .
Atjehstraat
I e , 11e, en 21e van iedere maand en Zat. 7 - 1 0 . Overige werkdagen 7 — 11.30. 7 . 3 0 - 1 . 3 0 en 4 . 3 0 - 5 . 3 0 . Z o n - en feestdagen 7 . 3 0 - 9 . 3 0 .
V _ ^- - Pasteurweg
10. Juliana Ziekenhuis .^
Pasteurweg
Pav. 12 en 13 1 0 . 3 0 - 1 1 . 3 0 5 . 3 0 - 7 Overige zalen Dinsd. en Donderd 1 -• 2 . Zondags 1—2 en 5 — 6.
11. Mil. Apotheek
v. Oldenbarneveldtweg
8 - 1 en 5 . 3 0 - 6 . 3 0 . Z o n - en feestdagen 9 - 1 0 . 3 0 .
12. Mil. Hospitaal
Tjimahi
Afd. I a en 1b 1 0 - 1 2 en 5 - 7 . Afd. 2a en 2b 4 . 3 0 - 5 . 3 0 . Z o n - en feestdagen 9 — 11. Afd. 3a, 3b en 4 Di., W o . , en Vr. 4.30-5.30. Zon- en feestdagen 1 0 - 1 1 .
13. Centrale Bibliotheek
-~ Dept. V. & W .
8 - 1 Zaterdag 8 - 1 2 .
14. Geologisch Museum ~~--^_^
Rembrandtstraat
Ma., W o . , en Zat. 1 0 - 1 2 .
15. Griffier Landraad
Landraadweg
Dagelijks 9 - 1 2 .
*
___^
Gelegenheid tot inenten teg(ïn typhus, cholera enz. Kosteloos uitsluitend voor on - en minvermogenden ie dere Maandag 9 - 1 0 Tegen betaling van F 1 . - ie dere Dinsdag 9-10 Scfioolkinderen worden zond er volwassen geleide niet ter inenting toegelaten.
I
AUBONMARCHÊ BANDOENG
Sits khaki f 4.!£ Shorts khaki & wit f 2JA Sportkousen khaki & wit vanal f l ü Bergstokken HCeercn $cudeH ken ? aen man marien Dat gaat niet altijd o p Integendeel. Zooals een man zelf IS, zooals hi] zelF voelt en denkt, kiest hi] zich de kleeding, die klopt met zijn persoonlijkheid. Een modern man, iemand met oog voor goede kleeding, kleedt zich bij
Savelkoul, omdat deze het zuiverst beantwoordt aan zijn idee, hoe
betere maatkleeding moet zijn. Zakelijk inzicht zegt hem, dat een costume van
Savelkoul voor den prijs de beste transactie IS, die hij op het gebied van zijn garderobe kan doen.
AUG. Het
huis voor
Houten \V1-\}1 Metalen vanaf f S.EE Hunting Seat Sticks flO.!2 Vetlederen SPORÏSCHOENEN met ürskide Zool (waterdictit) flO.EH Eox Puttees f 5.EE Beenkappen Zwart Hruin f 7.££ Luchtgevulde Matrassen voor Pic-Nic en Zwembassin vanaf f 12.12 Vraagt onze geïllr. Sport Prijscourant
Sport Afdeeling
SAVELKOUL gedistingeerde
maatkleeding.
AUBONMARCHÊ
&^,>aft-;,..fA^..a...fl,A^^.:S^^^„,,^^.^£»:y^ v..^.„ .
TJDHAMPELA.
BADPLAAT:
NDOENGo HET EENIGE BAD TER PLAATSE MET DOORLOOPENDE VERVERSCHING MET EIGEN BRONWATER. STAAT ONDER DEN D I E N S T
REGELMATIGE CONTROLE VAN DER V O L K S G E Z O N D H E I D .
HOTEL M A T A R A M DJOCJA'S OUDSTE HOTEL
l
5 min. van het Station.
Meer
dan
jarige
veertig reputatie
Dagelijks Europ. en alom bekende
rijsttafel.
Geheel gerestaureerd; kamers met e i g e n g e m a k k e n .
PRIJZEN:
1 pers. vanaf f 2 „ „ f
Maandkamers: 1 Lommerrijke
tuin,
oppervlakte
4.50 8.-
f 60. f 100. p m
10.000 M2 ;
f f
7.13.-
f 110.f 165.12
auto-garages.
Eigenaar-Beheerder G. LEIPOLDT O u d Chefhofm. S M. „ N e d e r l a n d "
WIJ LOGEEREN NATUURLIJK BIJ HOTEL-PENSION VAN RHIJN
P E N S I O N „WELGELEGEN"
O u d e H o s p i t a a l w e g 32 B a n d o e n g — T e l . 2660.
BURG
Huis van den eersten rang, gelegen in 't Centrum der stad.
H O T E L
Keoon Djali 6/8 ^ jh Station, Telefoon 274 — Bandoeng. Billijke
prijzen —
MAAND-
EN
DAGKAMERS
N. V. HOTEL
S U M A T R A
Kuropeescn beheer
KUHRWEG 5 T E L 632 Iste Rangs E u i Pension Billijke pnjzen Uitsteken J e tafel C^entiaal gelegen 1 eiinisoaan.
U i t s t e K e n a e taiel
METROPOLE
KepatiKan N o . 1 2 A Telefoon 172 Eikencl een der Leste en goedkoopste faniiliepensions. Gunstig gelegen in centrum Lij Postkantoor, Gouvernements-Bureaux, Bankinstellingen, Sociëteiten en W^mkels Beleefd aanbevelend, de Directiice
HOTET^CÏTOMTER"
Vacant
N a r i p a n l l - Bandoeng - Tel No 3100-1489 G E R E N O M M E E R D E KEUKEN UITSTEKENDE SERVICE COMFORTABELE KAMERS
EN LUNCHEN BIJ:
Dag logies vanaf f 5,-Bij verblijf van 14 dagen 10% korting. Bij langer verblijf speciale prijzen.
,,Het meest exclusieve
BRAGA 64,
restaurant"
-
BANDOENG.
Hotel Tangkoeban Prahoe Telefoon 24
Lembang K.M. 21 2 0 , 0 0 0 M ^ eigen
dennenLoseli
2 tennisDanen — zwemDad m e t eigen
kristalnelaer
oronwater.
Garages. G e l e g e n in d e onmiddellijke d e r kraters. Vraagt
• O t «US IK.ZOKC T'J»1» VOO» BE TOEKOMST
nabijheid
offerte.
N.Y.Levensverzel(ering-Naatscl]appij
„ONS BELANG" La^e premiinJei aandeel in de Winst = - KANTOOI?VOOPINDIË =
Javastraatl-BANDOENG-Tel. 651
Meu bels -
en
FABRIEK :
Led i ka n t e n h a n d e l -
GR. P O S T W E G WEST 76 (TJIKAKAK) TEL 1618
V
BANDOENG.
-
II
C O S Y
FILIAAL :
II
-
GR POSTWEG OOST 163-165 (VIJFSPRONG) TEL 1619
BANDOENG Maakt
voor U W W E E K E I N D
uitstapjes
TANGKOEBAN
naar
de
KRATERS
PRAHOE
en
van
PAPANDAJAN
Geheel per auto te bereiken dank zij de zorgen van
„BANDOENG
VOORUIT"
Vraagt inlichtingen op ons kantoor : NARIPANWEG 5 C
-
TELEFOON 1600
VACANT (Wie vult deze ruimte "? En steunt daarmede tegelijk onze vereeniging)
HET SUMMUM VAN SMAAK en AROMA
DAGOWEG 26 Kunsthandel
Midden-]ava
Steeds het beste op het gebied van als
Inheemsche Kunst
vindt
Autoverhuurder!) 1616
—
PREANGER Bandoeng
Tusscken G . E B . E O . Factoiy G o e J e cliauffeurs, tiUijIce prij/en Coulante oejiening
7Flf TAITN IPFRFN uit destudieboeken voori'elfontClr InLCn LttnLll derricht Inheemsche talen van L. A. L E Z E R De Soendaneesuhe Taalcursus (ingenaaid) t 4,25 (gebonden) f 5 — Soendaneesch Woordenlaoek (gebonden) f 5,— L. A. L E Z E R Bandoen< t.o. Concordia Tel 979 Tjimahi Tel 44
U in
.JEÖALSARIE
WEB'
Oók Uw langganan heeft ze.
Djocja zilverwerken Djepara houtsnijwerk Leerwerk Weefsels Antiek etc etc
Tel
1
En Gros Emmalaan 20 — Telefoon 394 BANDOENG
Maakt Uw „Home" gezellig met onze lampen, zoowel moderne, als antieke stijl Grootste keuze-Concurreerende prijzen HET LAMPENHUIS „B R A G A" Braga 20 Tel. 998
TJIANG
TJOAN
TOEKANG
HAN
GIGI Maarschölhlaan Bandoeng
11 (Java)
FRAAIE G A D E A U X in
zilver
•
en
goud
HYPOTHEKEN
Horloges van prima Zwitsersch fabrikaat en met langdurige garantie B G E R O - Z I L V E R en ZILMETA in de grootste sorteering =^
DE N. V. DE EERSTE NED. IND. SPAARKAS TE BANDOENG
HEEFT
GELDEN
BESCHIKBAAR TEGEN ON. DERPAND
VAN
WOON-
B EN/OF WINKELHUIZEN OP
PLEETZILVEREN SPORTBEKERS en SPORTFIGUREN
EIGENDOMSPERCEELEN IN
B
MEDAILLES m GOUD, ZILVER en B R O NS^ =
HOOFDPLAATSEN.
AANVRAGEN TE RICHTEN AAN DE
N. V. H A N D E L M A A T S C H A P P I J
DE
CONCURRENT
N.V. „DENIS"
TEL. 667
TE
BRAGA 4 1 - J U W E L I E R S - B A N D O E N G
GELEGENHEID
MINERAALWATERFABRIEK
N O V A OOSTEINDE 57 TELEFOON 1210 CONCORDIA-CUP,
EEN
VER-
FRISSCHENDE - W I J N D R A N K 11
A A R D E W E R K
BANDOENG.
tot
het
opnemen van gezonde zieke dieren bi)
Mevr. J.N. van DULM Lembangweg 92, telf. 917, Bandoeng. Onder voortdurende controle van den Veearts TITUS. Veearts
naar
verkiezing.
mKunstglazuur
Vrucnten- en BonDonscnalen enz.
E. THEIN -Bandoeng
—
Naiipan 28
Tel. 1879
T E i; K L Si Bandoeng, tel. 808
en
W9 I K I S >f
1^mm1
Hier hoort
IH5IGHES C t l C H E m n ^STEMPELS ^
Uw
advertentie
1• • j ^ ^ H 1 nsnuiinsT uoor mooi ennooEnc
Auto- en wegenkaart van Java
Bijna ALLE Bandoengers kennen onze zaak heel goed Ook de meeste ondernemingen worden N U onze trouwe afnemers. BETERE a f w e r k i n g tegen de L A A G S T E PRIJZEN is steeds ons s t r e v e n !
In 3 deelen op linnen geplakt met uitgebreide afstandstabellen Compleet in etui f 1 50
B o e k h a n d e l VORKINK Bandoeng
TOKO i n T E n
BIDOERI
De drukst bezochte Juwelierszaak Pasar Baroe 47 - Bdg. - telf. 1163
Bloemstukken noodig ? Ga naar „DE B O N T E RUIKER" Goentoerlaan 30 - Tel. 1298
DJOKJASCHE K U N S T H A N D E L TAMBI^ONGWEG 17 TELEFOON 1860 Het O U D S T E en BESTE adres \oor FIJN Koper, Leer, Katoen- en Zijden Batik Zilver-, Goud-, ScLildpad-, Tin- en Houlsnijwerlc Tevens artikelen van de firina A C BUlSSOIS] — Uitsluitend liandarDeid •^»M^WII*MMM^^MN*M»M'W^^^^^WMM^^^^<»^*N<>'W»^^^^^^^'"»^*^^^»^^*'*^^^^^^^*^^^^M»*»»^M»^*^^^'^^»^**^^«^^»i*«*^^»^^^^»*^WW%^>^^.
H E T O U D S T E EN BEKENDSTE ADRES TER P L A A T S E .
GLASHANDEL
A. N. I. G. G. I. Bantjcuj - Bandoeng - Tel. 1331
y^^^MW^ »WMM^^^tfM*MMM^^^»^^>WM»^^M^
Autoverhuurderij Tel. No. 1833,
IJkweg 10
Uitsluitend nieuwe auto's Leverancier
Thans > g a a t
„D E H O O P " -
van huurauto s aan diveise Overneiasdiensten.
s
TEN O
een
&
ieder
voor :
T Y P E N
naar
Instituut Hasi 1 Bandoeng — Tas kmalaja Gr Lengkong 154 — Stationsweg 30a
IVlad]alaja Taloen
^ ^
LJ.QnTLionusz
W O N E N TE BANDOENG beteekent
een
Hrchitcct - oanncnicr L0nfc0KSTR.liq-TEL.2143
combinatie
van de voordeelen van het wonen in een groote stad
• [ Alvorens tot bouwen over te gaan wende 1 men zich eerst tot: '•
en het wonen in een aan natuurschoon
De ideale
rijke
LIM A G O H
streek.
het oudste Aannemersbureau ter plaatse. 1 Meest moderne ontwerpen en solide ' bouw. ' Diverse dankbetuigingen ter inzage. Chineesche Voorstraat No. 12. Telefoon , No. 2449 Bandoeng. ,
woonvorm:
het ééngezinshuis
met
eigen tuin, is te Bandoeng voor iedere beurs
•
•
•
bereikbaar. De heeft
Gemeente gunstig
Bandoeng gelegen
BOUWTERREINEN, tegen billijken prijs te koop.
F. J. DE GRnnF NARIPAN 78
-
TELEFOON 280
Algemeen Administratie en
Crediet-Kantoor
I n l i c h t i n g e n verstrekt het
GEMEENTELIJK GRONDBEDRIJF
Spaar- en Depositokos Bouw- en Woningbureau Assurantiën en Hypotheken
Huizenbeheer
ATJEHSTRAAT
Commissionnairs in Onroerende Goederen en Effecten
TELEFOON 454 TOESTEL 18
• Hypotheekbezorgers.
FABRIEK TE BUITENZORG
Mii Vorkink - Bd.
