Woordeloos tot verhaal
REDAKTEURS HANS ESTER CHRIS VAN DER MERWE ETTY MULDER
Trauma en narratief in Nederlands en Afrikaans
WOORDELOOS TOT VERHAAL Trauma en narratief in Nederlands en Afrikaans
REDACTEURS
Hans Ester Chris van der Merwe Etty Mulder
SUN PRESS
Woordeloos tot verhaal – Trauma en narratief in Nederlands en Afrikaans Oorspronklik uitgegee deur SUN MeDIA Stellenbosch onder die drukkersnaam SUN PRESS. Die publikasie van hierdie boek is moontlik gemaak deur ’n subsidie van die Fonds Neerlandistiek Suider-Afrika. Alle regte voorbehou. Kopiereg © 2012 AFRICAN SUN MeDIA en die outeurs Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm deur enige elektroniese, fotografiese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, plaat-, band- of laserskyfopname, mikroverfilming, via die Internet of e-pos of enige ander stelsel van inligtingsbewaring of -ontsluiting. Eerste uitgawe 2012 ISBN 978-1-920338-74-9 ISBN 978-1-920338-75-6 (PDF) Geset in Gothic720 BT 9/13 pt Voorbladfoto: Monument ontwerp deur Ralph Prins vir die Herinneringsentrum by Westerbork Bandontwerp: Johannes Richter Bladuitleg: SUN MeDIA Stellenbosch Akademiese, professionele en navorsingswerk word onder hierdie drukkersnaam gepubliseer in druk- en elektroniese formaat. Hierdie publikasie kan direk bestel word by www.sun-e-shop.co.za. Verpakking, reproduksie, druk en bind deur SUN MeDIA Stellenbosch, Ryneveldstraat, Stellenbosch, 7600. www.africansunmedia.co.za www.sun-e-shop.co.za
Inhoud Inleiding 5 Het ethische appel van de Holocaust 19 De aanhoudende tijd – Enkele inleidende gedachten bij de traumatische ontwrichting door de massavernietiging n.a.v. het werk van Claude Lanzmann en Vasily Grossman ........................................................................... 21 Etty Mulder Hans Keilson en de psychische gevolgen van het Derde Rijk ........................................... 31 Hans Ester
Trauma, religie en het sublieme 41 Ad Acta gelegd – Verwerking van oorlogservaringen in de Nederlandse literatuur van na 1945 ......................................................................................................... 43 Jaap Goedegebuure De afgrondervaring – Trauma tussen aporie en passage .................................................... 61 Wytske Versteeg
De verwerking van het verleden 73 Indië verloren, rampspoed geboren – Het Nederlandse dekolonisatietrauma ................ 75 Wim Couwenberg Nederlands Indië, land van herkomst – Boven Digoel en Joden Savanne; trauma’s zonder narratief .................................................................................................. 87 Etty Mulder Haperend verhalen / verhalend haperen – Trauma en narrativiteit bij Hugo Claus ........ 97 Tom Sintobin
Transgenerationele trauma 119 David Grossmans Momik – Een literair meesterwerk en het syndroom van de tweede generatie Holocaustslachtoffers in Israel ............................................. 121 Etty Mulder Vlammen die door het brandscherm van het geheugen lekken – Twee generaties Holocaust trauma in het werk van Gerhard en Jessica Durlacher ............................................................................................................... 129 Philippe Codde Projectieve identificatie in literatuur van de tweede generatie oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederland – Het geweten van Jessica Durlacher ................................................................................. 143 Petra van der Velde De noodzaak van verbeelding – Narratief en imaginatie bij psychotherapie en literatuur ......................................................................................................................... 155 Gertie Bögels
Tye van verandering in Nederland en Suid-Afrika 165 Land zoekt verhaal – Het traumatische afscheid van Nederland gidsland ...................... 167 Theo WA de Wit Politieke transitie en de kunsten in Zuid-Afrika – Een jurkje voor Phila Portia Ndwandwe ..................................................................................................... 181 Rosemarie Buikema Zuid-Afrika: een verhaal van vergeving .................................................................................. 195 Willemijn de Ridder “Ver, maar nie onbereikbaar nie” – Over het “geluk” te kunnen dromen in tijden van onbehagen en onmacht .............................................................................. 209 Jacques de Visscher Op soek na identiteit – Die taaldebat op Stellenbosch ....................................................... 215 Anton A van Niekerk
Trauma in die Suid-Afrikaanse literatuur 231 De mens als beest en als God ................................................................................................. 233 Marcel Becker “ ‘Dis tyd dat Boytjie van die werf af kom,’ sê Pa.” – Huisbediendes en kinders in die Suid-Afrikaanse literatuur ........................................................................ 247 Ena Jansen Narratief en trauma in Die sprinkaanbeampte van Sluis ...................................................... 269 Vasti Roodt Horrelpoot (Eben Venter) en Equatoria (Tom Dreyer) – Op soek na die hart van “donker Afrika”.............................................................................................................. 281 Celeste Reyneke Oorkoepelende narratief – Die verhouding tussen vader en seun in Etienne van Heerden se oeuvre ........................................................................................ 297 Marieke van Zyl Liminale reise in Etienne van Heerden se 30 nagte in Amsterdam ..................................... 315 Chris van der Merwe “Te hel met heling, Niggie!” – Wanneer trauma-narratiewe tekort skiet .......................... 335 Thys Human
’n Nederlands-Afrikaanse gesprek oor trauma 351 Trauma-representasie in Henk van Woerden se Een mond vol glas ................................... 353 Cilliers van den Berg & Hennie van Coller
Medewerkers 369 Indeks 377
Inleiding
De gedachte om een boek met bijdragen over het verband van trauma en vertellende verwoording van de traumatische ervaring samen te stellen ontstond tijdens een congres over “Trauma en Narratief in Zuid-Afrika, Nederland en Vlaanderen” dat aan de Radboud Universiteit Nijmegen op 15 mei 2009 werd gehouden. Twee zaken vielen de deelnemers op. In de eerste plaats blijkt “trauma” een zeer complex begrip te zijn waarover door filosofen, psychoanalytici, ethici en historici over de hele wereld intensief wordt nagedacht. In de tweede plaats is het verband tussen trauma en het scheppen van taal die een traumatische gebeurtenis vertegenwoordigt of aanduidt, even lastig te doorgronden door de veelheid van vertelvormen en hun uitgesproken en onuitgesproken betekenissen als het trauma zelf. Samenwerking tussen academici uit Vlaanderen, ZuidAfrika en Nederland schept ruimte om de diepte van de problemen te peilen en om elkaars vooronderstellingen en visies op de geschiedenis en op de door de geschiedenis getekende mens te leren kennen. Wat is trauma? Het proefschrift uit 2010 van Frank Hermans heeft als titel Trauma en beschaving. Hermans onderzoekt in zijn boek hoe de samenleving individuele mensen en groepen te hulp is gekomen in het geval van een “trauma”. Hij begint bij 1850 en eindigt in onze nieuwe eeuw. Trauma heeft geen einde en is deel van de voortschrijdende geschiedenis, van een individu en van een gemeenschap. De aard van het trauma en de reactie van de gemeenschap zijn historisch bepaald en veranderlijk. In zijn boek verwijst Hermans naar de omschrijving van “trauma” door de Psychiatrische Vereniging van Amerika. Een traumatische gebeurtenis is een “gebeurtenis waarbij iemand geconfronteerd wordt met de dood, de dreiging van dood, een ernstige verwonding of een bedreiging van de fysieke integriteit van zichzelf of anderen, en reageert met intense angst, hulpeloosheid of afschuw” (Hermans 2010: 9). Over de gevolgen van de traumatische gebeurtenis schrijft Hermans: Schokkende gebeurtenissen staan buiten de “normale” ervaring en laten zich daarom moeilijk in termen van die ervaring beschrijven: ze zijn “onvoorstelbaar”, de gevolgen “onuitsprekelijk”’. Het overweldigende karakter van de gebeurtenissen leidt niet alleen op emotioneel niveau tot intense reacties, maar verstoort ook op cognitief niveau een aantal basisveronderstellingen over een betekenisvolle wereld die mensen goedgezind is. (Hermans 2010: 10)
5
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
Terwijl Hermans vooral de organisatie van de maatschappelijke hulp bij trauma’s onderzoekt, zijn anderen bovenal in het verschijnsel zelf geïnteresseerd. Tot de meest vooraanstaande theoretici over de verhouding van trauma, verhaal en geschiedenis behoort Cathy Caruth met publicaties als Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, and History uit 1996. In navolging van Freud stelt Caruth dat [...] the experience of a trauma repeats itself, exactly and unremittingly, through the unknowing acts of the survivor and against his very will [...] The repetition at the heart of catastrophe [...] emerges as the unwitting reenactment of an event that one cannot simply leave behind. (Caruth 1996: 2)
Caruth legt grote nadruk op het samengaan van weten en niet-weten bij de menselijke stem die zich uitspreekt vanuit de verwonding. Deze stem is getuige van een waarheid die deze mens niet volledig kan kennen. De kern van Caruths benadering is dat de ervaring van de verwonding van de geest plaats heeft op een moment waarop deze ervaring niet in haar totaliteit tot het bewustzijn kan doordringen en zich daarom in herhaalde handelingen of in angstdromen steeds opnieuw manifesteert. Om deze reden onderzoekt Caruth de complexe manier waarop weten en niet-weten in de taal van het trauma en in de daarmee verbonden verhalen zijn vervlochten. In het voetspoor van Freud ziet Caruth de kunst als het veelvormige medium dat een oppervlakte en een dieptestructuur kent en tot analyse uitnodigt die met de psychoanalyse vergelijkbaar is. In de door haar geredigeerde bundel Trauma: Explorations in Memory wijst Caruth op het herhaaldelijk bezeten worden van de getraumatiseerde door het oorspronkelijke gebeuren. Ze stelt: To be traumatized is precisely to be possessed by an image or an event. And thus, the traumatic symptom cannot be interpreted, simply, as a distortion of reality, nor as the lending of unconscious meaning to a reality it wishes to ignore, nor as the repression of what once was wished. (Caruth 1995: 4‑5)
Hieruit concludeert Caruth dat de getraumatiseerde een onmogelijke geschiedenis met zich meedraagt, een geschiedenis die deze mens in bezit neemt en niet een geschiedenis die door de mens in bezit wordt genomen. Van groot belang is Caruths constatering in het voorwoord tot haar bundel Trauma dat er geen exclusieve benadering is bij het luisteren naar de vele verschillende traumatische ervaringen en verhalen die wij ontmoeten. Traumatische verhalen zijn elk voor zich bijzonder en niet te herleiden tot één schema. Daarom zijn de antwoorden op deze verhalen, zij het vanuit de kunsten, de psychiatrie of de sociologie even veelvuldig. Met de gedachten van Cathy Caruth is de onderscheiding te verbinden die Dominick LaCapra maakt tussen “absence” en “loss”, tussen afwezigheid en verlies (LaCapra 1999: 696‑727). Afwezigheid bevindt zich op het niveau dat de werkelijkheid transcendeert, verlies houdt verband met persoonlijk verlies, met objecten, met geschiedenis. Wanneer afwezigheid verlies wordt, aldus LaCapra, is het gevolg een zoektocht naar de verloren eenheid. Wanneer verlies afwezigheid wordt, zijn eindeloze melancholie en doelloze rouw het gevolg. Verlies heeft betrekking op een bijzondere gebeurtenis. Het verleden is de plaats van verliezen en de daarmee samenhangende vormen van verlies kunnen verteld worden. Afwezigheid is geen gebeurtenis.
6
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
Voor de vraag naar de bijzondere aard van vertelvormen die in het verlengde liggen van de onderscheiding afwezig / verlies hebben de gedachten van LaCapra grote waarde. Zij laten zien dat de traditionele narratieve structuur, de gebruikelijke manier van vertellen, uitgaat van een harmonisch begin, overgaat naar verlies en verwarring om tenslotte de harmonie van het begin op een hoger niveau te herwinnen. Wanneer de afwezigheid tot verhaal, of beter: tot literatuur wordt – we volgen nog steeds de gedachten van LaCapra – bestaat er de neiging om de gebeurtenissen, de potentiële verhaalelementen die zich binnen de context van het verlies bevinden, te vermijden. Met andere woorden: afwezigheid verzet zich tegen contextualisering. Wanneer verlies verhaal wordt, kan het vertellen in de richting van het conventionele vertellen gaan. Afwezigheid verzet zich daartegen en kiest een literaire uitdrukkingsvorm waarin het gebeuren tot vrijwel niets, namelijk tot de emotie van de afwezigheid, wordt teruggebracht. Van verstrekkende betekenis is het werkwoord “kunnen” in dit verband (“kan het vertellen in de richting van het conventionele vertelling gaan”). Het gaat om een voorzichtige poging om begrippen te vinden die het proces van verwonding naar verwoording verduidelijken. Dat de werkelijkheid van de verwoording veelvormig is, zoals de vormen van verwonding zelf dat ook zijn, heeft Cathy Caruth overtuigend aangetoond. Om deze reden is het gebruik van “narratief” in zeer ruime zin op te vatten. Van de Nederlandse historici heeft Frank Ankersmit de meeste impulsen tot verder denken gegeven door het traumatische en het sublieme met elkaar in verband te brengen, naast elkaar te plaatsen en vervolgens van elkaar te onderscheiden op grond van de verschillende functies die het narratieve binnen beide ervaringen bezit: Beide, het traumatische en het sublieme, zijn daarom (door het zich afsluiten voor het verschrikkelijke – reds) in vergelijking met de “normale” ervaring zowel uiterst direct als uiterst indirect. De sublieme of traumatische ervaring is zeer direct, omdat ze zich aan ons voltrekt zonder de beschermende tussenkomst van ons cognitieve en psychologische apparaat dat gewoonlijk onze ervaring verwerkt. Onze cognitieve machine is even “buiten bedrijf”, om zo te zeggen, waardoor we plotseling oog in oog staan met het ervarene. Deze ervaring is tegelijk ook hoogst indirect, omdat we de ervaring van onszelf dissociëren, waardoor we er buiten blijven. (Ankersmit 2007: 370)
Hoe is, binnen deze beschouwing van Ankersmit, het narratief te plaatsen? Als een integratie van het bedreigende en verwerking daarvan of als een erkenning van de eeuwige scheiding tussen ervaring en verwoording?
Die verskillende betekenisse van “narratief ” Dit is belangrik om daarop te let dat die begrip “narratief” verskillende betekenisse kan hê. “Narratief” kan verwys na ’n persoonlike vertelling van gebeurtenisse wat beleef is; dit kan verwys na ’n historiese narratief, geskryf deur ’n historikus; dit kan verwys na ’n fiksionele verhaal met ’n literêre struktuur. Maar ook ’n ander betekenis van die begrip “narratief” is van groot belang wanneer daar oor trauma besin word, naamlik: die omskepping van lewe tot verhaal. Die omskepping van lewe tot verhaal behels die soek van kousale verbande in die lewe, die soek na patrone – dit is ’n fundamentele manier om
7
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
sin uit die verskeidenheid lewenservarings te maak. Ricoeur praat van ’n “pre-narrative quality” in die lewe; hy sien die lewe as ’n storie in embrionale vorm, “an incipient story [...] an activity and a desire in search of a narrative” (Ricoeur 1991: 434 – kursivering deur Ricoeur). Om hierdie “incipient story” tot lewe te roep, beteken om koherensie in die verwarrende teenstrydighede van die lewe te vind; so ’n lewensnarratief is die draer van etiese waardes wat rigting aan die lewe gee. Nie net individue nie, maar ook samelewings en nasies vorm ’n verhaal, ’n geskiedenis, uit hul verlede. Dit verskaf ’n saambindende identiteit met onderliggende etiese waardes, dit gee sin aan die kollektiewe bestaan, dit gee koherensie aan ’n samelewing. Soms word egter van dieselfde gegewens totaal verskillende verhale gevorm – ’n teken van ’n verskeurde samelewing. In Suid-Afrika byvoorbeeld, in die tyd van die opstand teen apartheid, is dieselfde stryd gesien as (aan die een kant) die verhaal van ’n heroïese vryheidstryd teen ’n onderdrukkende regime en (aan die ander kant) as die verhaal van die stryd teen “terroriste en Kommuniste”, ’n stryd om die behoud van die “Christelike beskawing”. Individuele en kollektiewe lewensverhale is nóú met mekaar verbonde; die individuele verhaal is dikwels in die kollektiewe verhale (verhale) ingebed. Kenmerkend van trauma is die vernietiging van die koherensie van die lewensverhaal. Dit kan op die persoonlike sowel as die kollektiewe vlak gebeur; dikwels val die twee saam. Aangrypend word dit uitgebeeld in die klassieke roman van Chinua Achebe, Things fall apart, met as motto die woorde van Yeats: Things fall apart; the centre cannot hold; Mere anarchy is loosed upon the world.
In Achebe se roman word die tradisionele Igbo-kultuur bedreig deur die radikaal-ander kultuur wat Britse koloniste en sendelinge in die land bring. Die Igbo-kultuur word nie in die roman as foutloos uitgebeeld nie, maar dit het orde en betekenis aan die gemeenskap gebring, ’n gemeenskap wat nou dreig om uitmekaar te val. Trauma hang hier saam met die verlies van ’n stelsel waaraan mense geheg was, wat hul identiteit bepaal het en rigting aan hul lewe gegee het; die trauma is geleë in die gevoelens van onsekerheid en angs wat gepaard gaan met die ineenstorting van ’n vertroude wêreld. Die traumatiese ondergang van die tradisionele lewenswyse bring ernstige konflik in die gemeenskap mee en tragiese rampspoed in die lewe van die hoofkarakter, Ikonkwo. ’n Mens sou dus die definisie van trauma, soos deur Caruth geformuleer, kon verbreed om die ineenstorting van ’n bekende wêreld en die gepaardgaande verlies van identiteit in te sluit. Dit is ’n situasie waar die ou woorde hul betekenis verloor het; waar die ou verhale nie meer geldig is nie; waar nuwe narratiewe vir veranderde tye noodsaaklik geword het. In ons boek staan die soeke na taal in die middelpunt, ’n soektog wat verken in watter mate die traumatiese ervaring verwoord kan word en wat wil weet of verband en sin deel van die lewenshorison kan wees.
Diversiteit: geografisch, historisch, disciplinair In de taalpraktijk anno 2011 is “trauma” een containerbegrip met weliswaar een harde kern, maar ook met verschillende inhouden, gradaties en met verschillende visies op de 8
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
psychische gevolgen van het trauma. Het voorliggende boek getuigt van de uiteenlopende betekenissen die het begrip trauma met zich meedraagt. De redacteuren zijn zich bewust van het gevaar dat heterogene ervaringen te gemakkelijk onder één noemer worden gebracht. Anderzijds nemen zij binnen de heterogeniteit aan situaties ook de elementen waar die deze ervaringen met elkaar verbinden en verwant laten zijn. Aan de rekbaarheid van het begrip trauma zijn grenzen. Daarom is het gewenst en noodzakelijk om de geografische boog die in het voorliggende boek tussen Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika gespannen wordt, te motiveren. Dat er veel raakvlakken tussen Vlaanderen en Nederland zijn met betrekking tot het verlies dat in de twintigste eeuw is geleden, is duidelijk. Zowel Vlaanderen als Nederland hebben van 1940 tot 1945 met een bezetting door de Duitse overheersers te maken gehad, Vlaanderen (België) onder een militair bestuur, Nederland onder een strenger burgerlijk bestuur. Het verlies van Nederlands-Indië heeft zijn Belgische pendant in de onafhankelijkheid van Belgisch Congo. Het grote verschil tussen Nederland en Vlaanderen tijdens de twintigste eeuw ligt in de Eerste Wereldoorlog die voor een belangrijk deel in Vlaanderen plaats vond en tot grote ontreddering en verwonding leidde. In de onderhavige publicatie ligt het accent op Nederland en de Nederlandse letterkunde. In een vervolgpublicatie hopen de redacteuren deze onevenwichtigheid te herstellen en onder meer terechte aandacht te besteden aan het magistrale boek van David van Reijbrouck over het verleden van Belgisch Congo in het hedendaags bewustzijn van België. De plannen voor een vervolgpublicatie zijn op het moment van verschijnen van dit boek nog niet geconcretiseerd. Vergelijkingen scherpen het oog voor het bijzondere profiel van het vergelekene en scheppen begrip voor de ander en inzicht in de eigen aard van zijn geschiedenis en mentale identiteit. Het gegeven dat de ander een eigen geschiedenis van schokkende gebeurtenissen heeft beleefd, een geschiedenis die toegeëigend moet worden om begrepen te zijn, geldt in sterke mate voor de dialoog tussen Zuid-Afrika, Vlaanderen en Nederland. Deze dialoog heeft het praktische voordeel dat hij via verwante talen verloopt. Een ander functioneel voordeel is dat daarmee de band tussen onderzoekers in Europa en Afrika verstevigd wordt. Hierdie boek wil verdere samewerking tussen Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse akademici stimuleer. Die redakteurs en bydraers hoop dat kwessies wat hier aangeraak word, verder gevoer sal word, en dat relevante sake wat hier buite beskouing moes bly, in vervolgpublikasies ondersoek sal word. Daar is baie gemeenskaplike probleme en uitdagings wat Afrikaans-sprekendes en Nederlands-sprekende gemeenskappe verbind. Ons dink aan die identiteite wat vroeër stabiel was en nou labiel geword het. Ons dink aan die dikwels spanningsvolle verhouding tussen die “ek” en die “ander” binne een en dieselfde land. Daar is traumas in verband met verlies van identiteite wat deurgewerk moet word of waaroor ten minste gedink moet word. Die boek wil verder ’n stimulus wees om die akademiese gesprek nie alleen in die huidige dominante akademiese taal, naamlik Engels, te voer nie, maar ook in die moedertaal waarin idees dikwels die helderste geformuleer kan word.
9
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
De hoofdzaak is echter dat de confrontatie met elkaars vooronderstellingen en vraagstukken tot een verruiming van het aanvankelijke perspectief leidt en dat sociaalpolitieke problemen die op mondiaal vlak spelen en de mondiale verhoudingen raken binnen het driegesprek tot hun recht komen. We aarzelen niet om de situatie als uniek te betitelen waarin Vlaamse en Nederlandse onderzoekers via het medium van hun eigen moedertaal kunnen communiceren met collega’s die aan een verwijderde zuidpunt van een ander continent leven en uiteraard vice versa. De diversiteit binnen de verschillende bijdragen van het voorliggende boek vindt haar oorzaak aldus in de uiteenlopende historische (traumatische) ontwikkelingen en de daarmee verbonden vraagstukken, evenzeer is deze diversiteit te vinden in de interdisciplinaire benadering, de waaier van wetenschappelijke invalshoeken, die substantieel is voor ons boek. Wanneer verschillende vormen van verlies naast elkaar worden geplaatst, betekent dit niet dat de specifieke kenmerken daarvan vervagen ter wille van een gekunstelde eenheid. In het geval van zinverlies in Zuid-Afrika na de Apartheid hebben we met een andere historische breuk te maken dan de enorme inkeping in de geschiedenis die met het Derde Rijk was verbonden. De ontwikkeling van de ideologie van het separatisme in Zuid-Afrika bouwde echter op essentiële punten voort op het Europese gedachtegoed uit de tijd vóór de massamoorden die de Nazi’s pleegden. We zien in dit verschijnsel een gelijktijdigheid van het ongelijktijdige. De rampzalige aftakeling van de Europese cultuur heeft voor de politieke concepten en praktijken in Zuid-Afrika het karakter van een normatief oriëntatiepunt gekregen. In de verzamelbundel Woordeloos tot verhaal willen redacteuren en auteurs de wezenlijke verschillen voor ogen houden en tegelijkertijd de mogelijkheden aftasten om met behulp van centrale begrippen zowel de parallel lopende als de van elkaar afwijkende wegen te traceren die de onthutsende, traumatische gebeurtenissen volgen van woordloosheid naar verwoording in een verhaal. Om het in een beeld samen te vatten: De contouren van de Zuid-Afrikaanse keuzes van verwoording van trauma vallen soms samen met de Nederlandse verhaalvormen, maar de lijnen wijken tevens duidelijk van elkaar af, zodat we twee onderscheiden tekeningen waarnemen. Die diversiteit in die skrywers se benaderinge tot die tema van trauma is na ons mening een van die groot bates van die boek, en ons wou nie hierdie diversiteit verskraal deur ’n rigiede benadering vanuit een dissipline voor te skryf nie. Ons het ook ruimte gelaat vir persoonlike en stilistiese verskille. Sommige skrywers bedien hulle van ’n saaklike styl, ander skryf in ’n meer bewoë toon; die bydraes wissel van indringende teksanalises tot ’n persoonlik-betrokke vertelling en ’n filosofiese meditasie – elkeen werp ’n eiesoortige lig op die verwikkelde onderwerp van die boek.
Verlies, verzet, verwoording Wat valt er te redden wanneer alles je is afgenomen, je bezit, je vrijheid, je naasten, je denken, je geloof, je vertrouwen, je toekomstige tijd en zelfs je taal? Etty Hillesum (1914‑1943) schiep een ruimte van vrijheid in haar eigen geest. Deze ruimte stelde haar in staat om denken, geloof, vertrouwen en taal opnieuw op te bouwen, in ongeschonden,
10
Woordeloos tot verhaal
Inleiding
onaantastbare vorm. Etty Hillesum symboliseert met haar dagboeken en brieven vanuit het kamp Westerbork de algemene situatie van diegenen van wie het leven uitsluitend in het teken van verlies stond. Onder omstandigheden die mensen het zwijgen oplegden, wist zij woorden te vinden om het zwijgen te boven te komen. Etty Hillesum vertegenwoordigt de ergste vorm van individuele en collectieve traumatisering uit de geschiedenis van Europa. Daarom wordt zij hier als eerste genoemd. Om de ogenschijnlijk zo tegenstrijdige breuk binnen de westerse cultuur tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw te doorgronden, is het van belang om te wijzen op de hooggestemde idealen uit de achttiende en de negentiende eeuw. Deze idealen werden overweldigd door de onderstroom van de geschiedenis die ook tijdens de Verlichting aanwezig was, zoals de negatieve houding jegens andere culturen aan gene zijde van de landsgrenzen of de verwerping van andere vormen van godsdienst. Het is deze onderstroom die de bovenstroom werd tijdens de jaren 1933 tot 1945. Na het Derde Rijk is Europa een ander continent geworden. De grondige bezinning op humaniteit en tolerantie van de Verlichting werd tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw in de steek gelaten. De dwingende, alle redelijkheid negerende uitspraak door de patriarch van Jeruzalem: “Het doet er niet toe. De Jood [moet worden] verbrand” uit het toneelstuk “Nathan, der Weise” van Gotthold Ephraim Lessing (1729‑1781), in het drama ingehaald en vervangen door het Hooglied1 van de tolerantie, is in de twintigste eeuw weer werkelijkheid geworden. De Eerste Wereldoorlog vormde de opmaat tot de fundamentele verandering in het denken in Europa. Uitzonderingen daargelaten, was de eerste helft van de twintigste eeuw de periode van de gebiedende ideologieën, het afscheid van de kritische reflectie op de mens door de mens en daarmee op zijn zelfcorrigerende ethische centrum. De bibliotheek als zinnebeeld van groeiend inzicht en bedachtzame wijsheid had afgedaan. Om dit aan de hand van een individueel leven toe te lichten, richten wij de focus op Walter Mehring. De Duitse schrijver Walter Mehring (1896‑1981) vluchtte in 1933 voor de Nazi’s naar Parijs, vervolgens naar Wenen om na de aansluiting van Oostenrijk bij het Derde Rijk naar Amerika te ontsnappen. De bibliotheek die Mehring van zijn vader had geërfd, bleef achter: Als gevangenen, maar niet ontwapend, niet tot zwijgen te brengen, bleven de boeken nu dwarsliggen, schouder aan schouder, klaar voor verzet – en bleven ze onderling verder ruziën over God en de wereld. (blz. 19 van de Nederlandse vertaling)
De boeken uit de bibliotheek van de vader waren de sleutel tot de wereld voor de zoon. Dat bleven ze aanvankelijk ook, zelfs nadat duidelijk was dat de Nazi’s de bibliotheek geplunderd en vernietigd hadden. Het verhaal dat de boeken samen vormden, leek weg te zijn. Tegen de afwezigheid van de boeken als tastbare voorwerpen, “schouder aan schouder”, schreef Walter Mehring een nieuwe tekst. Hij herschiep de verloren bibliotheek van zijn vader in een boek met dezelfde titel, een titel die duidelijk maakte dat de bibliotheek juist niet verloren was. Maar dat is nog niet het complete verhaal. 1
De betekenis van het Jodendom voor de Europese cultuur vanaf het begin van de Verlichting en de moeilijkheden om geaccepteerd te worden, beschrijft Arthur Eloesser in Vom Ghetto nach Europa. Das Judentum im geistigen Leben des 19. Jahrhunderts.
11
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
Walter Mehring schreef zijn De verloren bibliotheek tegen verlies en leegte in, zonder dat deze kunnen worden weggenomen. Zijn boek is zowel een reconstructie als de erkenning dat het onmogelijk is om het wereldbeeld van de vader en zijn boeken te herstellen en te herhalen. Tussen vader en zoon is in de tijd iets onherroepelijks gebeurd dat de zingevingen van vroeger verbeurd heeft verklaard, dat het ooit functionerende samenhangende wereldbeeld, het geheel van vertrouwen en inzicht in het doel van het leven heeft ingewisseld voor leegte en wantrouwen. Het geleden verlies raakt niet alleen de afzonderlijke woorden, die ideologisch geknecht zijn. Het verlies is zo ingrijpend dat het de taal als ordenend principe van de menselijke ervaring als ontoereikend in twijfel trekt en verwerpt. Die geskiedenis van die twintigste eeu staan in die teken van die verlies van die hart van die Europese kultuur. Wat in eeue opgebou is aan humanistiese kulturele vorming is binne die Nasionaal-Sosialisme en in die aanloop tot die Derde Ryk tot skande gemaak en vernietig. Die etiese, godsdienstige en estetiese begrippe wat die kern van die Europese mensopvatting gevorm het, het na 1945 hulle geldigheid verloor en daarmee die vermoë om ’n doelgerigte en positiewe, op vooruitgang gebaseerde wêreldbeskouing te dra. Die onmenslikheid en die georganiseerde moord op mense binne die Derde Ryk was so ongehoord en ongekend dat dit die mees dwingende en gesaghebbende ykpunt is waaraan elke siening van die wêreld sinds 1945 gemeet moet word. Jy kan miskien probeer om ’n nuwe begin te maak, maar jy kan jou nie met ’n boog om daardie ykpunt voortbeweeg nie. Die norm van enige hedendaagse filosofie oor die sin van die lewe, die aard van die mens, die doel van die geskiedenis en die rol van God en die algemeenreligieuse begin hier. As sentrale begrip om die aard van die fisieke en psigiese verwonding van mense en gemeenskappe aan te dui, fungeer die woord “trauma”. Die taal is onmagtig om die dreiging vanuit die ervaring sodanig te inkorporeer dat nuwe singewing en hernude vertroue ontstaan. Nogtans is dít presies wat geprobeer word deur mense wat getraumatiseer geraak het. Hulle wil vertel en hulle wil gehoor word.
De paradox van trauma en vertellen Traumatisering houdt een uiterst ingewikkelde verhouding in van de getraumatiseerde mens, voor wie het mens-zijn door het trauma volledig is veranderd en verstoord, tot de psychische macht van de traumatische ervaring. De complexiteit van ervaring en de verstoring van de ordenende reflectie op deze ervaring heeft ingrijpende gevolgen voor de mogelijkheden om deze noodsituatie in taal te verwoorden. Hier doet zich de schijnbare tegenstelling voor tussen de onmogelijkheid om het zich in de geest herhalende leed in woorden weer te geven en daarover de regie te winnen aan de ene kant en de onstuitbare behoefte om met behulp van verhalen en vertellen erkenning te vinden voor de situatie waarin men zich bevindt aan de andere kant. Ook het zwijgen behoort tot de mogelijke reacties. Maar ook hier doet zich dezelfde paradox voor, zoals het werk van Paul Celan, Rose Ausländer en Nelly Sachs laat zien, dat namelijk de diepste scepsis tegenover de taal als transportmiddel van het levensgevoel gepaard gaat met woorden die deze scepsis tot uitdrukking brengen. Verwoorden impliceert een zekere mate van ontrouw ten 12
Woordeloos tot verhaal
Inleiding
opzichte van het gebeuren. Toch is de taal als middel om iets van het gevoel te dragen en over te dragen nooit volledig buiten het zicht geraakt. In vrijwel alle gevallen blijkt de gedrevenheid om naar een minimum van bevrijdende, verlossende taal te zoeken en te tasten nog aanwezig te zijn. Dit laat onverlet dat ook visuele en akoestische vormen van betekenisgeving aan traumatische ervaringen ons hoogste respect verdienen.
De mogelijkheden van een narratief Om de waarde van verhalen voor onze individuele geschiedenis en voor de ethische oriëntatie van een gehele samenleving aan te tonen, volstaat het om naar het sprookje als universele verteltrant te verwijzen. Het sprookje kent conventies met betrekking tot openingszin en afsluiting, de optredende personages, tijd en ruimte, goed en kwaad. Het varieert vaste gegevens ten aanzien van het verloop van de handeling. De delen zijn functioneel en geen onsamenhangende brokstukken. Het sprookje vertoont een hechte tektoniek als uitdrukking en inspirator van een duidelijke, verstaanbare en gedeelde levensvisie. Bovendien kenmerkt het sprookje zich door een voorkeur voor bepaalde woorden. Deze woorden markeren de wereldbeschouwing van het sprookje. Het in alle culturen en vele eeuwen levende sprookje kan gezien worden als de oervorm van het vertellen. Als drager van de meest elementaire kern van het vertellen, is het sprookje in staat, uitdrukking van gevoel en moraal van een gehele gemeenschap te zijn. De toehoorder en lezer kunnen vertrouwen hebben in het conventionele sprookje met zijn conventionele taal. Bij het wegvallen van het vertrouwen jegens de taal valt ook het vertrouwen weg in deze op conventie en vertrouwen rustende wijze van vertellen. Het sprookje is gebroken. Het herstel van de harmonie in de zin van LaCapra is volgens deze regels van taal en genre niet meer mogelijk. De gestiek van het sprookje kan in de verteltrant van de zwaar getraumatiseerden nog aanwezig zijn, maar onderscheidt zich op wezenlijke punten van de conventie. Gaat het daarbij om een poging om aan het realiteitsgehalte van het vertelde te ontsnappen door in de voetstappen van de fictie te treden? Of is de schijnbare herhaling van de vertelconventie een poging een stap in de richting van herstel? Is een nieuw en schijnbaar zuiver sprookje vervolgens niet een ultieme vorm van ironie? Als gevolg van een trauma is de coherentie van een zingevend levensverhaal twijfelachtig en vals geworden. Op de afgrondelijke breukvlakken van het persoonlijke leven of van het leven van een gemeenschap ontstaat de beslissende vraag of het überhaupt mogelijk is om het geruïneerde door middel van een ordenend verhaal weer op te bouwen zonder daarbij de waarachtigheid prijs te geven. De antwoorden op deze vraag zijn allerminst eenduidig. Ze zijn pluriform zowel in theoretische zin als binnen de praktijk van het literaire leven. De dragers van de literatuur hebben kwalitatief hoogstaande redeneringen als bijvoorbeeld die van Theodor Adorno over literatuur na Auschwitz serieus genomen en verwerkt. Ze hebben zich bovenal laten leiden door wat zij als noodzakelijke scheppende handeling beleefden in het terugveroveren van de taal, in het waagstuk van de verwoording, terwijl een ernstige waarschuwing tegen het gevaar van onwaarheid boven deze hachelijke onderneming hing.
13
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
Deze spanning tussen morele zwaarte en scheppende verbeelding vinden we terug in de waaier van mogelijkheden die de literatuur biedt, waarbij de roman een centrale plaats inneemt. Naast en ook samen met de intentie om de traumatische ervaringen in taal te spiegelen en een poging tot mimesis, tot realistische weergave te doen, komen andere, “schevere” en daarmee psychisch gezien complexere verwoordingen in beeld. De open plekken (binnen het proza en ook binnen de poëzie) om het onzegbare ongezegd te laten, maken daar deel van uit. Het voorbehoud tegenover een knellende, beperkende betekenisgeving kan zich ook uiten in schijnbare tegenstrijdigheden, in ironie, ambivalentie en in vormen die geijkte patronen volledig doorkruisen en uitmonden in de onmogelijkheid om de traumatische ervaring door woorden in te kaderen en in een geheel onder te brengen. De genoemde mogelijkheden beperken zich niet tot de literatuur maar omvatten ook het stripverhaal (Maus I: A survivor’s tale / My father bleeds history bijvoorbeeld van Art Spiegelman) en uiteenlopende representaties van trauma binnen de beeldende kunsten. Dit proces van herhaalde vernieuwing en aanpassing is continu werkzaam en laat als veelomvattend verschijnsel het probleem van de verbeelding van trauma en de hachelijkheid van de verwoording steeds opnieuw zichtbaar worden.
Het prisma van de verwoording – De bijdragen kort voorgesteld Woordeloos tot verhaal beoogt de bezinning op de begrippen “trauma” en “narrativiteit” te verdiepen door algemene beschouwingen over deze begrippen te koppelen aan analyses die zich op bijzondere historische gebeurtenissen of op werken uit de literatuur, de film of de beeldende kunst richten. Het onderhavige boek wil prikkelen tot nadenken en tot discussie. De redactie beseft maar al te goed dat het in zekere zin gewaagd is om verschillende historische constellaties en hun echo’s in denken en kunst met elkaar in verband te brengen. Gewaagd, omdat daarmee a priori een verregaande parallellie wordt gesuggereerd. De parallellie is echter juist de fundamentele vraag die aan Woordeloos tot verhaal ten grondslag ligt. In de bijdrage van Etty Mulder met als titel “De aanhoudende tijd – Enkele inleidende gedachten bij de traumatische ontwrichting door de massavernietiging n.a.v. het werk van Claude Lanzmann en Vasily Grossman” wordt het crucial probleem van de noodzaak van herinneren tegen de krachten van historisering en contextualisering in op de voorgrond geplaatst. “David Grossmans Momik – Een literair meesterwerk en het syndroom van de tweede generatie Holocaustslachtoffers in Israel”, eveneens van de hand van Etty Mulder, richt de aandacht op de onmacht van de taal om recht te doen aan de doorstane ervaringen en de zware last die op de schouders van de kinderen van de slachtoffers rust. In de bijdrage van Wytske Versteeg over “De afgrondervaring – Trauma tussen aporie en passage” staat de bezinning op de aard van het trauma en op de noodzaak en de mogelijkheden naar voortdurende verwoording daarvan in het middelpunt. Hierbij raakt de taal op paradoxale wijze aan de twee tegengestelde polen van het alledaagse en het heilige. Gertie Bögels legt in haar artikel het accent op het samengaan van het weergeven van werkelijke ervaringen enerzijds en de onmisbare rol van de verbeeldingskracht
14
Woordeloos tot verhaal
Inleiding
anderzijds bij het communiceren van trauma: “De noodzaak van verbeelding – Narratief en imaginatie bij psychotherapie en literatuur”. De historische achtergronden en interpretaties van die achtergronden die een voorwaarde zijn om de verschillende trauma’s van de twintigste eeuw en de gevolgen voor het sociale en politieke leven in Nederland na 1945, inclusief de fouten en fatale beslissingen, te begrijpen, worden verduidelijkt door Wim Couwenberg in zijn bijdrage “Indië verloren, rampspoed geboren – Het Nederlandse dekolonisatietrauma”. Etty Mulders “Nederlands-Indië, land van herkomst – Boven Digoel en Joden Savanne; trauma’s zonder narratief” laat aan de hand van de levensbeschrijving van de arts Lex Schoonheyt door Anthony van Kampen het onrecht in de schaduwwereld van de Nederlandse strafen concentratiekampen zien. In het opstel van Theo de Wit: “Land zoekt verhaal – Het traumatische afscheid van Nederland gidsland” wordt aan de hand van de ideeën van de Groningse filosoof Lolle Nauta beschreven hoe de idealen van de Verlichting in Nederland na de moord op Pim Fortuyn door huiver tegenover de vreemdeling zijn vervangen. Jaap Goedegebuure gaat in “Ad Acta gelegd – Verwerking van oorlogservaringen in de Nederlandse literatuur van na 1945” op het verband tussen de mystiek en trauma binnen de Nederlandse letterkunde in en biedt evenals de reeds genoemde Wytske Versteeg een fundamentele bezinning op de rol van de taal en de verbinding met religieuze dimensies binnen het trauma. Lucebert en Harry Mulisch zijn enkele van de behandelde schrijvers. Tom Sintobin concentreert zich op “Haperend verhalen / verhalend haperen – Trauma en narrativiteit bij Hugo Claus” en toont daarbij aan dat het narratieve zelf de drager van het trauma bij Claus is en dat onder meer het repetitieve, het tot leegte geworden narratief samengaat met een ontregelde chronologie. Philippe Codde analyseert de gevolgen van het trauma van de vervolging voor de tweede generatie in zijn “Vlammen die door het brandscherm van het geheugen lekken – Twee generaties Holocaust trauma in het werk van Gerhard en Jessica Durlacher”. Petra van der Velde concentreert zich vanuit een vergelijkbare vraagstelling op het werk van Jessica Durlacher in “Projectieve identificatie in literatuur van de tweede generatie oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederland – Het geweten van Jessica Durlacher”, waarbij de nadruk ligt op de vereenzelviging met het leed dat de vader is aangedaan. Het romanwerk en de theoretische beschouwingen van de Duits-Nederlandse schrijver, arts en psychiater Hans Keilson vormen in hun onderlinge verband het onderwerp van Hans Esters “Hans Keilson en de psychische gevolgen van het Derde Rijk”. Op de Zuid-Afrikaanse ontwikkelingen en in het bijzonder de reacties daarop in journalistiek en literatuur concentreert zich Willemijn de Ridder met haar bezinning op de mogelijkheden tot verzoening: “Zuid-Afrika: een verhaal van vergeving”, waarbij de verschillende benaderingen tot vergeving en verzoening centraal staan. Rosemarie Buikema gaat in haar bijdrage “Politieke transitie en de kunsten in Zuid-Afrika – Een jurkje voor Phila Portia Ndwandwe” vooral in op het werk van de Waarheid en Verzoening Commissie in Zuid-Afrika en bespreekt de vraagstukken in verband met deze commissie tegen de achtergrond van het werk hierover van de schrijfster Antjie Krog. Op raakpunten en spanningen tussen taal en identiteit wijst Anton van Niekerk in zijn bijdrage getiteld “Op soek na identiteit – Die taaldebat op Stellenbosch”; Marcel Becker slaat in “De mens 15
Inleiding
Woordeloos tot verhaal
als beest en als God” een brug tussen Aristoteles, Fransi Phillips en JM Coetzee vanuit de vraag naar het ethisch waardevolle in de verhouding tussen mens en gemeenschap, en Ena Jansen toont in haar opstel over de gevolgen van het Zuid-Afrikaanse systeem van huisbedienden: “ ‘“Dis tyd dat Boytjie van die werf af kom,” sê Pa.’ – Huisbediendes en kinders in die Suid-Afrikaanse literatuur” hoe enorm belangrijk de rol van huisbedienden voor de psyche van blanke Zuid-Afrikaanse kinderen en daarmee voor het denken over politiek en samenleving is geweest. Specifieke werken uit de Zuid-Afrikaanse literatuur zijn tot onderwerp gekozen door een aantal schrijvers. Vasti Roodt schrijft over Jochem van Bruggen: “Narratief en trauma in Die sprinkaanbeampte van Sluis”, waarbij het overkoepelende narratief van de plaas, de boerderij naar Zuid-Afrikaanse model, wordt vervangen door een ontnuchterende, kille waarheid. Celeste Reyneke maakt een analyse van werken van Eben Venter en Tom Dreyer, Horrelpoot en Equatoria, en verduidelijkt het verband tussen de breuk in het levennarratief en de heling die daarna mogelijk is. Marieke van Zyl schrijft over het werk van Etienne van Heerden in haar opstel: “Oorkoepelende narratief – Die verhouding tussen vader en seun in Etienne van Heerden se oeuvre”, waarbij zij tot de conclusie komt dat de ontbrekende vader een kerngegeven bij Etienne van Heerden is dat zowel het perspectief van verwonding als genezing biedt. Chris van der Merwe concentreert zich in het bijzonder op een centraal werk van Van Heerden: “Liminale reise in Etienne van Heerden se 30 nagte in Amsterdam” en ontdekt daarin drie fasen die de hoofdperson doorloopt om vanuit het verlies een vorm van winst te verwerven. Een critische reactie op gangbare ideëen over heling na trauma vinden wij in het artikel van Thys Human, dat handelt over een roman van Ingrid Winterbach waarin zinvolle levensperspectieven en levensverhalen afgebroken worden: “‘Te hel met heling, Niggie!’ – Wanneer traumanarratiewe tekort skiet”. In hun opstel “Trauma-representasie in Henk van Woerden se Een mond vol glas” analyseren Cilliers van den Berg en Hennie van Coller het werk van Henk van Woerden over de moord op de Zuid-Afrikaanse premier Hendrik Verwoerd en zien zij bij Van Woerden een beginnende discussie over het levenstrauma van de moordenaar Tsafendas, terwijl Jacques de Visscher een verhaal van Herman Wasserman over twee Zuid-Afrikaanse mensen die lijden onder een gefantasserd en niettemin reëel trauma in het middelpunt plaats van zijn beschouwing: “‘Ver, maar nie onbereikbaar nie’ – Over het ‘geluk’ te kunnen dromen in tijden van onbehagen en onmacht”. Resumerend stellen we dat de begrippen trauma en narratief in ons boek vanuit verschillende kunstdisciplines en geesteswetenschappelijke achtergronden worden belicht. Ons dink dat dit geskied met inagneming van hulle onderlinge verskeidenheid én vanuit hulle onderlinge verbondenheid. Die verskeidenheid binne die literêre antwoorde op trauma is groot en om aan die belangrike fenomeen volkome reg te doen, is nie moontlik nie. Wat egter wel moontlik is, is om die aandag te vestig op die sentrale vraagstuk van die vertaling van traumatiese ervaring in taal wat, hoewel dit die ervaring noodwendig gedeeltelik vervals, nogtans aspekte daarvan met die buitewêreld kommunikeer. Mag die leser gestimuleer en verryk word deur hierdie besinnings oor trauma en narratief, twee van die mees wesenlike begrippe binne die menslike ervaring van verlies en sy soeke na sin en betekenis.
16
Woordeloos tot verhaal
Inleiding
Bibliografie Ankersmit F. 2007. De sublieme historische ervaring. Groningen: Historische Uitgeverij. Caruth C (red). 1995. Trauma: Explorations in Memory. Baltimore/London: The Johns Hopkins University Press. Caruth C. 1996. Unclaimed experience: Trauma, Narrative, and History. Baltimore/London: The Johns Hopkins University Press. Eloesser A. 1936. Vom Ghetto nach Europa: Das Judentum im geistigen Leben des 19. Jahrhunderts. Berlin: Jüdische Buchvereinigung. Hermans F. 2010. Trauma en beschaving: Een historisch-sociologisch onderzoek naar de opkomst en verbreiding van de zorg voor slachtoffers van schokkende gebeurtenissen. Diemen: Stichting Arq.
Hillesum E. 1981. Het verstoorde leven: Dagboek van Etty Hillesum 1941‑1943. Vijfde druk. Ingeleid door JG Gaarlandt. Haarlem: De Haan. LaCapra D. 1999. Trauma, Absence, Loss. In: Critical Inquiry, Summer. 696‑727. Mehring W. 2010 [oorspronkelijk: 1952]. De verloren bibliotheek: Autobiografie van een cultuur. Vertaald door Louis Houët. ’s‑Hertogenbosch: Uitgeverij Voltaire. Ricoeur P. 1991. Life: A Story in Search of a Narrative. In: M Valdés (red). A Ricoeur Reader: Reflection and Imagination. Toronto: University of Toronto Press.
17
Het ethische appel van de Holocaust
De aanhoudende tijd Enkele inleidende gedachten bij de traumatische ontwrichting door de massavernietiging n.a.v. het werk van Claude Lanzmann en Vasily Grossman
Etty Mulder
Samevatting Dit is veilig om te verklaar dat die Europese beskawing in ’n posttraumatiese tydperk verkeer waarin die stryd teen amnesie opnuut gevoer moet word. Steeds nuwe simptome, individueel en maatskaplik, kom aan die lig. Om hierdie toestand van die mens aan te dui, gebruik die psigoanalise terme soos “dissosiasie” en “depersonalisasie”, wat verband hou met die funksie van die geheue, die herinnering en die onvermoë tot vergeet wat veroorsaak dat die tyd waarin die gebeure plaasgevind het, nooit meer ophou nie. As beoefenaars van die menswetenskappe is ons gewoond daaraan om ons besig te hou met rekonstruktiewe interpretasies van die verlede. Die psigoanalise speel ’n rol in die heropneem van ervaringe om tot verwerking daarvan te kom. Ten aansien van die Holocaust blyk dit dat die beoogde historisering – die verleen van ’n plek aan “The Event” in die chronologie van die geskiedenis – nie moontlik is sonder om die Westerse beskawing, gegrond op die onaantasbare waarde van die individu, in sy kern aan te tas nie. Vasily Grossman en Claude Lanzmann, wat albei in geen enkele ideologie meer glo nie, is groot denkers wat hierdie aporie op die vlak van verbalisasie, literatuur en verbeelding oordra.
21
Het etische appel van de Holocaust
Woordeloos tot verhaal
Herinnering en geheugen vormen de laatste decennia een centraal aandachtspunt in de moderne samenleving, in het bijzonder ook binnen de menswetenschappen. Het lijkt of deze begrippen de gevestigde term “geschiedenis” geleidelijk nuanceren en vervangen. Daartoe bestaat velerlei aanleiding. Een belangrijke factor ligt ongetwijfeld in de algemeen gevoelde noodzaak de identiteit te thematiseren en vast te stellen in het licht van talrijke sociale ontwikkelingen overal ter wereld. Deze algemene tendens heeft geleid tot een profilering van een gebied dat sedert het einde van de jaren tachtig vorm aannam onder de titel cultural memory. Tegen de achtergrond van politieke en postmoderne ontwikkelingen en trends op het gebied van de multiculturele samenleving ontstond al spoedig ook in de humaniora enige betekenisinflatie en vervaging ten aanzien van cultural memory. Dit neemt niet weg dat er niettemin een volstrekt eenduidige reden is waarom herinnering en geheugen in onze letterenfaculteiten en geesteswetenschappen hoog op de agenda staan. Hiermee bedoel ik de blijvende betekenis van de Holocaust in het culturele geheugen van de westerse samenleving. De dimensies van de centraal en bureaucratisch georganiseerde massavernietiging van de Europese Joden ten tijde van het Derde Rijk liggen buiten de normaliteit en het bevattelijke binnen onze beschavingsgeschiedenis. De Europese cultuur bevindt zich in een posttraumatisch tijdperk, waarin de strijd tegen de amnesie voortdurend opnieuw moet worden aangebonden en waarvan steeds nieuwe symptomen, individueel en maatschappelijk aan het licht komen. Om de staat van de mens in deze zin aan te duiden, hanteert de psychoanalyse termen als “dissociatie” en “depersonalisatie”. Termen die betrekking hebben op de functies van het geheugen en de herinnering en het onvermogen tot vergeten. Ook de term “verdringing” is hier aan de orde. Individueel ondergane schendingen van de menselijkheid en menswaardigheid laten hun sporen na, ook in de derde en vierde generatie na “the Event”, en komen ook collectief binnen de maatschappij tot uiting. Als beoefenaren van de menswetenschappen zijn wij gewend ons bezig te houden met reconstructieve interpretaties van het verleden. De psychoanalyse speelt een rol in het hernemen van de ondergane ervaringen om alsnog tot verwerking te komen. Ten aanzien van de Holocaust is gebleken en blijkt nog steeds dat een historische positionering − het verlenen van een plaats van het Event in de chronologie van de cultuurgeschiedenis − niet mogelijk is zonder bepaalde kernbetekenissen daarvan, betreffende de hoogstaande waarde van het individu en zijn onaantastbaarheid geweld aan te doen. De Holocaust heeft de matrix van de westerse cultuur en de geschiedenis in het geding gebracht. Onvoorstelbare aantallen mensen en hun leefomgevingen werden vernietigd; daarmee echter ook de voorheen gangbare “meetinstrumentaria” ten aanzien van wat de mens kan aanrichten ofwel ondergaat. Men kan de beoogde totale uitroeiing van de Joden niet in de geschiedenis onderbrengen en opnemen in de chronologie van de westerse civilisatie zonder daarmee deze in de kern te raken en zelfs openlijk te ontkennen. Deze veelbeschreven aporie komt naar voren in teksten en theorieën die in de tweede helft van de 20e eeuw het mogelijke einde van deze cultuur, door de Holocaust, aanroeren. 22
Etty Mulder
De aanhoudende tijd
De term “therapeutisch narratief” wordt gehanteerd in de behandeling binnen de psychoanalytische therapie. De betekenis van de term “narratief” heeft daar een functioneel andere strekking dan die wij als cultuurhistorici eraan zouden verlenen: het gaat om accentuering van het belang van de verbale communicatie tussen arts en patient, en structureel gaat het om dezelfde fenomenen met betrekking tot het trauma en de verwoording ervan. De woorden “trauma” en “narratief” stellen als vanzelfsprekend als derde factor de tijd aan de orde. Het trauma uit zich als een inbreuk op tijdsbesef en geheugen. Wat zich repeterend blijft manifesteren als obsessief beeld in het waakbewustzijn en in de droom, en van daaruit ook in structuren van de samenleving aandacht opeist, neemt als herinneringsbeeld misschien een fractie van een seconde in beslag. De impact ervan, als sfeer en stemming, als inbreuk op het algemeen welbevinden kan echter de duur van decennia aannemen. De letterlijk verstoring van de normale voortgang, waarbij gebeurtenissen zich voegen in een orde en een verloop, leidt tot ontwrichting van de tijdsbeleving. The Event heeft als hoofdkenmerk dat het weigert zich te voegen in het voorbije. Het bezit een eeuwige actualiteit. De pijn duurt eeuwig. Eén van de hoofdkenmerken de voorstellingen die men zich heeft gemaakt van de hel in onze geschiedenis: de Inferno in Dante’s La Divina Commedia houdt in dat hij altijd voortduurt. Ongeacht de duur van de traumatiserende gebeurtenis zelf doet de flashback zich gelden als moment. Een flard onbeheersbaar verleden dat zich steeds opnieuw manifesteert als onvoltooid verleden tijd, onverwerkbare tijd, aanhoudende tijd. Anders dan alle literatuur- en kunstvormen die zich aan ons voordoen als producten van verbeeldingskracht en scheppingskracht waaruit nieuwe werkelijkheid ontstaat, is het narratief waarover wij vandaag spreken onverbrekelijk verbonden aan een retrospectief, aan het Event in onze geschiedenis, en de grenzen die het stelt aan mogelijkheden tot representatie. De verbinding tussen het narratief en dat wat onderwerp van de narratio vormt zal hoe dan ook het karakter van een getuigenis moeten hebben. Maar het Event stelt grenzen aan de narratieve mogelijkheden. De waarheid en de moraliteit zijn in het geding. De geschiedenis van de literatuur leert ons dat kunst in zijn relatie tot de werkelijkheid kan en soms ook mag liegen, een vertekening kan zijn. Het gaat hier om wezenlijke hoedanigheden van kunst en literatuur. Wanneer we spreken over gebeurtenissen die een persoon of een samenleving hebben getraumatiseerd dan is een problematische situatie ontstaan ten aanzien van historische feiten en waarheidsvinding respectievelijk “het recht” van de kunstenaar om verbeeldingsvolle vormen te scheppen, vrij naar reële gegevens. Films en geschriften over de Holocaust tonen dit aan. Als richtinggevende punten in mijn betoog roer ik enkele narratieven aan waarvan de betekenis inmiddels onmiskenbaar vast staat, hoe verschillend zij ook zijn. De problematische situatie waarbij geweten en waarheid in het geding komen speelt daarin een cruciale ook zeer verschillende rol. Ik doel hier op het cinematografisch kunstwerk SHOAH van Claude Lanzmann uit 1985 en het literaire epos Leven en Lot
23
Het etische appel van de Holocaust
Woordeloos tot verhaal
van Vasily Grossman (1905-1964) dat achtentwintig jaar eerder tot stand is gekomen. Dit zeer omvangrijke werk uit 1958 is bij het grote publiek ontvangen alsof het recent werd geschreven terwijl het pas recent in de westerse talen vertaald, in 2007 ook in het Nederlands. Terzijde wijs ik in verband met een nog bijkomend risico van foute datering van Leven en Lot op de naamsgelijkenis met de hedendaagse Israelische schrijver David Grossman, geboren in 1954, die ook in deze bundel besproken wordt. Behalve door deze meesterwerken van Franse en Russische herkomst laat ik mijn betoog ook leiden door persoonlijke ervaringen in de confrontatie met oorlogstrauma van de Nederlandse auteur en cultuurhistorica van wie ik in 2009 de biografie publiceerde. Wanneer wij spreken over een narratief dan wordt daarbij een mate van verwoordbaarheid van het trauma vooropgesteld. In de grote werken van Lanzmann en Grossman is dit op geheel verschillende manieren aan de orde, in die zin dat de verwoordbaarheid voor Grossman anno 1958 totaal geen punt van overweging lijkt te zijn. Men kan dit verschijnsel misschien benaderen vanuit het gegeven dat het trauma in zekere zin ook een uitdaging stelt aan het vermogen tot directe en onmiddellijke verwoording, tenzij men in een volstrekte apathie is beland. Zo zijn er getuigen, verslaggevers, schrijvers die deze uitdaging met beide handen en graagte aanvatten, in de volle overtuiging van de noodzaak en de waarachtigheid die zij dienen: het leven moet voortgaan. Wat hier gebeurd is moet geweten worden, het moet worden geboekstaafd. Ik denk hierbij vooral ook aan de getuigenissen, vooral ook beelden, uit de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog, waarin men ook uit juridische overwegingen streefde naar overtuigende bewijsvoering van de massavernietiging en van het systeem dat daartoe ontworpen was. Dat kon gebeuren door bijeenvoegen en cumuleren van zoveel mogelijk vaak zeer schokkend documentair materiaal betreffende de ontelbare doden, slachtoffers in de meest huiveringwekkende omstandigheden, op zeer verschillende plaatsen. Dit kon leiden tot traumatisering in tweede tranche, waartoe ik zeker ook het respectabele werk reken van het echtpaar Beate en Serge Klarsfeld en daarnaast, met meer kunstzinnige pretentie, de film Nuit et Broullard van Alain Resnais. Soms is in deze en andere feitenverzamelingen sprake van louter cumulatie van informatie met of zonder relaas of ondertiteling. Zij werden gecomponeerd voordat ook maar enige duidelijkheid of duiding van de omvang en diepgang van de Misdaad kon hebben plaatsgehad. (Wij kennen dit verschijnsel ook uit onze min of meer normale dagelijkse televisieverslaggeving van rampen waar ook ter wereld, wanneer er al dan niet toevallig camera’s in de buurt waren: het verschijnsel − en dan in de zin van een huiveringwekkende gelijktijdigheid van werkelijkheid en verbeelding − dat men zoveel mogelijk gruwelen ‘alvast’ vastlegt en direct ook toont aan een zo groot mogelijk publiek). In zekere zin draagt mijns inziens ook Grossmans vijftig jaar oude werk Leven en Lot, een voor ons uitermate belangrijk werk vanwege het samenbrengen van de gevolgen van stalinisme en nazisme vanuit zijn persoonlijke perspectief op het voormalige Sovjet imperium, helaas kenmerken van prematuriteit ten aanzien van de representatie van de traumatiserende gebeurtenissen die hij beoogt weer te geven.
24
Woordeloos tot verhaal is in menig opzicht een baanbrekend werk. Het brengt onderzoekers uit verschillende disciplines bij elkaar om vanuit een scala van perspectieven helderheid te verschaffen over het trauma als centraal gegeven in de menselijke samenleving. Nieuw is tevens de samenwerking tussen Afrikaanstalige en Nederlandstalige auteurs. Zij hebben elkaar gevonden vanuit een gemeenschappelijke belangstelling en werden gestimuleerd door de verwantschap tussen hun talen. ‘Trauma’ behels in hierdie boek die oorweldigende effekte van geweld op die individu sowel as die kollektiewe verlies van betekenis by die ineenstorting van ’n bekende wêreld. Dit is ’n uiters relevante tema waarin die Europese en Suid-Afrikaanse werklikhede mekaar ontmoet. Daar is ’n parallel tussen die verlorenheid wat baie mense deesdae in Europa én in Suid-Afrika ervaar by die belewing van ’n haas onherkenbaar veranderde wêreld. Ook wat die ervaring van die verlede betref, is daar ooreenkomste. Die Holocaust het ’n menigte individuele verhale van trauma in Europa veroorsaak; daarnaas het die Holocaust kollektiewe trauma meegebring, omdat gemeenskappe as geheel tot vyand verklaar is en omdat die openbaring van die mens se skadukant die einde van simplisties-optimistiese diskoerse van vooruitgang beteken het. ’n Soortgelyke situasie het vir baie mense in SuidAfrika ontstaan ná die einde van apartheid, toe ontstellende verhale van individuele en kollektiewe onreg bekend geraak het. De artikelen in Woordeloos tot verhaal zijn echter niet alleen gefocust op de duistere kant van de menselijke natuur en van de menselijke geschiedenis, maar ze verkennen ook de helende krachten die de verwerking van het trauma mogelijk maken. Van wezenlijk belang is in dit verband de scheppende kracht van de menselijke geest die de woordloosheid als gevolg van een overweldigend trauma kan transformeren tot betekenisgevend verhaal. “In die lig van die aktualiteit van die onderwerp, die veelkantige aanpak daarvan, die wetenskaplike kwaliteit van die bydraes en die gehalte van die skryfwerk sou dit ’n groot verlies gewees het as hierdie boek nie verskyn het nie” – Prof Heilna du Plooy, NoordwesUniversiteit, Suid-Afrika
ISBN 978-1-920338-74-9
SUN PRESS
9 781920 338749
www.sun-e-shop.co.za
