(w)onderwijsheid 1.
BEELDENDE EXPRESSIE Laat er uit komen wat erin zit.... In Palestina schilderden en tekenden de kinderen en jongeren ‘ wat ze aan andere kinderen in de wereld wilden vertellen’... er werd verder geen instructie gegeven en het resultaat is erg verschillend. Van dromen en mooie kleuren, tot grijze tanks en bloederige taferelen... Voor elk kind, elke jongere of elke volwassene is een deze of andere manier van zich expressief uiten zeer belangrijk – probeer het zelf eens en je zal verrast zijn door wat er uit jezelf komt! Ontdek de kracht van beelden... zowel voor de schepper als manier van uiten, als voor de ontvanger die het beeld op een eigen manier interpreteert... Op www.schoolexpeditie.org vind je tekeningen van kinderen en jongeren die de expeditie tegenkwam. Bekijk ze – gebruik ze – ga ermee aan de slag – alleen, met je leerlingen of anderen. Inhoud van deze bijlage A. waarom werken met beeldende expressie ? B. interpretatie van tekeningen C. kijken naar richting, dynamiek, bladspiegel,... D. werken met beelden E. tekeningen van kinderen uit Palestina zetten aan tot denken... a. als ver-rijkend didactisch materiaal, b. als doel op zich – reageer op de beelden met beelden F. enkele tips bij het werken met beelden G. begeleiding van tekenende kinderen en jongeren H. gebruikte bronnen en meer info
A. WAAROM WERKEN MET BEELDENDE EXPRESSIE Zeker in deze hedendaagse maatschappij waar probleemoplossend en flexiebel denken een must is willen we overleven. Het moet allemaal aanpasbaar, snel, flexiebel, origineel, toepasselijk en to the point zijn... Het ‘rijk er verbeelding en creativiteit’ staat voor iedereen open, maar onze hedendaagse levenswijze vernielt de richtingaanwijzers erheen en we trainen nog steeds hoofdzakelijk het redenerend en volgzaam denken. Toch verwachten we van elkaar dat we creatief en flexiebel denken en handelen. Ook in de bedrijfswereld is men steeds op zoek naar creatieve geesten. Maar reeds van jongs af aan wordt creativiteit zo de mond gesnoerd... Kansen gaan verloren om alles wat er in en om ons heen gebeurt totaal te ervaren en te verwerken. Te snel splitsen we ons hoofd af van onze romp, het hoofd moet de wereld maar bekijken, bedenken en bepraten. De mens wil zoveel en het gevoel krijgt geen kans meer zich te tonen. Argumenten beheersen ons en bepalen onze keuzes, al vragen we wel van elkaar om creatief te zijn, te denken en te handelen. We moeten de creatieve expressie terug naar boven halen... Je hoofd van je romp losmaken en er laten uitkomen wat erin zit. Dit zal je ook helpen op andere vlakken in het leven waar creativiteit, probleemoplossend denken en flexibiliteit wordt gevraagd.
(w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 1
Een creatieve uiting is altijd een afspiegeling van de binnenwereld, waar de vaak strikte en opgelegde regels van de buitenwereld geen vat op hebben. De creatieve scheppers geven meer of minder spontaan vorm aan hun werkelijkheid. Het gaat niet altijd over de vorm, maar over de essentie van de eigen interpretaties, gevoelens, gedachten, ideeën en toekomstbeelden. Op welke manier dit telkens gebeurt is afhankelijk van de persoon zelf. Creativiteit en cognitie gaan hand in hand! Ze hebben elkaar nodig en het ene is niet belangrijker dan het andere. DE ZENDER - BEELDENDE EXPRESSIE Door te tekenen of te schilderen... -
-
Communiceer je gevoelens... boosheid, blijheid, vreugde, verdriet, vriendschap, protest, dankbaarheid,... soms heel onbewust. Door gevoelens te communiceren krijg je er meer zicht op, je wordt je ervan bewust en kan er makkelijker mee om. Nodig je uit tot communicatie. Brengt ‘binnen’ naar ‘buiten’. Ben je motorisch en sensorisch bezig... ervaar je plezier. Experimenteer je... zonder gevaar – het is een spel – heeft geen zware gevolgen. Laat je je sporen na... Beeld je iets af... realistisch of niet... je hebt greep op iets. Ben je nog altijd veilig – niet bedreigend voor jezelf en anderen bezig. Kan je fantaseren... en het utopische tot leven brengen. Krijg je tijd om vrij over dingen na te denken en ze een plaats te geven. Kan je leren je geest vrij te maken. Kan je alles even los laten. ...
DE ONTVANGER - WANT EEN BEELD ZEGT VEEL MEER DAN WOORDEN ...
B. INTERPRETATIE VAN TEKENINGEN We interpreteren graag tekeningen en we weten uit de psychologie dat tekeningen ook heel wat van de ziel kunnen blootleggen (Meykens & Cluckers ,2006). Toch moeten hier enkele kanttekeningen bij geplaatst worden. - Een tekening onthult en verhult In de eerste plaats toont een tekening wel iets van de maker ervan, maar ze verhult tegelijkertijd ook veel. Soms is het niet-getekende zelfs relevanter dan het getekende. - De tekenaar is zelf verwonderd Enerzijds interpreteren anderen een tekening soms heel anders dan de tekenaar bedoeld had. Dat is eigenlijk leuk – want de creativiteit van de ene wekt de creativiteit van de ander op en zet hen beiden aan tot nadenken bij het horen van elkaars interpretatie. Hierbij zoeken we meestal ook teveel naar dé waarheid achter de tekening of schilderij, maar er zijn echter vele waarheden. Anderzijds is de tekenaar soms zelf verwonderd.
(w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 2
Zo tekende ik in Palestina spontaan steeds mezelf – met vele haren en een uitgesproken expressie. Nadat men mij erop had gewezen dat ik steeds mezelf tekende (ik kon het niet ontkennen, want de gelijkenis was inderdaad treffend), moest ik ook vaststellen dat ik mezelf steeds een trieste uitdrukking gaf door een neutrale mond, starende of gesloten ogen, enzovoort. Ik stelde van mezelf vast dat ik wel wou, maar het gewoon niet kon om een opbeurend schilderij te maken. Het drukkende van de Palestijnse samenleving waarin ik op dat moment leefde was blijkbaar diep in mij gedrongen. Wat wil je aan andere kinderen in de wereld vertellen... Ahmed van 13 uit Palestina tekende dit... Is hij dit zelf? Dan zou je kunnen veronderstellen dat hij zich opgesloten, machteloos en triest voelt omwille van alles wat rondom hem gebeurt. Er kan ook een link gelegd worden naar de vele kinderen en jongeren die in Palestina nog elke week worden gearresteerd, gefolterd, berecht en gevangen gezet met ‘stenen gooien naar soldaten’ als belangrijkste aanklacht. De barsten in de muur geeft de bouwval weer van de gevangenis, maar kan ook staan voor de muur die de West Bank afscheidt of het gevoel van de jongen ‘gebroken’ te zijn. In tegenstelling tot sommige andere workshop konden de tieners in deze workshop gebruik maken van alle kleuren die zij wensten. Het donkere kleurengebruik is dan ook een bewuste keuze en weerspiegelt de uitzichtloosheid en de somberheid van de situatie. De tranen en de handen om de tralies laten zien dat de jongen wil ontsnappen aan de situatie, hij wil vrij zijn en zijn blik is gericht op iets waar hij naar verlangt. Maar hij tekende zichzelf niet bewust !... Op de achterkant van de tekening schreef hij immers de volgende tekst : ‘dit is een tekening voor de wereld, zodat zij zien hoe Palestijnse gevangenen afzien in Israëlische gevangenissen’. - Beperkingen Door beperkt materiaal, beperkte tijd, beperkte ruimte, beperkte mogelijkheden,... krijg je soms heel andere resultaten dan dat je had gehad in andere omstandigheden. Ook hier moet de interpretator rekening mee houden. In Palestina deed ik workshops in tekenacademies met ervaren kinderen die een waaier aan kleuren en goede penselen en acrylverf ter beschikking hadden, maar ik deed ook sessies op dorpspleinen waar de kinderen op de grond schilderden, waar zij slechts enkele kleuren konden gebruiken en waar zij hun penselen niet konden uitspoelen. Dat geeft natuurlijk een heel ander resultaat en dat moet je ook meenemen in de interpretatie van een tekening. - Signaalwaarde van de tekening Er zijn kinderen die grote wilde dieren tekenen om er zichzelf mee te identificeren. Zij willen ook zo’n groot, sterk iemand zijn. Er zijn andere kinderen die grote wilde dieren tekenen om ze zo de baas te kunnen. In het echt zijn ze er bang voor en al tekenend proberen ze hun angst te overwinnen. Anderen tekenen grote wilde dieren juist heel klein om ze de baas te kunnen of sluiten ze op in een kooi. Luister dus naar de tekenaar en zijn verhaal... Interpretaties zonder de tekenaar erbij zijn volledig eigen vertalingen en hiermee kan je dus enkel iets leren over jezelf – en niet over de tekenaar. Toch staan hier een aantal kapstokken meegeven waar je je aandacht op kan vestigen. Maar weet dat er geen echte waarheid bestaat en dit slechts mogelijke richtingen zijn. (w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 3
C. Kijken naar kleuren, richting, bladspiegel,... In ontwikkelingspsychologisch perspectief Hou hierbij dus rekening met de context en beperkingen, de situatie,... alsook de leeftijd en de (teken)ervaringen van de kinderen en jongeren. Achtergrondkennis met betrekking tot de tekenontwikkeling en de ontwikkelingspsychologie is eigenlijk een basisvoorwaarde wil men enige waarde geven aan de interpretaties die men maakt (zie literatuurlijst). Psychologen en psychiaters die tekeningen als echte diagnostische elementen gebruiken letten bijvoorbeeld ook op de druk die uitgeoefend werd, de onderbrekingen van lijnen, de vloeiendheid van de lijnen enz. – natuurlijk rekening houdend met de ontwikkelingspsychologie en dus de leeftijd van het kind, want ook zij bekijken alles met enige omzichtigheid. Meer bepaald zijn uitgebreide studies gedaan naar de analyse van tekeningen van mensen, de eigen familie, bomen en huizen. We kunnen dus niet hard genoeg wijzen op enige voorzichtigheid bij het interpreteren. Toch enkele richtingaanwijzers om een tekening met anderen te bespreken. Je zal merken dat de ene een totaal andere interpretatie kan geven aan bijvoorbeeld het plaatsen van een tekening op de benedenrand van een blad ipv het tekenen van een horizon door een volwassene of aan het doorzicht tekenen van auto’s of huizen door een 16-jarige. Het levert beslist een boeiend gesprek op. KLEUREN Het interpreteren van KLEUREN kan interessant zijn, maar hier moet je ook steeds voorzichtig mee zijn omwille van tal van factoren; materieel maar ook psychologisch. Kleuren kunnen immers andere associaties bij mensen hebben. Voor de ene is zwart en donkere, sombere kleur – voor de andere herinnert de kleur zwart aan zijn lieve oma die steeds in het zwart gekleed was. Kleur zit dus in je hoofd! Maar toch blijkt bijv. uit cross-cultureel onderzoek dat zwart hoofdzakelijk negatief en wit positief beoordeeld wordt. Ook bruine snoepjes hebben bij kinderen minder aantrek dan fel gekleurde snoepen (Doekens & Langeler, 1995). Bij het kijken naar KLEUREN in een tekening of schilderij kan het bijv. interessant zijn te kijken naar... - De weigering of de expliciete vraag om kleur te gebruiken - De hoeveelheid gebruikte kleuren (in verhouding tot het aanbod) - De proportie van de tekening die gekleurd werd - Is het kleurgebruik realistisch? - Zijn er delen die niet gekleurd zijn? - Wordt de kleur lineair of in vlakken gebruikt? - Werden er verschillende kleuren boven elkaar gebruikt? DE RICHTING, ORIENTATIE EN DYNAMIEK - Naar waar of naar wie kijken de getekende mensen of dieren? - Wordt er voornamelijk horizontaal of vertikaal getekend? - Is er veel beweging in de tekening gebracht door pijlen, de uitlaat van een auto, de schittering van de zon, verplaatsingswolkjes, buigende bomen, wind... DE BLADSPIEGEL -
Wat staat centraal / links / rechts / boven / onder/... ? Rijdt/glijdt/beweegt het onderwerp naar de rand zodat het bijna van het blad zou vallen? Kan iets niet helemaal getekend worden door de rand van het blad? Wat is de compositie van de tekening/schilderij? (w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 4
DETAILS en CONTEXT - Zijn er bepaalde dingen erg in detail getekend en andere niet? - Is er oog voor de context – bijv. de omgeving van het huis, wie wordt op de tekening geplaatst,... DE GROOTTE VAN DINGEN – het benadrukken van bepaalde elementen - De verhouding van mensen tov elkaar - De juiste verhouding – bijv. de persoon is groter dan het huis
D. WERKEN MET BEELDEN Werken met beelden is MOTIVEREND, ONTSPANNEND, zorgt voor AFWISSELING, geeft tijd tot NADENKEN, werkt CONFRONTEREND met zichzelf en anderen, werkt STIMULEREND,... Hier alvast enkele eenvoudige dingen om beeldende expressie of beelden tout court te gebruiken. BRAINDRAWING – is een creatieve associatieve werkvorm en een variante op brainwriting. Men gaat gezamenlijk ideeën tekenen op een groot vel papier of een bord. Het samen tekenen zorgt voor een cumulatie van ideeën. Braindrawing gebeurt het best in groepjes van bijvoorbeeld drie personen. Om de beurt tekent een leerling een idee ,de tweede en derde leerling vult dit aan of tekent een nieuw idee. (zeker geschikt voor leerlingen uit technische richtingen, maar ook in alle taalvakken enz). PICTIONARY – maak een eigen versie van pictionary ifv je doel. EEN EIGEN WERELD/LANDKAART – kunnen wij ons eigen land/ander land/contintent uit het hoofd op papier weergeven? Vraag het eens aan je buurman of je de leerlingen... Wiens schets is het meest waarheidsgetrouw? Het gaat hier niet over ‘expressie’ – want er is een ‘goed antwoord’, maar je door er zelf op een actieve wijze mee bezig te zijn en fouten vast te stellen bij jezelf of anderen zal de kaart vanzelf beter geïntegreerd worden. Het is dus tijdwinst in plaats van tijdsverlies. TIJDSLIJN – teken zelf een tijdslijn... – Probeer eens een tijdslijn zoals culturen het opvatten, waarin de tijdslijnen niet steeds rechte westerse lijntjes hoeven te zijn (bv spiraalvormig bij Maya’s, tunnel van de tijd die er reeds is en waar wij doorkruipen bij boeddhisten enz.)... BEELDBOEK – Neem het mee en maak er een beeld of schets van jezelf in – materialen zijn vrij te kiezen – het mag maar moet niet origineel zijn – je ziet meer. Uitwisseling nadien kan, maar is niet noodzakelijk, reageren op de creaties van anderen mag op een positieve manier, bijvoorbeeld door er een gedicht, tekst, lied of iets anders bij te schrijven. HISTORISCHE STRIPS – Strips zijn zo toegankelijk en je kan er tegelijkertijd zoveel van leren. PORTRETTEN RADEN , BEELDCOLLAGE, VERTELPLATEN (ook in het secundair – maak je eigen verhaal aan de hand van enkele gekregen of zelfgemaakte beelden!), KWARTETSPEL in functie van je les,... IDEOGRAM of beeldtekst of woordbeeld – een ideogram is een maaksel van letters en woorden, dat door concretisering van een bepaalde woordbetekenis ontstaat en dat als geheel een duidelijk, logisch opgebouw visueel object voorstelt. Het probeert een samenhangt te creëren tussen (visuele) voorstelling en betekenis. Dit kan nadien gebruikt worden om een verhaal te vertellen of.... (w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 5
ZELF EEN STRIPVERHAAL SCHRIJVEN, TENTOONSTELLING, AFFICHES, FOTOREPORTAGE, MUURKRANT, ZELF TRANSPARANTEN of een DIASERIE maken,... GEBRUIK CARTOONS – doe aan cartoonanalyse, ga zelf of laat anderen aan de slag gaan om zelf een cartoon te maken van zichzelf, van een politieker, docent, sportfiguur, godsdienstelijke figuur, dictator,....
E. TEKENINGEN VAN KINDEREN UIT PALESTINA ZETTEN AAN TOT DENKEN Een creatieve uiting is altijd een afspiegeling van de binnenwereld, waar de vaak strikte en opgelegde regels van de buitenwereld geen vat op hebben. De creatieve scheppers geven meer of minder spontaan vorm aan hun werkelijkheid. Het gaat niet altijd over de vorm, maar over de essentie van de eigen interpretaties, gevoelens, gedachten, ideeën en toekomstbeelden. Op welke manier dit telkens gebeurt is afhankelijk van de persoon zelf. a. Ver-rijkend didactisch materiaal PALESTINA VOORJAAR 2011 - In Palestina deed ik verschillende workshops met kinderen en jongeren en vroeg ik hen te tekenen of schilderen 'wat zij aan andere kinderen in de wereld wilden vertellen'. Ik gaf geen verdere instructies, maar bood hen papier, penseel, potlood en verf aan. Een selectie van de resultaten vind je in de slide show op www.schoolexpeditie.org . De ene kan al beter tekenen dan de andere, maar daar gaat het niet om... expressie... gewoon doen... en er komt meer uit dan je denkt. Dat merkte ik ook in Palestina. In je klas kan je deze tekeningen gebruiken om de situatie van Israël en Palestina onrechtstreeks de les binnen te brengen en zo meer bewust te maken van de wereld rondom hen, de moeilijkheden van anderen en de impact van geweld op leeftijdgenoten. In alle taalvakken, levensbeschouwingen, aardrijkskunde, enz. kan je dit integreren en koppelen aan de eindtermen – op een rechtstreeks of onrechtstreekse manier. - ALLE TEKENINGEN TAALVAKKEN : Gedachten, interpretaties, gevoelens, kleuren,... vertellen – of VERHALEN, GEDICHTEN OF LIEDJES schrijven in een bepaalde taal, een welbepaalde vorm enz. PLASTISCHE OPVOEDING : Een interpretatie geven – een verhaal, maar ook de psychologische interpretatie achter het gebruik van bepaalde kleuren, elementen enz. Misschien zijn er wel raakpunten met bepaalde stromingen te vinden of is de stijl of vormgeving heel kenmerkend voor dat land. Wie weet kunnen de leerlingen een werk maken met een gelijkaardig onderwerp of gelijkaardige stijl. (+ zie tip – reageren op beelden met beelden) GESCHIEDENIS, LEVENSBESCHOUWINGEN enz :- Neem een duik nemen in de achtergrond van het land en zijn religies, politieke situatie,... een plattegrond van de Oude Stad van Jeruzalem bestuderen, de opgravingen,... de betrouwbaarheid en de verschillende referentiekaders van bronnen (Pal versus Isr.). - DE TEKENINGEN MET DE AL-AQSA-MOSKEE LEVENSBESCHOUWINGEN - De Palestijnse kinderen dromen ervan om naar de Al-Aqsa-moskee te gaan. Door de bouw van de muur kunnen zij deze heilige plek niet meer bereiken.
(w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 6
- DE TEKENING MET DE MUUR, FABRIEKEN EN BOMEN – VERVUILING Deze jongen wou de vervuiling aangeven. Vervuilende fabrieken worden immers aan de muur – tegen de grens opgetrokken, zodat de vuile gassen richting Palestina worden gedreven. - DE TEKENINGEN VAN DE ZEE – DROOM OM DE ZEE TE ZIEN CHEMIE, BIOLOGIE, AARDRIJKSKUNDE :..- Verschillende kinderen tekenden de zee; het is immers hun droom om de zee te zien. Palestina is door de grenzen en de muur afgesloten van de verschillende zeeën die zij in de verte soms zien liggen – voordat Israël hen afsneed, hadden zij hier vrije toegang toe. In de les Chemie kan men het zoutgehalte van ‘de dode zee’ bestuderen, of de ligging van de Dode Zee, waarom je op die zee kan drijven, waarom het slib een ‘zuiverende werking’ heeft,... De les aardrijkskunde spreekt voor zich... Communiceren met kinderen en jongeren kan volwassenen veel bijbrengen. Niet zeggende dat die kinderen en jongeren de waarheid in pacht hebben, maar communiceren doet kind/jongere én volwassene groeien. Die communicatie kan met woorden, maar kan ook met beelden . Meer specifiek willen we het hier alleen tot tekeningen en schilderijen beperken. b. Reageren op de beelden met beelden. (bron – Van Gils, J. (1997). Het prottenkindje en de gouden haai – een pedagogische verkenning van kindertekeningen over ongelijkheid. Standaard Uitgeverij, Antwerpen.) Een mogelijke werkwijze 1. Welke tekening(en) is je favoriet? vermijd hierbij elke suggestie - het gaat er niet over dat een tekening mooi of lelijk is, juist of fout is,... - we vragen geen verantwoording. 2. Je eigen reactie op de tekening dmv een andere tekening De niet-gekozen tekeningen verdwijnen uit het gezichtsveld. De leerlingen wordt gevraagd onmiddellijk beeldend te reageren op de tekening door ook een tekening te maken, kijkend naar de eerste tekening. Hierbij worden enkel materialen aangeboden, maar verder geen suggesties gegeven. Zij kunnen het tegenovergestelde tekenen, een vervolg tekenen, het natekenen,... ze zoeken het zelf maar uit. Dit is niet altijd evident – we leven immers in een cultuur van vraag en antwoord ; open vragen en creatieve antwoorden zijn wij niet gewoon... “wat moeten wij tekenen ?”... “zal de meester het wel goed vinden?” Toch is het belangrijk de leerlingen te helpen deze remmingen los te maken en op een beeld te reageren met beeldtaal. Suggesties geef je niet! Reageren dmv een aantal woorden kan ook. Dat kunnen losse woorden zijn, maar ook gedichten – of samenhangsels van eerdere losse woorden.... Ook hier gaat het om de expressie – niet over de vorm van het gedicht. Vooral de oudere kinderen reageerden in de workshop in Palestina door middel van leuzes. Een oorzaak hiervan ligt in het ouder worden, waarbij men kritischer gaat staan tegenover de eigen tekeningen en een angst ontwikkelt om iets te tekenen dat niet beantwoordt aan de realiteit. 3. Communicatie met de nieuw gemaakte producten. Doe een rondgang – eerst vrij, daarna misschien samen... Of je dit doet of niet hangt af van de doelstelling van je activiteit , doch :... - Vermijd veroordeling en afkeuring door anderen. - We maken geen rangorde, evalueren niet, geven geen punten... (w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 7
-
Vraag nog altijd geen verantwoording voor de eerst gekozen tekening. Wijs op het proces en de mogelijke boodschappen die in de expressie vervat zit. Wijs erop dat een interpretatie ook maar één mogelijke interpretatie is en geen enkele de juiste is. Vraag o naar gevoelens, gedachten, kleuren, liedjes... die passen bij een tekening. o welke tekening ze boven hun bed zouden hangen o welke ze graag cadeau zouden krijgen o welke ze cadeau willen geven en aan wie, waarom o ...
ANDERE MOGELIJKHEDEN GEDICHT – VERHAAL Ze kunnen woorden verzamelen die bij hen opkomen en hier rond een gedicht maken, of een andere tekening, of een verhaal bij een tekening verzinnen, of de achtergrond en gevoelens bij een expressie trachten te achterhalen,... GROEPSTEKENING of individueel een snelle eerste reactie tekenen om nadien samen te leggen en een grote tekening te maken.
F. ENKELE TIPS BIJ HET WERKEN MET BEELDEN IN DE LES Met dank aan N. Belsack – Creatief Therapeute • • • • • • •
• • •
•
START LAAGDREMPELIG – leg de lat niet te hoog voor jou en je leerlingen. PROTEST VAN ENKELE LEERLINGEN? – maar doe het toch... het doet er niet toe of je niet of wel kan tekenen of schilderen – remmen los! MISSCHIEN NIET ECHT IETS VOOR JOU, jij de leraar... maar jij bent dan ook niet je leerlingen. ZORG VOOR VARIATIE AAN MATERIAAL indien mogelijk, de ene werkt soms liever met het ene materiaal dan het andere (potloden, stiften, verf, boetseerklei,.. kleuren) of het kan ook de bedoeling zijn met één of slechts 2 kleuren te werken. VARIEER IN WERKVORMEN – tekenen, schilderen,... (maar ook boetseren, drama, theater, dans, poppenkast,.. zijn toekomstige (w)onderwijsheden) BENADRUK HET PROCES – niet het resultaat! BEREID JE GOED VOOR OP DE NABESPREKING - Indien gevraagd wordt aan de lln iets van zichzelf in de werkjes te leggen, mag er geen feedback in de aard van mooi/lelijk, goed/slecht gegeven worden. Stel gericht vragen, zoals ‘welke kwaliteit zien jullie in dit werkje’, ‘waarover vermoed je dat deze persoon droomt?’, … ZORG VOOR VEILIGHEID - je hoeft niet alles te vertellen wat je in je werkje gestoken hebt, kies wat je deelt. Of een soort ‘joker’ hanteren (bv twee x per maand mag je niet meedoen) DOELSTELLING - denk er goed over na wat je beoogt. Bv: wil je je leerlingen laten verstillen of heb je juist enige dynamiek nodig voor de les die volgt. Dit vraagt andere werkvormen / materialen. LEEFWERELD - sluit aan bij hun leefwereld, zeker wanneer je een aanvang neemt met creatief werken (pubers bv een emoticon laten ontwerpen zoals ze zich nu voelen en zoals ze zich zouden willen voelen, laten scheuren en plakken uit tijdschriften passend bij hun leeftijd, klasslogans van Kabouter Wesley laten ontwerpen, beeldmeditaties bij beelden of foto’s die hen aanspreken,…) INSTAP - Na een tijdje kan je lln zelf opdracht geven om eens een startsessie voor de les te verzinnen. (w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 8
G. BEGELEIDING VAN TEKENENDE KINDEREN EN JONGEREN Je denkt wellicht.... tekenen of schilderen... dat is niet voor iedereen weggelegd. Toch blijkt uit onderzoek dat de meerderheid van de mensen ‘beeldend’ is. Iedereen is verschillend– iedereen leert verschillend – iedereen ervaart verschillen... dat is niets nieuws onder de zon! Daarom is het belangrijk een variatie aan te bieden in werkvormen en materialen – ook bij het werken met beelden. a. Over technieken en materialen Bij het geven van een opdracht hoeft de begeleiding en de techniek niet meteen vast te liggen – maar toch bepaal je dit door -
-
-
De keuze van het materiaal: o verf, potlood, stift,... o het gamma aan kleuren, (bijv. wil je in een bepaalde taal de kleuren aanleren, maar ook bijvoorbeeld rond gevoelens werken..., dan voorzie je best een breed spectrum aan kleuren). o de kwaliteit van de penselen, wasco’s,... (ifv fijn, gedetailleerd werken) o de drager (papier, karton, dik, dun, fijn of grof gekorreld,...) o het formaat van de drager (ifv expressie, maar ook ifv de mogelijkheid om dit met andere te delen en te bespreken). De werkomgeving o Lawaaierig of stil, klein of groot, chaos of orde,... De groepsgrootte (individueel, duo,... samenwerking) De beschikbare tijd (afhankelijk of je dit gebruikt als snelle instap, als een rode draad doorheen de les of als doel op zich). De doelstelling (nevendoel/aanloop tot een andere activiteit of doel op zich). Expressievrijheid o kan aan banden gelegd worden door ‘het niet vuil mogen worden’, clean houden van de werkomgeving’, ‘geen mogelijkheid tot uitspoelen van het materiaal’, ’potjes die makkelijk kunnen omgegooid worden’,... De opdracht... o wil je echt werken met ‘expressie’ (bijv. teken je droom – om dit nadien te bespreken in de Engelse les) – dan geef je de opdracht best zo ruim mogelijk – inspiratie hebben kinderen en jongeren meestal genoeg, al beroven wij hen veel te snel van deze bron van creativiteit. We moeten de creativiteit en expressie van kinderen en jongeren terug aanboren en de bron bloot leggen... Het gaat niet over ‘goed of fout’, ‘mooi of lelijk’... o wil je toch komen tot een ‘bepaald eindproduct met bepaalde criteria’ (bijv. de kaart van Afrika)... dan is het belangrijk de kinderen of jongeren in de eerste fase toch vrij te laten experimenteren, aan te moedigen en dit niet te veroordelen of tegen elkaar af te wegen. Stilaan kan je wel komen naar het gewenste resultaat (bijv. de contouren van Afrika). Dit op zich kan ook voldoening geven natuurlijk. Hierbij staat de intrinsieke motivatie (bijv. ik wist het niet en nu weet ik het wel – tof!) boven de extrinsieke motivatie (bijv. punten).
(w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 9
b. Appreciatie & fouten maken mag Apprecieer hoe dan ook de inspanning. Daarnaast kan je ook het resultaat appreciëren, maar de waardering voor de inspanning komt eerst. Dat motiveert ook anderen die misschien meer geremd zijn beeldend aan de slag te gaan. Remmingen ontstaan doordat de verwachtingen om ‘gelijkend te tekenen naar de realiteit’ in onze maatschappij nog teveel op de voorgrond staat. Zelfs al is dat de opdracht (bijv. teken de contouren van Afrika), dan nog moet de leerlingen zich zo vrij voelen om toch fouten te mogen maken. Peil ook naar de appreciatie van het kind of de leerling zelf door middel van open vragen : Wat vind je er zelf van? Is het af volgens jou en waarom? Welk gevoel had je bij het maken van deze tekening? Welk gevoel heb je nu de tekening af is?... Wanneer het een open opdracht is (bijv. teken een droombeeld), ga er zelf vooral niet van uit dat jij weet wat de ander getekend heeft, waarom enz. (zie interpretatie). Soms is er een heel andere uitkomst dan de persoon zelf gedacht had toen hij begon – het is een heel proces en de uitleg bij de tekening kan ook veranderen met de tijd – omdat het proces steeds verder evolueert. Forceer kinderen of jongeren niet om dingen in groep te zeggen waarbij ze zich niet goed voelen – het blijft een ‘uitnodigen tot’.
H. GEBRUIKTE BRONNEN en meer achtergrondinformatie Een greep uit het brede aanbod – ook op internet vind je veel. • • • • • • • • • •
Andersen, E. Kindertekeningen begrijpen, Deltas, Aartselaar. Budde, E. (2008). Wat woorden niet kunnen zeggen. Bohn Stafleu van Loghum, Houten. Civas, (2009). Creatieve Therapie, cursusmateriaal. Doekens, R. & Langeler, A. (1995). Psyche en Kleur, Kok Lyra, Kampen. Foks, T. (2005). Kinderen geven tekens. De betekenis van kindertekeningen en kinderspel vanuit het perspectief van de analytische psychologie. Eburon, Delft. Janssens, L. (1999). Het rijk der verbeelding. Meulenhoff Educatief, Amsterdam. Kloosterboer, K. (2003). Kindertekeningen. Het spectrum, Utrecht. Meykens, S. & Cluckers, G. (2006). Kindertekeningen in ontwikkelingspsychologisch en diagnostisch perspectief. Cahier van het centrum voor ontwikkelingspsychologie – K.U.LEUVEN. Van Geetsom, N. (2008). Creatief denken in het secundair onderwijs. Academia Press, Gent. Van Gils, J. (1997). Het prottenkindje en de gouden haai – een pedagogische verkenning van kindertekeningen over ongelijkheid. Standaard Uitgeverij, Antwerpen.
(w)onderwijsheden – www.schoolexpeditie.org – Beeldende expressie - 10
