WONDERWEL
Hans Wilschut
over drinkwater, drollen en draaiende magneten
WONDERWEL
over drinkwater, drollen en draaiende magneten
Colofon Idee & inhoud: Hans Wilschut, Wonderwel Projecten Tekstontwerp & tekstbijdragen: Annet Huizing, www.olifantenstapelen.nl Vormgeving & illustraties: Rianne van Duin, www.riannevanduin.nl Drukwerk: Proost, Turnhout, België Eerste druk 2013 Over Wonderwel Projecten De projecten van Wonderwel gaan over basisvoorzieningen als water, voedsel, energie en afval. De projecten zijn avontuurlijk, nodigen uit tot meedoen en roepen verwondering op. Ze gaan terug naar de oorsprong en richten zich op de toekomst. Kijk voor voorbeelden op www.wonderwelprojecten.nl.
INHOUD 3 Hallo lezer!
6 Drinkwater waar komt het vandaan?
10 Rioolwater wat gebeurt daarmee?
14 Elektriciteit hoe maken ze dat?
18 Voedsel welke weg legt het af?
22 Aardgas wat is dat eigenlijk?
26 Afval waar gaat het naartoe?
32 Blijf nieuwsgierig, blijf je verwonderen en doe mee!
82
Hallo leze r! Dit boek gaat over drink wat er, riole ring, elekt ricite it, voed sel, aard gas en afva l. Je hebt er dage lijks mee te mak en en het lijkt allem aal heel gew oon. Maa r acht er al die gew one dinge n zit een verh aal. Een won derb aarli jk verh aal over natu urkr acht en en slimm e tech niek. In dit boek kom je te wete n dat jouw glaa sje wat er eigen lijk midd eleeu ws rege nwa ter is. Je maak t kenn is met bact erië e.. n die dol zijn op droll en, en afva l vera nder en in comp ost. Je leest wat draa iende magn eten te mak en hebben met stop cont acte n. Je kom t erac hter dat jij douc ht dank zij 3 miljo en jaar oude plan tenre sten . En je ontd ekt.. . nee, dat ontd ek je zelf wel als je verd er leest . Maa r wac ht daar nog even mee. Sta eers t stil bij wat je al wee t. Ga in je huis staa n. Kijk om je heen en bean two ord de vrag en op de volg ende pagi na. Als je het antw oord niet wee t, verz in het dan. Laat je fant asie de vrije loop . Wan t het is de fant asie die aan de wieg ston d van veel uitvin dinge n in dit boek . Veel plez ier, Hans Wils chut
Koken jullie op gas? Of werkt de kachel of cv-ketel op gas? • Waar komt dat gas vandaan? • Zijn er ook andere energiebronnen waarop je kunt koken?
Draai de kraan open en drink een glaasje water. • Waar komt het water vandaan? • Hoe is het water schoongemaakt?
Ga in je keuken staan en doe de koelkast open. • Waar komen de kaas en eieren vandaan? • Welke weg hebben ze afgelegd voordat ze in de koelkast lagen?
Ga naar de wc, doe een plas en trek door. • Waar gaat dat afvalwater naartoe? • Beschrijf de weg die jouw plas aflegt.
84
Gooi een blikje in de vuilnisbak. • Als je met dat blikje mee zou reizen, waar kom je dan uit? • Bewaren jullie het groenafval apart? Wat gebeurt daarmee?
Zet een lamp aan. Of de tv. Of een computer. • Waar komt die elektriciteit vandaan? • Op welke manieren kun je elektriciteit maken?
5
DRINKWATER
- Waar komt het vandaan?
“Waar komt drinkwater vandaan?” “Nou, gewoon uit de kraan natuurlijk!” “Ja, maar wie stopt het in de kraan?” “Dat is een lang verhaal …” Het verhaal van het water begint bij de zee. Zeewater is zout, niet te drinken. De zon verwarmt het zeewater. Daardoor ontstaat waterdamp. De damp stijgt op. Het zout is te zwaar, dat blijft achter in zee. Door het opstijgen, koelt de waterdamp af. Daardoor verandert de damp weer in kleine druppeltjes water. Condenseren heet dat. Al die druppeltjes samen vormen een wolk. De wind drijft de wolk naar het land. De druppeltjes stoten tegen elkaar en vormen samen grotere druppels. Als de
Met een pomp wordt water uit de rivier gehaald. Het water gaat door een filter. Dat houdt vissen en andere grote dingen tegen.
druppels te zwaar worden, vallen ze als regen (of sneeuw) op de aarde. De regen zakt in de grond en wordt grondwater. Of het komt terecht in sloten en rivieren. Dat water stroomt weer naar de zee. En daar begint het hele verhaal opnieuw. En waar komt dan ons drinkwater vandaan? • 60% van het Nederlandse drinkwater is opgepompt grondwater. Dat water is al best schoon. Het drinkwaterbedrijf hoeft er niet zo veel vieze stoffen meer uit te halen. • 40% van het drinkwater wordt uit rivieren en meren gehaald. Erg schoon is dat niet. Het drinkwaterbedrijf gaat ermee aan de slag.
e e tj e W o n d e rW e lW w a te r ui t waar In ee n g eb ie d g eh a a l d , z ie je o rd t d e g ro nd w in g eb ie d '. s m et 'w a te rw w et en je rd o b k a a v er s jv en en b ur g B o er en , b ed ri ex tr a g o ed m o et en nd e dan dat ze g ee n v er v ui l e er t a d en . o p l e tt b o d em k o m en st o ff en in d e
Het rivierwater gaat door een lange buis naar de duinen.
6
Het water zakt langzaam naar beneden. Het duinzand werkt als een filter, net als de grond bij regenwater dat grondwater wordt. Het zand houdt vuile stoffen tegen.
Water is om in te zwemmen en om l i monade van te maken.
Het schone water gaat naar pompstations. Daar wordt het water verder naar de huizen gepompt.
Na ongeveer twee maanden wordt het water weer opgepompt. Het gaat door een buis naar het drinkwaterbedrijf. Daar halen ze kalk en ijzer uit het water, en schadelijke gassen.
W o nd er W el W W at er da t ui t de ee tj e no em en w e dr ink kr aa n ko m t, w at er . M aa r je ge br ui kt he t oo k om te do uc he n, af te w as se n en de sp oe l e n. Ee n an de w c do or te r w oo rd vo or dr ink w at er is l e id ing w at er .
Het water wordt elke dag goed getest.
Sommige drinkwaterbedrijven pompen het water niet naar de duinen, maar in grote bakken (spaarbekkens). Na een aantal maanden is het dan al een stuk schoner. Dat gaat vanzelf, het is het werk van bacteriën.
7
75% van het aardoppervlak bestaat uit ut. 97% van al het water op aarde is zo : er op aarde is zoet 3% van al het wat en, ier riv en water in meren
FEITEN C1JF3R5
&
water.
grondwater, ijs, ht. en waterdamp in de luc Nederland heeft
ven. tien drinkwaterbedrij
r drink1000 litekos t ongeveer water (= 1 kuub)
Kijk op www.vewin.nl/drinkwater welk drinkwaterbedrijf bij jou thuis voor water zorgt. Waar komt jouw drinkwater vandaan? Uit de grond, uit de duinen of uit een rivier? En hoe maakt het drinkwaterbedrijf dat water schoon? Zoek het uit en stuur het drinkwaterbedrijf een Dank-je-Wonderwel-kaartje. Zullen ze leuk vinden!
zo werkt een... KRAAN
Als je de kraan opendraait, draai je een stop naar boven. Het water kan door de opening naar buiten. 8
Naam: Daan Frederikz Werkt bij: drinkwaterbedrijf Vitens
Wat doet u bij Vitens? - Ik werk bij productiebedrijf Spannenburg in Friesland. We pompen grondwater op van wel 100 meter diep en maken daar drinkwater van. Ik zorg ervoor dat alle pompen en filters goed werken. Is dat leuk? - Grondwater is ooit regenwater geweest dat langzaam naar beneden is gezakt. Misschien zijn er in de middeleeuwen wel ridders door natgeregend. Ik vind het een leuk idee dat wij dat duizend jaar oude water oppompen. Wat doet u om er schoon drinkwater van te maken? - We moeten het eerst naar boven halen. Daarna halen we de kalk en het ijzer eruit. Hoe komt kalk in het water? - Na de ijstijd zijn er schelpen in de bodem achtergebleven. Als regenwater in de grond zakt, neemt het de kalk uit de schelpen mee. Kalk maakt leidingen kapot en maakt ook handdoeken hard na het wassen. Wij verkopen de kalk aan de glasindustrie.
Daan kijkt in de kal k ketel
En het ijzer? - IJzer zit van nature in de bodem en komt dus ook in het grondwater. Door lucht (zuurstof) in het opgepompte water te persen, verroest het ijzer en gaat het klonteren. Met filters halen we de klontjes eruit. Die gaan naar de bake steenindustrie, om bakstenen rood te kleuren. W on de rW el W ee tj Bent u zuinig met water? - Jazeker, maar als ik thuiskom neem ik wel een lekkere douche. En daar geniet ik dan dubbel van.
Foto Peter Louw/Watertoren Woerden
W on de rW elW ee tje on k ied ere en In de mid de l e eu w en dr va n w at er. (l i ch t) bie r in pl a at s at er w as O ok kin de ren . Kr aa nw ac hte nw at er er no g nie t en he t gr ink en . He t w as te vie s om te dr t bie rb ro uw en w at er da t ze bij he ge ko ok t. ge br uik ten , w erd ee rst
www.
In 1853 werd in Nederland de eerste waterleiding aangelegd. Via een lange buis kwam water uit de duinen naar het Haarlemmerplein in Amsterdam. Daar kon je voor 1 cent een emmer schoon duinwater tappen. En wat was nou het wonderbaarlijke? Veel mensen die in de buurt woonden van het Haarlemmerplein bleven gezond toen er in 1866 een choleraepidemie was. Schoon drinkwater bleek van levensbelang te zijn. Vanaf dat moment kwamen er steeds meer waterleidingnetten. Probleempje: water stroomt niet vanzelf omhoog naar kranen en douches. In die tijd had je nog niet zulke goede pompen om het water met een gelijk-
Op www.wonderwel.nu vind je een leuk proefje met waterdruk.
do en ze In so mm ig e l a nd en er om de ch l o or in he t w at .. n te er ië e zi ek ma ke nd e ba ct be ur t ge nd a do de n. In Ne de rl nie re n, da t op an de re ma l i ch t. st er k bi jv oo rb ee l d me t
matige druk naar de huizen te vervoeren. Wat de drinkwaterbedrijven deden was dit: eerst pompten ze het water naar een groot voorraadvat boven in een watertoren. Vanuit die toren stroomde het water dan naar de huizen. Hoe hoger de toren, hoe hoger de druk op de waterleiding. Ooit stonden er ongeveer 260 watertorens in Nederland. Nu nog maar 170. Tegenwoordig zijn watertorens eigenlijk niet meer nodig. Het drinkwaterbedrijf gebruikt slimme pompen. Die zorgen voor voldoende druk op het water, ook als de hele straat tegelijkertijd in bad gaat. Toch zijn watertorens nog niet helemaal overbodig. Ze worden soms gebruikt als reservevat.
9
RIOOLWATER
- Wat gebeurt daarmee?
Weg is weg, denk je misschien als je de wc doorspoelt. Mis! Het echte opruimwerk moet dan nog beginnen. Als jij ’s ochtends naar school gaat, heb je al heel wat water gebruikt. Je bent naar de wc geweest. Je hebt gedoucht en je tanden gepoetst. En de kleren die je aan hebt? Die zijn gewassen in de wasmachine. Het bord waar je boterham op ligt, komt uit de vaatwasser. Of heb je zelf afgewassen? Al dat water loopt via buizen het huis uit, naar het riool in de straat. Daar komt ook het afvalwater van de andere huizen bij. Langzaam stroomt het vieze water door de rioolbuizen naar het eindpunt: de rioolwater-zuiverings-installatie. Dat is een plek
waar afvalwater (rioolwater) wordt schoongemaakt (gezuiverd). Van afvalwater naar schoon water en slib Bij de rioolwaterzuivering gaan miljarden bacteriën aan het werk. Ze vormen samen een grote schoonmaakploeg. Ze eten de poep en plas in het water op. Wat overblijft is schoon water en slib. Slib bestaat uit dode bacteriën en vuil dat de bacteriën niet hebben kunnen verteren. • Het water gaat naar een rivier of kanaal. Terug naar de natuur dus. • Het slib gaat naar de vuilverbranding of er wordt biogas van gemaakt.
Wonde M e n s e n p o e r W e lW e e tj e p b g ro o ts te d e s ta a t v o o r h e t e e l u it w a te v e rt e e rd e v e z e l s e n r, o n b a c te ri ë e n (dode en lev o n z e d a rm e n d e ) . O o k in en knappe n b te ri ë e n h e t v ie z e w e rk a c op. ..
..
Een filter houdt alle grote stukken tegen: stenen, hout, papier, plastic en alles wat jij (per ongeluk) in de wc gooit. De drollen zijn inmiddels opgelost in het water.
Via rioolbuizen stroomt het afvalwater naar de rioolwaterzuivering.
In alle afvoerbuizen zit een zwanenhals. Die houdt de stank van het riool tegen.
10
per keer
= =
per wasbeurt
per keer
= = =
per douchebeurt
per keer
per keer
(1 emmer is 10 liter)
=
Ik zou best een drol wil l e n zijn, al s de andere niet zo vies waren.
Het afvalwater gaat naar grote bakken: de bezinkbakken. De zware stoffen zinken. Er komt een dikke laag prut op de bodem te liggen. Het water dat overblijft, lijkt dan al wat schoner, maar er zitten nog veel vieze stoffen in.
Het afvalwater gaat naar een bak met miljarden bacteriën. Die eten de vuile stoffen op. In de bak hangt een soort mixer. Die brengt zuurstof in het water. Dat hebben de bacteriën nodig om te leven.
e W on de rW el W ee tj vi a de er at ge nw Va ak ko mt he t re in he t rio ol . t st ra at pu tte n te re ch ol w at er rio de He t ga at na ar So ms ga at . zu iv er ing sin st al l a tie a ap ar te bu iz en he t re ge nw at er vi de na tu ur . di re ct te ru g na ar
De bacteriën hebben hun werk gedaan. Ze zijn zo zwaar geworden dat ze naar de bodem zakken als een dikke prut (slib). Dat slib wordt gedroogd en verbrand of er wordt biogas van gemaakt.
Het water uit de nabezinkbakken gaat via een zandfilter terug naar de natuur.
11
FEITEN C1JF3R5
&
ongeveer In Nederland ligt
ter lome 100.s.0Da0t 0is 2,k5 i van ek tr keer de om rioolbui de aarde.
300 rwzi’s
Er zijn meer dan g van zi is de afkortin in Nederland. Rw ingsinstallatie. rioolwaterzuiver een gezond mens Gemiddeld poept
900 gram per dag.
eetje r W e lW k u n s t m e s t e d n o W ie k d ie n fabr e (een ander e e is Er waar v a n u r in m a a k t o o r p l a s ) . E n U it d e v ? w o o r d u r in e v a n d a a n , z o a l s a ie d iv st ls komt rote fe wlands. g p o w c 's en Lo P in k P o p
Zoek op internet het adres op van de rwzi waar het afvalwater uit jouw huis naartoe gaat. Kijk via Google Maps hoe zo’n rwzi er van bovenaf uitziet. Je kunt er natuurlijk ook langsfietsen. Weet je gelijk hoe ver het is. Een zwanenhals noem je een waterslot. Hoeveel watersloten hebben jullie in huis?
zo werkt een... ZWANENHALS gootsteen en wc
stank uit riool
Door het water in de zwanenhals kan de stank niet naar boven. 12
W on de rW elW ee tje In 16 76 on tde kte An ton i va n Lee uw en ho ek de mic ro sc oo p. Hij ko n da ar do or al s ee rst e ba cter ië e n zie n. Hij no em de ze 'kl e ijn e die rtg en ', kl e ine die rtj es du s. ..
Naam: Paul Timmerman en Ben Vis Werken bij: rwzi Nieuwegein
Is dat leuk, werken met rioolwater? - Ben: Ik vind het leuk dat je er nog allerlei bruikbare stoffen uit kunt halen, zoals zand. Dat komt via het regenwater het riool in. De vrachtwagens staan hier klaar om het naar de asfaltfabriek te brengen. Paul: Ik moet ervoor zorgen dat de bacteriën hun werk goed kunnen doen, dat ze voldoende zuurstof krijgen bijvoorbeeld. We proberen hier de natuur na te apen en dat is razend interessant.
Hebben jullie wel eens iets geks gevonden in het afvalwater? - Ben: Ik vond een keer een levende kikker. Ik schrok me dood! Verder vind je soms geld, portemonnees en bankpasjes. Hoe ziet een bak met bacteriën eruit? - Paul: Als bruine modder. Stinkt dat? - Ben: Nou en of, want de bacteriën laten scheetjes. In die scheetjes zit onder andere methaangas, ook wel biogas genoemd. We vangen het op en gebruiken het om elektriciteit op te wekken voor onze machines. Overigens stinkt methaan niet, het zijn andere gassen in de scheetjes die stinken.
Paul (l i nks) en Ben
Kun je van mensenscheten ook gas maken? - Paul: Jazeker. Een scheet is gas dat vrijkomt bij de vertering in je darmen. Daar zijn ook bacteriën aan het werk, net als in de rwzi. Maar er bestaat nog geen opvangmachine voor mensenscheten.
Foto Tiemen van der Reijken/collectie Archief Delft
1858. Londen is de dichtstbevolkte stad van de wereld. Het is een hete zomer en de lucht van poep en pies is ondragelijk. Een dikke brij afvalwater stroomt traag door de stegen van de stad. Het is de tijd van The Great Stink,
www.
en je hoeft niet veel Engels te kunnen om dat te begrijpen. Het afvalwater komt in de rivier de Theems. Diezelfde Theems waar mensen hun drinkwater uit halen. Joseph Bazelgette, een slimme ingenieur, heeft genoeg van de
Op www.wonderwel.nu vind je een kaart met rwzi’s.
stank. Hij bedenkt een systeem van ondergrondse buizen: de riolering. Die buizen moeten het afvalwater tot ver buiten Londen in de Theems pompen, zodat het sneller in zee stroomt. Maar liefst 1800 kilometer bakstenen buizen worden aangelegd. Het is het grootste bouwwerk van die tijd. Bazelgette heeft met zijn riolering niet alleen de stank weggehaald. Hij heeft ook de grootste vijand van Londen verslagen: de dodelijke ziekte cholera, die via vuil drinkwater wordt verspreid. In Nederland wordt in 1851 de eerste riolering aangelegd. Het duurt nog tot ver in de 20e eeuw voordat er door het hele land rioolbuizen liggen. Via het riool gaat het afvalwater naar de rivieren, en uiteindelijk naar zee. Lange tijd gaat dit goed. Maar er komen steeds meer mensen en dus komt er steeds meer afvalwater. Daardoor raken de rivieren erg vervuild. In 1970 komt er een wet in Nederland waarin staat dat rioolwater eerst moet worden gezuiverd voordat het teruggaat naar de natuur.
13
ELEKTRICITEIT
- Hoe maken ze dat?
Stel dat je in het stopcontact kunt kruipen, waar kom je dan uit? Je reist een eind door elektriciteitskabels in huis en onder de grond. Soms reis je door de lucht, van de ene naar de andere hoogspanningsmast. De kans is groot dat je uitkomt in een reusachtige dynamo, ook wel generator genoemd. Daarmee wordt elektriciteit opgewekt.
• •
• Een dynamo bestaat simpel gezegd uit een magneet en een stuk opgerold koperdraad (spoel). Als de magneet ronddraait in de spoel gaat er elektriciteit stromen in het koperdraad. Beweging wordt elektriciteit. Maar hoe krijg je die magneet in beweging? Dat kan op allerlei manieren: • met de hand, zoals bij een knijpkat. Dat is zo’n handige zaklamp waar je geen batterij
Het vuur verwarmt water in een stoomketel.
•
voor nodig hebt. Als je erin knijpt, gaat er een magneet draaien. door te fietsen. Je wiel brengt het wieltje van een fietsdynamo in beweging en je hebt licht. met een stoomturbine. Veel elektriciteitscentrales werken zo. In het schema hieronder zie je hoe dat gaat. met een windmolen. Dat gebeurt steeds vaker, wind is er genoeg in Nederland. met waterkracht. Dat gebeurt nog niet veel in Nederland.
Er is nog een manier om elektriciteit op te wekken: met chemische reacties. Dat gebeurt in zonnepanelen en batterijen. Je hebt er geen dynamo voor nodig.
e lW e e t j e W o n d e r W in e b re n g t o m tu rb In e e n s to in e in b e w e g in g . tu rb s to o m d e d tu rb in e d o e t d e In e e n w in . M a a r h e t re w e rk w in d h e t tz e l f d e : e l e k tr ic it e it . he door s u l t a a t is is s to o m n ie z e g o in d . Z m a a k te w e g n e s n e m
Door de stoom gaat een turbine (soort propeller) draaien.
14
Met kolen, gas of vuilnis wordt een vuur gestookt.
Door de turbine gaat de magneet in de dynamo draaien. De draaiende magneet wekt elektriciteit op in de spoelen.
El e ktriciteit is een ziel in de muur die wacht tot iemand een stekker in het stopcontact steekt.
Stroom uit dynamo
wind- en waterenergie
(draait door natuurkracht)
(brandstof voor een stoomturbine)
(draait door menskracht)
olie gas
kolen
vuilnis
kernenergie
WonderW In j e l i c h a e lW e e t j e e l e k tr ic it e it a m z it o o k . H s tr o o m p j e e t z ij n k l e in e s d ie v a z in tu ig e n (oren, og n je je hersen e en lopen, n) naar e n hersenen naar je s van je p ie r e n .
Die elektriciteit is dan nog te sterk. In elektriciteitstaal: de spanning is te hoog, meer dan 220 Volt.
De elektriciteit gaat door lange kabels naar je huis. In een transformatorhuisje wordt de elektriciteit afgezwakt tot 220 Volt. Transformeren betekent omvormen.
15
op één In een elektriciteitscentrale stoken ze . dag wel
7 miljoen kilo kolen
FEITEN C1JF3R5
&
1 windmolen kan per jaar voor zo’n 1.800 tot 2.200 woningen elektriciteit opwekken.
20 zonnepanelen 1 woning van elektriciteit te
Er zijn ongeveer nodig om voorzien.
In 1882
werd de eerste elektriciteitscentrale ter wereld geopend in New York.
Maak een lijst van alles waar in jouw huis elektriciteit voor nodig is. Welke dingen kun je niet meer doen als er een stroomstoring is? Welke alternatieven zijn er (bijvoorbeeld kaarsen in plaats van lampen)? Maak een top-3 van apparaten op stroom die je écht niet kunt missen.
zo werkt een... ELEKTROMAGNEET
Door de elektrische stroom wordt de spijker magnetisch. 16
Naam: Co Oskam Werkt bij: afdeling Wind van Eneco
Wat doet u precies? - Ik beheer een aantal windparken in Nederland. Ik zorg ervoor dat de windturbines doen wat ze moeten doen: zo veel mogelijk elektriciteit opwekken. Wat is leuk aan uw werk? - Het is elke dag anders omdat de wind nooit hetzelfde is. En de techniek is interessant. We kunnen nu met één turbine meer elektriciteit opwekken dan tien jaar geleden. Hoe hoog zijn windturbines? - De hoogste turbine van Eneco is 115 meter. Die heeft een bladlengte van 55 meter en staat in Lelystad. Hoe hard draaien ze? - Dat is afhankelijk van de windsnelheid, maar de tip (uiteinde van een blad) kan een snelheid bereiken tussen de 200 en 300 kilometer per uur. Hoe hard moet het waaien voordat ze gaan draaien? - Vanaf windkracht 3 (dat is 3 tot 4 meter per seconde) leveren ze elektriciteit. Bij windkracht 10 (25 meter per seconde) gaan de turbines automatisch uit. Dan waait het te hard. Hoeveel windturbines zijn nodig om heel Nederland van stroom te voorzien? Ongeveer 8000. Maar soms is er niet genoeg wind. Daarom zal er altijd een andere voorziening nodig zijn om elektriciteit op te wekken.
Co bov en in de win dtur bine
Hebt u zelf een windmolen op uw dak? - Nee, dat mag niet zomaar. En kleine windmolens leveren maar weinig elektriciteit op, zeker voor mij. Ik ben zulke grote molens gewend.
Michael Faraday woonde me t zijn ouders, twee zussen en een broer in Londen. Zijn vader was een arm e hoefsmid. Michael was een nieuw sgierig ventje. In 1804 ging hij op 13jarige leeftijd als leerjongen bij een boekbinder werken. Dat had hij slim bekeken. Nu kon hij in zijn vrij e uren al die interessante boeken lez en. Hij wilde alles weten over natuur kunde en scheikunde. Hij deed ook proefjes. Maar daar bleef het niet bij. Hij ging colleges volgen op het Roy al Institute in Londen, een bel angrijke wetenschappelijke instelling. En het mooiste van alles was dat Mic hael, die alleen lagere school had gedaan , daar een baan kreeg als wetenscha pper. Hij las over elektriciteit en magne tisme en ging ermee experiment eren. In 1831 ontdekte hij dat je een ijzeren voorwerp magnetisch kunt ma ken met
www.
elektriciteit. Maar als dat zo was, zou je dan ook elektriciteit kunnen maken met een magneet? Hij bewoog een magneet in en uit een metalen spoel en jawel: er gin g een stroompje door het metaal. Dat was het begin van de dynamo.
SP
E M I EC
Van 1993 tot 2000 werd Mich
ee tj e W o nd er W el W o m t v a n k tr ic ite it k H et w o o rd el e Dat o rd 'e l e k tr o n' . o w se k rie G k en he t D e o ud e G rie n. ee st rn a b t b et ek en n m a k en je v o nk je s k a n o nt d ek te n d a t v a ch t o v er ee a l s je m et ee n rij ft . D a t he et n w st uk je b a rn st ee e k tr ic ite it. e st a tis ch el
Magnetisme is een natuurver schijnsel, statische (stilstaande) elektriciteit ook. Faraday combin eerde beide verschijnselen en voegde er beweging aan toe. Zo gin g de elektriciteit stromen. Dankzi j hem halen wij het nu uit een stopco ntact.
N
ael Faraday in Groot-Brittanni
ë afgebeeld op de briefjes van
20 pond.
Op www.wonderwel.nu vind je een leuk proefje om van een spijker een magneet te maken.
17
VOEDSEL
- Welke weg legt het af?
Al ons voedsel begint bij planten. Logisch, denk je misschien. Aardappelen, appels en wortels zíjn planten. Maar ook voor melk en een hamburger zijn planten nodig. En voor pannenkoeken met spek, kaas en stroop. Wat heb je nodig voor een pannenkoek? Meel, melk en eieren. En natuurlijk beleg: spek, kaas en stroop. Waar komen die ingrediënten vandaan? • Meel wordt gemaakt van graan, zoals tarwe, gerst, rogge en haver. Dat groeit op een akkerbouwbedrijf. De rijpe korrels van het graan worden geoogst en daarna gemalen tot meel. • Melk komt van een veehouderij, waar koeien, geiten of schapen worden gemolken. Die beesten eten gras, maïs en krachtvoer. In
W o n d e rW e lW e e tj e W a t is d e o v e re e nk o m s t tu s s e n y o g h u rt e n s a l a m i? Z , k a a s , z u u rk o o l e w o rd e n g emaa met behulp v a n b a c te ri ë e.. k t n.
Melk gaat naar de zuivelfabriek waar die wordt verwerkt tot halfvolle en volle melk, yoghurt, slagroom, boter en kaas.
18
krachtvoer zitten granen en peulvruchten zoals sojabonen. Sommige veehouders hebben een eigen kaasmakerij. • Eieren komen van een pluimveebedrijf. De kippen leven voornamelijk van graan. • Spek is vet vlees van een varken. In veevoer voor varkens zitten granen, zaden en peulvruchten. Planten dus. • Stroop wordt gemaakt uit suikerbieten: dikke knollen die in de grond groeien. In september worden ze geoogst en naar de suikerfabriek gebracht. Daar maken ze suiker en stroop door bieten in stukken te hakken en te verwarmen. Dan ontstaan suikerkristallen. De bietenpulp die overblijft gaat naar de koeien. Je ziet het, alles begint bij planten!
In de meelfabriek wordt graan gemalen en gezeefd. Hoe fijner de zeef, hoe witter het meel.
In de veevoerfabriek worden allerlei soorten granen en peulvruchten gemengd tot veevoer: varkensbrokken, kippenvoer en krachtvoer voor melkkoeien.
Bl i j dat ik ook een toetjesmaag heb! Daar past al t ijd wat in, ook al is mijn gewone maag vol .
Veel voedsel komt tegenwoordig van ver: ananas, kiwi’s, aardbeien in de winter, koffie, thee en chocola. Ook de soja voor veevoer komt uit andere landen, voornamelijk uit Noord- en Zuid-Amerika.
Varkens gaan naar de slachterij. Het vlees gaat daarna naar de supermarkt en de slager. Of eerst naar de vleesverwerkende industrie waar ze er bijvoorbeeld knakworstjes van maken.
In de supermarkt of op de markt komt alles bij elkaar.
19
FEITEN C1JF3R5
&
\ Een koe kan per da g zo’n
25 liter melk
geven. Dat zijn 25 melkpakken vol! Da arvoor moet een ko e wel
80 kilo gras
eten. Om 1 kilo kaas te maken is 10 liter melk nodig. Reken zelf maar uit hoeveel gr as een koe daarvoor mo et eten.
Er waren eind 2012 zo’n
68.000 boerenbedrij ven
in Nederland. Het worden er steeds minder, maar ze wo rden wel steeds groter.
e e tj e W o n d e rW e lW g e w a s ng ri jk s te D e d ri e b e l a a nd s e b o e re n e rl s e n d ie N e d p p e l e n, g ra ne n rd a te l e n z ij n a a n. V e e b o e re n e n s u ik e rb ie te k m a is . D a t vaa v e rb o u w e n to t v e e v o e r. hakselen ze Wat is de dichtstbijzijnde boerderij bij jouw huis? Is het een melkvee- of akkerbouwbedrijf? Wordt er fruit verbouwd of groente? Wie weet houden ze wel een open dag en mag je dan de boer helpen op het land.
zo werkt een... WATERPOMP zuiger
A
B
C
D
ventiel
20
Duw je de zuiger naar beneden, dan wil het water omhoog. Trek je de zuiger omhoog, dan zuigt de pomp water aan. Kijk goed naar de pijltjes!
Naam: Rebecca Steinbach-Lacroix Werkt als: boerin in Sint Geertruid
Wat voor een boerderij hebben jullie? - We hebben een gemengd bedrijf met 70 melkkoeien en een boomgaard van appel- en perenbomen. Het is een familiebedrijf met twee zonen. Ik ben getrouwd met een van hen. De mannen melken de koeien ’s ochtends om 6 uur en ’s middags om 5 uur. Wat voor werk doet u op de boerderij? - Ik doe de boekhouding, ik zet speurtochten uit voor schoolklassen en geef rondleidingen aan volwassenen. Ook help ik mee met de verzorging van de fruitbomen en het oogsten van de appels en peren. Is het oogsten veel werk? - Jazeker, we doen dat met de hand en leggen de vruchten voorzichtig in de kisten. Al jaren oogsten we met een vaste ploeg van twintig mensen. Het is een drukke tijd, maar ook heerlijk, want we plukken de vruchten van een jaar lang hard werken. Wat vindt u nog meer leuk aan het werk? - Het leven dicht bij de natuur en de seizoenen vind ik prettig. Het is ook leuk om te zorgen voor de bodem van ons land. Als de bodem gezond is, is dat goed voor onze koeien en fruitbomen.
Rebecc a bij haar 'bodem verbet eraars '
Hoe houdt u de bodem dan gezond? - We gebruiken bijvoorbeeld onze eigen koeienmest op het land. Die mest is voedsel voor het leven in de bodem. Diertjes, waaronder bacteriën, doen daar goed werk bij de vertering van de koeienmest. De stoffen die ze W on de rW elW ee tje uitscheiden, zijn weer voedsel voor de maisJij ad em t zu urs tof in en planten. De mais verbouwen we als voer voor ko ol de koeien. dio xid e uit. Pl a
In de prehistorie leefden mensen als nomaden. Ze joegen op wilde dieren en trokken achter kuddes bizons en rendieren aan. Ze leefden in kleine groepen van 20 tot 30 mensen. Als de kuddes verder trokken, gingen de mensen mee. De mannen maakten pijlen en speerpunten van steen en jaagden daarmee. Ze bouwden tijdelijke hutten van takken, bladeren en stenen of tenten van dierenhuiden. De vrouwen zorgden voor de kinderen en verwerkten de huiden van de dieren. Ook zochten ze in het bos knollen, kruiden, bessen en noten. Ongeveer 5000 jaar voor Christus gingen mensen voor het eerst landbouw bedrijven in onze streken, in wat nu Zuid-Limburg is. De grond is daar heel vruchtbaar. Ze lokten dieren met eten en maakten ze tam. Zo hoefden ze niet meer achter de kuddes aan op zoek naar voedsel. Ze ontdekten ook dat ze zelf graan en knollen konden verbouwen. Ze konden op één plek
www.
nte n do en het om ge ke erd e: zij ad em en ko ol d iox ide in en zu urs tof uit. Da aro m no em en we de bo sse n, en vo ora l de gro te tro pis ch e reg enw ou de n, we l e ens de l o ng en va n de aa rde .
blijven wonen en bouwden stevige huizen met muren van eikenhout en leem, en daken van stro. Ze maakten potten om voedselvoorraden in te bewaren voor de winter. En ze bedachten
handige landbouwgereedschappen. In plaats van achter de natuur aan te lopen, zoals de jagers en verzamelaars deden, hadden de boeren de natuur naar hun hand gezet.
Speel met bacteriën en maak je eigen yoghurt op www.wonderwel.nu.
21
AARDGAS
- Wat is dat eigenlijk?
De centrale verwarming, de douche en het fornuis: het werkt allemaal op aardgas. Ook een groot deel van onze elektriciteit wordt opgewekt met aardgas. Maar wat is aardgas eigenlijk? De naam zegt het al: aardgas is een gas in de aarde. Het zit in poreus gesteente, zoals zandsteen. Dat is steen met kleine gaatjes erin. In die gaatjes zit het gas, net als water in een spons. Het kan niet ontsnappen, omdat boven dat zandsteen een ondoordringbare zoutlaag zit. Maar ga je boren, 3 kilometer de grond in, dwars door die zoutlaag heen, dan wil het gas eruit, naar boven. Als je het
dan opvangt en door lange pijpleidingen vervoert, kun je heel Nederland van aardgas voorzien. Dat gebeurde rond 1960. Want op 22 juli 1959 werd in Slochteren, in de provincie Groningen, een gasveld ontdekt onder het land van boer Boon. En niet zomaar een gasveld: het bleek het op een na grootste gasveld van de wereld te zijn. Behalve het gasveld bij Slochteren zijn er nog zo’n 250 kleinere gasvelden in de bodem van ons land, en onder de bodem van de Noordzee. Vanaf 1963 is in een enorm tempo een ondergronds netwerk van gasbuizen aangelegd. Daardoor konden alle woningen en bedrijven voortaan Gronings gas gebruiken.
Met een boortoren wordt het aardgas naar boven gehaald.
Het gas zit in poreus gesteente, 3 kilometer diep.
22
e lW e e t j e W o n d e r W bodem haalt, s u it d e tj e Als je ga aardlagen een bee jk, e i l d e zakken d a t g e l e id e n t r u e b e g schok: e in . S o m s n e e t e m s in c ie m a a r s o m o o r a l in d e p r o v n . va g. V a a r d b e v in e b b e n z e e r l a s t h n G r o n in g e
Het aardgas bevat nog stoffen die eruit moeten, zoals water en zand. Dat gebeurt in een gasbehandelingsinstallatie.
Aardgas wordt gebruikt voor: centrale verwarming
bad/ douche
Gas: je ruikt het niet, je ziet het niet en toch hebben ze het gevonden.
koken
kasverwarming
elektriciteitscentrales
Door heel Nederland ligt een netwerk van hoofdgasleidingen.
Gas komt vanzelf omhoog. Daarna zorgen pompen ervoor dat het gas naar de huizen stroomt. Een gaspomp werkt ongeveer hetzelfde als een fietspomp.
Via een gasleiding en een gasmeter komt het aardgas je huis binnen.
Een deel van het gas wordt weer tijdelijk opgeslagen in een ondergrondse gasopslag. Dan is er een voorraadje voor als er opeens veel gas nodig is, zoals in een koude winter.
23
60%
FEITEN C1JF3R5
&
van de elektriciteit in Nede rland wordt opgewekt met gas.
Het netwerk van hoofdgasleid ingen in Nederland is
12.000 kilometer.
Het gas stroomt met een snel heid van
50 kilometer per uur
door de buizen.
Aardgas bestaat voor het groo tste gedeelte uit methaan. Dat wordt ook wel
moerasgas
tj e W o nd er W el W ee en va n m .. ga s ak B ac te rië e n ku nn en n en di er en . D at po ep va n m en se as . Ee n ko ei en no em en w e bi og tw ee ko ei en m et po ep ga sf ab rie k ga s vo or ee n eg no m aa kt ge pe rs on en . ge z in va n vi er ,
genoemd.
Waar zit bij jullie thuis de meterkast? Duik erin en zoek naar de gasmeter. Vraag je vader om de verwarming hoger te zetten, zet je broertje onder de douche en zeg tegen je moeder dat ze een pan water aan de kook brengt. Zie je de gasmeter draaien? Als het goed is, hoor je het gas zelfs stromen!
zo werkt een... FIETSPOMP A
B aanvoer van lucht
zuiger ventiel
Duw je de zuiger naar beneden, dan gaat de lucht door de slang naar buiten. Trek je de zuiger omhoog, dan gaat het ventiel in de slang dicht. 24
Naam: Herman van den Bent Werkt bij: Alliander (zorgt voor transport van gas en elektriciteit)
U bent gasmonteur, wat doet u? - Van diep uit de grond pompt de Nederlandse Aardolie Maatschappij aardgas naar een ontvangststation. Daar begint ons werk. Wij leggen leidingen aan zodat het gas naar de huizen kan stromen. Ik controleer ook in en om de huizen of er geen gas lekt uit de leidingen.
Wo nder Wel Wee tje Gas ruikt nerg ens naar . Daa rom meng en ze er een sterk e geur stof doo r. Je ruikt dan snel al s er een gasl e k is.
Is het niet eng, werken met gas? - Ik houd me altijd goed aan de regels, want ik wil ’s avonds weer veilig thuiskomen. Ik heb respect gekregen voor het gas. Als er tussen de 6 en 16 procent gas in de lucht zit, is er explosiegevaar. Dat meten we met een speciaal apparaatje. Maakt u weleens iets geks mee? - Ik was laatst bij een klant die net naar de wc was geweest. En raad eens? Het metertje sloeg uit. In menselijke scheten zit ook methaangas, het hoofdbestanddeel van aardgas. Methaangas ruik je trouwens niet. De stank van scheten komt van andere gassen uit je darmen, zoals zwavelgas.
Herman meet hoeveel methaan in de lucht zit
Helpt u mensen ook zelf energie op te wekken? We doen experimenten met biogas uit koeienpoep. Ook daar zit methaan in. En we denken na over wonen in de toekomst. Misschien wekken we dan wel energie op uit onze eigen poep die we per woonblok verzamelen.
Op www.wonderwel.nu zie je een oud filmpje waarin boer Boon vertelt over de vondst van aardgas onder zijn land.
Photo/Walter Blum
www.
Nationaal Archief/Spaarnestad
niet gaar was. In veel steden Het was wat, de ontdekking en dorpen was er nog een anvan het aardgas in 1959. Ieder soort gas: stadsgas. Het dereen had het erover. Vooral werd gemaakt door steenkool de huisvrouwen. Het leven zou te verhitten. In 1826 werd de een stuk aangenamer worden. eerste gasfabriek in Rotterdam Sommige mensen hadden in die in gebruik genomen, in 1827 in tijd nog kolenkachels en een Gent. Dat stadsgas werd vóór kolenfornuis. Dat betekende de uitvinding van de gloeilamp sjouwen met kolen en elke keer ook gebruikt voor straatverde as eruit scheppen. Een stoflichting. Daarom werd stadsfig werkje. Jouw opa en oma gas ook wel lichtgas genoemd. herinneren zich vast ook nog Na de ontdekking van het het petroleumstel. Daar kon je aardgas waren de gasfabrieken op koken. En het werd gebruikt overbodig geworden. Aardgas om vlees of stoofpeertjes langbrandt beter dan stadsgas. De zaam te laten garen. Maar het huisvrouwen, met hun manstonk wel. Als je geluk had, nen en kinderen, waren er had je een gasfornuis. Niet op blij mee: de aardappels kookaardgas, maar op flessengas. ten eerder en het water uit de Dat werd gemaakt van aardgeiser werd flink heet. Wel olie. Al een stuk makkelijker moesten alle fornuizen, geisers dan kolen, maar je moest wel en gaskachels omgebouwd sjouwen met zware gasflessen. worden. En die waren natuurlijk altijd leeg als je gehaktbal nog net
Wo nde rW elW eet je Sch al i ega s is aar dga s uit sch al i e. Da t is een ges tee nte . Om het gas uit het ste en te hal e n, zij n che mic al i ë e.. n nod ig. Die kun nen het gro ndw ate r ver vuil e n. 25
AFVAL
- Waar gaat het naartoe?
Lege blikjes, bananenschillen, een lekke voetbal en sokken met gaten. We gooien heel wat weg. Bijna 1,5 kilo per gezin per dag. Toch wonen we niet op een vuilnisbelt. Waar blijft al die troep? Veel mensen scheiden hun afval. Glas, oud papier, batterijen, groenafval, kleren, schoenen en zelfs plastic: je kunt het allemaal in speciale bakken gooien. En daar worden dan weer nieuwe spullen van gemaakt. Voorbeelden: • Van afvalplastic maken ze vuilniszakken, verkeerspaaltjes en speelgoed. • Oud papier wordt nieuw papier en wc-papier. • Blikjes worden omgesmolten tot metaal voor fietsen, treinen en vliegtuigen. • Oude kleding komt terecht in matrassen en isolatiemateriaal.
eetje r W e lW e s p o t n ie t e d n o W ppelmo e t een a en voordat j f e o h k e Je a D te m o o it . schoon e glasbak g lf weg. e d h e m in n r o t t e n v a n z a c t e r ië e n . b ste etensre et werk van h D a t is
• Van glas wordt weer glas gemaakt. • Schillen, bladeren en grasmaaisel worden verwerkt tot compost en biogas. Restafval: verbranden of storten Alles wat je dan nog aan afval hebt, noem je restafval. Je stopt het in een vuilniszak en zet het aan de straat. Misschien moet jij het in een container gooien. Of hebben jullie een kliko voor het restafval? Een vuilnisauto haalt het restafval op. En dan? Het grootste deel van al het restafval in Nederland wordt verbrand. Dat gebeurt in een vuilverbrandingsinstallatie. Hoe dat werkt, zie je hieronder. Sommige stoffen zijn te gevaarlijk om te verbranden. Die worden op een hoop gegooid (gestort, heet dat) en goed ingepakt. Aarde erover, grasmatje erop, en je hebt een mooie golfbaan. Of een speelterrein.
Het afval wordt in een enorme bak gestort.
..
Ook het slib van de rioolwaterzuivering gaat naar de afvalverbranding.
W on de rW elw ee tje Bl i kj es mo ge n ge w oo n bij he t res ta fv al . M ag ne ten vis se n de bl i kj es er ge ma kk el i jk uit . 26
Een gezin produceert per jaar ongeveer 500 kilogram afval:
gft
papier
= =
glas
=
Al s ik iets in de vuil n isbak gooi, gooi ik het dus eigenl i jk in een heet vuur.
250 KG
125
50
plastic
= metaal
=
textiel 25
overig 10
= =
Een grijper pakt het afval op en gooit het in de oven.
15
25
e W on de rW el W ee tj n ee t da W ist je l p l a st ic fl e ec et ru i va n af va w or dt ge ma ak t?
Filters halen de giftige stoffen uit de rook.
Met de warmte uit de oven wordt water gekookt. Met de stoom van dat water wordt stroom opgewekt. Net als in een elektriciteitscentrale. In de oven is het wel 1000 graden.
Wat overblijft na de verbranding, is een steenachtige massa. Die wordt gebruikt bij de aanleg van wegen.
27
FEITEN C1JF3R5
&
Sommige soorten wc-papier bestaan voor
100%
uit oud papier.
W on de rW elW ee tje St ee ds me er gf t-i nz am el a ar s ma ke n na as t co mp os t oo k bio ga s va n he t af va l . O p da t ga s l a ten ze hu n vr ac htw age ns rij de n. Di e rij de n du s ro nd op jo uw ba na ne ns ch il l e n en ap pe l k l o kh uiz en .
75%
van ons afval kan weer . Best veel dus! worden kt gebrui Papier wordt gemaakt van bomen en oud papier. Met
300 kilo
oud papier bespaar
je
1 boom
Composteren, hoe gaat dat? Probeer het zelf. Maak een minicomposthoopje in je tuin of op het balkon. Je hebt een plek nodig zo groot als een stoeptegel. Maak een hekje van vier stokjes met wat touw of gaas ertussen. Leg blaadjes, gras, een klokhuis, schillen en groenafval in kleine stukjes op een hoop. Wacht en heb geduld. Schep het af en toe voorzichtig om en houd het een beetje vochtig. Daar houden de bacteriën van. Na een paar maanden is het: compost!
zo werkt een... FILTER
Hoe kleiner de gaatjes in een filter, hoe minder er doorheen kan. 28
Naam: Cor van der Molen, Werkt bij: HVC energie- en afvalbedrijf in Alkmaar
Wat doet u precies? - Ik zit hoog in een kraan. Heel diep beneden mij ligt een enorme berg huisvuil. Dat is gestort door vrachtwagens. Met een grote grijper gooi ik het in een van de trechters van de ovens. Hoe wordt daar energie uit gemaakt? - In de wanden van de ovens lopen buizen met water. Door de hitte gaat het water koken. Daardoor ontstaat stoom. Dat zet een grote dynamo in beweging. We zijn dus een elektriciteitscentrale die gestookt wordt op vuilniszakken. Gebeurt dat de hele dag door? - Ja, de oven heeft nooit vrij, behalve als die wordt schoongemaakt en gerepareerd. Dat gebeurt een keer in de twee jaar. Hebt u wel eens iets geks gevonden in het afval? - We hebben een keer een kat met jonkies gered. Dat was best lastig, je kunt in die berg vuilnis moeilijk lopen. Ik moet er niet aan denken dat ik ze in mijn grijper had gehad. Wat doen jullie met gft-afval? - In Purmerend hebben we een groot composteerbedrijf. En in Middenmeer maken we biogas uit gft-afval. Beide processen ee tj e W o nd er W el W hebben we afgekeken van de natuur.
Co r is kra anm ach inis t
Is het leuk werk? - Ja, want we maken van afval weer iets nuttigs. Eigenlijk moeten we ervoor zorgen dat er helemaal geen afval meer ontstaat. Maar ja, als dat lukt, ben ik werkeloos.
Collectie van Meerendonk (IISG)
Overgrootvader vertelt. “Hoe dat rond 1940 ging? Wij hadden geen kliko’s en glasbakken en al dat moderne spul. Plastic scheiden? We gebruikten helemaal geen plastic. Eigenlijk hadden we nauwelijks afval. Eens per week
www.
kwam de schillenboer langs met paard en wagen om de aardappelschillen op te halen. Dat was voor de varkens. Oude kleren, zeg je? Mijn vrouw maakte kinderpyama’s van haar nachtjaponnen. En avond aan avond
de w en k w a m en eu e el d id m e d In se l rr en v o l v o ed b o er en m et k a p d e te ru gO na a r d e st a d . t st ra a ta fv a l e he w eg na m en z st o rt te n d a t Z g. m ee te ru e . b ui te n d e st a d
zat ze sokken te stoppen. Ja, het was een armoedige tijd zo rond de oorlog. Als alles tot op de draad versleten was, ging het naar de voddenboer. Met de bakfiets kwam-ie langs. Hij verkocht de vodden aan de papierfabriek of de poetskatoenfabriek. Je kreeg er nog een paar centen de kilo voor. Melkpakken? Nee joh, de melkboer kwam langs en tapte verse melk voor je in een kan of schaal. Later, rond 1960, kwamen er melkflessen met statiegeld. Tja, wat had je dan nog voor afval? Blik gaf je mee aan de oudijzerboer. Glazen potten bewaarden we om ’s zomers jam in te maken. Spullen die kapot waren, liet je maken. We hadden een schoenlapper in het dorp, potten en pannen ging naar de ketellapper en voor scharen en messen kwam de scharensliep langs. Kranten stookten we op in de kachel of scheurden we in repen. Dat was ons wc-papier. Ach, het was vroeger allemaal zo slecht nog niet. Alleen die ruwe kranten om je billen mee af te vegen, die kan ik missen als kiespijn.”
Op www.wonderwel.nu gaat dit avontuur gewoon verder. Kom kijken en doe mee.
29
AARDGAS
RIOOLWATER
AFVAL 30
DRINKWATER
ELEKTRICITEIT
VOEDSEL 31
BLIJF NIEUWSGIERIG,
blijf je verwonderen en doe mee! Wonderwel gaat over alles, zoals je hebt ontdekt. Over miljoenen jaren oude plantenresten, over magneten en poreus gesteente. Over filters, pompen en dynamo’s. Over verwende bacteriën en slimme mensen. Je hebt gelezen waar water, voedsel, elektriciteit en gas vandaan komen. En waar ons rioolwater en afval naartoe gaan. We hebben nog lang niet alle Wonderwel-onderwerpen behandeld. Zo staan er bijvoorbeeld veel huizen in Nederland onder de zeespiegel. Een ingenieus systeem van dijken, sluizen en pompen zorgt ervoor dat jij toch droge voeten houdt. We zijn er beroemd om in de hele wereld. Of neem de werking van de mobiele telefoon. Hoe komt jouw gepraat dwars door de lucht in het oor van je vriend of vriendin aan? Het heeft allemaal te maken met radiogolven en met satellieten die we rond de aarde laten draaien. Genoeg vragen dus om nader te onderzoeken en je over te verwonderen. Laten we eens conclusies trekken. Dit is mijn top-3: 1. Alles is kringloop Je hebt gelezen welke weg zeewater aflegt voordat het bij ons als zoet en schoon drinkwater uit de kraan komt. En dat ons rioolwater uiteindelijk weer in zee komt. Ook alles wat wij eten is onderdeel van een kringloop. Het groenafval wordt compost voor op de akkers van de boeren. Daar groeien groenten en granen, die we weer opeten. Wat we uitpoepen wordt opgegeten door bacteriën in de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Het is de kunst om deze kringlopen gesloten te houden, zodat alles wat ons huis uitgaat weer gebruikt kan worden. 2. Natuur + techniek = vooruitgang Zon, magnetisme, elektriciteit, bacteriën en verdamping: allemaal natuurverschijnselen die een grote rol spelen in ons leven. De natuur is er altijd al geweest. Wij hebben die natuur met techniek en slimme vondsten naar onze hand gezet. Door de uitvinding van de pomp stroomt er water uit de kraan. Door de uitvinding van de dynamo stroomt er elektriciteit door onze apparaten. We hebben ontdekt hoe we bacteriën kunnen verwennen, zodat ze ons afval ‘opeten’. We kun-
32
nen buizen lassen zodat het aardgas van 3 kilometer onder de grond bij ons uit het fornuis komt. 3. Mensen zijn slim Oké, mensen zijn soms een beetje dom. Af en toe maken we er een puinhoop van. We vervuilen de lucht, we maken de energiebronnen op. We laten van alles weglekken uit de kringloop. Maar gelukkig waren en zijn er slimme mensen die oplossingen bedenken. Toen de rivieren zo vuil werden van ons afvalwater, bedachten mensen dat je rioolwater kon zuiveren met bacteriën. Toen we ontdekten dat steenkolen, aardolie en gas op konden raken, gingen we experimenteren met biogas uit koeienpoep en compost. En we herontdekten windenergie, waarmee vroeger heel wat Nederlandse polders zijn drooggemalen. Soms helpt het toeval ons een beetje. Bij toeval is ooit ontdekt dat door het draaien van een magneet elektriciteit gaat stromen. En toen ze in Groningen naar aardolie boorden, ontdekten ze bij toeval de aardgasbel van Slochteren. Mensen zijn slim. Michael Faraday - je hebt hem ontmoet op pagina 17 - was pas 13 toen hij zich begon te verdiepen in natuur en techniek. Hij had niet meer dan lagere school, maar wel doorzettingsvermogen en een brede interesse. Hij ging experimenteren en vragen stellen. Je hebt gelezen wat hij ons heeft gebracht. Misschien schuilt er in jou ook wel een Faraday? Door te onderzoeken waar de dingen vandaan komen en naartoe gaan, zul je zien dat alles met elkaar samenhangt. Zonder magnetisme geen dynamo, zonder dynamo geen elektriciteit, zonder elektriciteit geen sterke pompen, zonder pompen geen schoon drinkwater uit de kraan of droge voeten. Door verbanden te leggen, worden de meest vanzelfsprekende dingen interessant. Het huis waar jij woont herbergt nog vele wonderen van natuur en techniek die je kunt ontdekken. En hoe krijgen ze het elders in de wereld voor elkaar? Hoe maken ze in Duitsland of in Marokko schoon drinkwater? Blijf nieuwsgierig, blijf je verwonderen. En houd me op de hoogte van je ontdekkingen op www. wonderwel.nu. Dank je wel! Hans Wilschut
WONDERWEL
over drinkwater, drollen en draaiende magneten Duik in de wondere wereld van … je eigen huis! Als je dit boek hebt gelezen, bekijk je jouw huis met andere ogen. Je weet dan waar drinkwater vandaan komt en waar rioolwater naartoe gaat. Hoe elektriciteit wordt gemaakt en aardgas is ontstaan. Welke weg jouw eten aflegt en wat er gebeurt met het afval. Je ontdekt hoe jouw huis met buizen, draden en wegen is verbonden met de buitenwereld. En wat natuur en techniek te maken hebben met de dingen die je dagelijks doet. Als je dit boek hebt gelezen, is alles wat jij altijd gewoon vond opeens heel bijzonder.
Over de schrijver Hans Wilschut houdt zich al meer dan tien jaar bezig met water, voedsel, energie en afval. Hij verbaast zich over wonderlijke natuurwetten en prachtige staaltjes van techniek. In zijn projecten brengt hij die verwondering over op kleine en grote mensen.
www.wonderwel.nu
