De andere Elzas
Wijnfontein in Kientzheim
REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER
De andere Elzas Chris Doude van Troostwijk
Meinema
De Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. De lokale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. De reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. De Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier. Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van Veldhuizen Verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (derde, herziene druk) - Peter Morée, Praag - Katharina Kunter, Berlijn - Piet van Veldhuizen, Polen - Piet van Midden, Jordanië - Paul van der Velde, Boeddhistisch India - Huibert Teekens, Amsterdam - Ben Postma, Inspirerend Rome - Katharina Kunter, Oostelijk Duitsland - Chris Doude van Troostwijk, De andere Elzas
www.uitgeverijmeinema.nl www.climont.eu Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel ISBN 978 90 211 4257 9 NUR 512 © 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 1. De andere Elzas ..................................................................................................................9 Leven met dubbelheid.........................................................................................................11 Eén regio, twee departementen..........................................................................................14 Drie vensters op de Elzas .....................................................................................................17 Hoe deze gids te gebruiken?................................................................................................21 SLAGVELD TUSSEN TWEE OF MEER VUREN 2. Het verloren Middenrijk – een korte geschiedenis van de Elzas ............................25 De eerste bevolking van de Elzas.........................................................................................28 Excursie 1. Het Keltische oppidum van Britzyberg.........................................................30 Excursie 2. Een historische wandeling langs de Heidense Muur.....................................31 Excursie 3. Le Capitole – Het Gallo-Romeinse museum Biesheim...................................34 Merovingen, Karolingen......................................................................................................34 Excursie 4. Frankenbourg: Clovis’ kasteel ? ..................................................................37 Excursie 5. Murbach – een Karolingisch klooster uit 728 ..............................................39 Onderdanen van het Heilige Duits-Roomse Keizerrijk .........................................................41 Excursie 6. Haut-Kœnigsbourg met dubbele bril...........................................................46 Van monarchie tot republiek...............................................................................................49 Excursie 7. Het Neuf-Brisach van Vauban.....................................................................50 De annexatie door de Duitse keizer .....................................................................................53 Excursie 8. Fort Mutzig – de Duitse voorloper van de Maginotlinie ...............................54 La Grande Guerre en de Franse bevrijder.............................................................................54 Excursie 9. Musée Mémorial Le Linge – loopgraven op 1000 meter ..............................55 Nazi-tijd...............................................................................................................................58 Excursie 10. Ligne Maginot ..........................................................................................59 Na de oorlog: de moeizame verzoening ..............................................................................61 Excursie 11. Mémorial de l’Alsace-Moselle....................................................................63 3. Een ziel voor Europa ........................................................................................................65 Kernwaarden van Europa ....................................................................................................65 Vrijheid: het politieke humanisme van de Dekapolis...........................................................67
5
Wandeling 1. Munster, van kloosterstad tot keizersstad ..............................................69 Medemenselijkheid: het religieuze humanisme..................................................................74 Wandeling 2. Het Kaysersberg van Jean Geiler .............................................................75 Gezond verstand: het wetenschappelijke humanisme ........................................................86 Wandeling 3. Het Sélestat van Beatus Rhenanus..........................................................87 Verlichting: het pedagogische humanisme .........................................................................92 Wandeling 4. Het Waldersbach van Jean-Frédéric Oberlin ............................................93 Respect: het ecologische humanisme..................................................................................97 Wandeling 5. Het Gunsbach van Albert Schweitzer ......................................................99 4. Straatsburg.....................................................................................................................103 Middeleeuwse burgeremancipatie ....................................................................................103 Route 1. Een stadswandeling voor vrije geesten .........................................................105 Route 2. Dwalen door de kathedraal..........................................................................126 Route 3. Straatsburg als Europa in het klein...............................................................137 LUILEKKERLAND TUSSEN RIVIER EN BERGRUG 5. Au bon vivant .................................................................................................................144 Wijn: een historische weg door de Elzas...................................................................144 Bier en wijn: een levensbeschouwelijke tegenstelling? ...........................................147 Water: de overtreffende trap van wijn? ...................................................................149 Schnapps: mag lekker ook gezond zijn? ...................................................................150 Drie culi-culturele proefroutes...........................................................................................152 Proefroute 1. Bier benoorden Straatsburg ..................................................................152 Proefroute 2. Waar wijn en bier elkander treffen........................................................160 Proefroute 3. Wijnkundig toeren van Sélestat naar Colmar.........................................170 6. Tuinen der lust ...............................................................................................................189 Tuinen van mystieke liefde: Schongauers Colmar .............................................................189 Tuinen van universele kennis: Mont Sainte-Odile .............................................................201 Tuinen van praktisch weten: Epfig en Eschau....................................................................207 Tuinen van spirituele wijsheid: Saverne ............................................................................211
6
ELYSIUM TUSSEN GELOVEN EN WETEN 7. Spirituele verkenningen in de Elzas ...........................................................................219 Keltisch klimmen: de Donon..............................................................................................223 Pelgrimeren met de rozenkrans: Les Trois-Epis .................................................................225 Dopers flaneren: Sainte-Marie-aux-Mines.........................................................................228 Oecumenisch wandelen: Climont en Vallée du Hang ........................................................231 Multispiritueel toeren: heksen, joden, christenen en boeddhisten in het Pays de Hanau..243 Hoppen langs heiligen: Andlau, Ebersmunster, Equisheim en Tann .................................254 8. Bezinnen en gedenken .................................................................................................267 Levenswijsheid: memento mori ........................................................................................268 De stillevens van Stoskopff ........................................................................................269 Het astronomisch uurwerk in de kathedraal Straatsburg............................................270 Moorddadige xenofobie: heksen en joden.........................................................................273 Gedenkplaatsen langs de heksenroute (Sélestat, Bergheim, Rouffach)......................274 Antisemitisme en jodenhaat in de Elzas (Rosheim, Mulhouse, Straatsburg)...............279 Natzweiler: van heropvoedingskamp tot slachthuis..........................................................285 Het Elzassische zwijgen .....................................................................................................289 9. Praktische tips voor de bewuste reiziger...................................................................291 Reizen ...............................................................................................................................291 Communiceren .................................................................................................................292 Bekijken ............................................................................................................................293 Feesten .............................................................................................................................293 Betalen .............................................................................................................................294 Sporten .............................................................................................................................296 10. Literatuur en links .........................................................................................................299 Register .................................................................................................................................
7
Aquaduct en grens: de Elzas gesymboliseerd door Tomi Ungerer ter gelegenheid van het 2000-jarig bestaan van de stad Straatsburg (1988)
8
1 | De andere Elzas L’Alsace n’est pas ceci, et elle n’est pas cela. Elle est ceci et cela à la fois et, en plus, quelque chose qui n’est ni ceci, ni cela. Frédéric Hoffet, Psychanalyse de l’Alsace
tussen de Vogezen in het westen en de Rijn in het oosten. Een streek waar heel wat Nederlandse vakantiegangers op weg naar het zonnige Italië of naar de spectaculaire Alpen achteloos aan voorbij gereden zijn. De Elzas is een streek van horen zeggen. In Straatsburg, haar hoofdstad, zetelt – tot ergernis van veel Nederlanders – het Europese parlement. Elke maand vindt er een odyssee plaats van ambtenaren uit Brussel om de zittingen van het parlement bij te wonen. Kisten vol paperassen en archieven volgen. De kosten bedragen jaarlijks vele miljoenen. Voor sommige Nederlanders voldoet de Elzas niet aan het beeld van Frankrijk: zon, wijn, Franse slag. Toch wordt ook hier het stokbrood onder de arm gedragen en floreert de wijncultuur dankzij het milde microklimaat. (Colmar heeft evenveel zonuren als Montpel-
De Elzas is niet dit, En evenmin dat. Ze is dit en dat tegelijk, En daarenboven Iets dat noch het één, noch het ander is.
Wat zoeken reizigers in onbekende streken? Het is een bijna filosofische vraag. Ieder antwoordt op zijn of haar manier. De één zoekt de ontmoeting. De ander wil zichzelf in een nieuw licht zien. Misschien zoeken echte reizigers wel iets van zelfkennis. Een onbekend land en een onbekende cultuur kunnen spiegels worden voor onze ziel. Reizen is de omweg nemen naar jezelf. Wie in den vreemde drie weken lezend op zijn hotelkamer doorbrengt of met bekenden babbelend over bekende dingen zijn tijd stukslaat, kan nauwelijks een reiziger genoemd worden. Als er één streek is die je uitnodigt om thuis te zijn in den vreemde, dan is het wel de Elzas. Een relatief klein gebied, ingesloten
Clichébeeld van de Elzas (Neuf-Brisach)
9
De Elzas, niet Frans genoeg?
ting én van confrontatie tussen de Europese volkeren. In de geschiedenis maakte het ene volk plaats voor het andere. Germaanse cultuurinvloeden uit het oosten, Romaanse uit het westen. Steeds was de Elzas begeerd door aangrenzende staten. Daardoor heeft hier nooit een zelfstandige politieke staat kunnen groeien. Sinds Lotharius zijn gebied moest afstaan, is de Elzas een ‘verloren middenrijk’. Niet de ooievaar, maar het ‘aquaduct van Janus’ is het symbool dat de Elzas het beste past. Tomi Ungerer ontwierp het imposante beeld ter gelegenheid van het tweeduizendjarig bestaan van Straatsburg. Over een dubbele Januskop stroomt water dat verbindt en scheidt, dat leven geeft en doet verzuipen. Janus kijkt naar oost en west. En anders dan bij de Romeinse godheid, zijn z’n beide gezichten even jong.
lier!) Maar het clichébeeld is hardnekkig. Iets ten zuiden van Straatsburg, langs de snelweg, meldt een bord ‘choux à choucroute’ – ‘lief voor zuurkool’ kun je erin horen. Maar als je nou ’s niet van zuurkool houdt? En is de Elzas ook niet die Anton Pieck-streek met pittoreske vakwerkhuizen? Ook daar moet je maar net van houden. Het gebied van ooievaars, folklore, kerstkoekjes, kortom een gebied met een hoog ‘reisje-langs-de-Rijn’-gehalte. Echte reizigers, zoekers naar de ziel in den vreemde, zullen ontdekken dat de Elzas meer is dan toeristische schattigheid. Ze houden van haar, juist omdat zij op menig punt irriteert en moeilijk plaatsbaar is. De Elzas, dat is Europa in miniatuurvorm. Punt van ontmoe-
10
Leven met dubbelheid In deze gids gaan we op zoek naar de ziel van de Elzas. Het is, daar kunt u op rekenen, een spirituele en religieuze, een luchthartige én een zwaarmoedige ziel. De Elzasser is vroom en bijgelovig, serieus en losbandig tegelijk. Hij is Franser dan de Fransen, Duitser dan de Duitsers en tegelijk minder Frans en Duits dan je zou verwachten. De eigenheid van de Elzasser, meende de auteur van het naoorlogse boek Psychanalyse de l’Alsace, Frédéric Hoffet, is wezenlijk dubbel. Zijn eigenheid is zijn dubbelheid. Alleen heeft de Elzasser grote moeite om met die dubbelheid te leven. De ene grondkleur probeert hij met de andere weg te schilderen. En dat verklaart waarom je af en toe uitbarstingen van een te Duits of te Frans, te somber of te frivool gemoed kunt tegenkomen. Wat verdrongen
Treurende Elzasserin, Ingersheim
De dubbelheid van de Elzas, gesymboliseerd door Tomi Ungerer (Straatsburg, 1988)
11
wordt, keert altijd terug, waarschuwde Freud al. De Elzasser geeft zich niet zomaar bloot. De gewone toerist heeft soms moeite met zijn dubbele karakter. De bewuste reiziger echter neemt de uitdaging aan om de Elzassische ziel van binnen te leren kennen. Is dat eenmaal gelukt, dan dist ze u talrijke schatten op. Trouwe ziel van de Elzas, schatkamer vol ervaringen, verhalen, wijsheid, droefheid en belofte.
Straatsburg in de Rijnvlakte met op de achtergrond het Zwarte Woud (Duitsland)
Om te voorkomen dat we ons verliezen in de dubbelheid van de Elzassische ziel, eerst even een snelle oriëntatie. De streek ligt tussen twee natuurlijke grenzen. Dat verklaart voor een deel zijn woelige geschiedenis. In het oosten loopt de Rijn die, voordat kanalisatie en waterbeheer hem temden, regelmatig
buiten zijn oevers trad. De Elzasvlakte, la plaine d’Alsace, was eeuwenlang een gevaarlijk moerassig gebied. Een bezoek aan het Riedgebied – waarvan het Ecomusée (hét openluchtmuseum van de Elzas) een stukje heeft bewaard – geeft daarvan een goede indruk. Vanwege de permanente dreiging van over-
De Elzasvlakte vanaf de Mont Sainte-Odile
12
