O, I n h o u d s o p g a v e . 1.
ïïaar PROLOOG voor s t a a t en hoe ' t daarvoor v e c h t . E e n k o r t e u i t e e n z e t t i n g vaji de d o e l s t e l l i n g van ons werk, hoe d i e d o e l s t e l l i n g z i c h i n de l a a t s t e j a r e n o n t w i k k e l d h e e f t , en hoe we ons werk, samen met ons p u b l i e k , v e r d e d i g e n t e g e n de a a n v a l l e n van de r e c h t s e p o l i t i c i . r A l , A2, A 3 » » . .
2 . P o l i t i e k e vorming: v o o r l o p i g e r e k e n i n g en v e r a n t w o o r d i n g . Over h e t s t a n d p u n t , dat PROLOOG inneemt i n de d i s k u s s i e s b i n nen o n d e r w i j s en vormingswerk over wat p o l i t i e k e vorming moet zijn. B I , B2, B 3 , . . . 3.
S l a p p e t i j d e n , s t e r k e meiden: t h e m a g e w i j s . iVaarom v;e d i t programma gemaakt hebben, waarom we s c h o o l , g e z i n en w e r k s i t u a t i e i n d i t s t u k aan de orde s t e l l e n en waarom we dat op deze manier doen. 0 1 , C2, C 3 , , . .
k.
Het d r o o m p r o j e k t j e , dat beeldroman en reklame a l s v a l s e en onderdrukkende dromen ontmaskert en de werkende j o n g e r e n u i t z i c h t w i l geven op een toekomst, d i e w e r k e l i j k i n hun b e l a n g i s . D l , D2, D 3 , . . ,
5.
"i/ic wordt w i j z e r van de s c h o o l : een v r a g e n l i j s t . E e n o n d e r z o e k j e , waarmee de j o n g e r e n hun e i g e n s c h o o l e r v a r i n g e n kunnen i n v e n t a r i s e r e n , om e r zo a c h t e r te komen, i n w i e n s b e l a n g het o n d e r w i j s w e r k t . E l , E2, E3,»..
6.
R o l l e n s p e l : wat t e o r i e en een s p e l v o o r b e e l d . De t e o r i e i s zo p r a k t i e s m o g e l i j k gehouden; het s p e l s l u i t aan b i j g e b e u r t e n i s s e n i n de v o o r s t e l l i n g , n . 1 . b i j de " 5 voor h a l f 1 " - s c è n e , waar Annie en R i a hun middagpauze v e r d e d i g e n . F1, F2, F 3 , . . . 7 . Het k w a r t e t s p e l p r o j e k t j e . De k u r s i s t e n naken hun e i g e n k w a r t e t s p e l aan de hand van de s l e u t e l b e g r i p p e n , d i e ze nodig hebben om hun e i g e n s i t u a t i e te doorzien. G 1 , G2, G 3 , . . « O. V/erkende j o n g e r e n van 187*+ t o t n u . Het g e s c h i e d e n i s v e r h a a l u i t de v o o r s t e l l i n g , dat v e r t e l t , hoe de werkende mensen v r o e g e r door g e z a m e l i j k e s t r i j d hun werk en hun l e v e n en dat van hun k i n d e r e n , v e r b e t e r d e n en hoe dat nu nog zo i s . H l , H2, H 3 , . . , 9.
Over de p a r t i ë l e l e e r p l i c h t . Een a a n t a l d i s k u s s i e p u n t e n voor teambesprekingen over het werk met V/erkende j o n g e r e n en de v e r w a c h t i n g e n , d i e d a a r i n van h o gerhand t e v e r w a c h t e n z i j n . I I , 12, 1 3 , . . .
1 0 . Uat t e l e z e n ? E e n opgave van de l i t e r a t u u r , d i e w i j g e b r u i k t hebben b i j het s a m e n s t e l l e n van onze v o o r s t e l l i n g , of d i e b e l a n g r i j k kan z i j n b i j de v o o r b e r e i d i n g of de f o l l o w - u p e r v a n . J 1 , J2, J 3 , . . .
Wij hebben b i j het s a m e n s t e l l e n van deze { ) r o s j u r e de t e o r i e (de e e r s t e d r i e a r t i k e l t j e s ) , t o t het h o o g s t n o o d z a l c e l i j k e b e p e r k t en de p r o j e k t s u g g e s t i e s ( v a n k t o t 8 ) zo p r a k t i e s m o g e l i j k w i l l e n maken. E e n a a n t a l v o r m i n g s i n s t i t u t e n hebben op de inhoud van deze b r o s j u r e hun k r i t i e k u i t de p r a k t i j k gegeven, wat t o t s t e v i g e v e r b e t e r i n g e n h e e f t g e l e i d . Daarvoor onze dank. B i j de p r o j e k t e n z i j n e r een a a n t a l b l a d e n , d i e U z e l f voor de k u r s i s t e n moet v e r m e n i g v u l d i g e n (de modelkaart voor het k w a r t e t s p e l , de k dromen u i t het d r o o m p r o j e k t , e . a . ) I n d i e n U daar geen m o g e l i j k h e i d toe h e e f t , kunt U i n g e v a l van nood ons b e l l e n ( 0 4 O - 5 1 O 2 3 6 ) , dan kunnen w i j ze e v e n t u e e l voor U r e p r o d u c e r e n . Het i s b e l a n g r i j k t e b e k i j k e n , waar de t e k s t e n van het b o e k j e , dat we voor de k u r s i s t e n gemaakt hebben, de v e r s c h i l l e n d e p r o j e k t e n i n deze b r o s j u r e en de p r o j e k t e n , d i e U z e l f nog raaaict, k u n nen o n d e r s t e u n e n . M.n. het a r t i k e l t j e over o n d e r w i j s i n het boekj e s l u i t aan b i j de v r a g e n l i j s t over de s c h o o l e r v a r i n g e n . Graag horen we van U over de v e r w e r k i n g s m o g e l i j k h e d e n en over de p r o j e k t e n , d i e U z e l f s a m e n s t e l t n . a . v . onze v o o r s t e l l i n g . We w i l l e n n i l . g r a a g de f u n k t i e v e r v u l l e n van "doorgeven" d a a r v a n n a a r andere c e n t r a , d i e voor h e t z e l f d e werk s t a a n . . >•
waAr •voor stsa>a*t en lioet daarvoor •veclit
PROLOOG i s een t o n e e l w e r k g r o e p van ongeveer ^+0 mensen, d i e h o o f d z a k e l i j k werkt voor j o n g e r e n van 1 0 t o t 20 jaar. C e n t r a a l i n a l ons werk s t a a t een i n t e n s i e f k o n t a k t met het j o n g e r e n p u b l i e k . N i e t a l l e e n i n de v e r s c h i l lende d i s k u s s i e s t i j d e n s en na de v o o r s t e l l i n g , maar v o o r a l ook door een i n f o r m a t i e v e samenspraak i n de p e r i o d e s ( d a t w i j onze s t u k k e n v o o r b e r e i d e n , s c h r i j v e n , de scènes i n r i c h t e n en r e p e t e r e n . B i j d i t a l l e s gaan we n a d r u k k e l i j k u i t van de konkrete maatschappelijke s i t u a t i e en de s p e c i f i e k e b e h o e f t e n aan k e n n i s en i n z i c h t van de b e t r e f f e n d e publieksgroep ( s c h o l i e r e n , werkende j o n g e r e n , s t u d e n t e n ) . P e r s e i z o e n b e r e i k e n we z o ' n 7 0 . 0 0 0 jonge mensen. I n 1 9 7 3 / 1 9 7 ^ met een t o t a a l van 5 0 0 s p e l a k t i v i t e i t e n , ongeveer ^ 0 0 v o o r s t e l l i n g e n en 1 0 0 programma's of l e s s e n op v o r m i n g s c e n t r a en i n de k l a s . Tot september 1 9 7 5 wordt PROLOOG op z i j n v a s t e k o s t e n ( s a l a r i s s e n , h u u r , t e c h n i s c h e en a d m i n i s t r a t i e ve k o s t e n ) g e s u b s i d i e e r d door het r i j k , de P r o v i n c i e B r a b a n t , en de v i e r B r a b a n t s e gemeenten B r e d a , Den B o s c h , E i n d h o v e n en T i l b u r g ( ƒ 1 . 0 0 0 . 0 0 0 , - ) . H e t g e z e l s c h a p moet de v a r i a b e l e k o s t e n ( v o o r b e r e i d i n g van s t u k k e n , t r a n s p o r t , gastmedew e r k e r s en v o o r s t e l l i n g s k o s t e n ) z e l f v e r d i e n e n door de verkoop van de v o o r s t e l l i n g e n ( ƒ 2 5 0 . 0 0 0 , - ) . Doelstelling
in
ontwikkeling.
De d o e l s t e l l i n g e n van het v o r m i n g s t h e a t e r van PROLOOG kunnen het b e s t begrepen worden v a n u i t de o n t w i k k e l i n g d i e PROLOOG i n de t i e n j a a r van h a a r b e s t a a n h e e f t doorgemaakt. Een o n t w i k k e l i n g d i e een i l l u s t r a t i e v e werking kan hebben, omdat z i j i n meerdere o p z i c h t e n t e v e r g e l i j k e n i s met de o n t w i k k e l i n g e n op een b e t r e k k e l i j k groot a a n t a l v o r m i n g s c e n t r a i n de r i c h t i n g van het p o l i t i e k vormingswerk. De e e r s t e f a s e van PROLOOGS g e s c h i e d e n i s ( 1 9 6 ^ - 1 9 6 7 ) kenmerkt z i c h door de d o e l s t e l l i n g de m i d d e l b a r e s c h o o l j e u g d k e n n i s t e l a t e n maken met het " g r o t e t o n e e l " en t e Al.
vormen t o t een nieuw s c h o u w b u r g p u b l i e k . Het g e v o e l i g maken voor k u n s t a l s b i j d r a g e t o t de ( k u l t u r e l e ) v e r h e f f i n g van de jonge m e n s . ( J o n g e r e n naar de schouwburg l o k k e n om te l e r e n g e n i e t e n van wat ze l a t e r a l s nieuwe e l i t e mooi horen te v i n d e n ) . I n de tweede f a s e ( 1 9 6 7 - 1 9 7 0 ) s t a a t do " k r e a t i v i t e i t s b e v o r d e r i n g " c e n t r a a l en h e e f t een v e r b r e d i n g van het p u b l i e k p l a a t s ( h e t g e h e l e v o o r t g e z e t en het b a s i s o n d e r w i j s ) . H e t l e r e n o n t dekken van de e i g e n m o g e l i j k h e d e n , het s t i m u l e r e n van e x p r e s s i e f gedrag en het o n t w i k k e l e n van de e i g e n k r e a t i v i t e i t waren de s l e u t e l s t o t de befaamde p e r s o o n l i j k h e i d s o n t p l o o i i n g . V o o r én samen met de k i n d e r e n werd er g e s p e e l d , w a a r b i j e r n a a r g e s t r e e f d werd de r e l a t i o n e l e m o g e l i j k h e d e n van de k i n d e r e n o n d e r l i n g te vergroten. Een s t a n d p u n t , k a r a k t e r e s t i e k voor de h u i d i g e f a s e l u i d t : K u n s t z i n n i g e vorming, d i e de t e g e n s t r i j d i g e opbouw van dc m a a t s c h a p p i j n i e t t e r d i s k u s s i e s t e l t , a a n v a a r d t en r e c h t v a a r d i g t d i e maats c h a p p i j en konformeert de j o n g e r e n aan de h e e r s e n d e waarden en normen.Wij z i j n i n een f a s e gekomen w a a r i n een i n t e n s i e v e g e z a m e l i j k e s t u d i e van de k a p i t a l i s t i s c h e k l a s s e n m a a t s c h a p p i j en de m a a t s c h a p p e l i j k e f u n k t i e d a a r i n van k u i t u u r , o n d e r w i j s en vorming c e n t r a a l s t a a t . Onze d o e l s t e l l i n g formuleerden we a l s : "Het b e v o r d e r e n van het m a a t s c h a p p e l i j k b e w u s t z i j n , d . i . i n z i c h t i n de t e g e n s t r i j d i g e s a m e n s t e l l i n g van de h u i d i g e m a a t s c h a p p e l i j k e s t r u k t u u r , de wetenschap hoe en waarom i n de loop van de g e s c h i e d e n i s een g r o t e groep o n d e r d r u k t e n kwam t e s t a a n t e g e n o v e r een k l e i n e groep van o n d e r d r u k k e r s en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e keuze voor de o n d e r d r u k t e n " . Deze e v o l u t i e n a a r deze d o e l s t e l l i n g s t a a t n i e t op z i c h , z i j h e e f t v e r b i n d i n g e n met en i s een w e e r s l a g van het g r o e i e n d b e w u s t z i j n i n de v e r s c h i l l e n d e s e k t o r e n van de k u i t u u r ( o n d e r w i j s , worraingswerk, p o l i t i e k t o n e e l , . enz.). Het f e i t dat PROLOOG, a l s k u i t u u r i n s t e l l i n g g e s u b s i d i e e r d door de o v e r h e i d , z i j n a k t i v i t e i t e n wenst t e b e d r i j v e n i n d i e n s t van de o n t v o o g d i n g s s t r i j d van de o n d e r d r u k t e n - de werkende b e v o l k i n g - h e e f t e c h t e r r e a k t i e s opgeroepen b i j de meest r e a k t i o n a i r e l a g e n van d i e s u b s i d i ë r e n d e o v e r h e i d . Met name de gemeenteraad van E i n d h o v e n h e e f t z i c h s e d e r t d e cember 1 9 7 2 i n meerderheid met a l l e macht en denkbare middelen t o t aan vandaag ingespannen de s u b s i d i e aan PROLOOG op l o s s e schroeven te z e t t e n . G e z i e n de overweldigende a d h e s i e - i n het b i j z o n d e r v a n u i t het vormingswerk ( 7 5 ? - van de v o r m i n g s c e n t r a i n de r e g i o NoordB r a b a n t , Limburg en Z e e l a n d hebben i n het k o n f l i k t met één van de b e l a n g r i j k s t e s u b s i d i ë n t e n de kant van PROLOOG gekozen) v e r o n d e r s t e l l e n w i j het v e r l o o p van het k o n f l i k t a l s bekend en z u l l e n we ons h i e r beperken t o t enige opmerkingen over de m a a t s c h a p p e l i j k e p l a a t s van o v e r h e i d s s u b s i d i e , r e c e n t e ontv/ikk e l i n g e n en a s p e k t e n van het k o n f l i k t d i e m o g e l i j k e r w i j s een algemene b e t e k e n i s hebben voor de a n t i - k a p i t a l i s t i s c h e oppos i t i e i n het o n d e r w i j s - en vormingswerk. E e r s t v / i l l e n we het vaak ontmoete m i s v e r s t a n d weg werken dat PROLOOG met open ogen t e g e n de muur l i j k t t e w i l l e n l o p e n , door aan de ene kant t e k i e z e n voor de o n d e r d r u k t e n en met hen t e w i l l e n s t r i j d e n tegen de o n d e r d r u k k e r s , en aan de andere k a n t s u b s i d i e t e w i l l e n ontvangen van d i e o n d e r d r u k k e r s (want dat z o ' n gemeenteraad en a l l e andere a l of n i e t gekozen o v e r h e i d s o r g a n e n de w e r k e l i j k e b e l a n g e n van de k i e z e r s zouden A2
b e h a r t i g e n , daar g e l o v e n n i e t v e e l mensen meer i n - stemmen i s immers eens i n de v i e r j a a r het t o p j e van de i j s b e r g k o n t r o l e r e n ) . '.;ij beschouwen het v e r k r i j g e n van s u b s i d i e n i e t a l s een goedmoedige g u n s t , maar a l s een onvervreemdbaar r e c h t . De o v e r h e i d zou n i e t meer moeten z i j n dan een bemiddelende i n s t a n t i e , d i e de b e l a s t i n g g e l d e n - g r o t e n d e e l s b i j e e n g e b r a c h t door de a r b e i d en i n s p a n n i n g e n van de v;erkende b e v o l k i n g - v e r d e e l t . Het k l e i n e d e e l van de b e l a s t i n g g e l d e n dat a l s s u b s i d i e i n de k u l t u u r s e k t o r wordt g e s t o k e n , zou n i e t de m i s t i n moeten gaan van een e l i t e - k u i t u u r voor een k l e i n e m i n d e r h e i d , maar t e n d i e n s t e moeten s t a a n van de werkende mensen. Z i j , ons p u b l i e k z e l f , z o u den u i t e i n d e l i j k moeten b e p a l e n of de s u b s i d i e aan PROLOOG g e k o n t i n u e e r d moet worden. De s t r i j d v a a r d i g e a d h e s i e van ons p u b l i e k i n t e r p r e t e r e n v / i j dan ook a l s z o d a n i g . De r e a k t i e van de CCP (tegenwoordig heet d i e C . D . A . ) i s van het b e g i n a f aan een r e p r e s s i e v e u i t d r u k k i n g geweest van de h e e r s e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e k r a c h t e n en betekende s t e e d s een d i r e k t e b e d r e i g i n g voor het v o o r t b e s t a a n van PROLOOG en dus voor het v o e r e n van een open m a a t s c h a p p e l i j k e d i s k u s s i e met het p u b l i e k . Z o a l s m e e s t a l b i j d e r g e l i j k e k o n f r o n t a t i e s , hebben de k o n f e s s i o n e l e p o l i t i c i z i c h l a n g geprobeerd voor t e doen a l s v a d e r l i j k bezorgde r e g e n t e n d i e s l e c h t s - z i j het met enige aandrang - een " k l e i n e k o e r s v / i j z i g i n g " van PROLOOG v e r l a n g d e n en a l t i j d b e r e i d waren t o t oen open g e s p r e k . V e l e n keken n a t u u r l i j k door deze s l e c h t e vermomming h e e n , v o o r a l omdat de voor PROLOOG gebezigde s t e r e o t y p e n a l s " e x t r e m i s t i s c h e en m a r x i s t i s c h e demagogen" en " o n d e m o k r a t i s c h e d o k t r i n a i r e n " w e i n i g t w i j f e l l i e t e n b e s t a a n over de hoek w a a r u i t deze k r i t i e k komt. Maar i n de b e g r o t i n g s d e b a t t e n van december 1 9 7 3 kwamen de k a a r t e n zo m o g e l i j k nog d u i d e l i j k e r t e l i g g e n . Z o a l s we n a m e l i j k ook a l kunnen weten, gooien b e s t u u r d e r s van de h e e r s e n d e orde a l l e maskers a f a l s het hen " t e g e n z i t " en ontpoppen z i j z i c h a l s n i e t s ontziende p o l i t i e k e tegenstanders. Dan p r o b e r e n z i j , tegen a l l e a f s p r a k e n i n , de toegezegde s u b s i d i e voor het s e i z o e n 1 9 7 ^ - 1 9 7 5 a l s n o g t e r d i s k u s s i e te s t e l l e n en i n te trekken. De r e a k t i e s van de E i n d h o v e n s e p o l i t i c i drukken e e n z e l f d e maats c h a p p e l i j k e onderdrukkingsmechanisme u i t a l s we kennen u i t k o n f l i k t e n b i n n e n de o n d e r w i j s en v o r m i n g s s e k t o r t u s s e n w e r k e r s aan de b a s i s en de b e s t u u r d e r s en v e r t e g e n w o o r d i g e r s van hot b e d r i j f s l e v e n . ( B i j v . de S e t o s c h o o l te Amsterdam, de P e d a g o g i s c h e Akaderaie t e B e v e r w i j k , de v o r m i n g s c e n t r a te Den Haag, E d e , D o r d r e c h t , en V e l s e n . D e problemen van onze k o l l e g a ' s van GL2 of d i e van de V . V . D . n . , d o s o l d a t e n v a k b o n d , z i j n i d e n t i e k aan de o n z e . ) Een r e p r e s s i e v e r e a k t i e d i e z i c h u i t i n het v e r w i j d e r e n van l e e r l i n g e n en k u r s i s t e n , het o n t s l a a n van o n d e r w i j s en v o r m i n g s w e r k e r s , het o p h e f f e n van de b e t r e f f e n d e i n s t i t u t e n . En t e r v e r g e l i j k i n g b i n n e n de ekonomische b a s i s van onze m a a t s c h a p p i j i n b i j v . : h e t s y s t e m a t i s c h belemmeren van vakbondswerk i n de b e d r i j v e n , het b r e k e n van s t a k i n g e n door een ' o n a f h a n k e l i j k e ' ' r e c h t e r , het p e r f e k t i o n c r c n van een a n t i - s t a k i n g s w e t g e v i n g . Toen dc a a n v a l van de c o n s e r v a t i e v e n van Eindhoven a f g e s l a g e n was, doordat de r e c h t e r het o n b e h o o r l i j k b e s t u u r van de E i n d hovense gemeenteraad v e r o o r d e e l d e , hebben hun g r o t e b r o e r s i n de p r o v i n c i a l e s t a t e n geprobeerd om het akute e i n d e van PROLOOG
A3
t e bewerken. Geen s u b s i d i e meer van de S t a t e n betekende dat e r na het s e i z o e n ' 7 ^ - ' 7 5 nog maar één s u b s i d i ë n t over i s , n . 1 . het R i j k , d i e voor de t o t a l e k o s t e n op zou moeten d r a a i e n . D o o r a k t i e v o o r s t e l l i n g e n g e o r g a n i s e e r d door 19 s t e u n k o m i t e e s i n 1 9 v e r s c h i l l e n d e " p l a a t s e n en r e g i o ' s i n ons l a n d , d i e m a s s a a l b e z o c h t werden; door een d e m o n s t r a t i e van 5 5 0 0 man i n U t r e c h t en a a n s l u i t e n d daarop een m a n i f e s t a t i e waar 2 0 groepen u i t b i n n e n en b u i t e n l a n d meer a l s 6 uur l a n g hebben l a t e n z i e n hoe s t e r k en hoe r i j k de " s t r i j d k u l t u u r " i s waar PROLOOG d e e l van u i t maakt, h e e f t ons p u b l i e k m i n i s t e r van Doorn d u i d e l i j k gemaakt hoe s t e r k en hoe s t e r k gemotiveerd de b e h o e f t e aan PROLOOG i s . Of de m i n i s t e r het behoud van PROLOOG door de kamer k r i j g t , waar t e n s l o t t e de c o n f e s s i o n e l e p o l i t i c i , d i e i n Brabant de l a k e n s u i t d e l e n , nog een a a r d i g e v i o o l m e e s p o l e n , v a l t nog t e b e z i e n , wanneer w i j dit schrijven. Een v o o r p r o e f j e van wat ons nog t e wachten s t a a t i s de v u i l s u i t e r i j over PROLOOG d i e k a m e r l i d P h i a van V e e n e n d a a l van D S ' 7 0 i n de T e l e g r a a f h e e f t g e l e v e r d . V i a de r e c h t e r h e e f t PROLOOG met s u c c e s geprobeerd deze h e t z e i n t e dammen. Maar het i s d u i d e l i j k , dat de c o n s e r v a t i e v e n geen middel t e v e r gaat om PROLOOG de grond i n te b o r e n . G e z i e n de s t e u n van het p u b l i e k i n het v e r l e d e n , zouden ze daar wel eens n i e t i n kunnen s l a g e n . 10 j a n u a r i 1 9 7 5 .
politieke voorlopi-
woordixig;
Het i s voor ons van PROLOOG van groot b e l a n g om i n onze k o n t a k t e n met de v o r m i n g s w e r k e r s t e komen t o t een u i t w i s s e l i n g van e r v a r i n g e n en i n z i c h t e n . D i s k u s s i e d a a r o v e r z a l ons ( n a a s t u i t e r a a r d de e r v a r i n g e n van en met de werkende j o n g e r e n z e l f ) i n s t a a t s t e l l e n om ons werk v o o r t d u r e n d te v e r b e t e r e n en aan b r u i k b a a r h e i d t e doen w i n n e n . Daarom t e r o r i ë n t a t i e i n het k o r t en h e e l g l o b a a l i e t s over onze u i t g a n g s p u n t e n en onze ( v o o r l o p i ge) standpunten t . a . v . (politieke) vorming. Het z a l wel voor niemand een g e heim meer z i j n dat PROLOOG v e r t r e k t v a n u i t een a n t i - k a p i t a l i s t i e s standpunt en z i j n werk i n d i e n s t w i l s t e l l e n van de s t r i j d voor een s o c i a l i s t i e s e m a a t s c h a p p i j . (Een maatschappij waarin, simpel gezegd, de p r o d u k t i e m i d d e l e n a l s grond, g r o n d s t o f f e n en machines aan de hand van e l k a a r bekonkurrerende (groepen) p a r t i k u l i e r e n z u l l e n z i j n o n t r u k t . Een m a a t s c h a p p i j w a a r i n een d e m o k r a t i e s b e h e e r d e , p l a n m a t i g e p r o d u k t i e de b a s i s s c h e p t voor de v / e r k e l i j k e o n t p l o o i i n g van do m o g e l i j k h e d e n van a l l e mensen.) I n deze k l a s s e s t r i j d s p e e l t vorming een bepaalde r o l . Zov;el de vorming d i e door het verhogen van i n z i c h t i n de k l a s s e t e g e n s t e l l i n g e n de k l a s s e s t r i j d w i l ondersteunen, a l s w e l ( a l l e o v e r i g e ) vorming d i e b e wust of onbewust op het t e g e n d e e l u i t i s door het k l a s s e k a r a k t e r van onze k a p i t a l i s t i e s e m a a t s c h a p p i j t e ontkennen, t e v e r d o e z e l e n of t e n e g e r e n . Zo bekeken i s a l l e vorming natuurlijk in feite politiek. Maar a l s w i j onze v o o r s t a n d e r s v e r k l a r e n van p o l i t i e k e vorming b e d o e l e n we d i e vorming d i e t e n e e r s t e i n z i c h t g e e f t i n het k l a s s e k a r a k t e r van ónze m a a t s c h a p p i j en i n de h i s t o r i e van de k a p i t a l i s t i e s e produkt i e w i j z e , en t e n tweede: k o n k r e t e verzets-veranderingsperspekticven a a n g e e f t , g e p l a a t s t i n de k o n t e k s t van de g e s c h i e d e n i s en de o n t w i k k e l i n g van de g e o r g a n i s e e r d e a r b e i dersbeweging. Dat b e t e k e n t
d u s , dat we wensen t e BI
argumenteren tegen a l d i e o p v a t t i n g e n over vorming d i e deze i n houd n i e t d e k k e n . A l l e r e e r s t hebben we dan k r i t i e k op d i é o p v a t t i n g e n d i e het v o r mingswerk een n a d r u k k e l i j k " v r i j b l i j v e n d e " t a a k t o e k e n n e n , l'/erkende j o n g e r e n bezighouden door middel van s p o r t en s p e l , k l e i e n , p i t r i e t e n , tekenen en makraméén, ga zo ( i n d e r d a a d ) maar door, zonder één e n k e l e b i n d i n g met de m a a t s c h a p p i j b u i t e n het vormings i n s t i t u u t . N a t u u r l i j k hebben werkende j o n g e r e n r e c h t op o n t s p a n n i n g , maar dragen déze a k t i v i t e i t e n nu w é r k e l i j k b i j aan enige v e r b e t e r i n g van hun l e e f - en w e r k s i t u a t i e ( d . w . z . de l e e f - en w e r k s i t u a t i e van ^ l l e werkende j o n g e r e n ) ? Een andere u i t i n g van de " v r i j b l i j v e n d e o p s t e l l i n g ' i s het v e r s c h a f f e n van " n e u t r a l e i n f o r m a t i e " en het a a n l e r e n van " n e u t r a l e v a a r d i g h e d e n . Een v o o r b e e l d van d i e " n e u t r a l e " i n f o r m a t i e v e r s c h a f f i n g i s een b e r o e p e n o r i ë n t a t i e p r o j e k t w a a r i n u i t s l u i t e n d gepoogd wordt een o v e r z i c h t van ( v e e l en vaak o n b e r e i k b a r e ) beroepen t e g e v e n . Eén en ander s m a k e l i j k opgediend v i a de k w i s : ' w e l k e werknemer g e b r u i k t een t r o f f e l " , of h e t z o e k s p e l : "v/elk beroep z i t v e r s c h o l e n i n de woorden s e r a e t l a a r , d e n s t e r b e j h e l p a a r , r i j f s b e d nomeco, e n z . e n z . " Wij w i l l e n n a t u u r l i j k n i e t beweren dat op een vormingscentrum n o o i t g e v o e t b a l d of getekend zou mogen v/orden, daar gaat het n i e t om; een a a n t a l van deze a k t i v i t e i t e n a l s middel g e h a n t e e r d i s h e e l b r u i k b a a r ! ( h e t gaat er maar om wat j e t e k e n t en i n welk verband d i e t e k e n i n g e n worden gemaakt en g e b r u i k t 1) En het geven van i n f o r m a t i e over r e c h t e n , C A . O . , wat te doen b i j o n t s l a g e . d . z i j n z e l f s n o o d z a k e l i j k e e l e m e n t e n . Ook dat i s het probleem n i e t . Onze k r i t i e k o n t s t a a t wanneer deze elementen a l s d o e l o p z i c h z e l f worden g e z i e n . Ze zouden bewust gehanteerdQ:.4aid,^..-.: d e l e n moeten z i j n . Middelen i n een p r o c e s waaorin werkende j o n g e r e n i n z i c h t k r i j g e n i n hun k l a s s e p o s i t i e en i n de e m a n c i p a t i e m o g e l i j k h e d e n van hun (en onze) k l a s s e . Dat z i e n w i j a l s de t a a k van h e t vormingswerk. Want a l l e e n op het i n d i v i d u e l e v l a k o n d e r l e g d e en t o e g e r u s t e werkende j o n g e r e n v e r g r o t e n hooguit de : s t r u g g l e f o r l i f e b i n n e n de werkende k l a s s e zonder voor d i e k l a s s e a l s k l a s s e i e t s t e b e t e k e n e n . Het i s de i l l u s i e van de g e l i j k e k a n s e n voor i e d e r e e n . I l l u s i e omdat de k a p i t a l i s t i e s e maats c h a p p i j s t r u k t u u r g e b a s e e r d i s op een bouwsel van o n g e l i j k e p l a a t s e n d i e k o s t e wat k o s t i n g e v u l d móeten worden. Ook t e n a a n z i e n van een andere h o o f d s t r o m i n g i n het vormingswerk w i l l e n w i j onze bezv/aren f o r m u l e r e n . Een s t r o m i n g d i e e r k e n t dat e r h e e l wat mis i s i n onze m a a t s c h a p p i j . Een s t r o m i n g d i e aan h e t vormingswerk eeri t a a k t o e k e n t i n de m a a t s c h a p p i j v e r a n d e r i n g . Een s t r o m i n g d i e n i e t n e u t r a a l en v r i j b l i j v e n d w i l z i j n . Maar d i e meent dat een v e r a n d e r d e m a a t s c h a p p i j de optelsom z a l z i j n van v e r a n d e r d e i n d i v i d u e n . En d i e daarom w i l v/erken aan e c a andere i n s t e l l i n g van het i n d i v i d u , aan m e n t a l i t e i t s v e r a n d e r i n g . Aan het o p e n s t a a n voor e l k a a r , het k i j k e n , het l u i s t e r e n , zo n i e t h e t v o e l e n : "we z i j n a l l e m a a l mensen en i n de derde w e r e l d s t e r v e n ze van honger en gooi geen p r o p j e s op s t r a a t want het m i l j e u r a a k t met de dag meer v e r z i e k t " . I n t e r a k t i e , s e n s i t i v i t y , >:roepsdynamika b i j dc v l e e t . Maar mensen d i e l i e f z i j n voor e l k a a r , d i e r e s p e k t hebben voor é l k e mening en g e l d s t o r t e n op de h o n g e r l i j e r s i n I n d i a en d i e hun o n v e r t e e r b a a r p l a s t i k z a k j e metéén op dc v u i l n i s b e l t t e r e c h t l a t e n komen i n p l a a t s van e e r s t op s t r a a t ; dat a l l e s b e t e k e n t nog geen m a a t s c h a p p i j v e r a n d e r i n g . Deze s t r o m i n g gaat v o o r b i j aan de o o r z a a k , aan h e t waarom van de g e s i g n a l e e r d e m i s s t a n d e n . Het waarom dat een h i s t o r i e s o n t s t a a n B2
en een h i s t o r i e s e g r o e i k e n t en dat daarom n i e t door i n d i v i d u e n kan worden s t o p g e z e t en g e k e e r d , maar a l l e e n door k o l l e k t i e f h a n d e l e n van een massa d i e o b j e k t i e f i n d e z e l f d e omstandigheden v e r k e e r t . \7ant het "waarom" i s g e b a s e e r d op b e l a n g e n t e g e n s t e l l i n g e n . E n d5.t d u i d e l i j k t e maken i s de t a a k van het vormingswerk, v o l gens o n s . Maar ook h i e r g e l d t v/at we z e i d e n b i j de " v r i j b l i j v e n d e " tendens i n h e t vormingswerk: Het gaat e r n i e t om deze o p v a t t i n g over v o r mingsv/erk van t a f e l t e vegen i n a l z i j n f a c e t t e n ^ I n het kader van p o l i t i e k e vorming z o a l s w i j d i e v o o r s t a a n z i j n bepaalde e l e menten z e k e r b r u i k b a a r en van sommige andere eleinenten moeten we zeggen dat nog niemand ze v a n u i t de p o l i t i e k e vorming onderzocht h e e f t op hun e v e n t u e l e b r u i k b a a r h e i d . T e r u g naar de o p v a t t i n g over p o l i t i e k e vc-^ming d i e w i j onderschrijven: I n z i c h t geven i n het k l a s s e k a r a k t e r van de m a a t s c h a p p i j en de h i s t o r i e van de k a p i t a l i s t i e s e p i - o d u k t i e w i j z e , èn k o n k r e t e p e r s p e k t i c v e n aangeven, g e p l a a t s t i n de k o n t e k s t van de g e s c h i e d e n i s en do. o n t w i k k e l i n g van de g e o r g a n i s e e r d e a r b e i d e r s b e w e g i n g . (Dez e l f d e o p v a t t i n g l a a t z i c h u i t e r a a r d ook i n i e t s andere bewoordingen o m s c h r i j v e n . ) Onder degenen d i e deze mening o n d e r s c h r i j v e n t r e f f e n we tv;ee t e g e n o v e r g e s t e l d e houdingen a a n , waar tegenover v/e ons standpunt kenbaar w i l l e n maken: Sommigen menen dat het vormingsv/erk (en a l l e r l e i ander k u l t u r e e l werk) fundamentele m a a t s c h a p p e l i j k e v e r a n d e r i n g e n zou kunnen b e w e r k s t e l l i n g e n , dat het vormingswerk een " u i t v a l s p o o r t voor de r e v o l u t i e ' ' zou kunnen z i j n . De t e g e n o v e r g e s t e l d e mening zegt dat k l a s s e b e ^ v u s t z i j n z i c h a l l e e n maar o n t w i k k e l t i n de d i r e k t e s t r i j d en dat het p o l i t i e k vormings werk daarom n u t t e l o o s i s . Sommige v o r m i n g s w e r k e r s t r e k k e n h i e r u i t de k o n k l u s i e t e moeten kappen met hun beroep en de f a b r i e k i n t e gaan "omdat het a l l e e n daar g e b e u r t " . Naar onze o v e r t u i g i n g v e r g i s s e n beide o p i n i e s z i c h : De e e r s t e mening gaat v o o r b i j aan het f e i t dat de fundamentele t e g e n s t e l l i n g nog a l t i j d h i e r i n l i g t dat een k l e i n e minderheid van de b e v o l k i n g dooi- het b e z i t van de 'produktiemiddelen de b e s l i s s i n g s m a c h t h e e f t over het b e s t a a n van de meerderheid van de mensen. De s t r i j d z a l i n deze s e k t o r b e s l i s t moeten worden. En dat i s een gebied waarop het vormingswerk maar ::,oer i n d i r e k t greep op kan hebben. Een v e r a i i d e r d vormiiigswerk g e e f t nog g e : n veranderde m a a t s c h a p p i j . De tweede o p v a t t i n g ontkent de ( m i s s c h i e n m a r g i n a l e ) m o g e l i j k heden en i s b e r e i d het vormingsv/erk met z i j n b e i ' n v l o e d i n g s f u n k t i e o v e r t e l a t e n aan de p o l i t i e k e t e g e n s t a n d e r . De h e l d e n r o l kan ook v o l g e n s óns het vormingswerk n i e t s p e l e n . Maar wel een b i j r o l . En ook deze r o l i s een onmisbare i n het totaal: - d e k w a l i f i k a t i e s d i e het vormingswerk a a n b r e n g t , kunnen ook t o n d i e n s t e van de s t r i j d van de a r b e i d e r s k l a s s e g e b r u i k t worden. - w r i j v i n g e n i n w o o n / l e e f / w e r k s i t u a t i e van de deelnemers kunnen a l s a a n g r i j p i n g s p u n t d i e n e n om hun k l a s s e p o s i t i e d u i d e l i j k te maken. Hot vormingswerk kan n o o i t de t a a k overnemen van de g e o r g a n i s e e r de a r b e i d e r s b e w e g i n g , maar het kan en moet v/el h a a r bondgenoot v/orden. Door t e w i j z e n n a a r en voor t e b e r e i d e n óp deelnam.e aan d i e g e o r g a n i s e e r d e a r b e i d e r s b e w e g i n g : de vakbeweging, met a l l e b u r o k r a t i s e r i n g s p r o b l e m a t i e k van d i e n e n / o f de p o l i t i e k e o r g a n i B3
s a t i e , \ v a t op d i t o g e n b l i k i n de v a a g h e i d van de Nederlandse s i t u a t i e m . b . t . p o l i t i e k e o r g a n i s a t i e s ook geen eenvoudige opgave i s . Hoe moet do h i e r v ó ó r g e s c h e t s t e o p v a t t i n g over p o l i t i e k e vorming z i j n u i t w e r k i n g k r i j g e n ? Ook w i j hebben d a a r geen blauwdruk v o o r . V a n u i t het v a l l e n en o p s t a a n i n ons werk i n t i e n j a a r t i j d , v/aarvan een groot d e e l b i n n e n het vormingswerk voor werkende j o n g e r e n durven we w é l t e zeggen dat er v e e l aanknopingspunten te v i n d e n z i j n i n de t e o r i e ë n over e k s e m p l a r i e s l e r e n van Oskar Negt en Holga Deppe. O p v a t t i n g e n d i e i n t u s s e n wel onder de neus van e l k e vormingswerker i n Nederland z u l l e n z i j n g e w e e s t . I n k l u s i e f de k r i t i e k óp of de r e l a t i v e r i n g van hun g e s c h r i f t e n : men moet de f a s e n t e o r i e n i e t z i e n a l s i e t s dat van week t o t week kan v;orden g e p l a n d , we moeten ons r e a l i s e r e n dat b i j v . Helga Deppe h a a r werk h e e f t v e r r i c h t met i n de W e s t - D u i t s e vakbond g e o r g a n i s e e r d e jonge r e n , d . w . z . i n eun t o t a a l andere s i t u a t i e dan w a a r i n het vormings werk voor werkende j o n g e r e n i n Nederland z i c h b e v i n d t , e n z . N i e t temin denken v;ij dat op z i j n minst d r i e e s s e n t i ë l e elementen u i t het e k s e m p l a r i e s l e r e n voor de Nederlandse s i t u a t i e van groot b e lang z i j n , t.w. 1 . U i t g a a n van de s p e c i f i e k e s i t u a t i e van de groep; 2 . Het p l a a t s e n van de problemen van de groep i n een h i s t o r i e s e , maatschappelijke kontekst; 3 . Het b i e d e n van het p e r s p e k t i e f van o r g a n i s a t i e . V o o r l o p i g b i e d e n de g e s c h r i f t e n van Negt en Deppe meer ( b e l a n g wekkende) t e o r i e dan d i r e k t b r u i k b a r e methodieken voor de g i g a n t i e s e problemen waar de v o r m i n g s w e r k e r s d a g e l i j k s voor s t a a n . Deze methodieken z u l l e n door de v o r m i n g s w e r k e r s z é l f i n de dagerl i j k s e p r a k t i j k nog o n t w i k k e l d moeten worden. I n d i t p r o c e s d e n ken w i j a l s PROLOOG een r o l t e kunnen s p e l e n : door onze v o o r s t e l l i n g e n t e n g e b r u i k e aan te b i e d e n , door e n k e l e methodiese s u g g e s t i e s i n onze b r o s j u r e en ook door " k o e r i e r " t e z i j n t u s s e n de verschillende vormingsinstituten. Een b i j d r a g e dus aan de b i j d r a g e van het vormingswerk aan de s t r i j d van dc g e o r g a n i s e e r d e a r b e i d e r s b e w e g i n g . N i e t méér, n i e t mfnder.
Bk
I
3
slappe tijden, sterke wijs
I n ons t o n e e l s t u k hebben w i j het personage R i a g e b r u i k t om de k e n merken van de 15 j a r i g e werkende j o n g e r e n t e bundelen en weer t e geven. R i a i s 15 j a a r . Ze i s net van s c h o o l a f . Ze b a a l t v r e s e l i j k van s c h o o l en h e e f t h i e r de volgende v e r k l a r i n g e n v o o r : " J e moest a l t i j d doen wat z i j ( l e r a r e n , l e r a r e s s e n ) zegden. Z i j hadden a l t i j d g e l i j k . We k r e g e n v r e s e l i j k stomme l e s j e s . De b e s t e n werden v o o r g e t r o k k e n , wie n i e t kon v o l g e n l i e t e n ze gewoon z i t t e n . H i e r d o o r ga j e a l gauw l o l t r a p p e n i n do k l a s . Dan k r i j g j e s t r a f . N a t u u r l i j k maak j e d i e s t r a f n i e t , dan k r i j g j e nog meer s t r a f . Op de duur z i e j e het h e l e m a a l n i e t meer z i t t e n " . R i a i s b l i j dat ze van s c h o o l a f i s . Ze w i l werken: " A l s j e werkt ben j e geen k i n d meer, dan breng je geld i n . " Maar s n e l b l i j k t dat dat werk v i n d e n n i e t van een l e i e n d a k j e l o o p t . Ze s o l l i c i t e e r t meerdere k e r e n maar s t e e d s l u i d t het a n t woord: " 1 5 j a a r , geen d i p l o m a ' s , 2 dagen v o r m i n g s p l i c h t ; Dat m i n i mumjeugdloon i s v e r r e k t e hoog! Nee". Door deze e r v a r i n g e n wordt door de werkende jongere a l s n e l de s c h u l d aan het v o r m i n g s i n s t i t u u t gegeven. A l s R i a e i n d e l i j k werk k r i j g t ( s u p e r m a r k t ) l a a t ze z i c h b i j de s o l l i c i t a t i e mooi i n p a k k e n . Ze kent h a a r r e c h t e n n i e t (waar had ze d i e ook moeten l e r e n ? ) . T o c h i s ze b l i j dat ze werk h o e f t en droomt van s p a r e n 'en trouwen. Deze s i t u a t i e b e p a l i n g was ons g l o baal vertrekpunt. We weten u i t de ervairingen van de v o r i g e j a r e n dat we n i e t moeten p r o b e r e n voor deze groep a l l e s i n eens d u i d e l i j k en h e l d e r op een r i j t j e t e z e t t e n . We hebben g e l e e r d dat het m o e i l i j k i s meteen over hun w e r k s i t u a t i e t e beginnen omdat ze z e l f nog zo w e i n i g p r a k t i j k e r v a r i n g e n hebben. Toch hebben we o n s z e l f een a a n t a l opdrachten g e s t e l d : We v i n d e n het n o o d z a k e l i j k dat we Cl
het i d e e , da.t het hun ( i n d i v i d u e l e ) s c h u l d i s dat ze van s c h o o l a f z i j n , doorbreken. De r e d e n en d i e z i j h i e r v o o r aangeven z i j n z e e r d i v e r s , maar g l o b a a l komt hot h i e r o p n e e r : "Wij z i j n t e s t o m " . Wij w i l l e n l a t e n z i e n dat dat n i e t zo i s , dat het n i e t hun s c h u l d i s , dat ze n i e t de e n i g e z i j n d i e n i e t v e r d e r l e r e n . Maar dat hun s i t u a t i e maats c h a p p e l i j k b e p a a l d i s . Dat de f u n k t i e van de s c h o o l h i e r v e e l mee t e maken h e e f t . (We komen h i e r l a t e r i n deze t e k s t nog op terug.) Het tweede punt dat we a b s o l u u t d u i d e l i j k w i l l e n maken i s dat ze op hun werk n i e t r e c h t e l o o s z i j n . D i t kunnen we n a t u u r l i j k pas u i t l e g g e n nadat we v e r t e l d hebben wat het werk p r e c i e s i s . Wie e r van p r o f i t e e r t en wie er de k r u i m e l t j e s mag o p p i k k e n . P a s a l s d i t d u i d e l i j k i s kunnen we v e r t e l l e n dat daar b e s t wat aan t e doen i s . Dat j e a l s a r b e i d e r r e c h t e n h e b t ; waar j e d i e r e c h t e n kan l e r e n , en dat j e op d i e r e c h t e n moet s t a a n . Aan do andere kant v e r t e l l e n we dat j e samen met j e k o l l e g a ' s op h e t werk, met de vakbonden, de j o n g e r e n o r g a n i s a t i e s een hoop kan v e r a n d e r e n en nieuwe r e c h t e n kan b e v e c h t e n . L a t e n we nu de v e r s c h i l l e n d e t h e m a ' s d i e we g e b r u i k e n a l s a a n g r i j p i n g s p u n t e n eens s t u k voor s t u k b e k i j k e n . De t h e m a ' s z i j n n a a r a a n l e i d i n g van lange d i s k u s s i e s o n d e r l i n g en v o o r a l na v e l e g e s p r e k k e n met de werkende j o n g e r e n en met vormingsv/erkers g e k o z e n . ' 1.De vrouvj - het g e z i n . I n het s t u k z e l f behandelen we d i t thema n i e t u i t v o e r i g , a l l e e n een a a n t a l a s p e k t e n worden g e b r u i k t . Ook i n de d i s k u s s i e s met werkende j o n g e r e n l i g t h i e r n i e t de nadruk op. Toch v i n d e n we het b e l a n g r i j k even onze m o t i v a t i e voor het thema weer t e g e v e n . Het kan h a n d i g z i j n voor i n s t i t u t e n d i e over d i t onderwerp nog wat verder w i l l e n gaan. We hebben het thema e i g e n l i j k gekozen omdat een overgroot d e e l van de 15 j a r i g e n u i t m e i s j e s b e s t a a t . Jongens worden meer g e s t i m u l e e r d om v e r d e r te l e r e n , om i n i e d e r g e v a l een beroep t e kennen, zodat ze l a t e r meer gaan v e r d i e n e n . " Z i j moeten t e n s l o t t e l a t e r het g e z i n onderhouden". Voor m e i s j e s g e l d t v e e l meer: " A c h , ze i s t o c h maar een m e i s j e , a l s ze l a t e r d ' r h u i s h o u d e n maar kan d o e n " . Met d i t i d e e gaan ze dan ook werken: "Een p a a r j a a r t j e s , dan t r o u w e n , k i n d e r e n k r i j g e n , u i t met h e t w e r k ! " . D i t wordt a l l e e n nog maar v e r s t e r k t door hun e r v a r i n g e n met het v/erk.De meeste b a a n t j e s d i e ze k r i j g e n z i j n nou n i e t zo l e u k . Maar a l s we z i e n dat ze de r o t s t e b a a n t j e s a a n v a a r d e n ( ' t i s t o c h maar voor een p a a r j a a r " ) en dat ze n i e t of n a u v / e l i j k s voor hun r e c h t e n a l s werkende j o n g e r e n opkomen, v i n d e n we het t o c h n o d i g h i e r even op i n t e g a a n . Het b e e l d dat ze z i c h v o o r s t e l l e n van een g e z i n hangt z e e r nauw samen met h e t konsumptiepatroon en het modebeeld wat hun (on o n s ) opgedrongen wordt v i a de damesbladen, raeisjesromans, e.d. Van "de man van j e dromen"in de beeldroman, naar het e i g e n h u i s j e met t u i n t j e , met moderne inbouwkeuken, v a a t w a s m a c h i n e , k l e u r e n TV, met l i e v e v e r s t a n d i g e , modieus g e k l e d e k i n d e r t j e s van do zeeppoederreklame en om n i e t t e v e r g e t e n "de man van j e dromen", d i e n a t u u r l i j k k a r r i é r e maakt, z i j n d i t dromen d i e met de p a p l e p e l ingegeven worden door a l l e m e d i a . Z e l f hebben we de r o l van het g e z i n en de r o l van de vrouw 02
b i n n e n dat g e z i n b e s t u d e e r d en we merkten a l z e e r s n e l dat deze zeer behoudsgczin i s . Waarom? I n de p e r i o d e vóór de opkomst van de moderne i n d u s t r i e was het g e z i n van de ambachtsman, van de boer of van de k l e i n h a n d e l a a r i n de s t a d dc o r g a n i s a t o r i s c h e b a s i s t o t v o o r t b r e n g i n g van goeder e n . De woning, het m a g a z i j n , de w e r k p l a a t s waren nog onder één d a k . Het p e r s o n e e l b e s t o n d voor het g r o o t s t e d e e l u i t g e z i n s l e d e n . Hot g e z i n produceerde voor e i g e n v e r b r u i k en voor verkoop op de m a r k t . De k i n d e r e n werden opgevoed i n r e l a t i e met de p r o d u k t i e . Het k a p i t a l i s m e b r a c h t een s c h e i d i n g teweeg t u s s e n woonen w e r k p l a a t s , doordat hot de a r b e i d e r s s t e e d s meer s c h e i d d e van de p r o d u l c t i e m i d d e l e n . D i t had voor g e v o l g dat het g e z i n n i e t meer i n z i j n e i g e n b e h o e f t e n kon v o o r z i e n en t o t a a l a f h a n k e l i j k werd van het l o o n van de v a d e r . D u s ook van de m o g e l i j k h e d e n of onmogelijkheden d i e de vader h e e f t om z i j n a r b e i d s k r a c h t t e v e r k o p e n . De r o l van do moeder, d i e de t a a k h o e f t het g e z i n t e l a t e n d r a a i en zodat de k i n d e r e r i opgevoed worden en de vader i e d e r e dag opnieuv/ gevoed en v e r z o r g d n a a r het werk k a n , komt h i e r s t e r k naar v o o r . Immers: wat z a l de e e r s t e r e a k t i e z i j n van de huisvrouw d i e week na weck do t o u w t j e s aaneen moet z i e n te knopen a l s h a a r man staakt? Z i j z i e t meteen g e v a a r voor de v e i l i g h e i d en de r e g e l m a a t van het g e z i n . Z i j r e a g e e r t dan ook m.et: "Geen s t r i j d , geen p o l i t i e k ! " . Wij w i l l e n z e k e r n i e t v e r t e l l e n dat de werkende j o n g e r e n dan maar geen toekomstplannen moeten maken, v / i j w i l l e n ook n i e t v e r t e l l e n dat ze n i e t zouden moeten trouwen. We zeggen ook n i e t dat T V ' s , k o e l k a s t e n en d e r g e l i j k e dingen v e r d e r f e l i j k z i j n , i n t e g e n deel. Wij w i l l e n p r o b e r e n dc r e a l i t e i t t e s c h e t s e n . Een r e a l i t e i t d i e b e h e e r s t wordt door de s t r i j d t u s s e n de k l a s s e n . Het i s n a m e l i j k z e l f b e d r o g te denken dat a l s e r maar n i e t g e s t r e den wordt a l l e s goed b l i j f t . We hebben dat g e z i e n i n de g e s c h i e d e n i s van de a r b e i d e r s s t r i j d . We z i e n het nu met het g r o e i e n d a a n t a l w e r k l o z e n . We z i e n dat door s t r i j d de a r b e i d e r s een macht kunnen l a t e n z i e n t e n o p z i c h t e van de k a p i t a l i s t e n . E n om d i e s t r i j d t e kunnen v o e r e n h e e f t de a r b e i d e r ook de s o l i d a r i t e i t van z i j n vrouw, van de a r b e i d e r s v r o u w e n n o d i g . D i t l a a t s t e i s voor ons het b e l a n g r i j k s t e wat w i j t e n a a n z i e n van d i t thema n a a r voor w i l l e n b r e n g e n . 2.De s c h o o l . D i t thema i s w e l het b e l a n g r i j k s t e a a n g r i j p i n g s p u n t i n ons p r o gramma,Het i s n i e t m o e i l i j k met de werkende j o n g e r e n over do s c h o o l t e p r a t e n , dat b l e e k ook u i t de g e s p r e k k e n d i e we gevoerd hebben,Het i s een e r v a r i n g d i e a c h t e r hen l i g t , a l h o e w e l ze het v o r m i n g s i n s t i t u u t i n e e r s t e i n s t a n t i e a l s een s c h o o l z i e n . De h u i s h o u d s c h o l e n cn LTSen waar de raeesten van hen vandaan komen z i j n nu nog s t e e d s de meest a u t o r i t a i r e s c h o o l t y p e s . Het i s dan ook n i e t v e r w o n d e r l i j k dat j e a l s e e r s t e r e a k t i e van b i j n a a l l e V/erkende j o n g e r e n k r i j g t : " S t r e n g dat het er was, j e mocht e r n i k s . D e l e r a r e n hadden a l t i j d g e l i j k " . O o k de v e r h a l e n over de s t r a f f e n d i e ze k r e g e n z i j n v e r b i j s t e r e n d : de gang s c h r o b b e n , het k e r k p o r t a a l een b e u r t geven, o p g e s l o t e n worden en n i e t t e v e r g e t e n de meest gangbare s t r a f f e n z o a l s b l a d z i j d e n v o l pennen, h u i s werken t o t i n het o n e i n d i g e overmaken, e n z . D i t a u t o r i t a i r e 03
s c h o o l s y s t e e m l e i d t er n a t u u r l i j k toe dat de l e e r l i n g e n wraak gaan k o e s t e r e n en d i t ook i n p r a k t i j k omzetten. D i t h e e f t t o t g e v o l g dat l e r a r e n of l e r a r e s s e n d i e het wel goed menen, d i e t r a c h t e n b i n n e n het kader van h e t l e s s e n r o o s t e r nog i e t s i n te brengen wat voor de l e e r l i n g e n i n t e r e s s a n t zou kunnen z i j n , t o t a a l geen kans k r i j g e n . De v e r h a l e n d i e we h i e r o v e r t e horen k r e g e n z i j n z e e r v e r g a a n d : op de LTSon komt het r e g e l m a t i g t o t v e c h t p a r t i j e n t u s s e n l e r a r e n en l e e r l i n g e n ; een l e r a r e s d i e een z e n u w i n z i n k i n g k r i j g t i s geen u i t z o n d e r i n g . Deze t o e s t a n d op s c h o l e n l e i d t e r t o e dat de werkende j o n g e r e n het i n de e e r s t e maanden op het vormingscentrum m o e i l i j k hebben z i c h aan t e p a s s e n aan de r e l a t i e v e v r i j h e i d d i e ze daar k r i j g e n . I e d e r e e n kent deze s i t u a t i e , we gaan er dan ook n i e t v e r d e r op in. •A'at v/e geprobeerd hebben naar a a n l e i d i n g van de s c h o o l i s aan t e geven dat er r e d e n z i j n v/aarora d i e s c h o o l i s z o a l s ze i s . De h u i s h o u d s c h o o l i s v r i j m a k k e l i j k te d o o r z i e n . Waarvoor a n d e r s zou ze er z i j n dan om m e i s j e s een opvoeding te geven voor hun l a t e r e toekomst ( h u i s v r o u w ) . U i t de l e e r b o e k j e s s p r i n g e n dan ook een a a n t a l zaken -naar v o o r : i n de k o o k l e s v/ordt v o o r n a m e l i j k z u i n i g h e i d aangekweekt. L e r e n s c h r o b b e n , boenen en zemen neemt ook een b e l a n g r i j k e p l a a t s i n . Dat j e j e moet kunnen a a n p a s s e n i s i n deze o p l e i d i n g b l i j k b a a r z e e r b e l a n g r i j k , e v e n z o , d a t j e moet l e r e n dingen te doen d i e j e n i e t l e u k v i n d t , (na de k o o k l e s moet het e t e n opgegeten worden ook a l i s het m i s l u k t ) . De t o t a l e o p l e i d i n g van het h u i s h o u d s c h o o l m e i s j e i s er op g e r i c h t h a a r l a t e r e r o l te kunnen v e r v u l l e n z o a l s deze m a a t s c h a p p i j dat e i s t . De t u s s e n p e r i o d e wordt dan opgevuld met werken.Ongeschoold werk voor de l a a g s t e l o n e n . Wat de LTS b e t r e f t , door een v e r b i n d i n g t e maken t u s s e n wat de L T S e r s op s c h o o l l e r e n en wat ze l a t e r op h e t werk moeten doen, wordt hot s n e l d u i d e l i j k dat ook voor hen de s c h o o l e e n z e l f d e f u n k t i e h e e f t a l s voor de h u i s h o u d s c h o o l m e i s j e s : j e l e r e n a a n p a s s e n , gehoorzamen.De tendens d i e er i s om a f te s t a p p e n van een v a k o p l e i d i n g en over t e gaan naar een s o e p e l e i n z e t b a a r h e i d v / i l e i g e n l i j k zeggen: een nog g r o t e r e a f h a n k e l i j k h e i d van het b e d r i j f , dat hen s p e c i f i e k voor het werken gaat s c h o l e n en omscholen. Vi'e w i l l e n n i e t de p r e t e n t i e hebben een v o l l e d i g e a n a l y s e van het o n d e r v / i j s s y s t e e m t e maken, d i e b e s t a a n er a l en fundamenteler dan w i j dat k u n n e n . ( z i e daarvoor de l i t e r a t u u r v e r w i j z i n g e n . ) Wat v/e b e l a n g r i j k v i n d e n i s de werkende j o n g e r e n d i e donken dat ze t e stoia z i j n om t e l e r e n n i e t i n dc kou t e l a t e n s t a a n , maar ze t r a c h t e n d u i d e l i j k t e maken dat het o n d e r w i j s e r op g e r i c h t i s dat e r a f v a l l e r s z o a l s z i j z i j n , omdat de i n d u s t r i e nu eenmaal goedkope, s l e c h t g e s c h o o l d e a r b e i d s k r a c h t e n nodig h e e f t . Het werk. D i t thema i s voor ons n i e t het a a n g r i j p i n g s p u n t maar v e e l meer h e t e i n d d o e l van onze p r o d u k t i e . Dat w i l zeggen: u i t onze a n a l y s e van de p u b l i e k s g r o e p b l e e k dat dc 15 j a r i g e n nog w e i n i g e r v a r i n g e n met het werk hebben. Wel hebben ze e r v a r i n g e n met s o l l i c i t a t i e s . De meesten van hen s o l l i c i t e r e n z e e r vaak voor ze een b a a n t j e v i n d e n . De v e r h a l e n h i e r over waren i n de g e s p r e k k e n n i e t u i t de l u c h t : " M e e s t a l doen ze p o e s l i e f tegen j e , maar hoor j e l a t e r n i e t s meer. N i e t eens een b e r i c h t dat j e n i e t aangenomen b e n t " . "Ze v r a g e n de g e k s t e d i n -
1
Wij hebben geprobeerd naar a a n l e i d i n g van een a a n t a l s o l l i c i t a t i e s c è n e s aan t e t o n e n , dat t e n e e r s t e , h e t f e i t dat ze geen werk v i n d e n n i e t hun e i g e n s c h u l d i s ( a l t e vaak hoor j e : " I e d e r e e n kan werk hebben, a l s j e maar w i l " . ) , dat t e n tweede, a l s ze a l werk v i n d e n , ze i n z o ' n s o l l i c i t a t i e g e s p r e k goed moeten weten wat ze moeten v r a g e n zodat ze l a t e r de dingen k r i j g e n waar ze r e c h t op hebben ( l o o n s t r o o k j e , a r b e i d s k o n t r a i k t , e . d . ) . U i t de meeste g e s p r e k k e n b l e e R dat ze t o t a a l n i e t weten wat hun r e c h t e n a l s 15 j a r i g e n z i j n , dat ze ook n i e t weten hoe ze d i e r e c h t e n t c V/eten kunnen komen. Het i s v o o r a l op d i t punt dat w i j i n w i l l e n g a a n . Maar, w i j v i n d e n dat e r e e r s t een m o t i v a t i e gegeven moet worden waarom d i e r e c h t e n zo b e l a n g r i j k z i j n . D i t doen we door u i t t c l e g g e n dat het werk wat ze doen n i e t voor h e n z e l f i s , dat het l o o n wat ze ontvangen maar een h e e l k l e i n s t u k j e van de w a a r de van hun a r b e i d i s . Het o v e r g r o t e d e e l komt i n de zak van de e i g e n a a r t e r e c h t , d i e b e s l i s t wat h i j e r mee doet ( h e r i n v e s t e r e n , w i n s t , e . d . ) . A l s d i t d u i d e l i j k i s z a l het voor de werkende j o n g e r e n ook l o g i s c h e r worden dat j e voor j e r e c h t e n opkomt. I n d i t verband i s het ook b e l a n g r i j k , d a c h t e n w i j , om even i n t e gaan op de g e s c h i e d e n i s van de a r b e i d e r s s t r i j d . I n e e r s t e i n s t a n t i e om even aan t e geven dat de meeste r e c h t e n waar z i j nu van p r o f i t e r e n b e v o c h t e n z i j n en het n o o d z a k e l i j k i s dat d i e bevochten r e c h t e n v o o r t d u r e n d v e r d e d i g d moeten worden opdat ze n i e t t e r u g worden gepakt door de k a p i t a l i s t e n . I n tweede i n s t a n t i e om aan te tonen dat s t r i j d met middelen a l s : S t a J c i n g , b e z e t t i n g , d e m o n s t r a t i e , e n z . de enige m o g e l i j k h e i d i s voor de a r b e i d e r s om hun e i s e n k r a c h t b i j t e z e t t e n en ze z o doende i n g e w i l l i g d t e z i e n . We hebben l a n g g e p r a a t hoe we dat zouden moeten aanpakken i n het programma. Het g e v a a r b e s t o n d dat het e r a l s een a a n h a n g s e l b i j zou z i t t e n . Dc o p l o s s i n g d i e we nu g e b r u i k e n l i g t i n de v e r b i n d i n g v o r m i n g s i n s t i t u u t en g e s c h i e d e n i s . R i a h e e f t op het v o r m i n g s i n s t i t u u t een p r o j e k t gehad over k i n d e r a r b e i d . Met h a a r vader kan ze daar n i e t zo goed over p r a t e n . Ze v i n d t het z e l f d u s d a n i g b e l a n g r i j k , ook g e z i e n h a a r w e r k s i t u a t i e en d i e van Wim dat ze e r van u i t gaat dat het ook voor de andere werkende j o n g e r e n b e l a n g r i j k moet z i j n en ze l a a t z i e n wat ze z e l f g e l e e r d h e e f t . Onze e r v a r i n g t o t nu toe met d i t d e e l i s , dat het z e e r goed a a n s l a a t . H^t i s z e l f s voorgekomen dat er v r a g e n g e s t e l d werden na.ar de v o r m i n g s l e i d e r s toe om ook zo i e t s t e gaan doen. Vragen waar de vormingswerker op i n kan haken en d i e , a l s ze i n de k u r s u s c e n t r a a l kunnen s t a a n , de j o n g e r e n t o t een g e m o t i v e e r de deelname kunnen b r e n g e n . D i t z i e n w i j a l s een b e l a n g r i j k r e s u l t a a t , dat m o g e l i j k i s met ons programma.
C5
4 liet droom projektje
De v e r w a c h t i n g e n , d i e werkende j o n g e r e n hebben van hun toekomst, z i j n vaak e r g t w e e s l a c h t i g . Van de ene kant weten z e , dat ze op grond van hun " s c h o o l k a r r i è r e " , en de a r b e i d s p l a a t s , d i e ze d a a r a a n t e danken hebben, z i c h w e i n i g i l l u s i e s mogen maken over het d e e l , dat ze i n de toekomst k r i j g e n van de w e l v a a r t s k o e k . Van de andere k a n t worden ze b . v . door reklame en b e e l d roman opgescheept met i l l u s i e s , a l s zou a l l e s i n de w e r e l d voor hen bereikbaar z i j n . M.n. het g e z i n , dat ze (moeten) gaan s t i c h t e n , l i j k t een oase van g e l u k en w e l s t a n d t e worden. Dat het g e l u k van dat g e z i n door a l l e r l e i b a r r i è r e s i n de weg g e s t a a n v/ordt (woningnood, de l a a g t e van het l o o n , w e r k l o o s h e i d , de v e r vreemding van de vrouw, d i e t h u i s moet b l i j v e n , het werk, dat j e zó moe t h u i s doet komen, dat e r van a k t i e f g e z i n s l e v e n geen s p r a k e kan z i j n , e n z . ) , i s i e t s , waar de j o n g e r e n door d i e i l l u s i e s v a n a f g e houden worden. En a l s dat g e z i n s l e ven s t r a k s f a a l t , hebben ze d a a r voor mét hun opvoeding a l een p a s k l a r e v e r k l a r i n g voor meegekregen: p e r s o o n l i j k f a l e n , te k o r t s c h i e t e n i n l i e f d e en aandacht voor de huwel i j k s p a r t n e r en de k i n d e r e n . D i t p r o j e k t j e p r o b e e r t de manipul a t i e van m.n. de beeldroman (en andere r o m a n t i e s e s t u f f , d i e door 15-jarigen. vooral meisjes, vers l o n d e n wordt) en de reklame aan de j o n g e r e n d u i d e l i j k t e maken, en aan t e d u i d e n , wie b i j d i e manipul a t i e s b e l a n g hebben. V i a een v e e l r e ë e l e r e "droom" van een jongen en een m e i s j e , w a a r i n ze u i t d r u k k e n , dat ze graag wat r u i m t e , wat p r e t t i g werk, en andere m a t e r i ë l e oms t a n d i g h e d e n zouden hebben om hun g e l u k op t e bouwen, w i l l e n we dan komen t o t de "droom van A r i e " ( e e n s o c i a l i s t i e s e droom) van een w e r e l d , w a a r i n mensen samen werken voor e l k a a r s b e h o e f t e n en e i k a a r s geluk en waar de werkende mensen hun e i g e n werk beheren en ook de v r u c h t e n e r v a n . Zo proberen we de d a g e l i j k s e s t r i j d om werk, om b e h u i z i n g , e n z . t e k o p p e l e n aan een s t r i j d op D1
l a n g e r e t e r m i j n voor een r e c h t v a a r d i g e r m a a t s c h a p p i j . 'Ve z i j n ons e r v a n bewust , dat het voor deze j o n g e r e n a l een enorme s t a p i s om t e denken aan een andere m a a t s c h a p p i j . V e e l meer p r e t e n t i e dan oen a a n z e t d a a r t o e h e e f t d i t p r o j e k t j e dan ook n i e t . De gang van het p r o j e k t j e i s a l s v o l g t : - het b e e l d r o m a n l i e d u i t de v o o r s t e l l i n g , - een t o n e e l f r a g m e n t , w a a r i n l
.
^
^
. • '
•
,
men om d e z e l f d e dingen aan hun e i g e n k i n d e r e n door t e g e v e n . Zonder het g e z i n - a l d i e honderden d u i z e n d e n Nederlandse g e z i n n e n - zou onze roemruchte ekonomie n i e t b e s t a a n . Dat ekonomies systeem s t e u n t op een p a a r d i n g e n : de i n d u s t r i e moet g r o e i e n en daarvoor i s het nodig dat er dingen gekocht worden, s t e e d s meer d i n g e n . En s t e e d s v e r s c h i l l e n d e . Wat mensen v e r d i e n e n met hun werk wordt voor een groot d e e l weer s n e l opgekonsumeerd, en dat g e l d komt i n de g r o t e g e l d l a van de ondernemers. Dat daar z o v e e l i n l i g t , komt b i j v . omdat a l l e g e z i n n e n i e d e r voor z i c h hun e i g e n a p p a r a a t - v o o r d i t - o f - d a t w i l l e n hebben. A l s e r b i j v . t v " i n t i g vrouwen u i t één s t r a a t zouden b e s l u i t e n om er maar één van t e kopen om d i e dan s a men t e d e l e n , dan zou b i j v . de f a b r i k a n t van e l e k t r i e s e h a a r k r u l l e r s l e l i j k op z i j n neus k i j k e n ! Maar dat i s i e t s wat zomaar n i e t z a l gebeuren, want door h e t g e z i n (en de reklame r i c h t z i c h h e e l d u i d e l i j k op het g e z i n ) worden vrouwen van e l k a a r g e s c h e i d e n . I n p l a a t s van ze t e l e r e n op t e komen voor hun g e z a m o l i j k e b e l a n g e n worden ze gedwongen om t e beantwoorden aan het i d e a a l b e e l d van h e t g e z i n en wordt van ze verwacht dat ook i n s t a n d t e houden. Vrouwen r a k e n e r a a n gewend om voor het l a t e n d r a a i e n van hun g e z i n e l k a a r t e b e k o n k u r r e r e n . ( " M i j n was i s w i t t e r dan de jouwe; m i j n b a n k s t e l i s g r o t e r dan het j o u w e " . ) . Z o a l s ook vaak de mannen d i e samenv/erken van e l k a a r worden g e s c h e i d e n door de " b e l a n g e n van het g e z i n " . B i j g r o t e a k s i e s en s t a k i n g e n i n b e d r i j v e n z i j n e r a l t i j d een a a n t a l mannen d i e n i e t kunnen of durven meedoen omdat daarmee.hun broodwinning en daarmee de m o g e l i j k h e i d om hun g e z i n i n s t a n d t e houden, i n gevaar komt. ( Z i e h i e r v o o r ook b l z . C 2 van deze b r o s j u r e : "De vrouw- het g e z i n " . ) . De p l a a t s waèr mensen o p g r o e i e n , maakt voor een groot s t u k u i t h6e ze o p g r o e i e n . Het g e z i n i s een van de b e l a n g r i j k s t e p l a a t s e n waar dat o p g r o e i e n g e b e u r t , en waar k i n d e r e n ook l e r e n wat n o d i g i s om te p a s s e n i n deze m a a t s c h a p p i j . . Huib P . (9 j a a r ) v r a a g : Waar d i e n t een vrouw voor? antw. : Om het werk i n h u i s te doen. En de vader d i e v/érkt om het . . g e l d te v e r d i e n e n , maar de moeder werkt i n het h u i s om e t e n t e maken, e n z . Want de vader kan n i e t b u i t e n het h u i s w e r ken én het werk doen dat i n h u i s moet g e b e u r e n . De mensen d i e graag w i l l e n dat de v/ereld b l i j f t z o a l s d i e nu i s (omdat d i e mensen daar het meeste baat b i j hebben) p r o b e r e n hun i d e e ë n door opvoeding en o n d e r v / i j s , door r a d i o en t e l e v i s i e , d a g en weekbladen zó t e v e r s p r e i d e n , dat i e d e r e e n d i e i d e e ë n normaal gaat v i n d e n . En dat a l l e mensen gaan denken dat het zo het b e s t e i s en nou eenmaal n i e t a n d e r s k a n , en aan z i j n of h a a r k i n d e r e n weer v e r d e r l e e r t dat de w e r e l d w a a r i n w i j l e v e n zó i s en a l t i j d zó z a l b l i j v e n . Met ons v e r h a a l op deze b l a d z i j d e n w i l l e n w i j n i e t zeggen, dat er maar niemand meer moet trouv/en en dat het v e r k e e r d i s om een e i g e n g e z i n t e v ; i l l e n s t i c h t e n . Maar wel w i l l e n we erop w i j z e n , dat i n onze m a a t s c h a p p i j het g e z i n aan v e e l voorwaarden gebonden i s . Daardoor wordt het geluk van de mensen i n het g e z i n o n d e r g e s c h i k t gemaakt aan de b e l a n g e n van d i e k l e i n e groep mensen, d i e ook de s c h o o l en het werk b e h e e r s t . W e hebben van de s c h o o l gezegd, dat d i e k i n d e r e n u i t s e l e k t e e r t voor een p l a a t s j e i n de p i r a m i d e van a r b e i d s p l a a t s e n . En dat d i e s c h o o l de k i n d e r e n de v a a r d i g h e d e n l e e r t , d i e ze nodig hebben om het werk op d i e p l a a t s goed t e doen. En dat de s c h o o l ze t e v r e d e n maakt met h e t werk en het g e l d dat ze ervoor k r i j g e n . .
-
D3
Hoe z i t dat nu met de h u i s h o u d s c h o o l ? Die l e i d t t o c h op voor het huishouden? Dat i s maar h a l f w a a r . A l s j e w e e t , dat de meeste m e i s j e s a l t w i n t i g j a a r geweest z i j n wanneer ze trouwen en dat h e t L a g e r H u i s h o u d - en N i j v e r h e i d s o n d e r w i j s , v/ant zo heet de h u i s h o u d s c h o o l o f f i c i e e l , v o o r b i j i s a l s de l e e r l i n g e n 15 a 16 j a a r z i j n , dan kun j e u i t r e k e n e n , dat m e i s j e s na de h u i s h o u d s c h o o l nog a l t i j d z o ' n v i j f j a a r t e werken hebben. V e e l m e i s j e s b l i j v e n nn hun trouwen nog een a a n t a l j a r e n werken om g r o t e r e dingen t e kunnen a a n s c h a f f e n . Om maar n i e t t e p r a t e n over de vrouwen d i e met hun man mee moeten v e r d i e n e n om het g e z i n d r a a i e n d e t e houden. J e moet zeggen dat de h u i s h o u d s c h o o l h e e l wat m e i s j e s a f l e v e r t aan f a b r i e k e n , k a n t o r e n , w i n k e l s a l s a r b e i d s k r a c h t e n . En daar k r i j g e n d i e m e i s j e s m e e s t a l het s l e c h t s t e werk, dat n i e t v e e l o p l e v e r t . Ze z i j n " o n g e s c h o o l d " , v/ant het diploma L a g e r H u i s h o u d - en N i j v e r h e i d s o n d e r w i j s i s voor hun bazen n i e t s waard. Het i s dan ook n i e t gek, dat d i e m e i s j e s vaak o n t z e t t e n d h a r d werken om zo s n e l mogel i j k het geld b i j e l k a a r t e hebben dat ze nodig hebben om te k u n nen trouwen. Nogal wat bazen maken daar m i s b r u i k van door ze op "premie" te z e t t e n . Het i s waar, dat j e na v i e r j a a r h u i s h o u d s c h o o l v e r d e r kunt l e r e n : voor k i n d e r v e r z o r g s t e r , m o d i n e t t e , v e r p l e e g s t e r , , , . l a r a r e s maar dat j - s a l X e e n voor de b e t e r e l e e r l i n g e n , 'ün met dat diploma - dat j e dan na nog eens twee, d r i e j a a r op s c h o o l z i t t e n k r i j - g t b l i j k t het nog n i e t g e m a k k e l i j k te z i j n , w e r k t e v i n d e n waarvoor e bent o p g e l e i d . V e e l m e i s j e s z i j n dan gedwongen^om aan g e l d t e omen.v-.-een b a a n t j e a a n t e nemen waarvoor geen diploma wordt gevraagd. 'Maar goed, a l s j e eens b e k i j k t " wat m e i s j e c op de h u i s h o u d s c h o o l ^ca?en, dan hebben de l e s s e n v e e l met het huishouden t e maken. En ook a l b l i j v e n d i e m e i s j e s na hun n u w e l i j k werken, t o c h z u l l e n de ~ lyecste het huish.ouden moeten doen. Dus s t e l l e n we de v r a a g : hoe z i t dat met d i e h u i s h o u d s c h o o l ? Wat hebben de b a z e n , d i e p r o f i t e - •• ren van het o n d e r v / i j s omdat daar hun g e w i l l i g e a r b . e i d e r s v a n daan komen, nu a a n e e n - s c h o o l d i e o p l e i d t t o t moeder? J>aar kom j e s n e l a c h t e r a l s j e k i j k t ,wat m e i s j e s op de h u i s h o u d s c h o o l l e r e n . Dan kom j e t o t de o n t d e k k i n g dat ze l e r e n om l a t e r h é t g e z i n zó i n te r d c h t e n , dat hun man goed gevoed en goed u i t g e r u s t op z i j n werk kom.t. De moeders moeten er ook voor zorgen dat de k i n d e r e n t h u i s n i e t tegen gesproken worden wanneer ze van s c h o o l , komen met v e r h a l e n , , dnt onze m a a t s c h a p p i j een e e r l i j k e m a a t s c h a p p i j i s ^ d i e voor i e d e r e e n het b e s t e w i l . L a t e n we dat eens nagaaja aan de hand van twee l e s s e n d i e toekomstige moeders k r i j g e n : 1 . De k o o k l e s . "De vader van A n j a werkt op k a n t o o r . H i j z i t de h e l e d a g . H i j k r i j g t daarom van moeder een l i c h t e m a a l t i j d . De vader van E r i k a werkt i n een m a g a z i j n . H i j sjouwt de h e l e d a g . Daarom g e e f t do moeder van E r i k a hem s t e v i g e J i o s t " . Dat lezen de m e i s j e s i n hun b o e k j e s . Dat de b r o e r t j e s en z u s j e s van E r i k a de h e l e dag op s c h o o l z i t t e n , maar wel d i e zware k o s t mee moeten e t e n , daar gaat het boek c maar aan v o o r b i j . Het e n i g e wat t e l t i s dat de v a d e r s d i e m a a l i j d k r i j g e n waarop ze het b e s t e kunnen w e r k e n . V e r d e r l e r e n de meis j e s i n dc k o o k l e s dat h e t e t e n . e e n e r n s t i g e zaak i s : j e moet de t a f e l dekken v o l g e n s het e t i k e t t e - b o e k j e en n i e t z o a l s j e het z e l f l e u k v i n d t ; t i j d e n s het e t e n wordt n i e t g e p r a a t . Dan kan h e t e t e n ook n i e t g e z e l l i g z i j n en ophouden, zodat k i n d e r e n en vader n i e t to l a a t op s c h o o l en werk komen.En i n de k o o k l e s i s het " s c h r a a l h a n s k e u k e n m e e s t e r " . S t u d e n t e s van een s c h o o l voor h u i s h o u d l e r a r e s z i j n i n hun s t a g e t o t de o n t d e k k i n g gekomen dat -op'de meeste h u i s -
J e bent mooi, Je bent j o n g , en z e l f s t a n d i g , maar n i e t r i j k , ' ' dus Je werkt voor de k o s t op i kantoor. r H i j ' s een b e e l d van een man, i goed gebouwd, gouden h a r t , aan wie J i j S n e l j e h a r t j e v e r l o o r .
Maar op b l a d z i j d e acht b l i j k t d i e boy s t i n k e n d r i j k : ' t i e de zoon van een o l i e m a g n a a t , d i e z i j n k i n d n i e t wou z i e n , ' p,^ en een n a r t a a n v a l k r e e g ^ en 'm nu z i j n m i l j o e n e n n a l a a t . , tl Nu h i j r i j k i s wordt h i j door een dame b e z o c h t , d i e v e r l e i d e l i j k d i n g t naar z i j n hand. En j i j maakt ' t maar u i t , want een m e i s j e a l s j i j p a s t t o c h n o o i t b i j een jongen van stand. Je w i l t h u i l e n , a l l e e n z i j n , dus neem j e de t r e i n naar het dorp waar j e wieg h e e f t gestaan. Waar j e vader nog woont, een bedachtzame man, en b i j hem mag j e j e w e l l a t e n gaan. o><.
En j e vader z e g t : "meid, v o l g de stem van j e h a r t . En dat j e houdt van d i e k n u l z i e ' k meteen. En wat maakt het dan u i t , dat i e arm i s of r i j k , want de zon s c h i j n t t o c h voor iedereen." '-. Ondertussen heeft h i j \ van de dame o n t d e k t , • dat het h a a r om z i j n g e l d i s t e ' doen. H i j zoekt o v e r a l j o u . E e t n i e t , s l a a p t n i e t , maar b i d t om één b l i k u i t jouw ogen, één zoen.....
Ai
Op de deur van j e pa wordt geklopt - zonder maak j i j open - " h i j i s Voortaan l e e f j i j b l i j a l s z i j n vrouw, aan de van de m i l j o n a i r van j e
erg gekomenl" zij dromen.
h o u d s c h o l e n het b e d r a g waar m e i s j e s een m a a l l r i j d v o o r moeten maken i n de e e r s t e k l a s / 0 , 7 5 i i n de tweede ƒ 1 , - en i n de derde ƒ 1 , 2 5 i s . Ze vroegen z i c h a f hoe j e a l s l e r a r e s met z o ' n bedrag k i n d e r e n kunt l e r e n om p l e z i e r i n koken t e k r i j g e n . Dat kan ook n i e t . Het enige wat j e e r v a n l e e r t , i s het e t e n zo goedkoop moge-''^ l i j k t e v e r z o r g e n , zodat j e uitkomt met het w e i n i g e g e l d dat j e man b i n n e n b r e n g t . En a l s j e g e l d o v e r h o u d t , omdat j e man o v e r werkt of omdat de k i n d e r e n m e e v e r d i e n e n , dan ben j e e r a l aangewend om h e t e t e n n i e t zo b e l a n g r i j k t e v i n d e n . Dat meer v e r d i e n d e g e l d s t e l t j e i n s t a a t een i j s k a s t of dure meubels t e kopen, z o dat wat n i e t persé nodig i s om het huishouden d r a a i e n d e t e houden s n e l t e r u g komt b i j de b a z e n . Nu z i e n wo de l a a t s t e t i j d dat s t e e d s meer a r t i k e l e n i n de s u p e r markt "kant en k l a a r " aangeboden worden. I n v e l e g e z i n n e n i s het t o o t j e n i e t meer gewone yogh et of de z e l f gemaakte g r i e s m e e l p a p , maar een z e e r duur bsikje met ' n mooie naam i n een e e n p e r s o o n s v e r p a k k i n g . Voor een g e z i n mpt v i j f mensen b e t a a l j e dan b i j n a v i j f maal de p r i j s van een g r o t e f l e s y o g h u r t , t e r w i j l de inhoud van d i e b a k j e s ongezond i s ( e r z i t t e n n o g a l wat chemische s t o f f e n i n om h e t "romig en l a n g houdbaar" t e maken) en zó w e i n i g dat de koper voor een b a k j e meer b e t a a l d dan de onkosten van de f a b r i e k z i j n voor het maken van v i j f b a k j e s . D i t l i j k t t e g e n s t r i j d i g met / a t we e e r d e r hebben gezegd over het e t e n dat zo w e i n i g m o g e l i j k mag k o s t e n , maar dat i s het n i e t . W a n t door d i e kant en k l a r e d i n g e r z o a l s t o e t j e s , soep i n b l i k , v o o r g e b r a d e n k i p , s p r e a d s en d i p - s a u s j e s kunnen de bazen h e t g e l d dat dc huismoeder t e v e e l u i t g e e f t , i n het ondernemerspotje t e r u g s t o p pen. E e n l a a t s t e punt wat we over de k o o k l e s w i l l e n zeggen, b e t r e f t de g e b r u i k t e b o e k e n . Omdat de h u i s h o u d s c h o l e n maar w e i n i g g e l d hebben om goede l e e r m i d d e l e n aan t e s c h a f f e n worden i n de k l a s b r o s j u r e s g e b r u i k t d i e door de l e v e n s m i d d e l e n b e d r i j v e n naar s c h o o l ' worden g e s t u u r d . Zo z i j n e r b o e k j e s van D r . O e t k e r , van het buro voor v o o r l i c h t i n g over macaroni en s p a g h e t t i en van het z u i v e l b u r o . B r o s j u r e s w a a r u i t de m e i s j e s n i e t v e e l a n d e r s kunnen l e r e n dan wat de bazen aan de m e i s j e s w i l l e n l e r e n over koken en h u i s h o u d e n . 2 , K i n d e r v e r z o r g i n g en opvoeding: "Het g e z i n i s de beschermde s f e e r waarbinnen k i n d e r e n o p g r o e i e n " , zeggen de b o e k j e s . De m e i s j e s l e r e n u i t d i e b o e k j e s n i e t v e r d e r t e k i j k e n dan het g e z i n groot i s ; l e r e n dat a l l e s wat i n het g e z i n gebeurt van het g r o o t s t e b e l a n g i s on a l l e s d a a r b u i t e n ( b i j v o o r b e e l d op het werk van de man) d a a r aan o n d e r g e s c h i k t i s . Ze l e r e n dat een vrouw pas vrouw i s , a l s ze moeder i s . En v e r d e r wordt i n deze l e s s e n aan de l e e r l i n g e n b i j g e b r a c h t , dat j e aan k i n d e r e n n i e t moet v e r t e l l e n "waair ze nog n i e t r i j p voor z i j n " - zodat ze na een p a a r j a r e n het v r a g e n v o o r t a a n l a t e n . " R e i n h e i d , r u s t en r e g e l m a a t " moeten de k i n d e r e n i n h e t g e z i n v i n d e n zodat ze z i c h door n i e t s i n de w e r e l d b e d r e i g d v o e l e n en l a t e r a l s ze gaan werken een ' w o l f i n s c h a a p s k l e r e n ' (hun b a a s ) a l s hun v r i e n d beschouwen. " K i n d e r e n moeten i n de g a t e n k r i j g e n , dat hun gedrag goed I n kwaad kan z i j n . Ze moeten de s t r a f voor de m i s g r e e p l e r e n a k s e p t e r e n omdat ze de b e l o n i n g voor de goede p r e s t a t i e k e n n e n " . Maar de b o e k j e s msiken u i t wat goed en kwaad i s . N i e t het k i n d en n i e t de moeder. Zo k r i j g e n de toekomstige moeder en h a a r k i n d geen e n k e l e k a n s om z é l f u i t t e maken wat b e l a n g r i j k voor hen i s . L e r e n z e t e gehoorzeimen aan de t a a k d i e " ? h ti.:.' - - f op het g e z i n g e l e g d wordt, waaraan het p e r s o o n l i j k g e l u k ei.. de o n t p l o o i i n g van de g e z i n s l e d e n worden o p g e o f f e r d . Tot z o v e r het v e r h a a l v i t INFOM» D5
VRAGEN B I J HET BEELDROMANLIED. 1 , I s het m a k k e l i j k , om met e l k a a r i n k o n t a k t te komen? (dus • j o n g e n s met m e i s j e s en omgekeerd). 2 , Waar ontmoet j e e l k a a r ? 3 , Mag j e d a a r h e e n van j e o u d e r s ? k. Moet j e op t i j d t h u i s z i j n ? Waarom? 5« D i e jongen u i t h e t v e r h a a l b l i j k t s t i n k e n d r i j k t e z i j n . Kom j e i n j e omgeving i n k o n t a k t met r i j k e mensen? Waar ontmoet j e d i e dan? 6 . Droom j e e r ook wel eens v a n , om met een m i l j o n a i r t e trouwen? 7 . Z i j n e r v e e l m i l j o n a i r s i n Nederland? 8 . Kopen j u l l i e vaak beeldromans? 9. Z i j n dat v e r h a l e n , d i e j i j i e d e r e dag meemaakt? 1 0 . V/aarom denk j e , dat men g r a a g beeldromans l e e s t ? 1 1 . Bestaan- e r ook b e e l d r o m a n s , d i e v e r t e l l e n , hoe het op jouw werk - gaat? 1 2 . Denk j e , dat j e b a a s het e r g v i n d t , dat j e beeldromans l e e s t , a l s het v;erk er n i e t onder l i j d t ? 1 3 . L e e s j e wat u i t een beeldroman, dat j e voor j e z e l f kunt g e bruiken? 1^,Maak z e l f eens een k l e i n b e e l d r o m a n n e t j e van j e z e l f , met t e k e n i n g e t j e s en t e k s t j e s e r b i j , en m i s s c h i e n f o t o o s . 1 5 . S p e e l het b e e l d r o m a n l i e d eens n a . (Maak e r een t o n e e l s t u k j e v a n ) , */ l 6 , I s een beeldroman n i e t een s o o r t droom? (
* / D e z e opdracht h e e f t het g e v a a r i n z i c h , dat a l s de jongeponv a n u i t de gevoerde d i s k u s s i e het l i e d n i e t s t e r k kunnen r e l a t i v e r e n i n hun s p e l h e t e f f e k t van de d i s k u s s i e v e r l o r e n g a a t ) .
VRAGEN B I J "DROMEN IN DE SNACKBAR". 1 , K i j k e n j u l l i e vaak naar de S t e r - r e k l a m e ? Welke s p o t s z i j n het leukst? 2 . Z i j n e r s p o t s , d i e j e n i e t l e u k v i n d t ? Welke? * / / 3» V^aarom maken b e d r i j v e n r e k l a m e ? k. Wat i s het b e l a n g r i j k s t e voor de b e d r i j v e n : dat de mensen, d i e de reklame z i e n , weten, of een produkt goed i s of n i e t ; of dat d i e mensen d i e p r o d u k t e n kopen? 5 , E r z i j n mensen, d i e z±ch e r g kwaad maken over r e k l a m e s , w a a r i n vrouv;en en k i n d e r e n ( v o o r a l mooie) g e b r u i k t worden om produkten aan de man t e brengen.waarom zouden ze daar kwaad om z i j n ? Wat vind j i j ? 6 , E r z i j n b u r e n , d i e samen met één h a a r d r o g e r doen, of met één g r a s m a a i e r . Vii'at vind- j i j d a a r v a n ? Wat denk j e dat de f a b r i k a n t e n van h a a r d r o g e r s en g r a s m a a i e r s d a a r v a n v i n d e n ? 7 , "Reklame i s b e d r o g , maar de mensen w i l l e n bedrogen worden", hoor j e soms z e g g e n . W i l l e n de mensen d a t ? , .• . 8 , Wat heb j e nodig om i n l e v e n t e b l i j v e n ? 9, En wat om een b e e t j e g e l u k k i g t e z i j n ? ( s t r a k s , a l s j e getrouwd b e n t , en n u ? ) 1 0 , U i t r e k l a m e s l i j k t het wel dat j e a l l e e n maar g e l u k k i g kunt worden a l s j e b i j v . een e l e k t r i e s e kam of een z e l f r e i n i g e n d e g r i l l k o o p t , I s dat zo? 1 1 , Mies z e g t , d a t ' m i j n h e e r P h i l i p s en m i j n h e e r Moulinex e r a l l e e n maar g e l u k k i g van worden, a l s j e z o ' n g r i l l k o o p t . I s dat zo? (
* / / B e k i j k de m o g e l i j k h e i d om met de j o n g e r e n a f t e s p r e k e n om dc S t e r - r e k l a m e ' s t e b e k i j k e n met g e r i c h t e v r a g e n i n de t r a n t a l s : Wat wordt e r c o n c r e e t over de aangeprezen a r t i k e l e n gezegd? Wat voor mensen komen i n de s p o t s voor? I n wat voor h u i z e n , k e u k e n s , t u i n e n s p e l e n d i e s p o t s ? l.at voor r o l s p e e l t de vrouw i n d i e s p o t s ? e . d . Z o ' n onderzoek i s een goede b a s i s voor de d i s k u s s i e over de andere v r a g e n ) . D?
Ria:
I k denk wel dat i k een t i e n t j e per week kan s p a r e n . A l s e r n i e t te v e e l v e r j a a r dagen i n v a l l e n t e n minste, anders haal i k het n i e t . Moeder s p a a r t ook voor me, maar dat k r i j g i k pas l a t e r . G i s t e r kwam ze t h u i s met twee w a s h a n d j e s voor me. M i e s : S c h i e t j i j even l e k k e r op met j e u i t z e t . Wim: Hè, M i e s . A l s het goed gaat op de f a b r i e k kan i k m i s s c h i e n deegmakcr worden, v e r d i e n i k a l l i c h t een p a a r t i e n t j e s meer. M i e s : Dat p r a a t over s p a r e n . R i a moet ' r e e r s t v e r diende g e l d nog b i n n e n krijgen. Wim: We kunnen v a s t wat k l e i n e d i n g e t j e s kopen voor de u i t z e t . R i a : B o r r e l g l a a s j e s , a l l e r l e i g l a a s j e s voor l a t e r i n de g l a z e n k a s t . En handdoeken, daar heb j e een h e l e b o e l van n o d i g , en tafelkleden. Wim: Een b a n k s t e l , dat we l e k k e r met z ' n t w e e t j e s n a a r de k l e u r e n t e l e v i s i e kunnen k i j k e n . R i a : En een ronde t a f e l en een hemelbed met een donaen dek en roze g o r d i j n t j e s . M i e s : E e n hemelbed, ze mogen b l i j z i j n a l s ze het oude bed van Opa en Oma mee kunnen k r i j g e n . IVim: I k v / i l g r a a g een s c h u u r t j e i n de t u i n , daar kan i k s l e u t e l e n aan de brommer of aan de a u t o . R i a : I k w i l een e e n s g e z i n s - w o n i n g met een doorzonkamer. Dan kun j e de k i n d e r e n z6 z i e n s p e l e n i n de zandbak a c h t e r i n do t u i n » M i e s : E e n e e n g e z i n s h u i s met een t u i n . Maar dat k r i j g j e n i e t zo m a k k e l i j k , i k heb dc e e r s t e j a r e n dat i k getrouwd was op een f l a t j e gewoond. De k i n d e r e n s p e e l d e n op de g a l l e r i j . Soms moest i k ze v a s t b i n d e n aan de s p i j l e n a n d e r s woeien ze weg, Wim: I k w i l voor j o u z o ' n moderne keuken met van d i e handige opbergkastjes, R i a : E n n a t u u r l i j k een v o l a u t o m a t i e s e wasmachine. De k i n d e r e n s p e l e n b u i t e n , klimmen i n bomen, maken z i c h v i e s . J a , l o g i s c h h é , d a a r v o o r z i j n het k i n d e r e n . Maar met z o ' n g o e i e wasmachine i s dat n i e t e r g . • , M i e s : J a , j a . J a n t j e de Boer met z i j n F l e u r i e l , d i e kennen we,Nou g e l o o f e r maar n i e t s v a n , t ' i s a l l e m a a l h e e l a n d e r s dan op de t,v,-reklame, R i a : We nemen z o ' n g r i l l met z o ' n handige deur d i e j e ook a l s oven kunt g e b r u i k e n . Die z i j n e r g f i j n en j e kunt e r o n t z e t t e n d l e k k e r e dingen i n k l a a r maken.
V/im:
Mies
Wim: Ria: Wim: Ria: Mies
Wim: En een e l e k t r i e s e frituurpan, Mies:Ongezollig hoor, f r i e t e s eet je toch zeker h i e r , R i a : En een c i t r u s p e r s . Wim: En een e l e k t r i e s e k o f fiemolen. R i a : En een d r a a i t o p s t o f zuiger. lïim: En een e l e k t r i e s v l e e s mes. R i a : E n een s t o o m - s t r i j k i j z e r met t e r m o s t a a t . Wim: En een h a a r d r o g e r , , R i a : En een m i x e r . Wim: En een k o f f i e z e t a p p a raat . M i e s : 0 , wat z u l l e n ze g e l u k k i g worden met a l d i e b u l l e n i n hun h u i s . Nee, weet j e wie e r echt g e l u k k i g van w o r d t : Meneer P h i l i p s of Meneer Moulinex, v/ant d i e v e r d i e n e n de c e n t e n a l s j i j wat k o o p t , R i a : En l a t e r m i s s c h i e n wol een v a a t w a s - m a c h i n e , Geweldig e i g e n l i j k , wat e r tegenwoordig a l l e m a a l te koop i s , R i a , a l s w i j a l d i e dingen hebben, hoef j i j i n h u i s h a a s t n i e t s meer t e doen. :Nee, i n h u i s n i e t . Maar b u i t e n s h u i s z a l ze z i c h een ongeluk moet e n werken on de c e n t e n te v e r d i e n e n d i e nodig z i j n voor de a f b e t a l i n g . J a , hoe w i l j e dat a n d e r s a l l e m a a l b e t a l e n ? En s ' z o m e r s gaan we e r op u i t met de k i n d e r e n . We nemen een . B M W - s t a t i o n - C a r , waar de h e l e k a m p e e r u i t r u s t i n g i n k a n . I k z i e ons a l h o l l e n van de duinen • Naar. b e n e d e n , n a a r het s t r a n d Een man i s zo jong • "• : A l s h i j z i c h v o e l t . J a , d i e kennen we. En dan k r i j g e n we de a r r e s l e e nog en dan hebben we ze a l l e m a a l g e h a d . I k vroeg v/aar . j e dat a l l e m a a l van v/ilde b e t a l e n , van wim z ' n minimumloon. Nou, i k heb een f r i e t j e voor j u l l i e k l a a r g e z e t . Waren j u l l i e e f f e l e k k e r weggezweefd op j e donzen d e k b e d j e s . Nou, maak j e geen z o r g e n , dat ouwe bed van Opa en Oma i s heus zo s l e c h t nog n i e t . Als" j e e r maar eenmaal i n l i g t .
D9
Het m e i s j e : "Wat i k op h e t o g e n b l i k het l i e f s t e zou w i l l e n , i s een banks t e l , dat i k met m i j n v r i e n d r u s t i g kan p r a t e n en ook andere dingen doen, n a t u u r l i j k ; dat er geen b r o e r s en z u s t e r s r o n d h a n gen, en dat moeder ons n i e t i n de gaten houdt v a n u i t de k e u k e n . I k w i l het met m i j n v r i e n d h e b ben over s p u l l e n , d i e we gaan kopen en waar we zouden w i l l e n wonen en hoe we dat h u i s gaan i n r i c h t e n . Het z a l wel n i e t makk e l i j k z i j n om een h u i s t e v i n den, want b i j ons i n de buurt z i j n er v e e l getrouwde m e i s j e s d i e b i j hun schoonouders inwonen t o t d a t ze een h u i s gevonden hebben. Dat v i n d i k n i k s , i k w i l e e r s t een h u i s . Want nog een t i j d j e getrouwd b i j d i e ouders van o n s , dat z i e i k n i e t z i t t e n . Nee, i k zoek, t o t i k wat heb, a l l e e n , of l i e v e r g e z e g d , met z ' n t w e e t j e s . A l s i k getrouwd b e n , b l i j f i k nog een t i j d j e werken om t e s p a r e n . A l s e r k i n deren komen, dan moet i k w a a r s c h i j n l i j k wel ophouden met werk e n ; j a , want wie l e t e r a n d e r s op de k i n d e r e n ! Dan z u l l e n we wel z u i n i g moeten z i j n , want Wim v e r d i e n t n i e t z o v e e l . Dat wordt wel alsm.aar b e t e r , maar h i j h e e f t geen diploma en ga j e n i e t zo s n e l v o o r u i t met j e l o o n . K a a r g e l d a l l e e n maakt n i e t g e l u k k i g " . D10
De j o n g e n : " I k heb v e r k e r i n g en i k w i l maar gauw gaan trouwen, dan s t a i k t e n m i n s t e op m'n e i g e n benen. I k z a l op m i j n werk wel v o o r u i t moeten komen, want m'n l o o n i s nog n i e t zo hoog, dat i k e r a l l e s p u l l e n van kan kopen, d i e we nodig hebben. Maar m'n baas i s wel een goeie v e n t . H i j v r a a g t me, of i k kom o v e r w e r k e n , na z e s s e n of ook wel ' s - z a t e r d a g s en ' s - z o n d a g s . Nou, daar kun j e een mooie c e n t mee b i j v e r d i e n e n ! I k v i n d m'n werk n i e t zo l e u k , maar i k heb geen d i p l o m a , dus i k kan n i k s a n d e r s k r i j g e n . Trouwens, j e mag tegenwoordig a l b l i j z i j n dat j e werk h e b t - • Je hoort v e e l over w e r k l o o s h e i d - sommigen van m i j n v r i e n den hebben ook geen werk. Dan kun j e n i e t v e e l p l a n n e n maken voor de toekomst! En waarom i s het e i g e n l i j k zo m o e i l i j k om een h u i s t e v i n d e n ? Een h u i s , daar h e e f t t o c h i e d e r een r e c h t op! I k denk, dat h e t komt, omdat h u i s b a z e n t e v e e l aan de h u i z e n w i l l e n v e r d i e n e n . Haar h u i z e n z i j n om i n t e wonen, en n i e t om g e l d aan t e v e r d i e n e n .
VRAGEN B I J DE DROOM VAN HET BANKSTEL. Wat voor werk doe. j e ? .. V i n d j e h e t l e u k werk? I s h e t a f w i s s e l e n d ? V e r t e l er i e t s o v e r . Ben j e een b e e t j e e i g e n b a a s ? Wie s t a a t e r d i r e k t boven j o u ? A l s j e j e b a a s i e t s v r a a g t , zegt i e dan wel eens " J A " ? Op wat voor v r a g e n b i j v o o r b e e l d ? Zegt h i j ook wel eens " N E E " ? Op wat voor v r a g e n ? I n w i e n s b e l a n g neemt jouw c h e f z u l k e b e s l i s s i n g e n ? I n het jouwe of dat van de b a a s ? I s i e een a a r d i g e c h e f ? V i n d t de baas 'ra een a a r d i g e c h e f ? M i s s c h i e n heb j e wel wat t e zeggen op j e werk over hoe h e t werk gedaan moet worden. Maar waarom dat werk gedaan moet worden, wat e r gemaakt of v e r k o c h t w o r d t , d a a r o v e r heb j e n i e t s te zeggen. M e e s t a l l i j k t dat n i e t z o ' n probleem, a l s j e brood moet bakken of k a a s moet v e r k o p e n . Daar i s w e i n i g op aan t e merken. Maar wat zou j e e r van zeggen a l s j e een o n t z e t t e n d s j i e k h u i s moest bouwen voor een m i l j o n a i r , t e r w i j l j e z e l f e r g k r a p woont? of goeie h u i z e n moest c l o p e n omdat e r een p a r k e e r t e r r e i n voor een supermarkt moet komen, en j e kunt z e l f geen h u i s v i n d e n ? of a l s j e geweren moet maken d i e i n een v e r l a n d g e b r u i k t worden om mensen d i e het s l e c h t hebben onder de duim to houden en door t e l a t e n werken? of a l s j e i n een f a b r i e k werkt d i e chemische s t o f f e n maakt d i e g e b r u i k t v/orden om s t r e k e n te v e r a n d e r e n t o t o n v r u c h t b a r e woest i j n e n z o a l s i n V i e t n a m , zodat e r n i e t s meer v ; i l g r o e i e n en de mens e n daar s t e r v e n ? Vind j e h e t j u i s t dat mensen d i e dat s o o r t werk doen n i e t s to v e r t e l l e n hebben over dat werk? Wie b e s l i s s e n daar wel o v e r ? I n w i e n s b e l a n g ? I n het jouwe, i n dat van de a r b e i d e r s van de f a b r i e k , i n dat van d i e mensen aan dc a n dere kant van de w e r e l d d i e omkomen? Het i s n i e t f i j n om t e werken - a n wapens of s t o f f e n d i e het l e v e n van andere mensen v e r n i e t i g e n . Wat zou j e , a l s j e i n z o ' n f a b r i e k werkte het b e s t e kunnen doen? a . p e r s o o n l i j k o n t s l a g nemen en i e d e r e e n v e r t e l l e n v/aarOffi? b . een p a a r v e r g i s s i n g e n maken, zodat j e b a a s j e o n t s l a a t ? c . met j e k o l l e g a ' s p r a t e n om te k i j k e n wat z i j e r van v i n d e n en v e r t e l l e n wat j i j er van denkt? b. . I n wat voor h u i s zou j e l a t e r w i l l e n wonen? V e r t e l e r i e t s o v e r : h e e f t het een t u i n , v e e l k a m e r s . . . . ? V/aarom w i l j e i n z o ' n h u i s wonen? V o o r d e l e n ? Z i j n er ook n a d e l e n ? Ken j e mensen d i e ongeveer z o ' n h u i s hebben? Wie? I s het m o e i l i j k om z o ' n h u i s te k r i j g e n ? Hoeveel huur zou z o ' n h u i s k o s t e n ? Zou j e dat over een j a a r of z e s kunnen b e t a l e n ? Kon j e mensen d i e getrouwd z i j n en i n een h u i s wonen dat z c n i e t f i j n v i n d e n ? Z i j n dat e r v e e l ? Ken j e mensen d i e getrouwd inwonen b i j hun ouders of f a m i l i e ? Wat v i n d e n z i j daar z e l f van? E r z i j n genoeg dure f l a t s d i e l e e g s t a a n of dure h u i z e n t e koop, t e r w i j l er s t e e d s meer goedkope h u i z e n nodig z i j n , Hoe zou dat
1
mi
djux doJ^ m / v t ( j e .
>geK a t > ^ - 4 ^
>^^tG^
m -*tAu5U nrmM.
fuMh/v\^
VRAGEN B I J DE DROOM VAN A R I E . V i n d j e A r i e ' s droom een gekke droom? Waarom? Denk j e dat het z a l gebeuren dat de d i r e k t i e op een goede dag wegloopt en de f a b r i e k a c h t e r l a a t ? Waarom n i e t ? Zouden de a r b e i d e r s , z o a l s i n de droom van A r i e samen gewoon door kunnen v/erken zonder d i r e k t i e ? I s een d i r e k t i e nodig? Waarvoor? Wordt het werk p r e t t i g e r , a l s j e het z e l f mag o r g a n i s e r e n ? V/at zou j e het l i e f s t voor werk doen? Denk j c dat v e e l anderen dat werk zouden w i l l e n doen? Zou j e het e r g v i n d e n om, wanneer j e het f i j n e werk samen d o e t , ook het r o t t e samen te doen? E r z i j n mensen d i e zeggen: " C h e f s d i e k o n t r o l e r e n of het werk goed gedaan wordt, z i j n a l l e e n maar nodig a l s de mensen n i e t graag w e r k e n " . Wat denk j i j d a a r v a n ? Wanneer werken mensen g r a a g ? A l s ze weten waaraan ze v/erken? A l s ze voor z i c h z e l f werken? A l s j u l l i e nu met z ' n 1 5 e n een f a b r i e k hadden waar j u l l i e werkten en ook de b a a s w a r e n , zouden j u l l i e dan êén a a n s t e l l e n om t e k o n t r o l e r e n of i e d e r e e n goed v/erkt? A r i e droomt, dat e r minder gewerkt h o e f t t e worden a l s de d i r e k t i e weg i s . Want dan hoef j e n i e t meer voor de d i k k e w i n s t van de bazen t e w e r k e n . Wat denk j e d a a r v a n ? En V/at denk j e e r van om w e r k e l o z e n i n de f a b r i e k t e h a l e n en zo h e t werk over i e d e r e e n t e v e r d e l e n ? Wat zou j e met de v r i j e t i j d doer-, d i e er dan kwam? Wat v i n d j e van de manier waarop A r i e d i e g e b r u i k t ? Do d i r e k t i e i s nog n i e t weg, dus het i s maar een droom, maar v i n d j e z u l k e dromen i n t e r e s s a n t ? Waarom? E r z i j n n o g a l wat mensen d i e v i n d e n dat wat nu een droom i s gauw moet komen en d i e daar wel voor v / i l l e n v e c h t e n . I n de f a b r i e k , i n de w i j k e n . Wat v i n d j e van d i e mensen? Zou j e e r z e l f ook een w i l l e n z i j n ? Waarom? Of waarom n i e t ?
D12
5 wie wordt wijzer school: lijst
Het z a l d u i d e l i j k z i j n , dat we i n de s c h o o l - s c e n e s van ons s t u k h e b ben geprobeerd b i j de c u r s i s t i e t s weg t e nemen van het g e v o e l dat h i j nou eenmaal t e dom i s , dat het g r o t e n d e e l s z i j n s c h u l d i s dat h i j h e t e r op s c h o o l n i e t a l t e b e s t h e e f t a f g e b r a c h t . R i a ' s c o n c l u s i e na de s c ' h o o l - s c e n e s i s dan ook: " H i t l i g t n i e t aan m i j maar aan de s c h o o l " , I n de d i s c u s s i e na de v o o r s t e l l i n g komen we b i j n a a l t i j d t e r u g op het onderwerp " s c h o o l " , maar er z i t t e n z o v e e l k a n t e n a a n , d i e we i n het s t u k e i g e n l i j k n a u w e l i j k s hebben a a n g e r a a k t , dat het o n m o g e l i j k i s op dat moment de d i s c u s s i e v o l d o e n de u i t t e d i e p e n , : Voor de v o r m i n g s w e r k e r s d i e e r aan de hand van onze v o o r s t e l l i n g i n een l a t e r stadium op t e r u g w i l l e n komen, kan de o n d e r s t a a n d e v r a g e n l i j s t behulpzaam z i j n , We hadden ons de volgende w e r k w i j z e v o o r g e s t e l d . De c u r s i s t k r i j g t een b l a d met een a a n t a l v r a g e n d i e h i j k o r t op s c h r i f t beantV/oordt, Het gaat er n i e t om k e u r i g e s c h o o l s e antwoorden t e k r i j g e n waarmee hun k e n n i s g e t o e t s t zou kunnen worden. De p a p i e r e n v/orden n i e t i n g e h a a l d , de antwoorden worgden i n de groep v e r t e l d , t o e g e l i c h t en b e s p r o k e n . Op deze manier kunnen een a a n t a l i n d i v i d u e l e ervaringen, naast e l k a a r g e l e g d , een v;at algemenere conclusie opleveren. Daarna wordt het volgende b l a d r o n d g e d e e l d en op een g e l i j k e man i e r behandeld.De c o n c l u s i e s k u n nen op een bord of op f l a p - o v e r s g e z e t worden. Onze opzet i s door de v r a g e n de volgende punten aan de orde t e stellen: a . Hun konlrrete e r v a r i n g e n op , school, .. Waarom z i j n ze n i e t v e r d e r gaan leren? Was het e c h t een k e u z e ? b . D e . s e l e k t i e - f u n c t i e van de "\ s c h o o l : Door hun g e b r e k k i g e s c h o o l o p l e i d i n g z i j n ze voorbestemd om het l e g e r s l e c h t g e s c h o o l d e a r b e i d e r s t e gaan v e r s t e r k e n , d . v / , z . om voor r e l a t i e f w e i n i g g e l d o n i n t e r e s s a n t werk t e doen, c . I n w i e n s b e l a n g werkt de s c h o o l . El
Bepaalde vragen z i j n voornamelijk i n f o r m a t i e f : vragen naar e r v a r i n g e n . Andere v r a g e n z i j n i n h o u d e l i j k e r , p r o b e r e n meningen en i d e e ë n naar boven t e k r i j g e n : z o a l s de v r a g e n van b l o k j e c . Deze l i j k e n soms s u g g e s t i e f g e s t e l d , d . w . z . dat door OKJO. s i m p e l b e v e s t i g e n d of een ontkennend antv/oord een bepaalde c o n c l u s i e kan worden g e t r o k k e n . De b e d o e l i n g i s e c h t e r w e l d e g e l i j k d i e p e r op de v r a g e n i n t e g a a n , ook a l s t a a t er n i e t s t e e d s "Waarom v i n d j e d a t ? " of "Hoe z i t dat dan v o l g e n s j o u ? " . Z o d a t , wanneer het m o g e l i j k i s aan een bepaalde d i s c u s s i e een g e z a m e l i j k e c o n s l u s i o te v e r b i n d e n , d i e c o n s l u s i e i s g e b a s e e r d op het zo goed m o g e l i j k t e g e n e l k a a r afwegen van de v e r s c h i l l e n d e argumenten, % 41 A. Op wat voor s c h o o l heb j e het l a a t s t g e z e t e n ? Hoe oud was j e toen j e van s c h o o l g i n g ? Heb j e j c diploma g e h a a l d ? Waarom ben j e n i e t gaan d o o r l e r e n ? Wat was b e l a n g r i j k e r b i j d i e b e s l i s s i n g : dat j e genoeg had van s c h o o l of dat e r g e l d nodig i s i n j u l l i e g e z i n ? Heb j e aan het e i n d van de b a s i s - s c h o o l z e l f gekozen n a a r welke s c h o o l j e d a a r n a w i l d e gaan? Zo n e e , wie h e e f t de b e s l i s s i n g dan genomen? B. De l a a t s t e j a r e n wordt er i n de b e d r i j v e n s t e e d s v e r d e r g e a u t o m a t i s e e r d . Dat b e t e k e n t dat er s t e e d s meer ongeschoolde a r b e i d e r s nodig z i j n aan de ene k a n t en aan de andere kant meer hooggeschoold p e r s o n e e l om de i n g e w i k k e l d e machines aan de gang t e houden. Dat hooggeschoolde p e r s o n e e l wordt o p g e l e i d op de m i d d e l b a r e en hogere b e r o e p s o p l e i d i n g e n . A l s j e dat n i e t h a a l t hoef -je e i g e n l i j k n a u w e l i j k s meer een vak t e l e r e n . J e moet l e r e n h e e l v e e l v e r s c h i l l e n d werk t e doen. L a t e n we eens k i j k e n of dat k l o p t met jouw e r v a r i n g . Heb j e op s c h o o l een b e p a a l d e v a k o p l e i d i n g gehad? Wat voor werk doe j e nu? Heb j e d i e v a k o p l e i d i n g d a a r v o o r nodig? Zou j e jouw werk ongeschoold werk w i l l e n noemen? Of i s het g e s c h o o l d werk? Z i j n c r i n j e werk m o g e l i j k h e d e n om op t e klimmen? Tot welke funktie? V i n d j e hot werk dat j e nu doet i n t e r e s s a n t ? I s er b e p a a l d werk d a t j e l i e v e r zou doen? C . Op s c h o o l l e e r j e een h e l e b o e l d i n g e n . Soms z i j n d i e l e u k , soms v e r v o l e n d , s a a i of m o e i l i j k . Maar m e e s t a l denk j e er n i e t zo b i j n a , waarom j e d i e dingen l e r e n moet. En i n w i e n s b e l a n g het i s dat j e dat l e e r t . J e hobt op s c h o o l l e r e n l e z e n en s c h r i j v e n . V i n d j e dat b e l a n g r i j k voor j e z e l f ? I s dat ook b e l a n g r i j k voor j e werk? Waarvoor i s h e t nodig? J e hebt op s c h o o l ook l e r e n r e k e n e n . Wat heb j c daar z e l f aan? Wat zouden de gevolgen z i j n voor j e a l s j e s l e c h t kon r e k e n e n ? I s het voor j e werk g u n s t i g dat j e kan r e k e n e n ? Kun j c j e l o o n s t r o o k j e l e z e n en c o n t r o l e r e n ? Heb j o dat op s c h o o l g e l e e r d ? Mensen zeggen w e l e e n s : "Het i s maar gced dat ze op s c h o o l s t r e n g z i j n , dan l e r e n de k i n d e r e n v r o e g om gehoorzaam t e z i j n " . V i n d j e het nodig k i n d e r e n gehoorzaamheid t e l e r e n ?
E2
A l s j c op s c h o o l i e t s moest doen, l e g d e de l e r a a r dan u i t , waarom dat n o d i g was? A l s j c het e r g e n s n i e t mee eens wao, kon j e dan voor j e mening uitkomen en v/crd daa:.- dan over g e p r a a t ? H i e l d e n j u l l i e i n de k l a s wel eens d i s c u s s i e s op een manier dat j e l e e r d e om j e mening onder woorden t e "^rengen - om d u i d e l i j k t e kunnen en dirrven zeggen wat j e v i n d t ? y^at zouden de mensen d i e de b a a s z i j n i n de b e d r i j v e n het l i e f s t hebben, dat hi:n p e r s o n e e l komt van een s c h o o l - waar do k i n d e r e n hebben l e r e n gehoorzamen zonder i e t s t e r u g t e z e g g e n , waar ze gewend z i j n s t r e n g beha.ideld t e worden en waar ze dus n i e t g e l e e r d hebben hun mening t e zeggen, of - waar de k i n d e r e n g e l e e r d hebben •.vel voor hun mening u i t t e k o men, n i e t a l l e s s l i k k e n en i n c t a a t z i j n voor z i c h z e l f of hun c o l l e g a ' s op t c komen, a l s dac n o d i g i s . Op wcDcc van deze twee s c h o l e n zou j e z e l f het l i e f s t g e z e t e n hebben? Uaai'om? K r e e g j e op s c h o o l wel een'; een o p d r a c h t , om samen met een p a a r andoren u i t t e v o e r e n ? llz ioiiand s n e l kla:Tjr -vas n e t z i j n werk werd h i j dan aangemoedigd om do andoro-i d i e nog n i e t r.o vei' v;aren t e h e l p e n ? Op z o ' n n a r i o r l e e r j e goed samenv/erken. I s h e t v e e r j e z e l f b e l a n g r i j k cm dat t e T'.eren? 'Vat cou c.'i heer. daar van vin^'.enV V.'at z i j n voor hom d i v o e r d e l e n dat z i j n p e r s o n e e l goed samenwerkt? ü a t z i j n voor hem do n a d e l e n ? Heb j e op s c h o o l g e l o e r d wat beD.angrijk i s a l s j e gaat s o l l i c i t e r e n ? Waaraan j e r o e t denken, b i j 'het s o l l i c i t e r e n ? Waren dat vol.'^ens j o u de j u i c c e dingen? Heb j e op s c h o o l b i j g e s e h i e d e n i s a l l e e n g e l e e r d over koningen on o o r l o g e n - o f heb j e ook gelee.x^l over het l e v e n van de gewone ; onsen? f'eb j c i e t s g e l e e r d over de a r b e i d e r s s t r i j d , d .w. z . over de manier vyaarop r e n s e n i n de loop van de l a a t s t e ceuv;sn bepaalde r e c h t e n hebben v e r o v e r d ? Keb j e daar \;'.'z aan om dat t e v/oten? '.Vat zouden de bazen d a a r v . n v i n d e n ? A l s j e i n het aZ gemeen t e r u g l - i j k t r a - r wat j e op s c h o o l g e l e e r d h e b t , met w i e n s b e l a n g e n i s dan meer r e k e n i n g gehouden, met dio van j o u , of met d i e van de ba.'icn?
lIcB. Type de v r a g e n per b l o k op een . s t e n c i l , voor de c u r s i s t e n , ( m i s s c h i e n i s het n o d i g b].ok C . t e s p l i t s e n ) . L a a t voldoende r u i m t e t u s s e n de v r a g e n , r o d a t de c u r s i s t e n p l a a t s hebben om hun antwoord op t e s c h r i j v e n . De ene v r a a g h e e f t wat meer r u i m t e n o d i g dan dc anderec
E5
ï '\
-
;
•
*
^;
• V
.
" ^
^
m 2 .
.
OPMERKINGEN OVER ROLLENSPEL. Pp r o l l e n s p e l z o a l s dat vaak op z e e r v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n i n het o n d e r w i j s en vormingswerk g e h a n t e e r d w o r d t , hebben w i j n o g a l wat i^-v ti- • • •• kritiek. M e e s t a l "beperkt de s p e l o p d r a c h t ( e n " d e s p e l b e g e l e i d i n g ) z i c h t o t het aan de gang z e t t e n van de d e e l n e mers met a n t e c e d e n t e n vaji i n d i v i d u e n , d i e i n , een b e p a a l d e ( g e z i n s - , k l a s - , werk-), s i t u a t i e met b e p a a l d e problemen z i t t e n . De deelnemers k o men i n h e t s p e l n i e t v e e l v e r d e r dan het u i t d i e p e n van de p s y c h o l o g i e van dat i n d i v i d u of v i n d e n mo* g e l i j k e spontane i n d i v i d u e l e r e a k t i e s zonder d a t d a a r i n m a a t s c h a p p e - , l i j k e i n v l o e d e n worden v e r w e r k t . Zo gebeurt het dan dat - i n p l a a t s van mensen bewust t e maken - r o l l e n s p e l het e f f e k t h e e f t , dat maats c h a p p e l i j k e problemen worden v e r nauwd t o t i n d i v i d u e e l p s y c h o l o g i e s e problemen em m a a t s c h a p p e l i j k e t e g e n s t e l l i n g e n verbloemd i . p . v . u i t g e l e g d worden. i Hoewel r o l l e n s p e l , i . t . t . h e t s i m u - ' l a t i e s p e l z o a l s PROLOOG dat h a n t e e r t . ' sterker individueel gericht i s , z i j n bovengenoemde bezwaren b e s t t e v e r * m i j d e n door p o l i t i e k g e l e i d r o l l e n s p e l te gebruiken. • Een u i t g e b r e i d t e o r e t i e s a r t i k e l • over deze metode v e r s c h e e n i n " V o r ming" 1973 n o . 1 1 / 1 2 g e s c h r e v e n door J ö r g R i c h a r d . V e e l minder v o l l e d i g en t e o r e t i e s maken we h i e r wat opmerkingen over ^• ,(••ƒ• g e l e i d r ó l l e i i s p e l en geven 2 v o o r beelden.
•waA tlieo-
V e r s c h i l l e n t u s s e n spontaan en g e leid rollenspel. L i g t b i j s p o n t a a n r o l l e n s p e l het a k s e n t op het s t i m u l e r e n van een ( v r i j b l i j v e n d e ) f a n t a s i e of op het >>y '1 l e r e n u i t e n , b i j het g e l e i d e rol-.' l e n s p e l i s het d o e l aan de d e e l n e m e r s i n z i c h t te geven i n de m a a t s c h a p p e l i j k e o o r z a k e n en t e g e n s t e l l i n g e n ^^ b i j het g e s t e l d e k o n f l i k t . T e v e n s s t r e e f t men e r n a a r een d u i d e l i j k verband t e l e g g e n met de e i g e n s i t a t i e van de d e e l n e m e r s . De f a n t a s i e h e e f t nu een andere f u n k t i e , n . 1 . om r e ë l e problemen v a n u i t m a a t s c h a p p e l i j k i n z i c h t t e d o o r z i e n om e r zo • F1
j u i s t op t e kunnen r e a g e r e n . ( v g l i Ü i N e g t S o z i o l o g i s c h e P h a n t a s i e ) , De k o r n van de metode l i g t i n het ontwerpen van een s e r i e s p e l e n , d i e zo ontworpen en g e s t r u k t u r e e r d z i j n , dat ze t o t maatschappel i j k i n z i c h t kunnen l e i d e n , w a a r b i j men z i c h b a s e e r t op de e r v a r i n g e n van de d e e l n e m e r s . Het s p e l e n van een r o l wordt v o o r b e r e i d door een g r o e p j e deelnemers d i e de s i t u a t i e en de p o s i t i e van de r o l b e s p r e k e n en a n a l y s e r e n . De s p e l e r d i e n t z i c h t e houden aan de a f g e s p r o k e n a n a l y s e , argumenten en r e a k t i e s . De t a a k van de s p e l l e i d e r i s v e e l u i t g e b r e i d e r dan b i j s p o n t a a n rollenspel: - H i j s t e l t de s i t u a t i e i n e l k van de s e r i e s p e l e n v a s t ; - h i j f o r m u l e e r t de i n s t r u k t i e voor e l k e r o l i n de d i v e r s e s p e l e n vooraf; - h i j b e g e l e i d de d i s k u s s i e i n de g r o e p j e s over de d i v e r s e r o l l e n en p r o b e e r t t e voorkomen dat men s t e r k a f d w a a l t van de l e e r d o e len; - h i j b e p a a l t de f a s e r i n g van de d i v e r s e s p e l e n ; - h i j b e g e l e i d e l k s p e l , kan zonodig i n g r i j p e n ; - h i j s t r u k t v i r e e r t de d i s k u s s i e ^ s ) van de g e z a m e l i j k e groep na a f l o o p van het s p e l of de o n d e r d e l e n . D i e e r v a r i n g e n van Uw groep zowel b u i t e n h e t vormingscentrum a l s do p r o j e k t e n d i e U met hen deed, z u l l e n mede bepalend z i j n i n de keuze en u i t w e r k i n g van het model. De nu volgende p r a k t i e s e a a n w i j z i n g i n samenhang met een v o o r b e e l d z u l l e n h o p e l i j k bet bovenstaande v e r d e r v e r d u i d e l i j k e n . P r a k t i e s e aanwijzingen» a . P r o b e e r m a a t s c h a p p e l i j k e t e g e n s t e l l i n g e n t e v e r t a l e n i n een k o n f l i k t , dat voor de deelnemers h e r k e n b a a r i s . Geef de d e e l nemers o p d r a c h t e n i n d i v i d u e n weer t e geven, d i e r e p r e s e n t a t i e f z i j n en d i e t o t k o n f l i k t e r e n d e groepen b e h o r e n . b» Zorg dat e r i n e l k s p e l n i e t meer dan 2 of 3 r o l l e n z i j n , d i e e l k worden v o o r b e s p r o k e n met een g r o e p j e k u r s i s t e n . Van e l k g r o e p j e gaat een de r o l s p e l e n . •
•
•
'
•••
c» L a a t e l k g r o e p j e de i n het s p e l t e g e b r u i k e n argumenten v o o r b e r e i d e n op b a s i s van een s c h r i f t e l i j k e k o r t e r o l i n s t r u k t i e . Deze i n s t r u k t i e moet d . m . v . gegevens , v r a g e n , e . d . e r t o e l e i ' den dat n i e t z u i v e r i n d i v i d u e l e v o n d s t e n bepalend worden voor h e t gedrag van de r o l , maar dat m a a t s c h a p p e l i j k e f a k t o r e n en tegenstellingen hun-waarde-krijgen. i.
d» E l k g r o e p j e k r i j g t allëëri'' de i n s t r u k t i e voor de e i g e n r o l . n o d i g wordt de s p e l s i t u a t i e v o o r a f mondeling t o e g e l i c h t ,
Zo-
• e . Z e k e r b i j r o l l e n a l s d i e van een c h e f z a l de v o r r a i n g s l e i d e r moeten nagóian, of de groep voldoende j u i s t e argumenten v i n d t » " - W e l l i c h t i s het m o g e l i j k b i j het r o l l e n s p e l een k o l l e g a i n t e s c h a k e l e n b i j v . voor deze b e g e l e i d i n g . f » Wanneer i n een s p e l een s p e l e r s t e r k a f w i j k t van de a f g e s p r o k e n airgximenten, i s e r n i e t s op tegen h e t s p e l s t i l t e l e g g e n en na g r o e p s o v e r l e g opnieuw t e b e g i n n e n , w a a r b i j w e l l i c h t een ander u i t de groep de r o l s p e e l t . g . Na h e t t o t a l e s p e l en m i s s c h i e n a l e e r d e r moet met de t o t a l e groep b e s p r o k e n worden, wat e r gebexird i s , welke a n a l y s e de F2
v e r s c h i l l e n d e g r o e p j e s gemaakt hebben en waar de deelnemers z e l f s o o r t g e l i j k e e r v a r i n g e n hebben meegemaakt of kunnen meemaken. h . De r e l a t i e t u s s e n de d i v e r s e s p e l e n / s i t u a t i e s kan een c h r o n o l o g i e s e z i j n , b i j v . een g e s p r e k t u s s e n een a i r b e i d e r s v e r t e g e n w o o r d i g i n g over v/erkomstandigheden v o o r , t i j d e n s en na een aktie. Een andere opzet voor een s e r i e s p e l e n kan u i t g a a n van het b e w u s t w o r d i n g s p r o c e s van de d e e l n e m e r s . Dat kan e r ( t e s c h e m a t i e s ) zo u i t z i e n dat i n het e e r s t e s p e l g e a p p e l l e e r d wordt aan de e r v a r i n g e n , d i e de d e e l n e m e r s i n hun e i g e n omgeving met een b e p a a l d e p r o b l e m a t i e k hebben ( s u b j e k t i e v e f a s e , w a a r b i j v i a h e t s p e l een i n v e n t a r i s a t i e van e r v a r i n g e n p l a a t s v i n d t ) . I n het tweede s p e l kan dan a a n g e s t u u r d worden op de o n t d e k k i n g dat d i t geen i n d i v i d u e l e problemen z i j n , maar problemen d i e w o r t e l e n i n de m a a t s c h a p p e l i j k e s i t u a t i e ( o b j e k t i v e r e n d e f a s e , w a a r i n een v e r b r e d i n g van de p r o b l e m a t i e k p l a a t s v i n d t ) . I n het derde s p e l kunnen dan g e z a m e l i j k e m o g e l i j k h e d e n t o t a k t i e onderzocht worden ( a k t i v e r e n d e f a s e , w a a r i n p e r s p e k t i e v e n op m a a t s c h a p p e l i j k e v e r a n d e r i n g e n aan de orde komen). Voorbeeld; a . E e n s p e l kan z i c h b a s e r e n op s o l l i s i t a t i e en w e r k e l o o s h e i d . De r o l l e n z i j n dan een w e r k e l o z e WJ c-.e s o l l i s i t e e r t . Een WJ d i e a l werkt"op het b e d r i j f , een p e r s o n e e l s c h e f . b.
V i j f voor h a l f é é n . We gaan u i t van de " v i j f voor h a l f één"-scène u i t de v o o r s t e l l i n g . 3 r o l l e n : W n n i e , e e n 1 9 - j a r i g e v e r k o o p s t e r ; R i a , een 1 5 - j g i r i g e v e r k o o p s t e r ; een f i l i a a l c h e f of - c h e f f i n . Er z i j n k s i t u a t i e s mogelijk: I . ' s - M o r g e n s - Annie h a a l t R i a over om mee t e doen. I I . ' s Middags - De c h e f p r o b e e r t h e r h a l i n g t e voorkomen, I I I . Volgende morgen - De c h e f o n t s l a a t A n n i e . I V . L a t e r - Waarom werd Annie o n t s l a g e n ? V/at te doen?
I,
I e d e r e e n moet mee doen aan de a k t i e tegen l u n c h p a u z e Annie w i l R i a o v e r h a l e n mee t e doen.
verkorting,
A. R o l i n s t r u k t i e voor de groep d i e Annie v o o r b e r e i d . Je bent 19 j a a r en werkt nu l-j- j a a r i n d i t f i l i a a l . Hoewel de r o t k l u s s e n v o o r a l door de j o n g s t e n worden opgeknapt, z i j n er voor j o u ook dingen d i e h e e l v e r v e l e n d z i j n . Wat z i j n dat voor dingen? Waar j e nu een e i n d aan w i l maken, i s het f e i t , dat de lunchpauze t e l a a t b e g i n t . Dat komt omdat e r 1 minuut voor h a l f één nog k l a n t e n binnenkomen, d i e u i t g e b r e i d boodschappen gaan doen. J i j z i t dan vaak acli^or de k a s s a . Samen met j e 7 k o l l e g a ' s w i l j e e r i e t s t e gen doen,DE DEUR MOET 5 MINUTEN EERDER OP SLOT.Zo d a d e l i j k heb j e een gesprek met R i a j e j o n g s t e k o l l e g a , d i e h i e r p a s w e r k t . Ze i s wat o n z e k e r , -maar h e t i s e r g b e l a n g r i j k dat ze meedoet en om h a l f een p r e s i e s a f n o k t , Hoe kan j e h a a r o v e r t u i g e n ? B , R o l i n s t r u k t i e voor de groep d i e R i a v o o r b e r e i d . J e bent 15 j a a r . Na 3 maanden zoeken heb j e e i n d e l i j k werk gevonden i n een s u p e r m a r k t f i l i a a l . J e bent nu i n de l a a t s t e week van j e p r o e f t i j d en w i l t g r a a g b l i j v e n w e r k e n . Wat z e i d e n ze t h u i s , t o e n j e werk vond? Hoe v i n d j e het z e l f ?
V/elke n a d e l e n of bezwaren z i j n or aan het werken i n de supersmarkt? Zo d a d e l i j k heb j e een g e s p r e k met A n n i e , d i e j e w i l o v e r h a l e n mee te doen aan eeri a k t i e om t e zorgen dat j u l l i e w e r k e l i j k een h a l f uur lunchpauze k r i j g e n en n i e t na h a l f een nog ..klanten moeten h e l p e n , Hoe .sta j e daar t e g e n o v e r ? C . P v O l i n s t r u k t i e voor groep d i e dc c h e f v o o r b e r e i d . T n B voor de vr . n i n g s l e i d e r : deze groep z a l meer t i j d nodig h e b b e n , maar h e e f t ook 2 o v e r l e g f a s e n de t i j d . T i j d e n s het e e r s t e s p e l kunnen ze k i j k e n , zonder i n te g r i j p e n ) . Jo bent c h e f van een s u p e r m a r k t f i l i a a l . De zaak l o o p t goed. J e hoopt dan ook b i n n e n k o r t b e v o r d e r d t e worden t o t c h e f van een g r o t e r f i l i a a l , I n deze zaak z i j n er nog a l eens problemen met de l u n c h t i j d . G r o t e r e f i l i a l e n s l u i t e n n i e t t u s s e n de middag. B i j j o u moet dat v;el, want er i s n i e t genoeg p e r s o n e e l om i n 2 ploegen t e e t e n . B o v e n d i e n heb j e geen goede a s s i s t e n t , d i e j o u kan vervangen en op de m e i s j e s kan l e t t e n , a l s j e z e l f g a a t eten. E r z i j n n o g a l wat k l a n t e n d i e i n verband met schoolgaande k i n d e r e n of hun e i g e n l u n c h p a u z e v l a k voor h a l f een b i n n e n l o p e n , d i e moeten v/orden g e h o l p e n . Vandaag waren ze kwaad, want iemand had 5 voor h a l f een de deur a l op s l o t gedaan. J e hebt de deur weer open gemaakt, maar om h a l f een g i n g i e d e r e e n l u n c h e n en j e was z e l f 20 minuten i n de v/eer met de ongeduldige k l a n t e n . DIT KAN J E NIET AKPESTEREN. J e moet zorgen dat - zonder dat de h o o f d d i r e k t i e het merkt - de oude t o e s t a n d weer t e r u g k e e r t . Zo h a r d hoeven de m e i s j e s n i e t te werken! Z e l f werk j e ook vaak o v e r . I e d e r e e n moet h a r t voor de zaak hebben. J e b e s l u i t een g e s p r e k t e hebben met de 1 5 - j a r i g e R i a , d i e nog op p r o e f i s , en met A n n i e , d i e - . v a a r s c h i j n l i j k de a a n s t o o k s t e r i s . V.'aarom w i l j e g r a a g b e v o r d e r d worden? l'/aarom mag de h o o f d d i r e k t i e n i e t s weten? B e s l i s of j e m.et de 2 m e i s j e s samen p r a a t of a p a r t . V/elke a r g u menten'ga j e g e b r u i k e n ? GTEF NIET TOE. Na het e e r s t e s p e l , w a a r i n Annie R i a o v e r h a a l t om s o l i d a i r t e z i j n , kunnen e v e n t u e e l de groepen Annie er. R i a nog kommentaar g e v e n . De s p e l l e i d e r v e r t e l t over de g e r l a a g d e a k t i e . W e l l i c h t kan een v i d e o opname - a l s d i e gemaakt i s van de v o o r s t e l l i n g a s c è n e - getoond worden, w a a r b i j wel de l a a t s t e z i n over het r e s u l t a a t weggelaten moet worden. Daarna v o l g t h e t o v e r l e g voor het 2e s p e l , waairin e v e n t u e e l een ander u i t de grcop R i a en Annie kan s p é l e n , II,
' s Middags. Op het matje b i j do c h e f . Dc c h e f , Annie en R i a . A , B . R o l i n s t r u k t i e Annie en R i a d i e v r i j w e l g e l i j k l u i d t (de groepen b e s p r e k e n deze a p a r t ) . B e s p r e e k k o r t de a k t i e . I s deze g e s l a a g d en waarom? Wat ga j e doen, morgen de a k t i e h e r h a l e n of i e t s a n d e r s ? Wat z a l de c h e f gaan doen? P r o b e e r j e - o p een m o g e l i j k g e s p r e k met hem of h a a r voor t e b e r e i d e n . ( N B . v;anneer de groepen R i a en Annie w i l l e n o v e r l e g g e n kan d i t m i s s c h i e n k o r t g e b e u r e n . A l s de groep c h e f a p a r t met de m e i s j e s w i l s p r e k e n eh geen v o l g o r d e b e p a a l t kan de s p e l l e i d e r h i e r o v e r b e s l i s s e n , r e a l i s e e r j e de k o n s e k w e n t i e s ) . ' De g e s p r e k k e n of het g e s p r e k worden g e s p e e l d . E v e n t u e e l n a g e s p r e k . A l s de g e s p r e k k e n met R i a en Annie a p a r t gebeuren mag de andere p a r t i j wel t o e k i j k e n ( i n r e a l i t e i t v e r t e l l e n ze het Fk
e l k a a r o o k ) , maar n i e t t u s s e n b e i d e n komen. A l s i n de g e s p e e l d e g e s p r e k k e n de c h e f n i e t i n z i j n k r u i p t , kan het derde s p e l v o o r b e r e i d worden.
schulp
I I I . Dc volgende d a g . Wat gaat e r gebeuren? A» R o l i n s t r u k t i e A n n i e . De volgende dag kom j e een h a l f uur t e l a a t , omdat j e brommer s t i i k g i n g . J e moet zo d a d e l i j k b i j de c h e f komen. D i e z a l w e l goed kwaad z i j n , v/ant dat was i e ook a l een maand g e l e d e n , t o e n j e de bus had gemist en 15 minuten t e l a a t w a s . Wat ga j e zeggen? Z a l de c h e f nog i e t s over de a k t i e zeggen, ga j i j dat doen? B.
Rolinstruktie Ria. P r a a t nog eens over jouv/ gesprek met de c h e f . Bedenk dat over 3 dagen j e p r o e f t i j d om i s . Annie kwam vanmorgen een h a l f uur t e l a a t , doordat h a a r brommer s t u k g i n g . Z a l dat van i n v l o e d z i j n op de a k t i e ? Wat doen j u l l i e om h a l f een vandaag?
C,
Rolinstruktie chef. Annie kwam vanmorgen een h a l f uur t e l a a t . Ze zegt dat haar brommer s t u k w a s . Een maand g e l e d e n was ze ook a l t e l a a t , t o e n had ze zogenaamd de bus g e m i s t . J e z i e t een k a n s d i e o n r u s t s t o o k s t e r op s t a a n d e voet t e o n t s l a a n . Hoe pak j e het aan? ( N B . O n t s l a g op s t a a n d e voet i s n i e t r e c h t s g e l d i g , t e n z i j de v o r i g e k e e r Annie s c h r i f t e l i j k gewaarschuwd i s voor h e r h a l i n g en h e t o n t s l a g i s genoemd. Of de l e i d e r de groep deze i n f o r m a t i e g e e f t , i s a f h a n k e l i j k van de g r o e p . Het kan ook i n h e t n a g e s p r e k n a a r v o r e n komen. De c h e f zou erop kunnen s p e k u l e r e n dat Annie het n i e t w e e t ) . H i e r n a wordt h e t o n t s l a g g e s p e e l d , w a a r b i j de groep R i a t o e kijkt .
IV.
De groepen of p e r s o n e n R i a en Annie b e s p r e k e n wat er aan de hand i s . Wat i s de w e r k e l i j k e r e d e n ? Mag dat zo maar? Hoe i s Annie opg e t r e d e n i n het g e s p r e k ? Wat kunnen we doen? E n z . Het gesprek kan over gaan i n de e v a l u a t i e . M i s s c h i e n h a l e n ze de vakbond e r b i j of KWJ. Die kan k o r t g e s p e e l d worden door de v o r m i n g s l e i d e r , t e r w i j l men rond de t a f e l b l i j f t z i t t e n . T u s s e n f a s e I I en I I I kan nog een gesprek van de 2 m e i s j e s g e p l a a t s t worden. I>rVV k r a n t Boemerang 6! j a a r g a n g no. 6 p a g . 2 g e e f t p r a k t i e s e i n f o r m a t i e over wat te doen b i j o n t s l a g . Na l e z i n g kan m i s s c h i e n f a s e I I I h e r s p e e l t v/orden e n z . De b e d o e l i n g van het v o o r b e e l d i s om U een i n d r u k te geven, n i e t om het k l a k k e l o o s over t e nemen.
Mocht U g e l e i d r o l l e n s p e l g e b r u i k e n , dan i s de WJ I p l o e g van PROLOOG e r g g e ï n t e r e s s e e r d i n Uw e r v a r i n g e n . K R I T I E K EN SUGGESTIES N.A.V. HET SPELVOORBEELD. Van de kant van een a a n t a l v o r m i n g s w e r k e r s i s de k r i t i e k gekomen, dat het p r o j e k t i n deze vorm t e m o e i l i j k zou z i j n voor groepen 1 5 j a r i g e n , d i e immers p a s k o r t op het centrum komen. A l s d o e l om n a a r toe t e werken v i n d e n ze het een goede s p e l s u g g e s t i e , en zo w i l l e n ze d i e ook z e k e r g e b r u i k e n . Maar ze denken, dat d i e b i j de nieuwe groepen n i e t genoeg a a n s l u i t . F5
7 l&et I s w a r tetspelpro-
jelstje
De b e d o e l i n g van het k w a r t e t s p e l p r o j e k t j e i s met de k u r s i s t e n een i n v e n t a r i s a t i e t e maken van s l e u telbegrippen die b e l a n g r i j k z i j n voor z e , om hun e i g e n s i t u a t i e t e d o o r z i e n a l s een d e e l van een maats c h a p p e l i j k systeem dat b e r u s t op u i t b u i t i n g : dat hun onvrede met d i e s i t u a t i e a a n s l u i t b i j het v e r z e t van de werkende mensen, v r o e ger en nu en dat de k o n s e k w e n t i e van d i e onvrede i s , z i c h a a n s l u i t e n b i j de g e o r g a n i s e e r d e s t r i j d van de a r b e i d e r s voor een maats c h a p p i j w a a r i n de mensen d i e w e r k e n , dat werk z e l f o r g a n i s e r e n en z e l f b e s c h i k k e n over de v r u c h t e n van hun werk. N a t u u r l i j k kan het n o o i t de p r e t e n t i e van d i t b e p e r k t e p r o j e k t j e z i j n , een d e r g e l i j k e "zv;are" d o e l s t e l l i n g te v e r w e z e n l i j k e n . M a a r door het maken van het s p e l kunnen de werkende j o n g e r e n z i c h o r i ë n t e r e n op en door het l a t e r samen to s p e l e n , kunnen ze vertrouwd r a k e n met de d i v e r s e f a c e t t e n van de u i t b u i t i n g van de a r b e i d e r s k l a s s e en het v e r z e t d a a r t e g e n . Het s p e l komt a l s v o l g t t o t s t a n d . De groep k u r s i s t e n wordt v e r d e e l d i n v i e r k l e i n e g r o e p j e s ( 3 of k p e r s o n e n ) . E l k g r o e p j e k r i j g t twee v e r h a a l t j e s op s t e n c i l . De v e r h a a l t j e s dragen a l s t i t e l de naam van een van de 8 k w a r t e t t e n van het s p e l , b i j v . " d e overwinningen van de werkende mensen". A l s ze dat v e r h a a l t j e g e l e z e n hebben wordt hen gevraagd de v i e r k a a r t e n van het betreffende kwartet te s c h r i j v e n , i n steeds wisselende volgorde, zoa l s b i j een e c h t k w a r t e t s p e l : 1 . A . a f s c h a f f i n g van de k i n d e r a i r beid B. l e e r p l i c h t voor a l l e k i n d e r e n C . de 8 - u r i g e werkdag D. minimum j e u g d l o o n . 2 . B . l e e r p l i c h t voor a l l e k i n d e r e n C . de 8 - u r i g e werkdag D. minimum j e u g d l o o n A . a f s c h a f f i n g van de k i n d e r a r beid. E t c . We hebben h i e r b i j een modelkaart g e p l a a t s t d i e U z e l f kunt v e r m e n i g vuldigen. Hebt U d a a r v o o r n i e t de j u i s t e
G1
a p p a r a t e n voorhanden,dan kunt U ze aanvragen b i j PROLOOG. E r z i j n voor een s p e l dus 8 x ^ = 32 k a a r t e n n o d i g . Op de kasirten z i e t U een v i e r k a n t met daarboven één l i j n en daaronder v i e r l i j n e n . De v i e r o v e r w i n n i n g e n van het v o o r b e e l d j e h i e r b o v e n worden dus op de v i e r l i j n e n onder het v i e r k a n t j e g e s c h r e v e n , de l i j n boven het v i e r k a n t j e i s voor de t i t e l van het k w a r t e t . Het v i e r k a n t j e z e l f i s g e r e s e r v e e r d voor een t e k e n i n g of k o l l a g e , d i e s l a a t op de " o v e r w i n n i n g " , d i e a l s b o v e n s t e van de v i e r v e r meld s t a a t . De t e k e n i n g e n en k o l l a g e s worden door de k u r s i s t e n gemaakt. B i j sommige van de k w a r t e t t e n i s het n i e t o n b e l a n g r i j k om de k u r s i s t e n wat m a t e r i a a l t e geven w a a r u i t ze z i c h een i d e e kunnen v o r men over wat ze moeten t e k e n e n , of waar ze dingen u i t kunnen k n i p p e n om de k o l l a g e t e maken. U z u l t er a l e r t op moeten z i j n , dat de k u r s i s t e n de j u i s t e b e e l d e n maken op de k a a r t e n ; b i j v . i s h e t w e l b e l a n g r i j k , wanneer ze op de k a a r t " a f s c h a f f i n g van de k i n d e r a r b e i d " een k i n d p l a k k e n dat u i t een M a r g r i e t a d v e r t e n s i e komt, dat U met ze i n d i s k u s s i e gaat over hoe d i e k i n d e r a r b e i d e r u i t zag i n de v o r i g e eeuw en dat U e v e n t u e e l de nodige i n f o r m a t i e d a a r o v e r g e e f t , zodat het b e e l d op de k a a r t i e t s gaat v e r t e l l e n over de s c h r i j n e n d e u i t b u i t i n g van k i n d e r e n rond 188O. Wanneer e l k g r o e p j e z i j n twee v e r h a a l t j e s behandeld h e e f t en de k a a r t e n g e s c h r e v e n en g e t e k e n d , dan h e e f t e l k g r o e p j e nog maar een o v e r z i c h t over twee van de a c h t k w a r t e t t e n . L a a t dan de g r o e p j e s aan e l k a a r de k a a r t e n v o o r s t e l l e n door ze per k a a r t k o r t t e l a t e n v e r t e l l e n wat er op de k a a r t e n s t a a t . Het kan e r g l e e r z a a m z i j n de k u r s i s t e n met e l k a a r t e l a t e n d i s k u s s i e r e n over de j u i s t h e i d van de b e e l d e n , a l s daar a a n l e i d i n g toe i s . I n i e d e r g e v a l z a l op een a a n t a l p l a a t s e n kommentaar of u i t l e g van k u r s i s t e n en v o r m i n g s l e i d e r over de inhoud van de b e g r i p p e n op de k a a r t e n n o o d z a k e l i j k z i j n om een k w a l i t a t i e f w a a r d e v o l l e o r i ë n t e r i n g op d i e b e g r i p p e n b i j de g e h e l e groep t o t s t a n d t e b r e n g e n . Het s p e l e n van het s p e l kan met v i e r p e r s o n e n , i n de p a u z e s , maar kan omdat de k a a r t e n v r i j groot z i j n ook met de h e l e groep g e s p e e l d worden, op een v e r l o r e n moment. Wanneer het g e s p e e l d wordt enige t i j d na het maken van het s p e l en i n de t u s s e n t i j d z i j n . zaken aan de orde gekomen, d i e te maken hebben met de k a a r t e n , i s het w e l l i c h t m o g e l i j k d i e k a a r t e n opnieuw t o r d i s k u s s i e t e s t e l l e n , om te z i e n of de b e e l d e n op de k a a r t e n nog overeenstemmen met de i n z i c h t e n d i e de groep verv;orven h e e f t over de v e r s c h i l l e n d e onderwerpen. I n i e d e r g e v a l i s h e t s p e l e n van h e t s p e l op z i c h een middel om a l s v a n z e l f s p r e k e n d f a m i l i a i r t e worden met d i e onderwerpen. O v e r z i c h t van hot k w a r t e t s p e l " S l a p p e t i j d e n , 1 , WIE DOEN ER NU E I G E N L I J K HET WERK? a . de a r b e i d e r s i n de fabriek, b . de b o e r e n . c . do c h a u f f e u r s . d . de v e r k o o p s t e r s .
G2
2.
s t e r k e meiden".
WIE HEBBEN ER I E T S TE ZEGGEN OP HET WERK? a . de c h e f f i n . b. de p e r s o n e e l s c h e f . c . de d i r e k t e u r . d . de a a n d e e l h o u d e r s .
3 . DE TRUCS VAN DE BAZEN. a. valse voorlichting (bij het s o l l i c i t e r e n ) . b. p r o e f t i j d . c . tempo o p v o e r e n . d . onbetaald overwerk.
5 . HET VERZET VAN DE WERKENDE MENSEN. a . samen opkomen voor j e rechten. b. s t a k i n g e n . c . bezettingen. d. demonstraties.
7.
KEN J E RECHTEN. a . een a r b e i d s o v e r e e n k o m s t . b. een l o o n s t r o o k j e . 0. pauzes. d . r e c h t op j e v o r r a i n g s -
h. WAAR a. b. c. d.
GAAT HET GELD NAAR TOE? de l o o n k o s t e n . de p r o d u k t i e k o s t e n . investeringen, de w i n s t .
6 . DE OVERWINNINGEN VAN DE WERKENDE MENSEN. a . a f s c h a f f i n g van de k i n derarbeid. b. l e e r p l i c h t voor a l l e kinderen. c . de 8 - u r i g e werkdag. d . minimum j e u g d l o o n , 8.
WAAR a. b. c. d.
dae5n.
KUN J E TERECHT? het v o r m i n g s i n s t i t u u t . jongerenorganisaties. vakbonden. politieke partijen.
-:. \ / I S DOEN ER NU E I G E N L I J K HET WERK ? Wim en A r i e werken i n de b r o o d f a b r i e k . Daar kneden ze de h e l e dag h e t d e e g . Andere mensen maken het deeg of b e d i e n e n de oven o f doen i e t s a n d e r s wat nodig i s voor het v e r v a a r d i g e n van b r o o d . '")v;3 samen maken de a r b e i d e r s i n de b r o o d f a b r i e k het brood: z i j z i j n do b a l i k e r s van het b r o o d . Dat i s nog n j e t a l l e s . Voordat het meel i n de f a b r i e k komt om e r brood van t e maken, i s er de b o e r , d i e het k o r e n z a a i t en o o g s t , Zodsonde z o r g t de boer e r v o o r dat het k o r e n op t i j d i n de b r o o d f a b r i e k v e r w e r k t kan worden. Dan z i j n er weer andere mensen d i e zorgen voor het v e r v o e r van het geoogste graan van de boer n a a r de f a b r i e k . Nadat er brood van gemaakt i s , zorgen d i e c h a u f f e u r s er weer voor dat de broden i n do v / i n k e l s komen. A l s de broden i n de w i n k e l s z i j n aangekomen, i s er R i a en met h a a r nog v e e l meer v e r k o p e r s en w i n k e l m e i s j e s d i e het brood i n de r e k ken l e g g e n en aan de mensen v e r k o p e n . E n de bazen van de supermarkt en de b r o o d f a b r i e k t e l l e n de c e n t e n d i e door a l dat werk v e r d i e n d worden. '• WIE DOEN ER NU E I G E N L I J K HET WERK?
•
2 . WIE HEBBEN ER I E T S TE ZEGGEN OP HET WERK? Toen R i a werk had gevonden i n de s u p e r m a r k t , was het de c h e f f i n d i e om v i j f voor z e s tegen h a a r z e i dat ze "nog e v e n " d i e b o e l b i j de k a s s a moest komen opruimen. Toen R i a voor de tweede k e e r aan het s o l l i c i t e r e n w a s , was de -
03
p e r s o n e e l s c h e f e r g a a r d i g t e g e n h a a r . Op het m a g a z i j n kwamen ze n . 1 . mensen t e k o r t en de p e r s o n e e l s c h e f zag i n R i a wel een goede k r a c h t . De p e r s o n e e l s c h e f werd b i j de d i r e k t e u r geroepen, die hem v e r t e l d e dat de w i n s t g e d a a l d was en dat er dus geen nieuw p e r s o n e e l meer aangenomen mocht worden. I n de supermarkt werkte R i a e r g v e e l samen met A n n i e , een l e u k e v r i e n d i h . Die v e r t e l d e h a a r dat e r op e l k brood en a l l e andere a r t i k e l e n w i n s t gemaakt w o r d t . En dat u i t e i n d e l i j k de a a n d e e l h o u d e r s b e s l i s s e n wat e r met d i e w i n s t g e b e u r t . Zo waren de a a n d e e l h o u d e r s de e i g e n a r e n van de supermarkt waar R i a en Annie w e r k t e n van p l a n om i n een andere p l a a t s een nieuwe supermarkt t e gaan bouwen, zodat ze nog meer konden v e r d i e n e n . WIE Z I J N D I E k D I E ER OP HET WEIuC I E T S TE ZEGGEN HEBBEN? 5.
DE TRUCS VAN DE BAZEN.
.
.
•
J u l l i e zagen dat A r i e en Wim i n de b r o o d f a b r i e k w e r k t e n . A r i e w e r k t e e r a l wat l a n g e r dan Wim. Wim werkte h a r d , want h i j hoopte dat h i j daardoor hoger op zou kunnen komen, zodat h i j ook meer zou gaan v e r d i e n e n . Maar A r i e vond dat n i e t zo l e u k , h i j z e i : " A l s j i j zo h a r d b l i j f t werken, dan wordt het tempo opgevoerd en dan kan i k het n i e t meer b i j h o u d e n en dan v l i e g i k er u i t ! terwijl j i j maar s t e e d s h a r d e r moet werken en e r t o c h geen c e n t b e t e r van w o r d t . A l s j e h a r d e r werkt ,da.n gaat a l l e e n de p r o d u k s i e omhoog, maar j e l o o n wordt e r n i e t hoger n e e ! En b i j R i a l i e p het ook n i e t van een l e i e n d a k j e . Het kwam b i j n a d a g e l i j k s voor dat ze na 6 uur nog moest o v e r w e r k e n . Reken maar n i e t dat ze de o v e r u r e n d i e ze zo maakte u i t b e t a a l d k r e e g . R i a durfde e r e i g e n l i j k ook n i e t z o v e e l van t e zeggen, omdat ze nog i n h a a r p r o e f t i j d werkte en dan k a n de baas j e zo o n t s l a a n ! Toen R i a was komen s o l l i c i t e r e n had de c h e f f i n h e t gehad over een g e z e l l i g e k a n t i n e , maar dat v i e l b e h o o r l i j k t e g e n : m e e s t a l k r e e g ze n a u w e l i j k s de t i j d om h a a r b o t e r hammen naar b i n n e n t e w e r k e n , omdat ze nog z o l a n g k l a n t e n moest afhelpen. En zo waren e r nog v e e l meer dingen d i e de c h e f f i n aan R i a b e l o o f d h a d , maar d i e l a t e r i n het werk n i e t k l o p t e n . De c h e f f i n had R i a t i j d e n s het s o l l i c i t a t i e g e s p r e k va3s v o o r g e l i c h t . WAT Z I J N DE k TRUCS VAN DE PAZ'^N IN DIT VERHAALTJE? k.
WAAR GAAT HET GELD NAAR T O E ? .
, • - . •.
, .
A r i e werkte a l v/at l a n g e r op de b r o o d f a b r i e k en had u i t het b e d r i j f s b l a d c i j f e r s g e h a a l d om Wim u i t t e l e g g e n waar het g e l d naar toe g a a t . A r i e g e b r u i k t e h i e r v o o r een b r o o d , dat van de band g e l o pen w a s . H i j z e i : S t e l j e voor .dat d i t brood de t o t a l e p r o d u k s i e van broden op een dag v o o r s t e l t . A l d i e b r o d e n . z i j n dan samen ƒ . 1 6 , 0 0 0 , - w a a r d . Daar moeten dan n a t u u r l i j k de l o n e n voor de a r b e i d e r s van b e t a a l d worden. I n de b r o o d f a b r i e k b i j A r i e en Wim v e r d i e n e n de a r b e i d e r s gemiddeld ƒ . 8 0 , - per d a g . Wim v e r d i e n d n a t u u r l i j k minder, omdat h i j nog op j e u g d l o o n s t a a t . E r werken 3 0 mensen op de b r o o d f a b r i e k , dus z i j n de t o t a l e " l o o n k o s t e n " 3 0 x 8 0 i s ƒ . 2 i f 0 0 , - b r u t o . Dan b l i j f t e r nog" ƒ . 1 3 . 6 O O , - over en waar b l i j f t dat? N a t u u r l i j k moet het onderhoud van de machines b e t a a l d worden en de hypotheek van de f a b r i e k . ' E r z i j n nog meer p r o d u k t i e k o s t e n z o a l s de inkoop van het meel en
andere g r o n d s t o f f e n en de k o s t e n van het v e r v o e r en nog wat van d i e d i n g e n : samen h e t e n d i e de " p r o d u k t i e - k o s t e n " . Dat i s ongeveer ƒ . 1 0 . 0 0 0 , - . Het bedrag dat nu o v e r b l i j f t i s voor de e i g e n a r e n : voor de a a n d e e l h o u d e r s . Van een d e e l van d i t bedrag gaan z c s n e l l e r e en b e t e r e machines kopen om zo per dag nog meer omzet t e k u n nen maken. Dat heet " i n v e s t e r e n " . Of, net a l s de bazen van de s u permarkt V/aar R i a w e r k t , d i e met het g e l d een nieuwe supermarkt bouwt. V/aar h i j l a t e r nog meer omzet mee kan maken. Maar dan i s e r a l t i j d nog een f o r s bedrag o v e r . Dat bedrag i s dan wat we noemen "de w i n s t " en d i e door de bazen of door de a a n d e e l h o u d e r s i n de zak g e s t o k e n w o r d t , t e r w i j l d i e e r n i e t voor gewerkt hebben, WAAR GAAT HET GELD NU NAAR TOE? 5.
HET VERZET VAN DE WERKENDE MENSEN.
I n de w i n k e l waar Annie en R i a w e r k t e n , moesten ze vaak nog na h a l f één de mensen a f h e l p e n , d i e dan nog op hun gemak boodschappen gingen doen en met l e g e f l e s s e n aankwamen. Zo g i n g e r a l s n e l 1 0 t o t 15 minuten van hun l u n c h - p a u z e a f . D i t p i k t e n ze n i e t l a n ger c n gingen over t o t a k s i e : ze s l o t e n de deur op t i j d en g i n g e n a l l e m a a l e t e n cm h a l f é é n , z o a l s i n hun a r b e i d s k o n t r a k t vermeld s t e . a t . De c h e f f i n deed de deur weer open, maar ze moest de k l a n t e n h e l e m a a l i n d ' r e e n t j e h e l p e n , zodat het een f l i n k e j a n b o e l w e r d . Maar de volgende dag ging de deur mooi om 5 voor h a l f één d i c h t . " S a m e n opkomen voor j e r e c h t e n " , noemde Annie deze a k s i e . I n 1 9 3 0 doed j ? r i t s van den W i t t e b o e r mee aan een s t a k i n g i n de t e x t i e l f a b r i e k , om de bazen t e dwingen het loon te b e t a l e n waar h i j r e c h t cp h a d . E n dat was n i e t a l l e e n b i j F r i t s , h a l f Nederland s t a a k t e toen» I n 1 9 7 2 deed Toon Kroon mee aan de b e z e t t i n g van de E n k a - f a b r i e k , omdat de bazen de f a - r i o k w i l d e n s l u i t e n , omdat ze e r t e w e i n i g aan v e r d i e n d e n . Maar door het v e r z e t van de E n k a - a r b e i d e r s d r a a i t do f a b r i e k nu nog s t e e d s ! I n 1 9 7 2 komt J o l a n d a S c h o u t e n de s t r a a t op voor het minimum-jeugdl o o n . Samen met h a a r demonstreren e r v e l e werkende j o n g e r e n om h e t minimum-jeugdloon t e k r i j g e n en ze hebben het g e k r e g e n ! ! ZOEK DE k VERZETSMOGELIJKHEDEN VAN DE WERKENDE MENSEN, 6.
DE OVERWINNINGEN VAN DE WERKENDE MENSEN.
Wij v e r t e l d e n over l e t j e van K a s t o r e n i n l 8 7 4 . Ze werkte 16 uur p e r dag, 6 dagen i n de week. Daar i n de w e v e r i j werkten a l l é é n maar k i n d e r e n . De b a a s hoefde k i n d e r e n minder u i t t e b e t a l e n , dan hun o u d e r s . Zo waren de ouders w e r k l o o s , t e r w i j l hun k i n d e r e n v e r n i e l d werden door het v e e l te zware werk wat ze moesten doen. Om d a a r t e g e n t e p r o t e s t e r e n z i j n duizenden mensen de s t r a a t opgekomen. Ze demonstreerden om de a f s c h a f f i n g van de k i n d e r a r b e i d t e e i s e n . E e r s t s t u u r d e de o v e r h e i d de p o l i t i e erop a f en werden d i e demons t r a t i e s b l o e d i g u i t e e n g e s l a g e n . Maar de druk van onderen g r o e i d e . I n 1 8 7 ^ , nog maar 1 0 0 j a a r g e l e d e n b e r e i k t e n de werkende mensen met hun a k s i e s dat de k i n d e r a r b e i d verboden werd. Zo werden e r meerdere zaken gewonnen, door m a s s a l e p r o t e s t e n van de a r b e i d e r s . I n 1 9 1 2 werd de l e e r p l i c h t b i j de wet v a s t g e s t e l d zodat v o o r t a a n a l l o kinderen onderwijs kregen. E n eon v/erkdag van 16 uur i s door s t a k i n g e n en d e m o n s t r a t i e s door G5
de a r b e i d e r s t o t een 8 - u r i g e werkdag t e r u g g e b r a c h t , zodat ze nog t i j d overhouden om een b e e t j e t e l e v e n . Zo hebben de gewone mens e n v r o e g e r g e s t r e d e n om hun l o t meer i n e i g e n handen t e k r i j g e n . I s dat tegenwoordig zo a n d e r s ? I n t e g e n d e e l ! Denk maar eens aan h e t v e r h a a l van J o l a n d a S c h o u t e n , d i e i n de supermarkt w e r k t : werkende j o n g e r e n hebben nog maar net een j a a r g e l e d e n het m i n i mum-jeugdloon v e r o v e r d op de b a z e n . Door t e s t a k e n en t e demons t r e r e n . Door t e l a t e n z i e n hoe s t e r k ze s t a a n a l s ze e r seimen tegenaan gaan! l/AT ZIJN IN DIT VEEHAALTJE DE OVERWINNINGEN VAN DE WERKENDE MENSEN? 7 , KEN J E RECHTEN. R i a b a a l d e b e h o o r l i j k van s c h o o l . Ze l e e r d e dasir maar w e i n i g , V/aar ze l a t e r i e t s aan kon hebben. E n de l e r a r e s was e r g s t r e n g . R i a w i l d e gaan w e r k e n . "Het z a l a l l e m a a l wat m a k k e l i j k e r worden, a l s i k z e l f geld v e r d i e n " , d a c h t z e . Maar het was een h e l e t o e r om een b a a n t j e t e v i n d e n . Daarom was ze e r g b l i j dat ze i n de supermarkt t e r e c h t k o n . Zo b l i j , dat ze v e r g a t , haar r e c h t e n i n de g a t e n t e houden. I e d e r e e n d i e gaat w e r k e n h e e f t b i j v . r e c h t op een a r b e i d s o v e r e e n k o m s t , w a a r i n s t a a t , h o e v e e l j e v e r d i e n t , h o e v e e l v r i j e dagen j e h e b t , wat j e w e r k t i j den z i j n , e t c . Toen R i a h a a r l o o n k r e e g , v i e l het h a a r wel een b e e t j e t e g e n . A n n i e v e r t e l d e dat e r n o g a l wat a f g e t r o k k e n werd door de z a a k , voor de b e l a s t i n g , z i e k t e v e r z e k e r i n g , p e n s i o e n , e . d . H o e v e e l p r e c i e s w i s t A n n i a n i e t , "Maar dat kun j e zo weten, a l s j e aan de c h e f f i n om een l o o n s t r o o k j e v r a a g t . Daar s t a a t a l l e s op, wat ze e r a f t r e k k e n , en w a a r v o o r . I e d e r e e n h e e f t r e c h t op een l o o n s t r o o k j e " , R i a en Annie hebben a k s i e gevoerd om hun p a u z e s , d i e i n de a i r b e i d s overeenkomst s t a a n , ook t e k r i j g e n . " J e moet opkomen voor j e r e c h t e n , ook de k l e i n e n , z o a l s p a u z e s " , z e i A n n i e . B i j de s o l l i c i t a t i e van R i a had de c h e f f i n gezegd: " A l s het nou eens wat d r u k k e r i s of a l s e r v e e l z i e k e n z i j n , zou j e dan n i e t voor een k e e r t j e het v o r m i n g s i n s t i t u u t kunnen v e r z u i m e n " . R i a vond dat wel goed. Masir A n n i e had ze voor gek v e r k l a a r d , t o e n ze dat h o o r d e . " J e hebt r e c h t op j e vormingsdagen. E n d i e moet j e ook nemen. Want op het v o r m i n g s i n s t i t u u t kun j e t e n m i n s t e dingen l e r e n , d i e j e e l k e dag n o d i g hebt op j e w e r k . B i j v o o r b e e l d l e e r j e daar j e r e c h t e n ! ! WAT Z I J N DE k RECHTEN IN DIT VERHAALTJE? 8.
WAAR KUN J E TERECHT?
R i a had v e e l g e l e e r d op het v o r m i n g s i n s t i t u u t , z o a l s het p r o j e k t met de p l a t e n over de g e s c h i e d e n i s van de werkende mensen; Wim had e r g e l e e r d wat z i j n r e c h t e n w a r e n . A l s j e problemen met j e werk h e b t , kun j e daar b e s t mee aankomen op j e v o r m i n g s i n s t i t u u t . Daar wordt dan naar een o p l o s s i n g g e z o c h t , of ze v e r w i j z e n j e naar een j o n g e r e n - o r g a n i s a t i e . Dat z i j n o r g a n i s a t i e s vóór en dóór j o n g e r e n met v e e l k o n t a k t e n door het h e l e l a n d . B . V . de K . W . J . b e w e g i n g van werkende j o n g e r e n en het N . V . V . - J o n g e r e n c o n t a c t . Die komen vasik i n a k s i e voor de b e l a n g e n van a l l e werkende j o n g e r e n . Z o a l s minimumj e u g d l o o n , betaalbeire kamers voor werkende j o n g e r e n , e t c . E e n ander v o o r b e e l d van o r g a n i s a t i e s d i e g e z a m e l i j k problemen van a r b e i d e r s op w i l l e n l o s s e n , zagen we b i j Wim en A r i e op de b r o o d -
G6
f a b r i e k . N a m e l i j k de vakbonden, waar Wim en A r i e a l l e b e i l i d van w£iren, gingen een a k s i e v o e r e n tegen de s l u i t i n g van de b r o o d f a briek. V o r d e r zouden j u l l i e op het v o r m i n s i n s t i t u u t m i s s c h i e n nog eens kunnen p r a t e n over wat p o l i t i e k e p a r t i j e n z i j n en welke er z i j n , en v/at j e e r aan h e b t . WAAR KUN J E TERECHT MET J E PROBLEMEN?
Het was voor ons nogal een probleem, om u i t te v i s s e n hoe we b i j 15 j a r i g e n op e n i g e r l e i w i j z e de " g e s c h i e d e n i s van de a r b e i d e r s k l a s s e " aan moesten s l e u t e l e n . Immers, z o i e t s wordt a l v l u g een l e s en l e s s e n , daar z i t t e n d i e j o n g e r e n n i e t op t e wachten.Hun s c h o o l e r v a r i n g e n hebben hen daar geen l i e f h e b b e r s van gemaakt.
8 —
- j j
^|^f^^^Jb\J|C^^ZjLCLfS
jongeren v a n 1874 tot n u
Toeh w i l d e n we ze i e t s v e r t e l l e n over de g r o t e v e r a n d e r i n g e n d i e de l a a t s t e honderd ^Eiar z i c h v o l t r o k k e n hebben i n de levensomstandigheden van de werkende mensen. En we w i l d e n ze v o o r a l v e r t e l l e n hoe d i e werkende mensen daar z e l f , g e o r . g a n i s e e r d voor gevochten hebben. T e r e c h t z u l t u opmerken, dat d i e verander i n g e n n i e t l o u t e r door a r b e i d e r s s t r i j d verworveh z i j n , maar ook door de t e c h n o l o g i s c h e o n t w i k k e l i n g e n ( i n het- belang van de bazen ) z i j n opgeroepen. Dat a s p e k t van de g e s c h i e d e n i s hebben we l a t e n l i g g e n , n i e t omdat we ' t a c h t e r w i l d e houden, maar omdat h e t de zaken n o g a l i n g e w i k k e l d maakt, en we voor de l i j n van de v o o r s t e l l i n g s l e c h t s nodig hebben, dat aangetoond w o r d t , dat v e r z e t z i n h e e f t . Het v e r z e t -van de "5 voor h a l f e e n - s c e n e " en i n de b r o o d f a b r i e k wordt door de g e s c h i e d e n i s s c e n e i n een h i s t o r i s c h k a d e r g e z e t . Maar we beperken ons dus t o t : het i s n i e t a l t i j d zo geweest a l s h e t nu i s - het kan v e r a n d e r e n - v e r z e t j e georganiseerd. De vorm van d e g e s c h i e d e n i s s c e n e i s z o , dat k o r t e t e k s t e n met s n e l w i s s e l e n d e beelden de aandacht van de jongeren t r e k t ^laar 1 5 - j a r i g e n d i e i n de loop van de l a a t s t e honderd j a a r v e r s c h i l l e n d e vormen van u i t b u i t i n g en v e r z e t i^jeemaakten. Die vorm ( een s n e l l e s t r i p ) en d i e i d e n t i f i k a t i e s t e l l e n ons i n s t a a t om d e " g e s c h i e n d e n i s l e s " a a n de jongeren k w i j t te r a k e n . Omdat n o g a l wat vormingswerkers gevraagd hebben «m dc t e k s t van deze scène, v i n d t u 'm h i e r a f g e d r u k t , met de bijbehordende plaatjes, We w i j z e n u , voor een e v e n t u e l e v e r d e r e uitbouw van d i t i t e m op de -twee g e s c h i e d e n i s p u b l i k a t i e s van het VJV en rp onze d i a s e r i e b i j het oudere-jaarsprogragajja, waarover u i n de' l i t e r a t u u r o p g a v e meer informatie vindt.
D i t i s l e t j e v a n ' k a a t e r e a . Ze i e 15 j * a r , net a l s w i j . Het i s 187**, honderd j a a r geleden*Ze werkt i n een w e v e r i j . Z e s t i e n uur per dag. Zes dagen i n de week. Ook Z e t j e s z u s j e van 10 en haar b r o e r t j e van 8 werken i n de wev e r i j . £ r werken « H e e n maar k i n d e r e n . De baas z e g t : " K i n d e r e n z i j n e r g ges c h i k t voor d i t werk met hun k l e i n © v i n g e r t j e s . Maar h i j b e d o e l t : " K i n d e r e n hoef j e v e e l a i n d e r t e b e t a l e n dan volwassenen en j e kunt ze opjagen zonder dat ze a l t e v e e l t e g e n s t r i b b e l e n . De ouders van l e t j e kunnen z e l f geen werk T i n d e n , Ze hebben de paar gulden d i e de k i n d e r e n verdienen hard nodig om de honger b u i t e n de deur to houden.
A l s vader b e l e e f d aan de d i r e k t e u r v r a a g t of h i j het werk van z i j n k i n d e r e n mag overnemen omdat hun gezondheid naar de knoppen gaat door het zware werk e n , zegt de b a a s : " I k heb begrip voor Uw zorgen, maar h e l a a s * H i e r i s wat g e l d om medioijnen t e kopen". E n a l s de v a d e r s p r o t e s t e r e n tegen de onmens e l i j k e behandeling d i e z i j z e l f en hun k i n d e r e n van de baas k r i j g e n , worden ze door hem u i t g e l a c h e n t " O n m e n s e l i j k , d i e k i n d e r e n doen dat werk a l s o f het een s p e l i s " . Maar s t e e d s meer v a d e r s gingen ^ i s e n dat z i j het werk van hen souden overnemen en dat ze loon naar werk zouden ontvangen. Maar t s e n kwamen a l l e werkeloze mensen i n a k s i e in de mensen d i e v e e l t e w e i n i g verdienden voor het zware werk dat z i j i e d e r e dag weer z e s t i e n uur moesten doen. Ze s t a a k t e n en demonstreerden. Ze t r o k k e n samen 6in l i j n . En de bazen gingen door de k n i e ë n . De k i n d e r - a r b e i d werd verboden, de werkdag werd k o r t e r en de lonen hoger. Zo i s dat v e r a n d e r d . Niet v a n z e l f , maar door de s t r i j d van de gewone mensen. En zo veranderde e r nog v e e l meer. H2
D i t im J o k * van Buuren. Ze i s 15 j a a r , net a l s w i j . Het i a 1912. Joke werkt i n «en h o e d e n a t a l i e r . N i e t 16 uur per dag, maar t i e n uur» Dat l a a f gedwongen door de t/erkende mensen. Haar b r o e r t j e van 8 en haar sus j e van t i e n s l t t e n op s o h o o l . Dan kunnen ze n i e t meer u i t g e b u i t worden op de f a b r i e k e n en l e r e n ze r e k e n e n , l e z e n en s c h r i j v e n . Dingen d i e de k i n d e r e n Tan de gewone mensen vroeger nooit l e e r d e n . Sn e r i s nog meer gewonnen. De Tader van Joke mocht v o o r t a a n meestemmen a l s er v e r k i e z i n g e n z i j n » Vroeger hadden a l l e e n de r i j k e mensen s t e m r e c h t . Maar de moeder van Joke b i j v . mag nog n i e t stemmen, vrouwen hebben nog geen s t e m r e c h t . En a l s de vader van Joke werkeloos wordt, dan moeten ze l e v e n van de wind, want w.w* b e s t a a t nog n i p t i n 1912. Nee, de s t r i j d i s nog n i e t v o o r b i j . En de bazen proberen a l s ze even de kans k r i j g e n , d e r e c h t e n d i e de a r b e i d e r s veroverd hebben w««r t e r u g t e pakken.
D i t l 8 F r l t a van de Wittenboer. H i j i s 15 j a a r , net a l s w i j . Het I s 1930. F r i t s werkt i n een t e x t i e l f a b r i e k . T i e n uur per dag. Bet i s de t i j d van de grote k r i s i s . Da ene f a b r i e k na de andere wordt g e s l o t e n . A l s de bazen e r n i e t g«noeg aan kunnen v e r d i e n e n , dan s l u i t e n s e *m maar. Dat de a r b e i d e r s dan geen inkomsten meer hebben t e l t n i e t . S r s i j n honderdduizenden w e r k e l e s e n . De bazen probereh de a r b e i d e r s tegen « I k a a r u i t t e s p e l a n i ze o n t s l a a n b i j v . a r b e i d e r s d i e z i j n aangenomen voor t i e n uur p e r dag en voor een r e d e l i j k l o o n . . . . e n nemen daarvoor i n de p l a a t s v e r k e l o s e a r b e i d e r s d i « b e r e i d z i j n l'f uur per dag en voor een v e e l l a g e r loon het werk t e doott. Zo z i j n het voor de bazen t e n s l o t t e toch nog goede t i j d e n . H3
Haar dat naman de a r b e i d e r s n i e t . Ze komen i n opstand. I n T i l b u r g , w a a r F r i t s w e r k t , s t a k e n de t e x t i e l a r b e i d e r s om hun bevochten r e c h t e n t e v e r dedigen. I n Twente z i j n grote d e m o n s t r a t i e s . I n Amsterdam komen door de honger de Jordaan-bewoners i n opstand. I n Groningen leggen de a r b e i d e r s de stipokarton-fabrieken p l a t . O v e r a l i n het l a n d gaan de a r b e i d e r s S a men. Sn nu z u l j e zeggen: dat was v r o e g e r . Maar gaat het tegenwoordig dan zo anders?
j
D i t i s Toon K r o o n . H i j i s 15 j a a r , net a l s w i j . Het i s 1972. Toon doet mee aan de b e z e t t i n g van de E n k a - f a b r i e k e n i n B r e d a , De bazen w i l l e n de l a k a - f a b r i e k a l u i t e n omdat ze e r n i e t genoeg aan v e r d i e n e n . 1200 man z o u d t n zomaar op s t r a a t gezet worden. Maar de a r b e i d e r s z e i d e n : " W i j hebben deze f a b r i e k groot gemaakt. Het i s een gezond b e d r i j f , waar w i j nog j a r e n oase boterham kunnen v e r d i e n e n " . En ze b e z e t t e n hun f a b r i e k . Zo dwongen ze de bazen a f t e z i e n van s l u i t i n g van de E n k a . En dat de a r b e i d e r s g e l i j k hadden i s d u i d e l i j k , want de Enka-Breda d r a a i t nog s t e e d s .
H^
D i t i a J o l a n d a S c h o u t e n . Ze i a 13 j a a r , net a l s w i j . Het i s 1973* V i e r dagen i n de week, 8 uur per dag moet J o l a n d a pezen a c h t e r de k a s s a y a a aan pupermarkt. £n dan wordt J o l a n d a naar h u i s gestuurd met een paar t i e n t j e s . A l s de m i n i s t e r e r over denkt om een wet t e maken dat j e u g d i gen een v a s t g e s t e l d minimxun l ö o n moeten k r i j g e n , p r o t e s t e r e n de b a z e n . Ze k l a g e n , ze d r e i g e n , ze doen a l l e s om de m i n i s t e r t e belnwlooden. £n a l gattW.siot het e r naar u i t d a t de bazen de m i n i s t e r k l a i a k r i j g e n en h e t minimum-jeugdloon n i e t doorgaat.
Maar dan komt J o l a n d a i n a k s i e . E n met haar duizenden andere werkende jongeren i n Nederland. Ze s t a k e n en demonstreren. Ze e i s e n hun r e c h t en ze k r i j g e n het minimumloon. Zo veranderde het vroeger en zo v e r a n d e r t het n u . Niet v a n z e l f . Maar door s t r i j d . De s t r i j d van allB werkende mens e n . Sn d i e s t r i j d gaat nog s t e e d s door.
55
9 o v e r de partiele leerplicht
PARTIELE LEERPLICHT. Op deze p l e k i n de b r o c h u r e i s het de b e d o e l i n g dat e r op een i e t s l a n g e r e t e r m i j n een u i t g e b r e i d s t u k komt over de p a x t i ë l e l e e r p l i c h t met een a a n t a l k o n k l u s i e s , bedoeld a l s ciskussiestuk, We geven dan ook v o o r l o p i g op d i t blemen l i g g e n .
b l a d even aan waar de p r o -
De i n v o e r i n g van de 2 d e vormingsdag voor 1 5 - j a r i g e n h e e f t een a a n t a l problemen met z i c h meegebracht: 1 , De v o r m i n g s i n s t i t u t e n hadden n i e t voldoende v o o r z i e n i n g e n om de 1 5 - j 3 i ' ' i g e n op t e vangen (onvoldoende g e l d , mankracht, r u i m t e , e n z . ) . O o k was h e t een probleem om op k o r t e t e r m i j n goede, i n h o u d e l i j k e en d i d a k t i s c h e l e s s e n en p r o j e k t e n t e ontwikkelen. 2 , Het b r a c h t een a a n z i e n l i j k p e r c e n t a g e van w e r k l o z e n met z i c h mee onder de 1 5 - j a r i g e n . 3 , H i e r d o o r b l e e f de m o t i v a t i e van de 1 5 - j a r i g e om naair het v o r m i n g s i n s t i t u u t t e komen z e e r k l e i n . Wat k a n e r nu gaan gebeuren a l s : A , I n a u g u s t u s ' 7 5 de v o l l e d i g e l e e r p l i c h t voor de 1 5 - j a r i g e n wordt i n g e s t e l d ? - m o t i v a t i e voor de s c h o o l z a l op een of andere manier g e geven moeten worden. Wat z a l er v e r a n d e r e n i n h e t LBO? - het o n d e r w i j s i s n i e t aangepast aan deze groep van a f v a l l e r s . H i e r d o o r z a l de o n t d u i k i n g van de l e e r p l i c h t niet gering z i j n . B , I n a u g u s t u s ' 7 5 de 2 d e vormingsdag voor de l 6 - j a r i g e n wordt i n g e s t e l d ? - d e z e l f d e problemen aln d i t j a a r b i j de 1 5 - j a r i g e n z u l l e n z i c h v o o r d o e n . Zowel op het v l a k van het werk a l s op het v l a k van de m o t i v a t i e voor het i n s t i t u u t . D i t s l e c h t s a l s k o r t e p r o b l e e m s t e l l i n g . Wij hopen zo s n e l mog e l i j k k l a s i r t e z i j n met een u i t g e w e r k t s t u k , w a a r i n ook de v e r s c h i l l e n d e s t a n d p u n t e n van o r g a n i s a t i e s , groepen en i n d i v i d u e n hun p l a a t s z u l l e n v i n d e n .
11
We geven U h i e r o n d e r de t i t e l s en b i j sommige t i t e l s een k o r t e b e s c h r i j v i n g , van boeken en b r o c h u r e s e . d . d i e v / i j g e b r u i k t hebben b i j het s a m e n s t e l l e n van onze v o o r s t e l l i n g , of d i e U kunnen h e l p e n b i j de i n r i c h t i n g van v o o r b e r e i d i n g en f o l l o w - u p . 1 . Het g e z i n , de vrouw. -Het hoofdstuk over " G e z i n en opv o e d i n g " u i t "Problemen van de p r o l e t a r i s c h e opvoeding" van Edwin Hoernle, S u n s c h r i f t 3 5 . - E n i g e h o o f d s t \ i k k e n , en met name "Vrouwen z i j n n o o i t klaeir met w e r k e n " en " S t r i j d t u s s e n s e k s e n of s t r i j d tussen klassen" uit "Social e e m a n c i p a t i e van de vrouw", van N.Ladan en M. van S o e s t . K r i t i s c h e B i b l i o t h e e k , Van Gennep. - E e n m a k k e l i j k t e l e z e n en i n t e r e s s a n t boek i s "Deutsche F a m i l i e " , . dat het o n t s t a a n en de o n t w i k k e l i n g s g e s c h i e d e n i s van het g e z i n i n D u i t s l a n d b e s c h r i j f t en waarvan de gegevens v r i j s n e l over t e z e t t e n z i j n naar de Nederlandse s i t u a t i e . G e s c h r e v e n door Ingeborg K o l l e r m a n , uitgeverij - W i j hebben g e b r u i k gemaakt van het s t e n c i l "Werkende Jongeren en S e x u a l i t e i t " , van L i e s j e de Leeuw en J a n S m e e t s , w a a r i n geprobeerd wordt de s e x u a l i t e i t van de w e r kende . j o n g e r e n i n een maatschappel i j k e kontekst te p l a a t s e n . Dit , s t e n c i l en e e n . i n f o r m a t i e s t e n c i l over ongewenste zwangerschap, w a a r i n gegevens over o n t s l a g b i j zwangerschap, uitkeringen, afstand ter a d o p t i e , a b o r t u s , de r e c h t s p o s i t i e van het k i n d , e t c , dat samenges t e l d i s door Bureau Moederhulp Eindhoven, z i j n te b e s t e l l e n b i j PROLOOG, voor zover de v o o r r a a d s t r e k t , a ƒ 2 , - plus verzendkosten. 2 . O n d e r w i j s : e n Vorming. -Hé"^ nawoord van Loek Zonneveld b i j het boek " S c h o o l i n het K a p i t a l i s me", dat een goed o v e r z i c h t g e e f t van hoe i n dè g e s ö h i e d e n i s van het N e d e r l a n d s e o n d e r w i j s de b e h o e f t e n aan a r b e i d s k r a c h t e n bepalend z i j n geweest voor de o n t w i k k e l i n g e n van dat o n d e r w i j s . K r i t i s c h e B i b l i o t h e e k , Van Gennep,
J1
-Voof s c h o l i e r e n wordt de " p o l i t i e k e ekonomie van h e t o n d e r w i j s " i n het boekje " S c h o o l en M a a t s c h a p p i j " d e e l 1 van het S o c i a l i s t i s c h Onderwijs Front uiteengezet. - W i j hebben e r g v e e l p l e z i e r gehad van het J a a r v e r s l a g Themagroep L a g e r B e r o e p s o n d e r w i j s van s e p t ' 7 3 . ( P e d a g o g i s c h D i d a k t i s c h I n s t i t u u t van de U n i v e r s i t e i t van Amsterdam, P r i n s e n g r a c h t 2 2 5 2 2 7 . ) V o o r a l d e e l 2 u i t deze map was voor ons e r g b r u i k b a a r . Het g e e f t een o v e r z i c h t van de o n t w i k k e l i n g e n b i n n e n het l a g e r b e r o e p s o n d e r w i j s , het l e e r l i n g e n w e z e n , en o n d e r w i j s en vorming voor werkende j o n g e r e n . Een b e l a n g r i j k h o o f d s t u k vormt ook de v e r s c h i l l e n d e r e a k t i e s op het p a r t i c i p a t i e o n d e r w i j s a l s nieuwe o n d e r w i j s v o r m . R e a k t i e s van w e r k g e v e r s , vakbonden en j o n g e r e n organisaties. - I n "Vorming", het t i j d s c h r i f t voor e d u k a t i e f werk, no 2 v a n ' 7 5 s t a a t een d i s k u s s i e s t u k van Loek Zonneveld over het p a r t i c i p a t i e o n d e r w i j s . Een s t u k dat i n teamgesprekken een informerende en animerende r o l kan s p e l e n . Nieuwe Weg 4, A m e r s f o o r t . 0 3 3 ' 3111*+
- I n de s c r i p t i e "Meer over Vorming", een s t u d i e over de m o g e l i j k heden t o t p o l i t i e k e vorming i n het Nederlandse w e l z i j n s w e r k , v o n den w i j e r g v e e l b r u i k b a r e i n f o r m a t i e over de o n t v ; i k k e l i n g van h e t w e l z i j n s w e r k i n Nederland en de k a n s e n om b i n n e n dat werk een p r a k t i j k van p o l i t i e k e vorming op gang te b r e n g e n . V e r s p r e i d i n g s a d r e s : VAS, De C u s e r s t r a a t 8 3 , Amsterdam, B u i t e n v e l d e r t , 020-4^2211.
3 . T e r O n d e r s t e u n i n g van de P r a k t i j k . -De p u b l i k a t i e s van de Ki.J en het NVV-jongerenkontakt» Van d i e k a n t komt v o o r t d u r e n d een stroom van u i t e r s t p r a k t i s c h e i n f o r C a t i c over de m o g e l i j k h e d e n om i n de l e e f - en werkomstandigheden van werkende j o n g e r e n dingen aan t e pakken en t e v e r a n d e r e n : b r o c h u r e s over het minimumjeugdloon, over h u i s v e s t i n g van v/erkende j o n g e r e n e . d . De b l a d e n d i e deze o r g a n i s a t i e s u i t g e v e n : W . J . en de KWJ en Boemerang van het N V V - J o n g e r e n c o n t a k t , z i j n v e r p l i c h • t e l i t e r a t u u r voor de v o r m i n g s w e r k e r . KWJ, Oorsprongpark 9 , U t r e c h t , 0 3 0 - 3 3 3 1 5 » N V V - j o n g e r e n k o n t a k t , P l e i n " + 0 - ' ^ 5 no 1,Amsterdam, 020-13^+626. - V a n h e t VJV, Mariahoek l a . U t r e c h t , 0 3 0 - 3 3 3 3 2 5 , komen de l a a t s t e t i j d p u b l i k a t i e s d i e voor het vormingswerk voor werkende j o n g e r e n van g r o e i e n d b e l a n g z i j n . Met name h e t VJV b l a d c n d a a r v a n dc s p e c i a l e nummers: no 3 2 , "De g e s c h i e d e n i s van de A r b e i d e r " , met v e e l g e s c h i e d e n i s i n f o r m a t i e , d i e de s c h o o l b o e k j e s verzwegen hebben; no 3 7 , over "Willem de K n e g t " , over wat een mens meemaakt i n de 5 0 j a a r dat i e werken moet en no 3 8 , over de " S o c i a l e Wetg e v i n g " , h i s t o r i s c h en p r a k t i s c h k o n k r e e t , kunnen b i j de f o l l o v ; up van onze v o o r s t e l l i n g een r o l s p e l e n . - B i j PROLOOG kunt U de b r o c h u r e , d i e b i j het tweede-jaarsprograrama h o o r t , b e s t e l l e n . Voor ƒ 6 , 5 0 ontvangt U een d i k k e map s t e n c i l s met d a a r i n n a a s t n o g a l wat t h e o r i e (Deppe, Mommen, "Wat i s s i m u l a t i e s p e l " , "Vakbeweging en p o l i t i e k e vorming" e . d , ) een a a n t a l k o n k r e t e p r o j e k t e n , d i e U kunnen i n s p i r e r e n of waarvan U e r enige kunt g e b r u i k e n . Met name "Het P i l s j e " , een g e ï l l u s t r e e r d p r o j e k t j e over meerwaarde, zou i n de f o l l o w - u p van " S l a p p e T i j d e n , S t e r k e Meiden" op z i j n p l a a t s z i j n . B e l even of s c h r i j f er om. -PROLOOG h e e f t ook een d i a - s e r i e d i e voor w e i n i g gehuurd kan worden over de g e s c h i e d e n i s van de a r b e i d e r s k l a s s e . De t e k s t d a a r b i j s t a a t i n bovenvermelde b r o c h u r e a f g e d r u k t , ' t I s nogal een p i t t i g g e h e e l , maar i n sommige groepen wat v e r d e r i n h e t j a a r , z e k e r bruikbaar. J2
k. D i v e r s e n . - B i j het S o c i o l o g i s c h I n s t i t u u t van de U n i v e r s i t e i t van Nijmegen, a f d . m a s s a k o m m u n i k a t i e , A b e l b e r t u s l a a n '+ Nijmegen, 0 8 0 - 5 l 2 0 0 9 , z i j n twee u i t g e b r e i d e boekwerken v e r s c h e n e n , d i e samen de s c h r i f t roman "SASKIA, roman rond moeder en k i n d " , a n a l y s e r e n . Omdat nogsil wat 15 j a r i g e n d i t s o o r t l i t e r a t u u r l e z e n (daarom hebben w i j h e t b e e l d r o m a n l i e d a l s s t a r t van onze v o o r s t e l l i n g gekozon) i s de i n f o r m a t i e i n deze boeken over de inhoud van s c h r i f t r o m a n s , de v e r s p r e i d i n g en de i n v l o e d op denken en t a a l g r b r u i k van b i j v . w e r kende j o n g e r e n , d i e i n deze boeken te v i n d e n i s , z e k e r b e l a n g r i j k voor v o r m i n g s w e r k e r s . Samen ƒ 2 0 , - . - T e n s l o t t e w i l l e n w i j U nog w i j z e n op d r i e a r t i k e l e n i n hot t i j d s c h r i f t "Vorming", dat we h i e r b o v e n noemde: i n het november-dccembernummer van ' 7 3 s t a a t een i n f o r m a t i e f a r t i k e l over " r o l l e n s p e l met e u " b e i d e r s k i n d e r e n " van J ö r g R i c h a r d , i n het a u g u s t u s - s e p t e m bernummer van ' 7 ^ v i n d t U gegevens over het s i m u l a t i e s p e l , z o a l s PROLOOG dat g e b r u i k t i n het vormingswerk van de vakbonden en i n h e t maartnummer ' 7 5 s t a a t "Pedagogie van het P o l i t i e k Vormingst h e a t e r " , een a r t i k e l dat g e ï l l u s t r e e r d wordt met de o n t s t a a n s g e s c h i e d e n i s van fragmenten u i t de v o o r s t e l l i n g " S l a p p e T i j d e n , S t e r k e Meiden".
J3
