Wet.eMschappelfjke Raad voor het RegeringsbeIe i
WB 8 Verzorgin g
0. Casimir, G . Wieners
's-Gravenhage, december 1985
Verkoopprijs f 10,-- . Exemplaren van deze uitgave zijn uitsluitend to bestellen door vooruitbetaling op giro 751, ten name van Distributiecentrum Overheidspublikaties DOP, Postbus 20014, 2500 EA 's-Gravenhage, onder vermelding van het ISBN-nummer en bet aantal gewenste exemplaren . ISBN : 90 346 0667 8 Publikatie van de Wetenschappelijke Raad voor bet Regeringsbelei d
.. ' a
TEN GELEID E
Deze studie is verricht in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en vormt een onderdeel van de voorbereiding van bet WRR-rapport over basisvorming in bet onderwijs . De Raad beoogt met de publikatie van deze studie de daarin aangeboden informatie voor een groter publiek toegankelijk to maken . Het spreekt vanzelf dat de WRR geen verantwoordelijkheid draagt voor de inhoud van dit werkdocument .
Prof .dr .mr . C .J .M . Schuyt, lid van de WRR e n voorzitter van de projectgroep Basisvo-ming in het onderwijs
..+a~~..~i..a.~ . .f-.s.r ~..Y.. ... '1.=.a~.:,. . :~w : ~. ..
__....,'-
.!~ta+~ ir.. ..s_ ~.
-
- -n6v~3~_
.. ._ . . •y .:~_' t.~.r.'.:rrc'. r ~ ,riz•~ .:
~~ ,t..,,,:3iL'cr: ~
1
ZNHOII D
3
IN L EID ING
1.
HISTO R ISCH E SCH E TS VAN H E T ONDE RW IJS I N DE HUISHOUDKUNDE EN D E G EZ O N DHE IDSKUNDE
4
1 .1 . De vorig t eeuw : start van het huishoud- en nijverheidsonderwijs
4
1 .2 . Het begin van deze eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog
7
1 .2 .1 . Landbouwhuishoudonderwijs en
7
d e Nijverheidsonderwi j swe t
1 .2 .2 . Dertiger j aren
8
1 .3 . De periods na de Tweeds Wereldoorlog
9
1 .3 .1 . De wederopbouw en de zestiger jare n
9
1 .3 .2 . Recente ontwikkelinge n
11
1 .4 . Samenhang tussen vakinhoud en maatschappelijke ontwikkelingen
15
Noten bi j
Hoofdstuk 1 .
17
2.
RECE NTE ONTW IKKE LI NGEN EN DI SCUSSIEPU N TEN
18
2 .1 .
Recente ontwikkelingen in gezondheidskund e
18
2 .1 .1 . Gezondheidsopvoeding als deal van het socialisatieproces
18
2 .1 .2 . V i s i eontwikkeling en leerinhouden
21
2 .2 .
Vi s i eontwikkeling bij hui shoudkund e
22
2 .3 .
Visie in leerplannen
26
2 .4 .
Co-edu c atie
27
2 .5 .
Vakken of leergebiede n
27
2 .5 .1 . Bi ol ogie versus gezondheidskund e
28
2 .5 .2 . Mens en maatschappij versus gezondheidskunde en hui s ho ud kunde
29
2 .5 .3 . Ec o n om ie verus hui shoudkunde
30
2 .5 .4 . Huishoudkunde versus algemene technieke n
31
2 .5 .5 . Verzorging en de zorg voor plant en d i e r
31
2 .6 . Gezondheidskunde en huishoudkunde in de huidi ge s c hool praktijk
32
2 .6 .1 . De lessentabellen van de onderbouw
32
2 .6 .2 . Doelstelling en inhouden van hui s houdkund e
34
2 .6 .3 . D o el s tel li ng en inhouden van gez o ndh e id skun de
35
2. 7 .
S amenvatting en conclus i e s
36
Noten bij
38
hoofds t uk 2 .
~, ~s '
~
~
~_
•A
.t .~l~_
_
_
:J` t•
,L :{ .Li a ~\
~-r~
•t'
_~_ i
} ,t fr.=::~,.~
:1-.3,
ice'` '~•
2
3 . NIEUrAE LEE"RMIDDELEN
40
3 .1 . Computers als leermidde l
40
3 .2 . Computers als leersto f
41
3 .3 . De praktij k
43 45
Noten bij hoofdstuk 3
4 . HET LEERGEBIED VERZORGING
46
4 .1 . Doelstellinge n
46
4 .2 . Inhouden van verzorgin g
48
4 .2 .1 . Kriteria voor inhoudsafbakening
48
4 .2 .2 . Leersto f
49
4 .3 . Basisvaardigheden
49
4 .4 . Didactische aanpak
50
4 .4 .1 . Onderwijsvisie en scholingsconcepten
50
4 .4 .2 . De didactiek in de kla s
51
Noten bij hoofdstuk 4 .
55
5 . INTRODUCTIEPROBLEME N
56
5 .1 . Weerstande n
56
5 .2 . Algemene technieken "breed" of "smal "
56
5 .3 . De stand van taken met betrekking tot het voortgezet basisonder -
57
wij s 5 .4 . Scholing en nascholing docente n
58
5 .5 . Outillag e
58
Noten bid hoofdstuk S .
59 60
TOT BEST-UIT B IJLAGE 1 :
Leer inhouden huishoudkun de
62
BIJLAGE 2 :
Leer inhouden gez o ndh e id sku n de
64
BIJLAGE 3 : Leerstof v erzorg i n g
66
B IJ LAGE 4 : Ba sisva ar di gh e d en
72
BIJLAGE 5 : Outill a g e
74
!~ ;
~. .. ~ ~ ~i
i'~
Y
j_
_
-1
-
~ L.:-`~+ r ~i~_
+a~.Yi1cL►r~r/~r .1130 ~.a.~ `.W '~ ~. 1✓ ~.~.~
~
-
. .~ ..LiJ
1'
{
-
3
IN L E I DING
In het kader van het adv i se over bas i svorming in he t voortgezet onderwijs volgt hier het gedeelte over verzorging . De belangrijkste samenstellende delen van dit leergebied zijn de vakken huishoudkunde en gezondheidskun d e . Daarom worden geschiedenis en huidige situatie van deze vakken afzonderlijk besproken . Leidraad p oor het schri j ven vormden 8 vragen van de Wetenschappeli j ke Raad aan g aan d e huidige leerstof, maatschappeli j ke ontwikkelingen d ie het leergebied beinvloeden, noodzakelijke nieuwe leermiddelen, verander i ngen in de inhoud van het onderwijs,
wenselijke
differentiatie, to verwachten introductieproblemen, afbakening near enders vakken of leergebi eden en belangrijkheid ten opzichte van andere vakken en leergebieden . Deze vragen komen op de volgende wi j ze aan de orde . In hoofdstuk 1 komt de geschiedenis van de vakken huishoudkunde en gezondheidskun d e aan de orde j cLa arbij wordt aangegeven hoe steeds maatschappeli j ke invloeden tot veranderingen in de vakinhoud aanleiding gaven. Oo k de hui di ge leersto f zal uit dit hoofdstuk bli j ken . In hoofds tuk 2 wordt ingegaan op recente discussies binnen de vakken, Welke van invloed zi jn op ee n to vormen leergebied verzorg in g . Da arbij z a l ook de afbakening near enders vakken en leergebieden aan de orde komen . In h oofdstuk 3 wordt beschreven Welke nieuwe leermiddelen voor een leergeb i ed verz o rging van belang zijn .
Hoofdstuk 4 beschri j ft de mogeli j ke
inhoud van een leergeb i ed verzorging. Daarbij wordt tevens ingegaan op de didactisch e aanpak van dit leergebied :
werkvormen en eventuele di ffe-
rentiatie . In hoofdstuk 5 wordt ingegaan op to verwachten intr o ductiepr ob l emen voor het leergeb i ed verzorging. Tot besluit wordt in hoofdstuk 6 nog sans ko rt aangegeven waarom een leergeb ied verzorging van belang i s voor ells leerl ingen in het voortgezet onderwijs, maatregelen
en We l ke beleida-
noodzake li jk zi j n wil een en ender daa d werkelijk gestalts
kri j qen . De bi j lagen geven een overzicht van mogelijke leerstof, van bas i svaardi g he den en van benodig de o utillage .
Rhenen, maart 1985 , Gerdy Wieg gers en Gerdy Cas imir .
.
r
C ~~• L : . 1
r
~
..
-
~
I 'ti
. .
. . L }y . 4`~
~
~h ~'~ a "
-
~'~•'` .~~
.u .✓i.3:.;._..+i:• ..s ~.. .+.a. "
:..Liis `uirl.►Ylii~.i F.t .<.G~ ^~~:-~~ - ~-:-~..- .:. :u .-a. . .a.- '~
-
-
• i~2i
5
onderhoud to voorzien" . Andere steden volgden schoorvoetend : Arnhem in 1873, Den Haag in 1876, Rotterdam in 1885, Alkmaar in 1896 . In 1879 bracht een staatscommissie rapport uit "intake het ontwerpen van regelen omtrent de bouw en inrichting van scholen" . In dit rapport werd ook opgemerkt, "dat van elkeen die als onderwi j ter optreden wil verlangd wordt, dat zij zich hebben bekend gemaakt met de hoofdbegrippen van gezondheidsleer" . Op basis van dit rapport werd in 1880 een Koninklijk Besluit uitgevaardigd dat weliswaar minder ver gang dan de aanbevelingen van de Staatscommissie, maar dat toch gezien kan worden als een begin van aandacht voor gezondheidsleer in het onderwijs . Op een aantal kweeken normaalscholen voor onderwijzers en onderwijzeressen werd het vak ingevoerd . In de tweeds helft van de vor i ge eeuw werd de produkti e in toenemende mate in fabrieken geconcentreerd . Gevolg was dat grote groepen mensen near de steden trokken, die daardoor overvol raakten . Dicht opeengepakte mensenmassa's leefden in slechte, kleine woningen, vaak in souterrains, ongezond en onhygignisch . Werktijden waxen lang ; geld verdiende men weinig . Doordat men niet Langer zelf voedsel kon verbouwen, moest men dit op de markt kopen met de weinige middelen the men had. Als gevolg hiervan gingen de voedingsgewoonten achteruit . Een ander gevolg was een belangrijke uitbreiding van de dienstensector : winkels, kantoren, maar ook een uitbreiding van de gezondheidszorg . De invloed van deze ontwikkelingen op het huishoud- en nijverheidsonderwijs was tweeledig . Enerzijds was het van belang de leefomstandigheden van de arbeiders to verbeteren, zodat zij gezond, goed gevoed en uitgerust stipt op tijd op het werk zouden verschijnen . Aan de huisvrouw ward in daze een belangrijke taak toebedacht :
"De waar d e van de vrouw zit niet in geleerdheid of kenn i s, maar in adeldom van het gemoed,
veelzijdige
in de deugd der huisel ij k-
h eid, in een woord : in de kunst om hear omgeving gelukk i g to waken . De mannen
An derzi jds
zien dat het liefst in een vrouw ." ( 3 )
steeg de vraag near vro uwe l ijke arbe id skra c hten in de d i en-
ste n se c tor, en r ic htte het hui sho ud- en nijverheidsonderwijs zi c h op de ople i d i ng van di t personeel . Bovendien had de t o ename van dergeli j k e
6
banen voor vrouwen tot gevolq dat het aan t al beschikbare d i enstbode n sterk afnam . Het huishoudonderwijs sprong hierop in, door de burgervrouwen weer eff i ciency in de hu i shoudv oering b ij to brengen . In 1888 werd in d en Haag de eerste 'Kookschool' opgericht . In 1890 ward aan daze kookschool een opleiding voor kookleraressen verbonden, zodat ook in andere p l aatsen kooklessen gegeven konden worden . In 1891 ward de Amsterdamse Buishoudsc hool opgericht, die, zoals de naam al aangeeft, een breder v l ak dan alleen het kookonderricht bestreek . Naast daze scholen ontstonden diverse c ursussen, zoal s het Herhalingsonderwijs en de Reizende Keuken .
Bij het Herhalingsonder-
wijs lag de nadruk op de voorzetting van de algemene ontwikkeling na het lager onderwijs,
aangevuld met enig kookonderwijs voor meisjes .
De
Reizende Keuken, in 1897 opgezet door de Maatschapp i j tot Nut van It Algemeen,
organiseerde op verschillende plaatsen
in het
land ( kook ) cur-
sussen, bestaande uit dertig lessen van ongeveer 3 uur, die in periods van 6 waken warden
g egeven .
een
Voor vrouwen op het p l atteland
vormden daze c ursussen eigenli j k de enige mogel i jkheid kennis to waken met de nieuwe inz ic hten op het gebied van voedingaleer en hygiB ne . Door de beperkte capaciteit ward echter wear een kleine groep bereikt . (4 ) Het onder wijs aan vrouwen en me i sjes ward met gemengd e gevoelens bes c houwd . Teveel onderw i js aan me i sjes zou waken dat d e meisjes zich boven hun stand zouden verheffen :
er zouden nog moe i lijker
goa d s d i enstboden t-L- kri j gen zi j n en de meisjes u i t d e h ogere stande n zouden algeheel ongeschikt worden voor het besturen van een hui s houd i ng. Maar anderzi j ds zag men h et belang in van s cho l ing i n de vrouwelijke ber o epen en opleiding tot h ui svrouw en moeder . Marianne Wit top Bonin g zei
hierover
ti jdens de nationals tentoonste l l ing van vrouwenarbe id i n
1898 :
"Het huisho ud- en kookonderwi js wag worden gerekend tot maatsc h appelijk werk. Men wag -verwachtingen koes teren om tr ent de betekenis van h u i s h oudeli j ke kennis bi j
de gr o te klasse arbeidersgezinnen ,
wear net genoeg is wits dat wein i ge d an ook met zorg en over l eg wordt besteed. Goede vo eding za l de
drankpr i kkel verminderen . Bo-
vend i en pred i ken de huishoudscholen can woord van m atig ing aan de
~~ .f~ ~ ~' 3~5~ t~
~ J~ti '...~u.
,,'+,`-
~.d -"3. : 'C..~. csYi~+ ~'?'n ~+. ratir. _'_..tr~i:.l 1 ..i ~t~.t..~' :.~ +:a.~_-.+T'Yr~.► :. .}.~a i+~iaitr:r~a'Sief:
4
1.
HISTO R ISCH E
SCHETS VA N HET ONDER W IJS IN DE HUISHOUD KU N DE EN D E
GEZ ON DHEIDSKU N DE
1 .1 . De vorige eeuw : start van het huishoud- en n i jver h eidsonderwij s
Huishoudkunde en gezon dhe i dskunde vinden hun wortels voo r een belangrijk deel in het huishoud- en nijverheidsonderwijs . Zij komen daar, meestal onder de naam zorgvakken, reeds lange tijd op de lessentabellen voor : zorg voor de woning, de voeding en de kleding (huishoudkunde), zorg voor de gezondheid en kinderverzorging en -opvoeding (gezondheidskunde) . De geschiedenis van het huishoud- en nijverheidsonderwijs gaat terug tot ongeveer 100 jaar geleden . Door het toenemende werk in de fabrieken groeide de behoefte aan gezonde, geschoolde arbeiders, die het werk aankonden . In het begin van de vorige eeuw werden daartoe in verschillende plaatsen scholen voor vakonderricht, zoals voor weven en spinner, opgericht . Na 1840 war d het eerst gesproken over de opleiding va n meisjes "niet i n de zin van vakonderricht, zoals op de weefscholen in Twente en op de vlasspinschool in Groningen, maar in verband met hun l atere teak als h u i svrouw" . ( 1 ) In 1861 pleitte de medicus Coronel in z i j n 'Gezon dh e id sleer ,
toegepast op de
verheffi n g van de vrouw, die bij
fabrieksnijverheid' v o or "de
de arbeidersstand zo'n machtige invloed
op h e t gez in kan u i toe f enen . " I n drie rapporten over de voed i ng en de toestand der arbe i ders
in de Drentse veenderi j en, wens het Departement
Assen van de Nederlandsche Maats c happ i j ter bevordering van Nij verh ei d op de la n gdur i ge e n zware vrouwenarbeid, die het onmogelijk maakte vol doende zorg aa n de vcedi ng to besteden .
(2 )
Door dergeli j ke rapporten en publikaties gang men he t be l ang in zi en van maatregelen op het g ebied van gezondheidszorg, h ygi.@ ne en onderwijs . V o oral aan vrouwen en meis j es werd in dit verban d een belangrij ke taak toebedac ht . In 1865 werd de eerste industrie- en hui sh o udschool vo o r de vro uwel i jke j eugd opger ic ht door de Maats chappij tot Nu t van he t Al g em een in Amster dam .
D uel was " d e l a g ere s cho o lkenn is van
de me i sjes to bevest i gen en uit to bre i den met en i ge vakken van n i j verhe i d, opdat
d e leer li ngen later in staat zouden zijn
i n h ear eige n
7
weer gegoeden op het
geb i ed van woo ing, voeding en kled ing . Daar i s
dus op maatschappelijk gebied de vro uw aan het werk, uitwissende de scherpe lijnen,
the de maatsc happij verdelen in de zeer rijken en
de zee r ar me n . " (5 )
1 .2 . Het begin van deze eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlo g
1 .2 .1 . Landbouwhuishoudonderwijs en de Nijverheidsonderwijswe t
De ontw i kkelingen van de 19e eeuw zetten zich in de 20 e eeuw wort . Meer nog dan voorheen noopte het dienstbodenvraagstuk tot vergroting van de efficiency in de huishouding . Door de invoering van elektriciteit en de produktie van allerlei artikelen die de huishouding vergemakkeli j kten ward dit ook mogeli j k . Rood 1910 kwam het landbouwhuishoudonderw i js van d e grond. Via dit onderwijs wilds men de meisjes de liefde voor het boerenbedrij f bi j brengen, maar men hoopte langs deze weg ook op een grotere bereidheid tot het in voeren van nieuwe landbouwgewassen . Wanneer de boerinnen w i sten hoe ze nieuwe produkten moesten klaarmaken, zouden de boeren gemakkelijker overgaan tot het verbouwen ervan . De aerate landbouwhuishoudles s en startten in 1909 i n Veen dam, mede oast v oorbeel d en uit Belgic en Duitsland . In 1911 werd in Lierop een Boer i nnensc ho ol met internaat op g eri ch t . In 1912 ward in alle provincies, met uitz ondering van Drente, landbouwhu i shoudon derwijs gegeven . In 1913 werd een aanvang gemaakt met de ople i ding van leraressen aan de toen ge starte Rij kslandbouwhuishouds c hool 'De Rollecate' in Den Hulst . In 1920 volgde de o p l eiding op Room s -Ra tholi eke grondslag in Poster hol t , in 1931 een pro testants- christel i jke in Zetten .
(6)
I n 1921 trad de Nijverheidsonderwijswet in werking. Dez e wet regelde d e ople idi ng voor ambacht, n i jverheid, scheepvaart , huishouden, landbouwhuis ho uden en vrouwel ij ke handwer ken . In de wet werd een du i del ijk e re g el i ng g etroffen v oo r subsi dig r i ng van het onder wi j s, alsmede vo o r d e benoem i ng, re ch tspos i t i e , sa l ar i.fi r ing en pensioner ing van de leerkrac ht en . Oo k kwam er meet eenvorm i gh e i d in de leerplannen an de c ursuss e n, waarv o or go edkeur ing no-dig
;~a%.~'
'~ .:t' r ._ ~i :
. .
..
1
~f '
was van de in 1921 aangestel de
l~`[ r ~
. . ~
t. w- 4Y. .r 'y. •• .~Ql ~
:t= "
.:n\
. C.~...s~.:Sv:s .~T~•f..L'•
♦ = •~`=+~~ . w
.-i
_~ . ~, -,. ~ i , ;,~,, ~,r~~ ~•✓ _,
- '~.' _ _ "~~y '`;,
~•~~~
"" 1L .'. Ly
l
r< l
8
inspectr ic e, en werden er staatsexamens ingevoer d . De schooltypen the
na 1921 in het stedel ij k hu i shoudon-
der wi j s onts tonden waxen : de tweejarige h et lager onderwi j s ;
dagople iding
i n aansluiting op
de afzonderli j ke cursussen van een beperkt aantal
maanden (bijvoorbeeld dienstboden- en trouwcursussen) ; avondcursussen in praktische vakken als koken,
strijken,
en de dri e j ar ige naaien, gezond-
heidsleer en warenkennis . In het landbouwhuia houdonderwi j s ontstonden de ambulante cursussen,
the
in plaatsen met voldoende belangstelling over-
gingen in tweejarige gecentraliseerde cursussen . Daarnaast ward een primaire cur sus gevormd, die qua opzet geli j k was aan de tweejarige stedelijke curses . Vanaf 1938 ontston den specials cursussen voor arbeidersmeisjes, vooral dear wear het versc h il in welstand tussen boeren en ( land ) arbeiders grout was . In de rti jv erh e idsonder wi j e wet ward vastgelegd dat gezondheidsleer, gezondhe i dszorg en kinderverzorging en opv o eding ( K en 0)
als
vakken gegev e n moesten worden op scholen voor huis houd- en in dus tr ieonder wi j s . Dit waxen de vakken die met name aan de meis j es ge g even werden. Daarnaast diende
in
het
te c hnisc h onderw ij s veil i gheid en hy-
gi@ne op de lessentabel voor to komen . Dit vak was gericht op de industrie waar jongens en mannen reeds werkten of gingen werken . Rennie van deze vakken zou kunnen bijdragen aan het terugdringen van ziekten en ongevallen .
1 .2 .2 . Dertiger jare n
De aanvankeli j ke economische groe i in de twintiger jaren sloeg om in de c risis daarna . D i t betekende minder geld voor het onderwi j s . De vakinhoud wend er ook door be i nvloed :
h e t o n derwi j s gang zi c h
meer op de s ch aarste toe l eggen . He t o nderw ijs
war d me t vo l wassenen-
onderwijs uitgebre i d . In 1934 en 19 3 5 war d en de Co mmiss i e v oo r Hui$houdel ij ke an Gezinsleiding en de Stichting Hu i shoudel ijk e Voorl ic hting ten Plattelande opgericht, die praktis c h onderric ht gaven op v erschillend gebied, zoals koken, ook voor z i eken,
h e t w a ken en o n derhou d en van
kleding en beddegoed, de inr i cht ing van een m o est ui n, de slach t , bested ing van h et gez i ns i nkomen, kinde rv erz o r ging en -opvo e di ng. De Comm i ss i e gaf niet alleen c ursussen, maar h ad in d iv erse steden voo rl ichti ngs c en-
_
Lc.~rrlt d -ZS
%
9
tra, wear vouwbladen over hu i s ho udel ij ke onderwerpen war den verkocht en f i lms gehuurd konden worden over huishouding en kinderverzorg i ng . Over i g e n s warden d ergel i jke cursussen oo k gegeven door de vrouwenorganisaties .
Zo gaf d e Joodsche Vrouwenraa d in Amsterdam kook-, naai- en ver-
stellessen aan vrouwen, Wier a d ressen waren verkregen via het Joods a rmbes tuur . (7) De crisis van de j aren '30 had tot gevolg dat vanaf 193 1 minder geld voor het nijverheidsonderwijs beschikbaar was, waardoor de duur van de opleidingen ward beperkt, de leerlingenschaal vergroot ward en een grotere eigen bijdrage van de leerling ward gevraagd . Maar omdat de inhoud van het onder wija ward aangepast aan de toenemende schaarste, vormde het maatschappelijk gezien een steeds grotere noodzaak en bereikte het, ondanks de bezuinigingen, een toenemend aantal mensen . Dit gold zowel voor het stedelijk als voor het landbouwhuishoudonderwijs .(8 )
1 .3 . De periode na de Zwr ee d e Were l do orlo g
1 .3 .1 . De wede ro pbouw en de zestiger jare n
Eerste zorg na de Tweede Wereldoorlog was de wederopbou w van het land. In al le p ubli k aties tussen 1945 en 1955
komen
w i j opmer-
kingen hierover tegen . Door be ho edzaam met geld om to gaan kon hat land u i t het s lop g e haal d
wor d en . Laag ge houden huur- en voedselpri j zen m o es-
ten l ags lonen moge lij k waken, zo d at onze exportpositie ward versterkt . Maar ook e en verstandig huishoudel i jk be h eer m o est h ieraan b i jdragen. Zo e in digt h e t boekje " I k moa t ui t ko men" v an J . Polak-K i ek ( 1948 ) met de fraaie z i nne n :
"Evenwe l
zal door
i e d er en on d er alle om s tand i ghe d en getrach t
m o eten w o rd en to bezuinig en op goederen, ti j d en geld in h et belang van het ge z in en de ge m eensch a p . ALLEEN DA N IS HERST E L EN O PB OU W VAN ONS
LAND VERZEKERD-" (9 )
Meer dan o o i t leefde he t gez ins- idea al .
De mannen the d e
oorlog hadden overleefd moesten door de vrouwen opgevangen worden . De
Ir v
~ ~~ .~...aav:✓~ ._.~J E_
_
` ~.11aF:.:~it+~] ~Y~.: y .. ~,
`Z ''~ . e. ~'a*i.~1Laa i+i+~" .. ~-,:~ .d + .~ :.~ Y~u a . =..b~aSiY ►~:t+~ t~ - ~-
3:b''F'yi°=~~
1 0
kinderen hoorden in een veilig nest . Nog steeds ward apart onderwijs voor meisjes gegeven, ook al stonden nu formeel vri j wel alle opleidingen voor vrouwen open . In 1946 werd de Comm isaie-Rohnstamm ingesteld onder de naam : "Commissie tot voorbereiding van goede onder wijsmethoden voor het primaire nijverheidsonderwijs voor meisjes" . Deze commissie moest richting geven aan de ontwikkeling van het huishoud- en nijverheidsonder wijs voor meisjes . Van een beroepsgerichte opeiding veranderde het huishoudonder wijs in onderwijs met een meer algemeen vormend karakter, dat echter " . . .manueel werk en re@le opgaven tot de belangstellingscentra (zal) moeten hebben" . In dit rapport werd benadrukt dat hoofd, hart en hander evenredig ontwikkeld dienen to worden. Op basis van dit rapport warden in 1947 leerplannen ingevoerd voor het primaire dagnijverheidsonderwijs voor meisjes, waarbij per week acht uur aan algemeen vormende vakken gegeven ward . Dit betekende een vermindering van het aantal siren huishoudelijke vakken . De aerate stap op wag near veralgemening van het onderwijs was gezet . Daze veralgemen i ng ward ook ingegeven door de ontwikkel i ng van de industr iAle produktie . Bedrijfstakken,
the nog ambachtelij k
werkten, war den op grote Sc h aal geautomatiseerd . Er was weer controlearbeid nodig, weer hoofdwerk en minder handwerk. De groeiende ec o nomie vroeg om ex tr a-arbeidskrachten. Vrouwen trokken op grote s c haal near de fabrieken . Het aantal beroepsople i dingen dat op de pr imaire opleiding aansloot ward als gevol g hiervan s t ark uitgebreid. Naast opleidingen voor hu i shoudeli j ke en verzorgend e ber oepen kwamen er opleid ingen voor order meer confec tienaa is ter an leerl i ng-verko o pster . Door de uitbre iding van de leerpli c ht tot ac ht j eer mo es t oak het lan dbouwhui shoudonder wi j s omschakelen near volledig dag ond er w i j s . I n 1947 startte de zogeheten vormingsklas , the ( u .l .o . )
meis j es
na
of drie jeer voorbere i dend
h et ui t gebrei d lager order wijs
hoger en m i ddelbaar onderwijs
( v .h .m .o . ) de moge li jkhe i d gaf na een jaar hu is houdel i jke w orm i ng een leraressenopleid i ng to vo l gen .
~-: .
r• :
-
, .
. ': •'_,j; ' " ` .; ,~-v. . .
7,&Olt F4
'~t, t .a
tN~ ;, y`r'._;
:~;Y,s'kc.
...i~
fr
-7,777 -1ti 7-7 .~..'. ~
~~
1 1
1 .3 .2 . Rec ente ontwikkelingen
Al vanaf de ind us triA le revolut i e zien w i j een voortdurende
technologische ontwikke l ing, meat de laatste de c ennia neemt het
tempo waar in de vernieuw i ngen elkaar opvolgen snel toe . Het sterkst komt dit tot citing in de informatietechnologie, maar daarnaast worden prod ukte n op ste ed s grotere Sc haal in dustr i ee l v e rv aardigd, met beh ul p van steeds weer nieuwe technieken . Daardoor zi j n zij voor de leek steeds moeili j ker to beoordelen . Voorbeelden zi j n vervangers voor dierli j ke eiwitten, meet gepasteuriseerde produkten,
nieuwe textie lvezels .
( 10 )
Ook in de gezondhe i dszorg zien wij een uitbre i d i ng va n de med i s c he en technologi sc he kennis, hetgeen een verdergaande medicalisering tot gevolg heeft : mensen kunnen Langer i n Leven gehouden worden, en worden daarmee in toeneme n de mate afhankelijk van artsen, medische apparatuur e n z i e kenhuize n . De overdracht van kennis ten aanz i en van ni euwe produkten en diensten en van vaardigheden in het dagelijks Leven is niet meet toereikend. Dit blijkt uit een toenemend aanta l problemen en vragen op het terra in van voeding en gezond h eid, onder houd van materialen, bestedi ng van ge ld. Een voorbeeld is het groter wordende aantal voedselvergiftigingen per j aar, dat made in de han d is gewerkt door meet koelkasten en betere c onserveermethoden . De schij n van bi j na eindeloze houdbaar h eid, di e daardoor i s ontstaan, b1 lj kt to bedr i -e gen. Maar de techn ologis ch e o n tw i kkeling bra ch t niet a l leen pr o blemen met z i ch mee . De komst van wasmac h ines, stofzuigers, centrals vat warming beteke nde een enorme fysieke verlic hting van de hui s houdel ijk e arbe i d . Een van de gevo lgen van de ontwikkelingen was een veralgemen ing van het onderwijs .
Dat w il zeggen da t de v raag Haar meet alge-
meen ges c ho o lde arbeidakra c hten toenam . Door de gr o eie nde
complexite i t
van de samenlev ing }reeg he t onderwijs de taak n i et L anger all een op de beroepsuitoefening voor to bereiden, meat t evens gericht to zij n op voorbereid i ng to t deelname aan an d ere maats ch appel ijke ac tivite iten . Daarnaast maakte men z ich i n onder w i j s kr i n g en stark Ho o t uitstel van atudie- en b er o epskeuze en v ergr o t i ng van hor i zon t als doo rstr om i ngsmogelij kheden, zod at leerl ingen niet v o or hun Leven v ast zo uden zi tten aan een op 12- j ar i ge lee ft ij d gemaa kte keuze . Een en an d er leidde - na een
Y t'y .
.r _"' : .~ .. ~ .'=t. . ~
F
'
~
f"
^f`i~4:a'~Y.v' LLJ ~r1xi►11rii u' Ld ~~~ ;ot
~'
a
. .'r
. ~y
'r ~ y .
~ .~ :1~. .`~~ ..~ a..s ~i-.i~a...+
_
~
~
.-
` .~..~:~.ia:.:rY.i i.~
~°~
,-+.r ~ ~
N
, i • . . VI ,=_c.. .~: %v, .. .~ ;' .~ . . ,, ~ :, 1' ~-1'~i• 17r.`,:..Asa:,t.~t~~.a~..~: .,i1~aa ..:~ ev'L-i: jik~i:
4"
12
lange voorbereidingstijd
- tot een herstructurering van het voortgezet
onderwijs . De Wet op het voortgezet onderwijs, beter bekend als de Mammoetwet, trad in 1968 in werking . De onder wijshervormers gang daze wet niet ver genoeg : er warm toch nog twee brugklassen gevormd, een voor het algemeen vormend onderwi j s en een voor het baroepsonderwi j s . Men Wilde Mn schooltype voor alle leerlingen van 12 tot 16 jaar . In 1973 warden middenschoolexperimenten aangekondigd an ward de Innovatiecommissie Middenschool ingesteld om hieraan in de praktijk worm to geven . In enkele middeascholen ward huishoudkunde als zelfstandig onderdeel ontwikkeld .
Een uitvloeisel van de Mammoetwet was de worming va n lerarenopleidingen . Tot dan toe warden de docenten huishoudkunde en gezondheidskunde opgeleid aan de "leraressenopleidingen" voor de akten NXII, NXIX en NXX . NXII was de opleiding tot huishoudlerares, met bevoegdheid in de vakken zorg voor de woning, de voeding, de kleding en de gezondheid ; NXIX was landbouwhuishoudlerares ;
NXX was de opleidinq kin-
derverzorging en -opvoeding, die bovendien bevoegdhei d verleende voor h andenarbei d . De v e r v olgopleidingen NXVII en NXVIII leidden op voor docenten w o nen en text i el, respe c tievelijk voed i ng aan de leraressenopleidingen. In 1970 ward gestart met de voorbere id ing van de ople i dingen voor docen ten huishoudkunde en gezondheidskunde, waariri de leraressenopleidingen voor de zorgvakken in respe c tievelijk 19 7 4 en 1975 opginge n . In het verlengde h i ervan warden ook de vervolgopleid i ngen afgeschaft . De lerarenoplei d i ngen voorzien in d e der d e en tweeds gree d s bevoegdheid . De studi erichting Huishoudwetens c happen aan d e Landbouwhoges c hool voorz i et in de aerate greed s bevoegdhe i d hui s ho udkunde ;
mogel i jkerwi js wordt d e
studier ic hting gezondhe id kunde aan de R ij ksunivers it e i t Limburg de eerste greeds ople idin g vo or gez ond he i d skunde . De
splits ing tu s s e n hui s h oudkunde e n gezondhe i dskunde i s
definitief ; d e nieuwe n a men lu i den een n i e u w tij dp erk in . De dubbele doe l stelling,
the de vakken alt ij d ge had hebben , wordt geffxplici teer d :
de der de greeds ople id i ng omvat het a l gemean vormende gedeelte, ger i c ht o p de e i gen verz o rg i ng
( en d i e v an a nd eren ) i n de p rive-s f eer j h e t
tweeds gree d s ge d eelte lei dt op vo or d o c en t en i n h et m .b . o . ,
wear de
ber o epsma tig e v erzo r gi ng aan d e o r d e kom t . Bi j h e t algemeen v ormen d gedeelte wordt - vooral aan de lerareno pleid in gen - weer na druk gelegd
13
op het leren verwerven en verwerken van informatie en op het waken van be waste keuzen, dan op (waren)kennis en vaardigheden . Dit geldt met name voor kennis en vaardigheden op het terrain van woning- en textielonderhoud, maar ook voor kooktechnieken wordt minder tijd ingeruimd dan voorheen . 8ierin heeft overigens ook de bekorting van de opleidingsduur van docenten een rol gespeeld . Was daze voorheen vier jaar, nu moeten studenten in vier en een half jeer twee vakken leren, waarbij bovendien een groter deal van de stadia aan beroepsvoorbereiding fonder wijskunde en vakdidactiek) besteed wordt . In het lager beroepaonderwijs kwam een gemeenschappelijk e lessentabel voor het aerate leerjaar van alle typ6n van lager beroepsonder wijs, en er kwam een Eindexamenbesluit waarin de regelingen voor de verschillende schooltypen warden vastgelegd. Vanaf 1981, met de wijziging van het Besluit l .b .o ./l .a .v .o ., ward ook in dit type onderwijs erkend dat de vakken uit een algemeen vormende en een op het beroep gerichte poot bestonden . Zorg voor woning, voeding, kleding ward huishoudkunde algemeen en huishoudkunde beroepsgericht. Zorg voor de gezondheid en kinderverzorging en -opvoeding warden, samen met het l .t .o .-vak veiligheid en hygiene, gezondheidskunde algemeen en gezondheidskunde beroepsgericht . (11, 12 ) Vanaf het midden van de jaren '70 is vooral vanu i t de vrouwenbeweg ing beschreven hoe de eisen aan d e h u ishouding veranderen parallel aan de economische situatie :
b ij afnemende economische activ i-
teit worden taken van de marktaector en de overheidssector t eruggeschoven near de pr i vy-huishouding J
b ij e c onom i s c he groei is de be wag i ng
omgekeerd . (13) Het onderwi j s reageert daarop door o nderwerpen i n het lespr ogramma op to nemen the er - a l dan ni e t ti jdelijk - niet i n zaten : kl u ssen in h uis, behangen, verven, kleding vermaken . Bovendien w o rdt weer weer aandacht aan budgettering besteed, een onderwerp d a t in de tijd van de hoogcon j unctuur minder i n trek was . Hier hebben het grote aantal fi nanci@le problemen en druk van buitens choolse organ i saties als het Nationaal Instituut voor Budgetvoor l i c hting ( NIBUD )
en de consumen-
tenorgan i sat i es zeker toe bi j gedragen . De
huishoudelijke pro duc t i e
door e co nomisc h e oorzaken toe .
neemt overi gens ni et alleen
Twee andere oorzaken moeten genoemd
worden . Ten aerate een t oename van vr i j e t i j d , d eals een gev o lg van de
i
,
y
_
-
_
~ "i~' . J ~f -~ .►JtS~~~_ .vJ'.. ~~ .~-
.J-~ ~ r ~ ~ ~ ~ ,~'-~ .wti -4~~ _ ^~ +~~
. . ., . : ~~':~~: '. ~: ~ ~~ .. ; .• ,~-t f~~ ~ • ._ _ ~C~rn:.- iL ~>2JW.~. iri : Jii~ :.:. .~ : _L
~x '`',r}1~..+1~~t ' . •~"a :.~ ;'._ : ~ C
?w)~
~ ~
~ t+r'-:`~'.5rr~
14
welvaart, deals gedwongen door werkloosheid, waardoor mensen er weer weer tijd voor hebben . Ten tweede de wens van mensen meer greep to krijgen op hun eigen Leven en directs verzorging . Daarbij wordt vaak teruggegrepen op nude methoden en technieken : zelf brood bakken, jam waken, wecken, groenten verbouwen, truien breien, meubels make n . Ook aandacht voor natuurgeneeawijzen en kruiden ligt in deze sfeer . Consumenten organiseren zich in consumentenkringen, pati@nten verenigen zich in patidntenorganisaties en zelfYiulpgroepen . Aan daze ontwikkelingen wordt vooral in het onderwija aan de Nieuwe Lerarenopleidingen aandacht besteed ; in de methoden voor het l .b .o . is er minder van terug to vinden, misschien ook wel omdat l .b.o .-leerlingen er minder belangstelling voor hebben of li j ken to hebben . Wel is in de leerplannen zichtbaar dat de taakverdeling op het vlak van de
huishoudelijke
arbeid niet weer onomstotelijk vast
staat . De gedachte dat deze arbeid eerli j k over mannen en vrouwen verdeeld zou moeten worden is - weds onder invloed van de emancipatiebeweg ing - vrij algemeen geworden .
Aan deze gedachte wordt op twee manieren
worm gegeven . Ten eerste wordt in de lessen aandacht besteed aan rolpatronen door deze ter discuss i e to stellen an door informatie to geven over tijdbesteding in Nederland . Ten tweeds wordt aan jongens huishoudkunde gegeven, ten einde ook hen de kennis an vaardigheden bij to brengen,
die nodig zi j n om in hun dagelijkse behoeften to voorzien . Een belangrijk argument voor onder wijs op het terrein va n
het dagelijks Leven vormt de demografis c he ontw i kkeling . Veranderde leefvormen be fnv l oeden de overdracht van kennis en vaard i g heden binnen het huishouden. Zagen wij eerst een overgang van dr i e-ge n erat i e-gezin Haar kerngezin, nu zien we da t ook da t afnemen is :
kerngez i n in aanta l aan het
steeds wee r een-oudergezinnen, paten zonder kinderen, woon-
groepen, alleenwone nden en enders leefvormen
z i en
wij verschijnen . De
eenheden worden kle i ner, het aanta l k i nderen per gezin neemt af . Dit heeft tot gevolg, dat k i nderen vaak n i et weer thui s met baby's of ouderen in aanra k ing komen . En dat kinderen ook minder in de huishouding hoeven do e n,
o mdat dear m in der in to do en i s en o mdat ov er het a l gemeen
hui swerk belangr i jker gevonden w o rdt den huis houde li jk wer k . Al s we den in aanmarki ng nemen da t j ongeren eerder uit hut s gaan ( een on twikkel i ng waarvan we n o g n i et weten of di e d oor de re c ess i e nie t t eniet wor d t
77i~
~ ~~.
_
. 'Fr Y ~~
~ : <`
. .yi
j~:~!63~:+'l~. r ~,M1j •-t'
~r1
.+s"'Sr
~ { ?r~~4"
~ ..ai~L: ~i+ -- - ~~• -+~~
" ~+ .SM '.~. u~ .'
_
''G r
_, 'n ~ •
_-~-~ •'*
-
.y~ .n. ~' i ._ .a.~~i~i ~
15
gedaan ;
het i s immers goedkoper om 'thuis' to bli j ven wonen ) en d us n i e t
meet uit hu i s trouwen, dan zal er toch een plek moeten
zijn wear zi j
iets van de hui s h oudvoering opsteken . De technolog i s c he ontwikkeling kent zijn grenzen . Mil i euvervuil i ng en uitputting van grondstoffen zi j n dear voorbeelden van. De schaduwkanten van de groe i zijn ook in het onderwi j s terug to vinden . Alle lesmethoden huishoudkunde en gezondhe idskunde beste den aandacht aan milieuproblematiek . Daarnaast wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van ooze maatschappij near een multi-raciale samenlevinq .
1 .4 . De samenhang tussen vaki nhoud en maatschappelijke ontwikkelinge n
Vanaf het begin van hun ontstaan z i jn de inhouden va n huishoudkunde en gezondheidskunde steeds in beweging geweest .
De vakken
reageren op maatschappelijke ontwikkelingen en op veranderingen in de dagelijkse verzorging . Zij weerspiegelen de opvattingen over huis houdelijk werk, over moedersc hap,
over taak en fun c tie van de (h uis)vrouw en
over gezondheid en gezondheidszorg .
Z i j worden b efnvloed door ontwikke-
lingen in het economisch proces ( meet of m in der b uitenshu i s wer ken , meet of minder geld to besteden,
schaarste van goederen ) , en door veranderin-
gen i n wetens c hap en techniek . Nieuwe i nzic h ten, bijvoorbeeld op he t terrain van voeding
en gezond heid, worden m iddels daze vakken overge-
==- br -acht j nieuwe technieken worden aangeleerd . Bij een fys i ek l ic hte r worden van de huishoudeli j ke arbeid wor den accenten verlegd Haar meet informatieverwerving en -vet work i ng . B ij verander i ngen in de gezon dh eidszorg van een med i sch ( curatief ) mode l H aar eon preventie f mo d el wordt de vakinhoud overeenkomstig aangepas t . Dat wi l ni et zeggen dat alleen maar gerea g eerd wordt op feitel ij ke veranderingen . Ook socials bewegingen, ging,
zoals emancipatiebewe-
m i l i eube wag i ng, c onsumenten- en p a t i@ntenbaweg in g, hebben hun
wearslag- op de vakinhouden . Uiteraard kennen de vakken ook eon eigen o ntwikkel i ng . De i nz i chten, zoals d i e b i j d e Lan d b o uw ho ge sc hool, bi j instel li ngen voor g ez o ndhe i dsv o orl ic hting e n -opvoed i n g , bij de lerareno ple i dingen en bi j
de Sti ch t i ng voor d e Leerplanontw i kkel i ng w o rden
on t wikkeld en vas t gelegd ,
hebben h un i nv l oed op d e inv u lling van d e
T 7777
-77
7. 7p
."+P-. ...-" w. ~.: ':
~r~J. Cwi :i .r' ..4L~=~-~ ._-..r..` ..St. .r .r.i~S/ `ah~~ ~e~. 4:~_
:f:a:~ .. . 3 v l`
r_
'~,
_
.~ • 4~ ti . ~ _
y. _ ic y h
- r' i+. ^il' JiiL:la,.iGY
16
vakken in de scholen . Het gemeenschappelijk duel is daarbij steeds : een bijdrage leveren aan een optimale verzorging van menses in hun privdsfeer . Maar hoe de eisen van de tijd ook veranderen, wat de maatschappelijke en vakmatige inzichten ook mogen zijn, uiteindelijk blijven menses zelf bepalen wat voor hen optimaal betekent .
e "r•''
`' ~ '
.f,.
~ :-~ •: .~
-
.r ~ /.' 7- ~Q~ . . ~ y:fi. .
:~ t-2 .ice !,
- ^~*
,
,r ._ , .
:F .'^ . _
... ^ . '
._ .
_ -+r: .•' .
. ~~:.•
... . r, l.~ _
--'-`:tL.. .•_a.. ~. ~.. ... x . ti..`. :. .`.l.:s:'...Li.: ;d'.~'
17
NOTEN BIJ H OOFDSTUK 1
1 . Geciteerd in : P . van Engelen, Aanzet tot de ges c hiedenis van h et lager huishoud- en nijverheidsonderwijs ;
2.
I bid .
3.
Van moeder op dochter ;
s c r i ptie,
Jan .
1977 .
onder redactie van dr . W .H. Posthumus-van der
Goot en dr . Anna de Waal, Nijmegen, SUN, 1977 . 4 . M . P . Mazeland, Het huishoudonderwi j s ; in : Huishoudkunde i n Nederland ; onder redactie van A.C.L. 5 . Van moeder op dochter ; 6.
Zuidberg, Wageningen, 1978 .
op.cit .
Mazeland ; op .cit .
7 . Van moeder op dochter ; 8.
Mazeland ; op-cit .
9.
J.
op.cit .
Polak-Kiek, Zk moet uitkomen ;
in de huishouding ;
Besparing van tijd, geld en energie
Amsterdam, De Spieghel, tweeds druk, 1948 .
10 . Jaap Jansen, "Als je eerst mensen de kans om enig bewustzijn op to bouwen onthoudt, dan is het vervolgens wel cyn isch om to konstateren dat ze onwetend zijn ." In :
Jose van den Berg en Gerda Casimir, Daar
zorgen we wort Wagen i ngen, Stichting Voorlicht i ng Huishoudwetenschappen, 1984 . 11 . B e s luit l .b . o . /l .a . v . o . ;
P ub likati e n r . 1 0 9 in de aerie " W e t t e n e n
Bestuursmaatregelen O n d er wijs en Wetens ch appen " , 's-Graven h a g e, Staatsuitgeverij
in
samenwerking met de Centrals d irectie Voorlich-
t i ng van het Ministerie van Onderwijs en Wetensc h appen, tweeds b ij gewerkte druk, februar i 12 . E i ndexamenbeslui t l .b .o . ;
1982 .
Publikatie nr . 121
i n de aer ie "Wetten en
bestuuramaatregelen O nder wijs en Wetens ch appen", 's- G ravenhage, Staatsuit g ever ij , 1982 . 1 3 . Zie
ook :
H . Priemus, De vergeten hui s hou d el ij ke sec to r . In : De
huis houd ing gezien vanuit overhied, wetens chap en samenl e ving ; slag studi edag Wageningen ,
ver-
28 april 1978, Verenig ing voor Huishoud-
wetensc happen, Wageningen, 1981 .
. .
K
r'
.a
'
~1
.
'l
~
:t . .
V
r l:' ~Y C'
C
~.f •
+'" S~Ta~ti :.'{~s/:.~`J~o~l '.y:.+iv" fdttJ~.+'+~ .,...~:r-'
4
it ,_ t~ ..:,, ~
'~+.~-ti..t r< ~. . :,,.
i~~hir-' t:..iti .:~..'l~.irL:.- 1- L ,S.~ :t sF. .:.'~3.U% .~+, ~~~L ~+~ .Ii✓' ^!~ ~+
el a~ .r
..;;~:
18
2.
R EC E NTE OPFIWIKREL IN GE N EN DISCUSSIEPUNTEN
2 .1 . Recente ontwikkelingen in gezondheidskund e
2 .1 .1 . Gezondheidsopvoeding als deel van het socialisatieproce s
Reeds in de zestiger jaren groeide bij de kruisverenigingen en bij een aantal landelijke gespecialiseerde organisaties op het gebied van gezondheidszorg, de behoefte om meer aandacht to besteden aan gezondheidsvoorlichting en -opvoeding om zodoende bij to dragen aan het voorkomen van ziekten en het bevorderen van een gezond welbevinden . Gezondheid wordt gezien als kwaliteit van het bestaan en is betrokken op het lichamelijke, psychische en sociale welzijn van de mans . De achtergrond voor daze ontwikkeling lag in het besef dat er in de westerse wereld andere gezondheidsproblemen spelen dan in het verleden . De problemen in het verleden pasten in een schaaratECUltuur : besmettelijke ziekten, voedingsstoornissen en gebreksziekten, ziekten met een eenduidige, veelal natuurlijke oorsprong (bacillen, vitaminetekort) . Momenteel zi j n er andere probl emen : hart- en vaatziekten , vale vormen van kanker, ongevallen, psycho-socials problemen, misbruik van alcoh o l, tabak, medic ij nen en over i ge drugs e .d . De oorzaken zijn veel moeili j ker aan to wi j zen, maar du i del i j k is wel dat het handelen van mensen van i nvloed is o p hun gezon dh e i d en d ie van hun omgeving . Om dat de preventie van ziekten veel weer afhankelijk is van wat mensen er zelf aan d oen, komt ook de verantwoorde l i j kh eid voor de gezondheid meet bij
de mensen zelf to liggen. In het GVO -pro j ekt Nijmegen wordt dit als volgt geformu-
leerd : "Het kunnen dragen van verantwoordelijkheid voor eigen en andermans gezondheid vereist inzicht in de mogelijkheden om ziekten to voorkomen, vaardigheden in het nemen van beslissingen, en niet in het minst ook een positieve hooding of mentaliteit ten opzichte van gezondheid of gezond gedrag. Daarvoor is een langdurig en systematisch leer- en opvoedingsproces nodig, dat zo mogelijk reeds in een vroeg stadium client to beginnen . Dan immers wordt de basis gelegd voor allerlei gewoonten en gedragingen, ook met betrekking tot gezondheid ." (1 )
. . .. . .
~~I ~. i$ '-` . . .
..
.. ?" -~' ' - .
•F "
~' s . .
' .t".? ~a° . .
.• : ~'~u
..v~ • . ~ .
.. ' "'~+•~„~=. .
: i ~ . - ~'r~~
.f :ti t ..
19
De school
i s een leer i nst i tuut . Leer doelen
en -inhoude n
kunnen veranderen, afhankelijk van wat als belangrijk wordt gezien voor persoonlijke ontplooiing en maatschappelijke participatie . Daarbij spelen zowel de ontplooiing en het welbevinden van de leerlingen in de school zelf een rol, als het leren voor de toekomst . Gezondheidsopvoeding in de hier bedoelde worm is een nieuw aspect in het basisonderwijs . Het is opgenomen onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen en de betekenis the wordt toegekend aan preventie met betrekking tot gezondheid en ziekte . De bedoeling is dat het begrip preventie een pleats krijgt in het basisonder wija . Daarbij dient de school rekening to houden met het welbevinden van de leerlingen . Een gestructureerd schoolgezondheidsbeleid rust op Brie pijlers : a . Leefklimaat in de school, waarvoor belangrijke voorwaarden zijn : gebouw en omgeving, de organisatie van de schooldag, rechten en plichten van personeel . b . De zorg voor leerlingen, hetgeen zich uit in : het gebruik waken van instituties die zich met het welbevinden van leerlingen bezig houden (jeugdgezondheidszorg, GVO ondersteuningsstructuur, welzijnsinstellingen), aandacht voor leerlingen en leerlingbegeleiding in het schoolwerkplan, afspraken en voorschriften in de school . c . Gezondheidseducatie als onderdeel van het leerplan en uit to voeren in de klassesituatie . De verdere ontwikkeling van een schoolgezondheidsbelei d wor dt made bepaald door verschillende act iviteiten met betrekking tot de gezon dhe idsvoorlichting en -opvoeding
( GVO ) .
Ten eerste zijn - mede door de ontwikkeling van ee n medisch model near een preventief model - verschillende instant i es zic h g aan bez ig houden met gezondheidsvoorlichting . Zo wor d en voorl ic htingspr ogramma's v oor de me dia gemaakt, broc h ures nerspre i d en bege l e i d i ng verzorgd b ij d e aanpak v an bepaa l de min of weer af g egrensde gezon dheidaproblemen door de Nederla n dse Hartstichting, het Voorlichtingsbureau voor de Voed i ng, de C ara St ic hting, de St ic hting Volksgezondheid en Roken en an deren . Ook i s er g eduren d e de l aatste jaren een GV O o nderst e un i ngsstruc t uur on t st aan . Er
zijn GVO c onsu l enten werkzaam bi j
schoolbege l e i dingsdiens t en, Gemeenteli j ke Genees kundige en Gezondheidsdi ens t en . B i j Regionale Ins ti tuten v o or G eestel i jke Gezondheidsz o r g
~~
. ; I .~-
.
.~'
-
- ~^r~ .?a
' ~.
• t . .
l'
1' ~
-t
r4', . ,• f'1 ,~'+t
t
¢
s :l•t~ •
20
(RIAGG)
zijn preventiewerkers werkzaam .
Vanuit deze instell i ngen wordt
op verzoek van scholen begele i ding gegeven bij de aanpak van
specifieke
gezond h ei d svraagstukken of b ij h et i ntegreren van de bevorder i ng van gezond gedrag in school werkplannen . Een tweeds ontwikkeling is de bevordering van gezon d gedrag in h et basisonderwijs . In de nieuwe Wet op het basisonderwijs, die in 1985 van kracht hat onderwijs .
wordt, wordt GV O gezien als een van de taken van
Wil gezond heidseduc atie effect sorteren,
mee vroeg begonnen to worden . Met enders woorden : maker van het socialisatieproces van kinderen . moeten
dan diem daar-
het cl ient deal uit to
Om die reden zal het ook
worden voorgezet in de eerste leerjaren van het voorgezet onder-
wijs . Ten derde moeten enige projekten genoemd worden the he t denken over gezondheidseducatie hebben beinvloed en daarop nog van in v lo ed
zijn . Voo r
he t bas i s o nder wij s
is
dat he t GVO-proj e ct Nij megen
van het Hoogveldinst i tuut. Hierin zi j n or d er wijspakketten ontwikkeld, gericht op een verbetering van attituden en inzichten met betrekking tot de ei gen gezondheid, te n einde op latere leeftijd een beter gevormde en voorbere i de bev o lk3ng to verkr i jgen .
In hoeverre het Ni j meegse Gv0-
onder wijs hierin is geslaagd is op dit moment niet na to gear, omdat de onderzochte kinderen de krit ieke leeft i jd nog niet hebben bereikt . Voor het verder ontwi kkelen van een gestructureerde en planmatige aanpak van gezondhe id svraagstukken van j ongeren is het Hoogveldinstituut onlangs gestart met e en Prevent i epro j ect voortgezet onderwijs . Doel van dit project is de ontw i k k eling en introdu c tie van gezondheidskunde i n de eerste dr i e leerjaren van het voortgezet
onderwijs .
Dit gebeurt in
samenwerking met de order w i jsverzorgingsstructuur,, de j eugdg ez ondheidszorg en de GVO-ondersteuningsstructuur . ontw ikke l ing
De Sti c ht ing p oor de Leerplan-
i s op kleine sc haal bez i g met het uitwerken van idee@n en
suggesties voor de inh o ud en organisat i e van gezondhe i dskunde in het l .b .o . Ze richt zich daarbij op h et gehele l .b .o . Dit i s een betrek k el i jk nieuwe situatie omdat tot voor kort het vak vooral gegeven werd in he t l . h .n .o . en daa r mee het etiket kreeg van een typ i sc h me i s j esvak . Langzamer hand vinden er verschu i vingen pleats near een c o-e d u c a ti eve aanpak . Voo ral
de wo rm i ng van s c holengemeenschappen
is
hierop van in-
vloe d .
,i
`' tii-
. . ~
v .~y~ _J_'1
r , ~ ..,;
.i?.~ t .
, ^~*',? ,•-=~ k'
t' '
~~`ti~7'1 ~
_
v t . . ~4'' i'~°L'' T+, . ~, ~-~
_«-:. sY:~.iL. .~.+~.~:~ -
-
.. .... .... - '
~- "
~~.
rCr.
S_~.s,.t_.~ r~, .~si
': _
. i..?'' L ..: :J...~:L [ . _ ,L s.~. :~~l--:ud _, .:.a' .a .,T.,'. ffi 7r-,r.. •~.:.+..:ritd.. u~.iti~£:F+~l::r
21
Vooral i n de lerarenopleidingen voor gezondheidskund e leeft de opvatti n g dat er een duidelijker verband gelegd zou moeten worden tussen gez ondhe i dskunde in de klas en h et mentoraat in de s ch ool . Er wordt hi ermee aandac ht gevraagd voor psycho- so c iale mogelijk h eden en problemen van leerlingen en voor het ontwikkelen van houdingen an waarden op dit gebied.
2 .1 .2 . Vis i eontwikkeling en leerinhoude n
Gedurende de laatste tien jaar is de visie op gezondheidsonderwi j s st a rk veranderd. In het l .h .n .o. was sprake van de vakken kin d erverzorg in g en opvoeding en zorg voor de gezondheid . Beide vakken waxen vooral gericht op de voorbereiding van meisjes op gezinstaken . Met de integrat i e tot &n vakgebied gezondheidskunde, veranderde het doel : enerzijds de bevordering van gezond
gedrag bi j
de leerl i ngen zelf,
anderzijds een orifi ntatie op beroepenvelden in de verzorgende sector . De leerstof in de onderbouw heeft voc al betrekking op persoonlijke verzorging, waaronder lichaamsverzorging, psycho-socials ontwikkeling in de puberteit en aexualiteit . Een bijdrage aan de visie-ontwikkeling leverde - naast d e Nieuwe Lerarenopleidingen - de publikatie "Leven of geleefd de aer i e M iddens c hool in beeld.
worden?"
in
( 2 ) Daar i n word t g ezond heidsonderwijs in
verband gebracht met het welzijn van de jeugd . Gezondheidsvragen en/of problemen the
samenhangen met de socials c ontex t waarin jongeren leren
en hun toekomstperspectief worden gezien als een noodzaak tot onderwijs en worming en als aangrijpi ngspunt voor een leerplanopzet. Naast l i chamelij k e aspe c ten van gezond h e i d wordt ook veel aandacht bestee d aan psyc ho-soc i ale ge z ondhe i dsaspe cten . De
l eefti j dscategorie van 12 to t 15
jaar i s kwetsbaar op he t gebied van i d en t ite i tsprob l emen, f a alangst, toekomst perspe cti ef, eenzaamheidsgevoe l ens, inv l oed van leeftij dgenoten, afh ankelijkhe idsgedrag .
Onderwijs
kan bi jdragen tot het verkrijgen van
weer inzi ch t M erin waar d oor jongeren kunnen leren h iermee beter om to gaan . Samengevat kan worde n gezegd d at gez o n d he i ds k un d e a l s algemeen vak voor 12 tot 15- j ar ig en : - aanslu i t b ij
de leefti j dsfase van de leerlingen en zi c h ri c ht o p
-71-17 710 7'
''
'
i
"'} wi~
'f'IS1.:../.' 6::i►Lt"~'i:~d~ '-
c a::~~~i.i.f
~
'r ~nr isi `.L +4. c;..►a•tb". ....-1.:1.~i.r~:S's1 .ra : ~w►
-I `
22
gezondheidsvragen en/of problemen van deze leeftijdsgroep i - zich bezighoudt met towel lichamelijke als psycho-socials gezondheidsaspecten ; - als belangrijk wordt gezien voor alle leerlingen in de eerste Ease van het voortgezet onder wijs t - leerlingen wil aanzetten tot het dragen van een grotere eigen verantwoordelijkheid voor de gezondheid van zichzelf en anderen ; daartoe wil bijdragen door de ontwikkeling van kennis, houding en vaardigheden om keuzen to kunnen maken en beslissingen to kunnen nemen gericht op toepassing in het dagelijks leven .
2 .2 . Visieontwikkeling bij huishoudkunde
Toen met de start van de Nieuwe Lerarenopleidingen d e scheiding in de opleiding tot docenten huishoudkunde en gezondheidskunde definitief ward gingen beide vakken hard werken aan eigen identiteitsontwikkeling . Huishoudkunde baseerde zich hiarbij op publikaties vanuit de huishoudwetenschappen aan de Landbouwhogeschool (3, 4) en later van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Consumentenaangelegenheden (SWOKA) (5, 6) . Centraal stond de gedachte dat het vak weer was dan de verzameling van zorg voor de voeding, de woning en de kleding . Hiertoe ward een begrippenkader opgebouwd en een model ontwikkeld, dat een samenvatting van de vakinhoud gaf en een handvat bond voor een huishoudkundige benadering . De 10 jaar durende diskussies over dit model zijn neergelegd in een publikatie van de Stichting voor de Leerplanant wikkeling SLO : "Geen huishouden van Jan Steen". (7 ) Ke rn van het vak hui shoudkunde is het geheel van activitei ten, dat in het leader van de Dit wordt de huishouding
dagelijkse verzorging wordt uitgevoerd .
genoemd. De hui shouding lean beschreven
worden
aan de h and van Brie dimens i es : funct i e of doel ; process en categorie van acti vitei t en . Functies van huishoudel i jk handelen zijn : verwerving van hulpbronnen,
hu i shoude l i j ke produkt ie en hui shoudel ij ke c o n sumpt i e .
B i jvoorbeeld h et verdienen van gel d o f het aanleren van vaardigheden ; het bere i den van maa l ti j den of h et waken van kled i ng j h et aans ch af f en van goederen en d i ensten op de markt . Processen van huis houde l ijk h ande-
t1
, .L
~
r ~♦ w
'
: 4~"f '~ ~~
Lie.
23
len z i jn : bes l uitvorming, planning en organisatie en ui tvoering va n act i vite i ten . Hier valt ook onder : de verdeling van de taken over d e verschillende laden van het hu i s houden. De act ivite i ten spelen zich of binnen de volgende act iviteitencategorie&i : voeding, wonen en kleding . Vragen met betrekking tot de keuze van voedingsmiddelen, de kwaliteit van de woning, het onderhoud van kleding horen hier thuis .
De huishoudvoering vindt plaats binnen een huishouden . Iedereen maakt deal uit van een huishouden . Dat is de (primaire) groep waarin men woont en leeft : een al dan niet volled i g gezin, een woongroep, een tehuis . Ook een alleenwonende vormt een huis houden . Niet alle huishoudens zijn 'privy-huis houdens' . Een deal van de huiahoudens word t door instellingen gevormd. Huishoudens verschillen van elkaar qua samenstelling ; qua sociaal-ekonomische situatie ; de teak- en rolverdeling kan verschillen en zij streven een verschillende verzorgingsstandaard na . Ieder huishouden heeft behoeften, opvattingen, normen en waarden, gewoonten en gebruiken . Het concrete resultaat van de verzorging wordt het verzorgingsniveau genoemd . De verzorgingsstandaard is hetgeen men nastreeft op dit v l ak. Ui teindeli j k doel is het we l zijn van mensen in hun woon- en leefsituatie .
Hoe dat welzi j n eruct ziet is een subject i ef gegeven, dat
mensen voor zi c hzelf mo eten bepalen . De verzorgingsstandaard wordt onder meer bepaald door de wensen, behoeften, waarden en normen van de laden van het huisho uden . Ter uitvoering van de huishoudelijke activ i teiten staan het huishouden middelen ter beschikking :
menselijke en niet-menselijke .
De menselijke m iddelen bestaan uit arbeidskracht ( l i chameli j ke geschi kthe id) , kenn i s, vaardig h eden en motivatie . Ook de beschikbaar h eid van tijd zou men een mensel ij k middel kunnen noemen, maar meestal word ti j d bi j de niet-menselijke m i dde l en geplaatst . De mensel i jke m iddelen kunnen vergroot worden door s c holing, v orming, voorlichting : informatie overdrac ht door mi d del van kursussen, boeken, t i jdschriften, televisie . De niet-menselijke middelen bestaan u i t ti jd , gel d , mater i alen
en vo o rzieningen . Ti j d wil
zeggen : b es c hi kbare hoeveelheid tijd
en de totale tijd sduur v an de vers c hi llende taken . Daarnaast is ook h et t ijdstip waarop c a ts gebeurt of gebeuren moat van belang .
.
. .~ .
'.
..
' te'a .k
.:
. .
f
24
Geld is in een samenleving, die het stadium van zelfvoorziening reeds lang ontgroeid is, een van de belangrijkste m iddelen . De produkten the nodig zi j n voor de dagel i j kse verzorging zullen voor een belangrijk deel met geld op de markt gekocht moeten worden . Niet iedereen beschikt over evenveel geld :
er is een inkomensverdel i ng Haar werk-
soorten met meer of minder maatschappeli j ke status . Daarom ook zi jn de goederen ongel i jkmatig
over de bevolking verdeeld . Maar dat heeft niet
a l leen met geld to waken. M ensen stollen ook verschillende prioriteiten, en niet iedereen kan met dezelfde hoeveelheid geld evenveel doen . De hoeveelheid geld the men ter bes c hikking heeft beinvloedt niet alleen het verzorgingsnivo, . maar ook de verzorgingsstandaard . Mensen streven doorgaans Bingen na die niet al to ver buiten hun bereik liggen .
Hoewel ook de verwerving van hulpbronnen tot de huishoudelijke activiteiten gerekend wordt, is de wijze waarop geld verworven wordt alleen onderwerp van studio voor de huishoudkunde, voorzover Bit vragen met betrekking tot de huishouding oproept : de gevolgen voor de tijdbesteding, voor het tijdstip waarop gegeten wordt en boodschappen gedaan worden, eventueel voor de woninginrichting (in geval van thuiswerk, zelfstandigen) . De overige middelen die het huishouden ter beschikkin g staan zijn materialen en voorzieningen . Dat wil zeggen hulp m iddelen, apparatuur, energie, winkels, om maar enkele to noemen . De verschillende middelen vertonen onderling verband : eon goedkoop menu
sam enstellen kan alleen good wanneer men
over voldo ende
kennis van voedingsleer beschikt om Bit menu ook verantwoord to waken en over voldoende vaardigheden om het met eenvoudige m i ddelen smakelijk to waken . Arbe idskrac ht en tijd besparen is mogelijk wannest men west We l ke hulpm iddelen daarbij van dienat kunnen z ij n en men d e kenni s en vaardigheid h eeft om ermee om to gaan, en het geld om ze aan to schaffen . Er bestaat niet al l een eon wisse l werki ng tus s en de verschillende
middelen onderling, ook de andere onder de l en van het hui s-
houdkundig schema betavloeden elkaar : de beschikbaarheid van voorzien i ngen ( geschikte woonru i mte ) groep )
kan de v orm van het huishouden ( eon woon-
be i "nl o eden . De aa n wez i ghe i d v an bepaa l de kenni s en v aar digheden,
kan de acti v ite it en bepalen . Daarnaa 8t bes t aat er eon voort d urende wisselwerking tussen de
"=4~?~G', .'~'7w±~ ,~ ir.
~
-
i,
huishouding, de middelen,
~• . : ~, .= : Y-4„~
-~'~~~
.iv -^
het
, ,s,~
hui s ho u den , h e t
- . .'.~•, ~~?,r,_^ ,,.-,r
~', '~~.a, q~"
1, ""i~t,_ r
.s
O c
_
25
Het huishcudkundig sche-,m :
,,Y .1 srtr9eO
3~nt~~h eu
111-3a .o ✓,~ ')i
i
•~ Z
~.
1 . 0 ,
v erzorg in gsst andanr d ..
:
.7 '
vefzorg i ngsn l v o
0
m en sa l ifk e hulpbronnen :
aktlvft e iten in hot kaG e r va n do dage ltJkse v e rzorgtng gerlcht op : verrervtng hulpbronn en hul s houde ltJke proQuktf e
n I e t-men se 1 f J k e hulpbrann en : ttJ d
hul s houde ltJke konscaoptl e b e staende ult : b es luitvormin g kennis pl anning on organt s at( e vaardighe den uitvoering motivatle t .a .v . : do voedin g
kracht
g e ld goederen voorzt en(nge n
hot w ov en do kledtn g
behosf t en t . a .v . do B a g e l 1 J k s e v e rzorg t n g nor men , waar den , o pva tting en , gewoo n ten , cas tandigh ede n h u l s ho u d en
o
~----~
71
.
77' -
+-~
r-
+,.~L _ ~ . r ~ I ' ` .. ~'..a.:i:1st ... ~ .`-s. c~ , T~.a :. ;s . :.. ~ru ~a .s ~~r ~y z:y=;3, : _a..~ ...: «► . .-tea. F.Y.,...~~n ti~:► .: i._ =:e':: ::J:... . u . . ~ .. . , . . ~ ~ . _ ~ ~.
26
verzorgingsniveau an de verzorgingsstandaard aan de ene kant en de omgeving aan de andere kart . Dit wordt de wissel werking tussen de binnen- en de buitencirkel genoemd . Ook de verschillende onderdelen van de buitencirkel zelf beiroloedan elkaar : economie en politiek, wetenschap en techniek, cultuur en klimaat . (Zie bijgevoegd schema ) Demografische veranderingen zoals afname van het geboortecij fer, toename van het aantal echtscheidingen, veranderingen in het aantal huwelijkssluitingen, migratie, veranderingen in het to verwachten aantal levensjaren weerspiegelen de maatschappelijke ontwikkelingen .
2 .3 . Visie in leerplannen
In de nieuwere leerplannen van de educatieve uitgeverije n en van de Stichting voor de Leerplanontwikkeling wordt van deze visie gebruik gemaakt . (8) In het algemeen worden in de verantwoordingen van de leerplannen de begrippen uit het huishoudkundig schema genoemd . Bijvoorbeeld : "In een huishouding worden activiteiten uitgevoerd die tot doel hebben het welzijn van de leden van het huishouden to bevorderen : daze activiteiten bepalen het verzorgingsniveau . Om dat to bereiken worden geld, tijd en arbeid, vaardigheden en kennis ingezet ( . . .)" (9) Ook de invloeden vanuit de maatschappij op de huishoudvoering worden in deg verantwoordingen genoemd . De leerplannen verschillen van elkaar in de mate waari n zi j de maatsc happelijke invloeden en de wissel werking tussen h u i s houd i ng en omgev ing benadrukken. M aa r oo k al bl i jven er vers chi llen be sta an , he t begrippenkader heeft ontwikkelaars ertoe gebra cht verbin d ingen tussen de vers ch illende onderdelen aan to geven,
het g een een samen h an g end ge h eel
opleve rt . Die samen hang geldt zowel de v erschi l lende ca tegorie@n : voeding en kledi ng 1 nisatie ,
wonen,
als de processen : b e sluitvorm i ng, plann ing en orga-
en uitvoering van taken .
Op deze wijza wordt een grot ere een-
heid bereikt dan het geval was ten tijde van de opspli t sing i n wonen, voeden, k l eden . Bovendien worden de vakinhouden
in een maat sch a p pel ij ke
context gep l aatst .
7 T7
..
'Li i .., a~.
~ 1 ..'~'~++ -5~7 +i.i:+1+i
. a. . . . . +'~ . .a~~..:J.'ah. -ice`
.. ~. ..:~.:~L~ :~.i.y.L~ .~a.~isr~~
~?i~c ? • ~~,,,'-~ ;-~y__ ' •-t'- `
27
2 .4 . Co-educatie
Tot nu toe is er bi j
de lee fti jd s c at e gori e
12-15 j ar i gen
nog wein i g sprake van c o- educat i e bij hui shoudkunde en gezond h e i dskunde . Dit wordt veroorzaakt door het vigerende c ategoriale schoolstelsel, in het lager beroepsonderw i j s nog een vrij wi j s aan jongens enerzij ds
( l .t .o . )
sterke
met
scheiding van onder-
en onderwi j s aan meisjes
anderzi j ds
( l .h .n .o . ) . Gezondheidskunde en huishoudkunde komen in het gehele l .h .n .o . voor, in het l .t .o . slechts sporadis c h . Bij de worming van scholengemeens c happen l .b.o . zijn er in de onderbou w weliswaar gemengde groepen van jongens en meisjes, maar de vakken gezondhe i dskunde en huishoudkun de worden niet overal op de lessentabellen aangetroffen . Nog steeds
komt de mening voor dat het voor jongens
minder belangri j k is voor zich zelf to leren zorgen dan voor meisjes . Een leergebied verzorging kan bijdragen aan roldoorbre king en emancipatie . Bij een co-e d ucatieve aanpak kunnen meisjes en j o ngens van elkaars opvattingen en inzichten leren, waar d oor een sterke sch eiding van
rol-
verwachting kan worden gerelativeerd . Het i s denkbaar dat er nog onv oldoende zic h t i s op leerinho uden the zowel voor j ongens als meisjes van belang zi j n. De meeste met hoden zi j n nog s t erk op meisjes ger ic ht, omda t ze hun oorspro n g hebben i n het l . h . n. o . Doc enten huis ho udkunde en gezondhe i dskun d e h ebben nog weinig ervaring met gemengde gr o epen. De lespakketten huis houdkunde, die voor dr i e exper i mente l e m idd ens c holen o nder auspi c i li n van de SLO z ij n ontw ikkeld, kunnen hiervoor we l li c ht i dee@n
leveren . Voor gezond-
he idskunde valt een belangrijke b ij drage to verwachten vanuit de eerder genoem de pr oj e ct e n . He t versnelde ontstaan van scholengemeens chappen zal doc enten dwingen hun leer s to f aan die s i tuat ie aan to passer .
2 .5 . Vakken of l eer geb i ede n
In de ro t a "Verder n a de Ba si s sch ool" wor d en als aspe cten van het order wijsaanbod zowel vakken als leergebieden genoemd . De vraag near een onderwijsaanbod dat gestructureerd wordt op basis van leergebieden is me de o n t s t aan ui t de krit i ek o p tradi t ionele vakken, d ie to
~ m.`~ :
. .rt hI
~ "k~Y
~ ti .3n b'.
~ ~
- ~•Y ~ try ,
•:
y.cr
~ - - - ~ rrh
_
~i.~~.s '~
+3a~G1 -~L.1
1~'is~ ..+~ ~ i~
28
veel het vak tot uitgangspunt hebbe n en niet de persoonlijke en maatschappeli j ke ontwikkeling van de leerl ing . Enkele voorbeelden van l eergebieden zijn : natuuronderwi j s, te chniek, verzorg i ng, origntatie op wens en maatschappi j . Bij deze leergebieden staat de wens in relatie tot zijn of hear erv aringswereld centraal . Deze relatie kan di c htbij liggen ,
bijvoorbeeld mans en privy-levant of verder verwijderd : bijvoorbeel d mans en macro-economische verhoudingen . De discussie over leergebieden houdt verband met maatschappelijke ontwikkelingen en de maatschappelijke context waarin we leven . Door de toenemende complexiteit hiervan is het leren deelnemen in de maatschappij een van de doelstellingen van onderwijs geworden . Er vindt een uitbreiding plaats van leerdoelen op velerlei gebied, zoals milieu-vraagstukken, vredesvraagstukken, consumentenopvoeding, techniek en huishouden . Meer dan in vakdiaciplines kunnen leergebieden aansluiten bij zowel maatschappelijk relevante vraagstukken als bij ervaringen van de leerling zelf . O rder invloed van daze discuss i e zi j n sommige bestaand e vakken zich aan het ontwikkelen in de richting van leergebieden . In d e prakti j k betekent di t
dat nieuwe
l eerdoelen en -inhouden worden toege-
voegd aan het bestaande leerplan, c .q . dat het huidige leerplan wordt herzien . D i t gebeurt zonder d at er duidelijkheid is geschapen over d e onderl inge re l aties en de mogelijke overlap in het totaal van het onderwij saanbod. Dat geeft ov er lapp i ngen bij de ontwikkeling van de n ieuwe leergeb i e den .
Op een dea l v an d aze afstemmingsprob l emen W i-llen wi j
hie r
kort in gaan, namelijk : - biolog ie versus gezondhei d skund e - mans en maatsc happij versus gezondhe id s ku nde en huishoud kun de - econ ami e versus hui shoudkunde - hui shoudkund e versus al gemene te c hnieken - verz o rg ing en de zorg voor p l ant e n d ier .
2 .5 .1 . Biologie versus gezondheidskund e
De dis c u s s i e
omtre nt
invoering v an gezondhe idskunde al s
een apart v ak en oo k de disc ussie over
de invoering van een l eergebie d
verzorging heeft het onderwijsveld niet onberoerd gelaten . Met nam e
ti '
-
29
b i nnen de verenig i ng voor b i ologieleraren - de NV O N - ontstond en i ge onrust . Men ste l de dat b ij
biologie alti jd al aandacht was besteed aan
gezondhei d svr a agstukken en dat dit vak dus bi j uitstek aan gewezen zou zij n om gezond he idseducatie in het curr iculum to integreren . In het veld van gezondheidskunde wordt dit echter gezie n als een beperkte benader i ng waarbij de kans aanwezig bli j ft dat een natuurwetenschappelijke
invulling de o verhan d houdt . Dit wor d t door
schoolbiologen wel onderkend en men probeert ook inte rn at i onaal tot een bredere
invulling van gezondheidseducatie als onderdeel van biolog ie to
komen . Maar het huidige biologieprogramma is anders van inhoud en weer gericht op kenn i s van biologische principes en wetmatigheden bij plant, wens en dier . Gezondhe i dskunde
(en
ook het leergebied verzorging )
streeft een benadering na waarin een integratie plea t s vindt van een natuurwetenschappelijke ( zoals gebruike l ijk in de vigerende gezondheidazorg ) en een so c iaal-pedagog i sc h e optiek, het relateren aan c oncrete maatsc happelijke en persoonlijke g ezondheidsproblemen en daarop aa n sluitend de toepass i ng o p het eigen handele n van de leerling c .q . de groep van leerlingen . ( 10 ) Met and ere woorden :
de gezondhe i dsvraag staat cen-
traal . Vanuit de b i ologie en vanu i t de s o c i als wetenschappen en de socials c ontext wordt in form atie a ange dr agen, op g rond waa rv a n kennis en inzicht wordt verworven. Met be hul p daarvan kunnen keuzen worden gemaakt en vaar d ighe d en geleerd om het eigen gedrag to bepalen .
2 . 5 .2 . Men s en maa tsc happi j versus gez o n dhei d skunde en huishoudkunde
In de reeks "M i ddenschool i n beel d", uitgegeven door de St ic ht i ng v o o r d e Leerplanontwikkel ing, pr oj ektgro ep Ontwikkel ing Leerplan M iddenschoo l , is een kate rn ui tgebra cht over een leer geb ied "o r i .a ntatie op man s
en maat sc happ ij " .
De m ogel ij ke
invul ling van dit leerge-
bied is op gezet vanuit een aantal to on d ers c heiden s amenlev i n g sdimens i es, als het g ezonde bestaan,
h et so c ia l s bestaan , h et na t uurlijk
bestaan, het soci aal-econom i sc h productief
be s taan,
h et so ci aa l -cultu-
rele bes t aan, het et h n i s c h-rel i g i eus bestaan . De aard, omvang e n w o rm v an l eer i n ho ud en w o r d t bepaal d do or de be v red i ging va n in d i v id uele be h oe ften in relat i e to t de gen o em de samenlevingsdimensies . In de experimentele middenscholen is op daze wijze inhoud
- . . 'a : ter, •i_ ,,
~
-
~
•t~
~
_
_
-
-
-
_ :s
--77 _7 '• . 7-77.7-
30
gegeven aan het leergebied, waarbij de afzonderlijke scholen wel enige vrijheid hadden. Het gehele gebied biedt veal aanknopingepunten voor een brede invulling . Dit is ook gebeurd in de verschillende scholen, vanuit de gedachte dat alles met alles samenhangt . Eenduidigheid over de invulling is dan ook niet bereikt . Wel is duidelijk geworden dat het gaat om het beschouwen van maatschappelijk problemen en verschijnselen en dat een centrale rol aan de vakken geschiedenis en aardrijkskunde ten deal valt .
Hoe zeer maatschappelijke verschijnselen ook van invloe d zijn op het gezondheidsgedraq en op huishoudelijke arbeid, een benadering vanuit deze optiek last slechts een deal zien van de complexe werkelijkheid in de pried-sfeer . Dit geldt ook voor het huidige programma maatschappi j leer . Daarin komen bijvoorbeeld onderwerpen voor als drugs, vrije tijdsbesteding, arbeid en samenlevingsvormen . Daze worden echter bekeken vanuit maatschappelijke structuren . Bij gezondheidsvragen en huishoudelijke aktiviteiten gaat het om het leren zien van hun relatie tot het persoonlijk welbevinden en het leren handelen met betrekking tot verzorgingsvragen en -behoeften van zichzelf en anderen in de directe leefomgeving .
2 .5 .3 . Econ oa i ie versus hui shoudkund e
Al enige jaren wordt in h et * voortgezet onderw i js aangedr o ngen op het opnemen va n onderwerpen van consumentenopvoeding, mede als gev o l g van een SER-advies inzake c onsumentenopvoeding op s c holen . (11)
Binnen het econom i e-onderwi j s i s hi er op grote sch aal aan gewerkt .
He t did a c tis ch mo t ief, da t consumentenon der wijs be t er aansluit bi j er v ar i ngswerel d van de leerl i ngen dan
de
het tradit ionele economie-onder-
wijs,
dat weer op ondernemers ger ic ht was, speelde hi erbij een belang-
r i jke
r ol . Maar
er
zi j n meet vakken die z ich met consumentenonderwijs
bezig ( w i llen ) h oud en . Hu i shou d kunde i s er een van . Zonder i e t s o f to doer aan wat binnen het economie-onderwijs
gebeurt, kan gezegd wor den
dat het vak h uisho udkund e een aantal mogel ij kheden hee ft the b i j economie ontbre k en, name lij k de koppel ing van warenkennis en vaardigheden a an economisch ge drag. De hoogte van een voed ingsbudget is a l leen to beoordelen, wanneer men ov er voldoen de kenni s van voed i ng besc hi kt ;
. r '. .'
re c lam e
c...w. ..~ .. s..
-
_
~
.amt ,
~. ..~~a~..: a .rJ
• ~.... . 2.' i . ~~: ..:1.~._~
31
v oor voedingsm iddelen i s beter to doorz i en en to weerstaan, wanneer men over de v aardigheden bes c hikt zelf eenvoudi ge maaltijden to berei den . Indien h u i shoudkunde o f verzorg i ng en e c onom i e aan d ezelfde leerlingengro epen worden gegeven, dienen binnen de schoo l afspraken gemaakt to worden wie wa nneer Welke onderwerpen behandelt .
2 .5 .4 .
Buishoudkunde versus algemene tec hnieke n
Met de komst van algemene techn i eken is er sprake va n geweest dat het algemeen vormen de deel van huishoudkunde een onderdeel van dit vak zou worden . Huishoudkund i gen h ebben dit vooral op gr o nd van de eerder beschreven ident i teitsontwikkeling afgewezen : een integrale behandeling van de dagelijkse verzorging, een benadering waarbij ells aspecten van de huishoudvoering aan bod zouden komen, en waarb i j de eenheid van besluitvorming, planning en organisatie en uitvoer i ng bewaard zou blijven, is binnen een zo breed leergebied als algemene technieken niet mogel3jk . Bovendien zou het gevaar bestaan dat b innen algemene te c hnieken de huishouding gereduceerd zou worden tot een verzameling t e c hnieken .
( 12 ) Daa rn aas t speelde de on duidelijke ontwi kkeling van
algemene technieken zelf een rol . Op de verschillende scholen wordt het immers nog geheel versch i llend ingevuld .
2 .5 .5 . Verzorgi ng en de zorg vo or plant en d i er .
Vanuit het agraris c h onderw ij s wordt aangedrong en op he t opnemen van de zorg voor p l ant en di cer in een leergeb ied verzorging . belangr i jkste m o tief daarvoor
H et
is d a t er verzorg ingsaspecten aanwezi g
z i jn d i e w o rde n o nt l eend aa n d e dagel ij kse leefomgev i ng . Men denkt hierb i j aan de vol gende leer i nhouden : - met betrekk i ng tot p l anten in en om de woning : het bewerken van de grond, planten en zaaien , vermeerderen, verzorgingswerkzaa mh e d en, bloemsch i kken en binden ; met betrekk i ng to t d ieren in en om d e won i n g : huisves ti ng, v o e din g , omgaan met di eren en dierverzorging. Men ziet aans l u i t i ng b ij ri c ht i ng ( planten )
' 4.- .
mensel i jke voed ing, w on i ngin-
en woning o nder ho ud (di eren ) , waarbi j
onge di erte
epe-
~
~ ~.
32
ciale aan da cht
kr i jgt . In walks mate daze leer i nhouden van belang zi jn voor ell s
leerlingen, moat nader bez i en worden . Het leergebied verzorging sluit aan bij de directs leefsituat i e van de mans, nameli j k gezondheid en huishouden . Hierbij kunnen dieren en planter een rol spelen . Een aspect daarbij is de relatie die de mans ken hebben tot plant en dier, en waardoor zijn of hear welbevinden wordt baPnvloed . In verband daarmee is de betekenis van de dageli j kse verzorging aan de orde . Verder zou men binnen een leergebied verzorging niet moeten gaan . Overwegingen zijn onder meet van pr a ktisc he aard . Ten estate is het oefenen va n prakt ische vaardigheden met be tr ekki ng tot verschillend e processen van plant- an dierverzorg i ng uit hygig nische overwegingen niet gewenst in hetzelfde lokaal waar in ook met levensmiddelen gewerkt wordt . Ten tweeds geeft het problemen met de bevoegdheid en de opleiding van docenten . De huidige vakken gezondhe idskunde en huishoudkunde sluiten veel meer bij elkaar aan den de aansluit i ng van daze vakken met plant- en di erverzorging . Ten derde ken het leergebied natuuronderwijs meet praktisch ingevuld worden voor de leerl i ngen wannest daarin ook plant- en d i erverzorg i ng een pleats kri j gt . Dit sl ui t ook meet aan b i j
de prakt i jk in het basisonder-
wijs . Bovendien zijn loka l iteit en leermiddelen hierop beter afgestemd . Ten slotte is de overlading van het programme een overweging om daze fa c etten ni et ui tgebreid op to nemen .
2 .6 .
Gezondheidskunde en h ui shoudkun de in de huidige sc hoolprakti j k .
2 .6 .1 . De lessen t abellen van de onderbouw van het l .b .o . en van s cholengemeensc happen avo/l bo
In hoofdstuk 1 v a n daze s t ud i e is bi j het s c hetsen van een
historische ontwikkeling van beide
g enoemde vakken ingegaan op de
pleats d i e ze kunnen hebben in de on d erbouw van het l .b .o . Het Beslui t l .b .o . / l .a .v .o . bied t hi ertoe moge l i j k h e d en . In de praktijk van het onderwijs komen de vakken gezondhe i dskun de en hui shoudkunde v oor op el l s
l es s entabe ll en van het esta t e
en/of tiweede leerjaar van het c ategor i a l e l . h .n .o . Vo or gezo ndhe id s kund e
.
~
,,
. .a~ .,:.:►.._ _ =•Le~~i4 ii :.:s~:,i: ~atr:.:. .~k...:4' ti_..~ -..:::Ae~~: ~. :~ :3+..~.=... +:. ~:s . .w
~: .~.:..~~:'~3 ~.~:..c:,-
mot'^-
's.. r=.-7 .sc~.1...~r .~`~ti3,-i ~~z
33
zijn dit in het algemeen een of twee lesuren in het eerste en / of het tweede leerjaar . Voor h ui shoudkunde
i s dit aantal twee tot vier in het
eer ste e'n tweeds leerjaar . In categoriale scholen voor l .t .o . komt sporadisch he t v ak gezondhe i dskunde voor in de onderbouw of in de bove nbouw en
wel op
die scholen die voor de wi j ziging van het Besluit l .b .o . / l .a .v .o . een traditie kenden in het vak ve i lighe id en hyg i e"ne . Het aantal lesuren is doorgaans niet weer dan een per week in een of enkele leerjaren . In scholengemeenschappen l .b .o . / l .b .o . en in scholengemeenschappen a .v .o . / l .b .o . waarin l .h .n .o . partic i peert komt vri j wel altijd in een of beide leerjaren van de onderbouw voor,
h et vak huishoudkunde
al s een a f z ond er lijk v ak met t wee l es ure n per week, of al s ee n
onderdeel van een breed vakgeb i ed algemene technieken . In dat geval worden hierbij, zij
bet
summier, ook gezondheidsaspecten behande l d. De
nadruk ligt echter meeatal op voeding en voedselbereiding, consumentenvraagstukken, wonen, won i nginrichting en won i ngonderhoud, kled ing en kledingonder houd . In een gering aantal sc holengemeenschappen wordt gazondheidskunde a l s apart vak op de lessentabel aange troffen . Afhankeli j k van de be teken i s
the door de afzonderl i jke scholen aan gezondhe i dsopvoeding
wordt toegekend, komen gezondheidsvraagstukken daarnaast nog wel sans voor bi j de vakken biologie, kenn i s der nat u ur, maats ch app i jleer en zoals reeds gezegd bij al gemene technieken . Samengevat kan worden gezegd d at be i de vakken het bes t ontw i kkeld zijn in het l .h .n .o .
Bij
de wormi ng van scholengemeenschappen
worden daze vakken dan ook vanuit di e s it uat i e aangepast aan sea bredere doelgroep .
Deze aanpassing houdt in dat er een keuze gemaakt w o rdt ui t
de l . h .n . o .-leerstof, een keuze die n od i g is o mdat h et aa n tal bes chik bare les uren voor deze v akken doorgaans mi n der is dan in ca t egor i ale scholen . Daa rn aast is enige di dact i sche aa n pass ing nod i g met het oog op gemengde groepen van meisjes en jongens .
De praktijk lee rt bijvoorbeeld
dat jongens v ooral gei"nteresseerd zi j n in koken en bakken . Dit wordt bovendien nog gesteund door verwachtingen van di re c ti e en d ocenten in d e sc h olen, di e met name een vak als hui s h oudkund e sterk iden tific eren me t koken . En d at vindt men nuttige
l eerst o f, oo k voor j o ngens . Het is nie t
o ndenkbaar - en de praktijk leert dit ook - dat voed ing en voedse lbarei-
'Yf.'~
34
ding een one v enre di g deal van de ti j d in beslag nemen, ten koste va n onder meet consumentenvraagstukken, milieuvraagstukken, veiligheid e n hygie " ne, wonen en kleding, arbeid en arbe i dsverdeling . Bij docenten die het vak geven is echter een tenden s aanwezig Haar een bredere invull i ng van het vak huishoudkunde, waari n daze onderwerpen wel aan de orde komen, ter wijl ook gezondheidsvraagstukken meet aandacht krijgen .
2 .6 .2 . Doelstelling en inhouden van het vak huishoud lci md e
Er is geen algemeen geldend leerplan voor husihoudkund e aanwezig .
Scholen formuleren hun eigen leerdoelen en leerinhouden .
Er is
wel consensus aanwezig met betrekking tot het duel van hui shoudkunde in de onderbouw van sc holen en scholengemeenschappen. Globaal gezien komt dit op het volgende near : Leerl i ngen i n aanraking brengen met huishoudelijke activiteiten die beogen hen to leren zorgen voor zichzelf en anderen i n d e privy-sfeer . Een nevendoe l stell i ng is : leerlingen laten kennis wa ken en ori@nteren op
de wereld van verzorgen de arbeid met het
oog op een mogelijke latere beroepskeuze . ( 8 ) Bij de opzet van een leerplan worden als deelgebiede n ondersc h eiden : voeding en voedselbereiding, wonen en woningonder houd, kleding en kledingonderhoud . Naast basiskennis en bas i svaar di g heden in daze deelgeb i e den wordt bij een goad opgezet leerplan steeds aanda ch t besteed aan de vo l gende aspecten : - consumentenvorming ; - arbei d en arbe idsver d eling, waaronder planning en o rganisat i e ; - hygi@ne t - verantwoord kiezen en beslissingen Haman ; - milieu-aspecten ; - veiligheid in en am hut s . In de prakti j k komt het vrij vaak voor dat er veal aanda c ht wordt besteed aan d e bas i skenn i s, i nz icht en vaard i gheden i n d e deelgebiede n voed ing , won ing en kled ing, als belangr ij ke a c t i v i tei t en in de
hui shoud i ng.
Onvo ld oende wordt sows
ingegaan op de
diverse
f actoren
die van invloed zijn op daze activiteiten, met andere woorden, de hier-
..
_ '.i
iY7
.v .. ~ t'.'~1~
'"-
. ." rk. :~~
~
r
' . rt•Ki- . °
~, /_ ; ~
, d? .ti
.~_' "ti- . .,? '
. . . -~Y' `
. o„~ _r
'_ ~y :.tr ...rt:.:~'~SJ.~~:~=. .::r
--
^~1~ ~
Jaav~ftit' ~_i4:r-'. r c.o.°', .'~.. f•'~ ; = 'ti ._,i :, ._ . ..~.,.,..,r .~. :. .v .. ... ._.:s:r. .v ..;.. .r.`. . ...- „ ~:~.~~.. ~ :-`r
35
voor genomede aspecten komen niet altijd integraal aan bod in de leerstof . Juist het leren inzicht to krijgen in de samengangen tussen bijvoorbeeld budget en voedingspatroon, arbeidsverdeling en tijd the besteed wordt aan huishoudelijke activiteiten, apparatuur an huishoudelijke werkzaamheden wprdt de leerstof uitgetild boven taken the ook thuis geleerd kunnen worden. Voor een schemat i sch overzicht van de leerstof verwi j te n we near bi jlage 1 .
2 .6 .3 . Doelstelling en inhouden van het vak gezondheidskund e
Ook voor gezondheidskunde plan aanwezig .
i s gees algemeen geldend leer-
Hiervoor loopt echter peen leerplanontwikkelingsproject
bij de Stichting voor de Leerplanontwikkel i ng en i s onlangs een leersto font wikkelingsproj ect gestart bij het Hoogveld-instituut . In de schoolprakti j k heeft ook Kier de leerstof van het l .h .n . o . een belangrijke inbreng . Daarnaast is er enige inbreng geweest vanuit het VAGG-project
"Gezond gedrag thuis - op school - op straat" ;
lesm odellen voor l .h .n .o . en l .t .o .
( Werkgroep VAGG, Ve i lighe id saspecten
gez o nd gedrag ) . Ook in het lager agrarisch onderw i js kom t de betekenis van gezondheidsopvoeding wat meet
in het blikv eld . ( 13 )
Ev ena l s bi j het
l .t.o. werd er in het verleden en i ge aandacht besteed aan ve iligheid en hygi e " ne op school en in het
toekomstige ber o ep. Nu ontstaat
het bese f
d at gezondhe idsopvoeding meat is en to waken heeft met houding, mentalite i t en gedrag ten aanzi en van vela gezondheidsvragen. Er is i n dit opzicht duideli j k een con se n sus gr o eiende , waarb i j de volgende globate doe l ste l ling staat ( 14 ) : het systemat i sch tot stand brengen van processen al s be west wor ding, kennisverwerving en het waken v an ke uzen t en aanzien van het e i gen gedrag in relatie tot ge zondh e idsvraagstukken . Bij de ordening van leerstof wordt vee l al th ematis c h gewerkt .
Sch o l en kiezen hun eigen th ema's, afhankel ijk van het
sc h o ol-
type, de eigen doelstel l inge n en ook afhanke lij k van de g ebrui kte leerd o elen. In weer o f mindere mate komen de
volgende aand acht sgebie den aan
de orde r
7 v
~l "
yam .
+_ .
,.:L:~~
: ..s~i ..: ....L~.::...:.~. . .i~+.c :tis.~,.~.S ~s •.:a : a
'
+.,
kt~-f
•y.~. .ty
_
- ~..:i . .+.:~ ._ ..~.. :. :.. ~s~:~.`
1 ..: .c+ti•' . s . .s~a:► a_t~.C3•..'..-i`..:.alt+!!`j..l.~i a~c:
36
persoonlijke verzorging - groe i en ontwikkeling ; - ti j dsbested ing ; kinderverzorging en -opvoeding ; - omga an met ziekzijn ; veiligheid ; - gebruik en misbruik van stoffen ; - voeding ;
- relaties . Reeds eerder is opgemerkt da t v o oral in het l .h .n .o . di t vak een duidelijloe plaats
heeft .
Vorengenoemde
aandachtsgebieden komen
daar ook vrijwel alle aan de orde in de onderbouw . Voorzover in scholengemeenschappen gezondheidskunde wordt gegeven, wordt er een selectie gemaakt omwille van de beschikbare tijd en het werken met gemengde groepan van jongens en meisjes . In het laatste geval is er de neiging om vooral praktische en concre t e onderwerpen aan de o rde to stellen en m I nder aandacht to besteden aan de psycho-socia ls aspecten van gezondheid in de eigen leefsituatie . Een aanda c htsgebied als kinde rv erzorging en -opvoed i ng komt in dergel i j ke s it uaties ook nauwelij ke in het leerplan voor . Voor een s c hematis c h overzicht van leer i n h ouden word t verwezen naar bij lage 2 .
2 .7 . Samenvatti ng en conclusie s
In de voorgaande paragra f en i s getra ch t het eig e n karakter van de vakken hu i shoudkun de en gezondhe idskunde aan to g even en d eze to plaatsen naast de ontw i kkelingen in an d ere vak k en . De c onclus i e i s dat we ple i ten voor een samengaan van deze vakke n in een
n ieuw leerge-
b i ed verzorg ing, op grond van inhoudel i jke argumenten, ontw i kke l ing en in het werkveld, en op basis van be l e idsvoornemens en -adv i ezen. Inhoudeli jk hebben de be id e va kken raakv la kk en ,
om dat z e
be i de hun uitgangspunt v i nden in de z o rg voor z ich zel f en anderen in h a t woon- en l ee f verband van de wens . Gezondhe idsvrag en en v erzo rg in g s vragen z i jn geric ht op het persoonl i jk welbev in den van mensen en op het leren
.:: ti:. : :c+.n .',_ .► i~.~ ._ .... ~~ ;.:~~.i .~~. - ~ . j.,.p< '-
`~:.. s~+s3 *~-~~
~~ . . ~~ `_ ~tYr~~~ :.~' .-l.a.. .>. ... E:. :.. ~.,3 . : s:.'~`,t~c.+ k~ ' ,
37
handelen in praktische leefsituaties . Er is een historisch gegroeid verband in de praktijk van het onder wijs, met name in het huishoud- en nijverheidsonderwijs . In de nieuwe lerarenopleidingen worden docenten voor daze vakken opgeleid . Er zijn reeds ontwikkelingen gaande om van hieruit to komen tot een opleiding voor een leergebied verzorging . In the richting wordt ook ge werkt door de Stichting voor de Leerplanontwikkeling, die in 1984 een Landelijke Ontwikkelgroep Verzorging instelde . Deze ontwikkelingen sluiten aan bij beleidsvoornemens . Op grond van de di scu ssies near aanleiding van de note "Verder na de basisschool" heeft de Centrale Werkgroep voor Bijzonder Overleg gepleit voor een apart leergebied verzorging . Een en ender i s ook opgenomen in de Concept Ontwikke l ingswet voor het voortgezet basisonderwijs . Bond de jaarwisseling '84 / '85 heeft de Staatssecretar i s voor voortgezet onderwijs het voo rn emen kenbaar gemaakt om het huidige vak algemene technieken , voorz over het al bre e d ont wik ke ld is, to spl i t sen i n d e l ee rge bi eden techni ek en verzorging.
Zen recent uitgebracht advies van de
(Adviesgroep Projecten Voortgezet Onderwijs le
Ease )
APVO-I
over deze mater i e
gaat in dezelfde r ic hting . ( 15 ) Men pleit in dat advies voor een spoedige invoer i ng van de beide leergeb i eden in alle vormen van lager beroapsonder wijs . Daarn aast wordt geadviseerd om techniek ook op korte termijn in het a .v .o. /v .w .o
in to voeren .
Met verzorging zou gewacht moeten worden
tot de leerplanontwikkeling i n het l .b .o . wet verder gevorderd is . Wel is men van mening dat verzorg i ng op de iets langere termi j n voor ells leerlingen van belang is, en dat daarom nu reeds een principe-besluit over toekomst ige i nvoering genomen zou moeten worden. W i j on d ers chrijven deze stra t egie en zijn v an mening dat leerplanontw i kkel ing spoed i g van de gr ond m oat ko men.
.' , .r `
•.i
`
r ~Y'1 :.~ ~
'
.~ . .~ ''
. .'. .-•' .
, .
'
:.•
.
~c: .~S..,.i~ .~.:...+.~.a....: • :
- ~ ...t.~ .~.
~._~
..
'~ .i
.
l
!'
~LS. ..`t~'..b ~. :r,r:..~.5'.t',
i.
'1 --'
i il' • ~~''f .~ •~_
~w :.ri:✓.a.~~ .. .is .Sa :. .i
38
NOTEN B IJ HOOFDSTUK 2
1.
Op j e gezondheid ; Doel en werkwi j ze van het GVO-pro j ekt Nijmegen, Hoogve l dinstituut, 1982 .
2 . Gezondheidskunde . Leven of geleefd worde n ? Deel 1, Theoretisch e verkenning 1 onder re d a c tie van Jeannet van Oostveen, Stichting voor de Leerplantontwikkeling, Enschede, 1983 . 3 . Saskia Spij kers-Zwart, De Hui shouding f
een orifi nterende studie near
de toepasbaarheid van concepten en t h eorie"en in n i et-westerse samenleningen J publikatie nr . 01, vakgroep huis houdkunde Landbouwhogeschool,
Wageningen,
1973 .
4 . Huishoudkunde in Nederland ;
onder redactie van A .C .L . Zuidberg ,
Miscellaneous Papers, nr . 16, Landbouwhogeschool, Wageningen, 1978 . 5 . A .C .L. Zu i dberg,
Het verzorgingsnieau van huishoudens ;
S'W0KA-onder-
zoeksrapporten no . 4, 's-Gravenhage, 1981 . 6.
SWOKA-Adviescommissie Hui shoudkunde, Huishoudkundig onderz o ek binnen SWOKA ;
Vakblad voor Hui shoudkunde 3 ( 4)114-119, 1982 .
7 . Geen hui shouden van Jan
Steen ;
over huishoudkunde voor ie d ereen in
het voorgezet basisonderwijs . Publikatie in de aerie Middenschool in beeld, Gerdy Casimir en Ed Moen (eindred), Stichting voor de Leerplanontwi kkeling/ proje c tgroep OLM, Ensche de, 1984. 8 . Z i e bijvoorbeeld de uitgaven van W o lters-Noord hoff gedaan ") , van uitgeverij
("Zo gezegd, z o
D i j kstra ( Huis h oudkund e v oor h et l .b .o . ;
Gezondheidskunde vo o r h et l .b .o . ) , Ni j g h en van Ditmar ( "Wee t j e wat" en " Formule 3), Educ ati ev e uitgeveri j
van de NCB ( Huis h oudku n -
de) . Het lesmateriaa l v an de ex p er imenter huisho udkunde in de middenschool i s kort bes chreven in bovengenoem de publi katie 'dean huis houden van Jan Steen" . Een d eel van h et ma t er i aa l zelf ligt bij d e SL O ter image o rder d e t i tel : Hu i s h oudkunde /c onsumen t env o rm i ng . Vormgeving op sc hoo lwerkp l ann i vea u ; deal ) , en Mid d ens c hool Gorredijk ( 2 plan o nwi kke l i ng,
Enschede,
M i ddens c h o ol Hey t hu i sen
d elen ) ,
( 1
Stichting v oor de Leer -
198 3 .
9 . Zie : Geer hui s h ouden van Jan St een, p .
75.
1 0 . Rea c t i e op de ro t a "Verder na de Bas i ssc h ool" va n h e t lan d e lij k hoofddoc entenberaad gez o ndhe i d s kun d e van de Nieuwe Ler a rennp l e i d in -
'► i
-
` ma`r ` ' ?• .K ,
~
L
-
w •.~22~._ ~ ar.fL
' y
r.I '2:1'
~ii .:tt~
~~i :i:s "
' a.'is .i ~....,Zd a .JY.r: '' rls: r n~~ -'
"~ `
_ '- .y ;,~y{ .t..Zr ~u~E +irifL+•;~ . . .
39
gen . 11 . Adv ies
inzake consumentenopvoeding op
scholen ;
uitgebrac ht door de
Commissie voor Consumentenaangelegenhe den aan de min i sters van Onderwijs en Wetenschappen, van Cultuur, Rec reatie en Maatschappel ij k work, van E c onomische Zaken en van Landbouw en V i sserij . Sociaal Economische Raad . 's-Gravenhage, 1977 . 12 . Zie onder weer :
Huishoudkunde :
een vak apart . Een bro c hure voor
hu i shoudkun d e-doceaten, die met fusies van l .b .o .-scholen to waken hebben ;
Vereniging voor Huishoudkunde in Nederland,
Stichting Voor-
lichting Huishoudwetenschappen, Wageningen, 1983 . 13 . C. van Schaijk, Gezondhei d skunde :
werkelijk een algemeen vak? Land-
en Tuinbouwonder wijs nr . 3, maart 1984 . 14 .
Er
is gebruik gemaakt van enige methoden voor
gezondheidskunde
en
enkele leerplannen die in de onderbbouw van het l .h .n .o . en overig l .b .o . worden gebruikt . 15 . Te c hniek en Verzorging, aanbevel ingen voor een adquate ontw i kkeling en introduc tie van techniek en v t: rzorging in het voortgezet wijs (le fase) ;
onder-
Advies n i et-ambtel i jke commissie WOB, Adv i esgroep
projecten aerate fase voortgezet onderwijs,
Zeist, januari 1985 .
1 '7
' :mot a
., t. ::~~~a~J.~: :~:.:iy .i.~ :nos -r.
rr t'
- ..... ....._... . ... .~.. ,y '~,-~. .,.:< a :. fi. b: ,~ e~.::, ~t .~3 _
..:m..~ +i :.tu .~c...,.:/~ •:3 . -.,.c .,.= .r , x .~-~.s:•' .rs .:r.,rd, ....~ '
40
3.
N IEiJWE LEE RIrSIDDELEN
Bij de ontwikkeling van een n i euw leergeb i ed zullen nieuwe
leermiddelen ontwikkeld m o eten worden . Voor verzorging zal dit
een voorzett ing betekenen van wat op dit moment al voor huishoudkuude en gezondhe idskunde ontwikkeld wordt . Echt nieuw is de computer als hulpmiddel . Bij alle vakken kan deze ingezet worden voor het afnemen en registreren van toetsen .
Omdat d i t meat een klein
en onderges c hikt
gedeelte van vezorg ing zal ui tmaken, en daze to epassing bovendien niet specifiek voor v erz o rging is, zullen w i j dear h i er niet verder op ingaan . Hieronder volgen enige meet spec i fi eke computertoepassingen . ( 1 )
3 .1 . Computers als leermidde l
Wanneer w i j de
c omputer b i nnen het onderwijs i n verzor-
ging a l s hulpmiddel i nzetten denken we aan ee n aantal mogelijkheden : - simulat i e van en reke nhulpm idde l bi j
financ i,@le pr oc essen, z o als bud-
gettering, huurpri j zenbereken i ng, hypotheekberekening, het waken van een kostenberekening ; - hulpmiddel bij
ook : het waken van een voedingswaardeberekening ;
gezondhe i dseducatie :
het vaststellen van lichamel ij ke
cond i t i e en voed ingstoestand, voorlic hting over verslaving en stress, wegw i jzer Haar hulpinstanties ; simulat ie van de werki ng van
d e streep j es cod e
in het gr out winkelbe-
dr i jf en andere toepassingen in de deta il h andel ; - simu la ti e van de pat ifintena dm in istr a ti e van een ziekenhuis ; - h et i nzetten van CAD/C AM-programmatuur ( C o mputer Ai d e d Des i gn,
C ompu-
ter Ai ded Manufac tur i ng) al s hul pm idde l bi j he t ontwer pen v an wonin ginric h t i n g; - i nformatiebron, d o o r de koppe li n g aan externs da t abanken , met name Viditel . Denk aan c onsumenten i n f ormat ii e, adressen van instan t ies, l i teratuurverwi j z in gen .
Computers kunnen berekeningen snel en efficient uitvoeren, waardoor weer tijd aan de inhoudelijke kart kan worden besteed . Dit
- MA
.~ . +.~.~ ~ ~ ._v~_'__~~ ,tarl .l=":~ .~~
~~:~i,.: :o~ ..a,..._a.5 ~.. a. . .++ u
'a• '*-,:v :--s...
.e
'1 ~~ -~•_~..::Sary . ..tz-_'~~ ~y=i_'-i.
41
is vooral van belang in situaties waarbij rekenwerk onevenred i g veal tijd inneemt, bi j voorbeeld b i j budgetteren of bi j voed ingswaar de berekening . Met behulp van c omputers kan i nformat i e aangeboord worden die anders well i cht verbor g en zou bl i j v en . Denk hierbi j
vooral aan het
gebruik van V i d i tel . Computers kunnen zaken tonen, d i e op een andere wijze moeil i jk zi c htbaar zijn to waken, zoals de werking van de streepjescode . Hoewel de computer in daze voorbeelden als leermiddel bedoeld is, zal daze tegelijkerti j d als leerstof fungeren . Immers, op daze w i jze wordt getoond hoe d e consument van computers gebruik zou kunnen waken .
3 .2 . Computers als leersto f
Zowel in de particuliere als in de professionele huishoudens komen we steeds weer computers te gen . Eind 1984 zi j n er near schatting tussen de 150 .00 0
en 250 .000 micro-computers in Nederlandse
houdens aanwezig. Dat betekent dat ongeveer
huis-
1 op de 20 huiahoudens over
een micro-computer beschikt . Uit oogpunt van consumentenonderwijs is het wa l k bestanddee l van
van be l ang hier aanda c ht aan to besteden :
huishoudbudget wordt door mic ro-comput ers gevormd?
het
Op Welke behoeften
speelt de recl ame voor mi c ro-computers in? Wat wordt er verteld over de moge li j ke
to epass ingen bi j de huishoudv o er i ng en wat i s daarvan wear ?
Daa rnaast z i en wi j een t o ename van
c omputers in de dienstensector, en
ook daarvan di enen wi j one of to vragen wat hun invloed op de consument is . Een aantal vo o rbeel den, d ie zeker tot de l esstof van een leergebied verzorg i ng horen, w il len w ij hi er noemen : a . De ma ch ine die stofzuigt en str ij kt , k i p bereidt, zelfstandig gras maa i t . Toepass i ngen vooral ten behoeve van minder valide
mensen :
bes tu r ing van rol s to e l en, afstan d bedi ening voor het o penen en sluiten van gor dij nen ; b ij b.
'be wak i ng s '-systemen waarmee alarm ges l agen kan worden
een ongeval ; h ul pm i dde l en b ij l ezen en schr i jven .
H uis houde lij ke administratie
_
_3'~
.te r "~
R
'
t ~•'
en be heer :
_ 'T
'~
hulpm i ddel b ij
_
: .. _
budgetteren ,
: r ~~ ' ' Z .' ~ ' x i . ,:'
-
. -•~ • : u'- . ;
ii=~,.
7 ,
' cr.[~ '~.r _i~.` rl '
l~S -
~
.~,...:.4..a_~ .-~~ .~ v r . v.. ._. . ...i. ✓ -1 ~..~: ~'3'~ ~.~-~ '
42
bij besl uitvorming ken,
ten aanzien van belangrijke f i nanc i@le vraagstuk-
h et berekenen van de voordel i gate hypotheek, of de maximaal
toegestane kamerhuur ; h et waken van een kostenberekening, bijv oorbeeld een vergelij king van kosten van een wasma c hine t h u i s of het gebrui k van een wasserette , automerken ;
of een ver g elij lcing tussen verschil l ende
de berekening van v oedingswaarde aan de hand van de
Voedingsmiddelentabel j adresli j sten,
boekhoudingt h et bijhouden van bestanden :
indexen van audio- of vi deobanden, l i jsten v an voorra-
den en re c epten . c.
Externe databanken :
de
computer al s
informat i ebron. Het is mogelij k
om via de telefoon contact to waken met computers elders . Bekendste voorbeeld is Viditel . Daarmee kan men zeer snel over grote hoeveelheden informatie beschikken . Vanuit Viditel is doorkoppeling naar andere computers mogelijk, zodat het doen van bestellingen, het overmaken van geld of het boeken van reizen per computer via de telefoonlijn al niet weer tot het verleden behoren . d . Computers buiten de huishouding, bijvoorbeeld in de dienstensector : de streep j es c ode in het ( groot ) winkelbedr i jf, de per co mputer aangemaakte treinkaar tj es . In de g ez o ndhe i dszorg komen computers in toenemende mate voor ten behoeve van de pa ti.gnten adm inistratie, de menukeuze, de dieetplanning, ten be h oeve van d i agn o sestelling en de analyse van l aborat o r iumgegev e n s . Ook a p ot hekers werken met c omputerprogramma's, bijvoorbee l d program ma's waarin een grout aantal geneesm idd e l en z i jn opges l a g en en die cont rol e ren of een c o mb i natie v a n geneesm i ddelen voor een pa t i ,O nt n i et tot ongewenste bi j vers ch i j nse l en aanleiding g eeft . De d etai l handel en de bibli o theek c entral e werken aan betere voor lic ht ing van de c onsument, un d er a nde re met behulp van beel d platen, die door ee n c ompu t erpr og ramma g e stuur d w ord en . De co nsume nt kan h et gewenste deel v an de p l aat laten op z oeken en tonen . De to ename van speel hallen, waar veal me t c omputerspelletjes,
j ongeren hun ti jd doorbrengen
i s o o k een onderwerp dat aanda c h t b i nnen
verzorg ing verdient . e . Gezondhe id sed uc ati e : in Amer i ka i s men b ez i g met g ezondhei d svoor lich ting en - opv o ed ing me t be hulp van co mputers . Er b e s taat een pr ogramma ,
-"fc°~;T"'-r•°?.r~'7":' ;tit ic:'~°"
da t op s c holen en i n re c reat i eru i mten van ziekenh ui zen do o r
.v
-
-
~
~" '•''-'
_.
.~ _ -: ~ . - . i .
.~r~, .
. t.<.-r .
-
. r. • .i
_~-;'~~.~~. b.•'i.........ti.w .~: , ..+Pa: ..a. _~_t... .i.: J:. ~.a.~•
':` -~.~~} . :.~~a.~Y¢ .-Lit~..~pi. .'+o ... .sY - ..:~,.~~a
43
jongeren zelf gebruikt kan worden, waarin voorlichting gegeven wordt over voeding, lichamelijke conditie, roken, alcohol, drugs, relaties en sexualiteit . Het programma maakt gebruik van vier mogelijke computertoepassingen : er zitten adressen van diverse instanties in (een database) ; er zitten interviewtechnieken in, waarbij de gebruiker informatie wordt gegeven over verschillende voor hem of haar belangrijke onderwerpen ; het bevat een onderdeel met 'besluitvormingshulpen' . Bijvoorbeeld het 'stress management programm' helpt de gebruiker to bepalen met Welke persoon zij of hij het best kan praten . Bij het programma over alcohol kan de gebruiker vaststellen in Welke mate hij of zij alcoholist is ; tot slot bevat het programma de bij jongeren zo populaire toepassing : spelletjes . Hoe meer kennis de gebruiker van gezond gedrag heeft, hoe hoger de to behalen score .
Het onderwijs in de verzorging zal n i et alleen aan d e mogelijke toepass i ngen van informatietechnologie in de priv'e-sfeer aandacht besteden, maar vooral ook ingaan op de beperkingen ervan, de gevolgen voor de privacy, de co n sumptie, de huishoudvoering, de gezondheid, de relaties tussen mensen . De ontwikkeling van een kritische houding ten aanzien van de overspannen verwac h t i ngen die in de media near voren worden gebracht, en het beoordelen in Welke s ituaties toepass ingen van de m o derne te chno log i ed n z i nvo l kan zijn, is daarbij duel .
3 .3 . De praktij k
Van bovengenoemde doelen i s nog we i nig i n d e praktij k gerealiseerd . De docenten h ebben over het algemeen t ij dens h un studie n i et met com puters to waken ge h ad, waardoor er b i j hen geen traditie bestaat i n computergebru i k . Met behulp van dui d el i jk lesmater i aal en naschol ingscursussen kan bier verandering in gebrac ht wor den . Ontwikkeling van dergel i jk lesmateriaa l bev i ndt zic h nog i n een beginstad i um . Er i s so f tware uit andere v ak k en to gebru i ken, bi j voorbee l d materiaal van Bur ge r in formati c a en e co no m ie . the voor de co nsumentenmarkt i s ontwikkeld, wor d en . Maar d eze software
za l
O ok software
kan b ij v erzor ging gebruikt
in lessen verzorg i ng i ngebed moete n
.(
E
- '=.~r~..~' A~ .1 .
• -ist: ,~.+c. :i:~i ~ea[ .e+ ~.`.x~ ,.c+ ._'~ ~~ r1 • ►_+Li+ .i..~ .
'i'
.•r r
~:~~I~K'ih.r n~ti.,~+i. -
..:nr:-,..a-~.':~...~.... .~`-i ~Rcaw.
44
worden. Bovendien client nieuwe, spec i f i ek op verzorging geri c hte, software gemaakt to worden. Aan de Nieuwe Lerare n opleid i ngen h ebben de vakgroepe n huia houdkunde en gezond h eidskun de hiermee een beg i n gemaakt . Er wordt gei"nventariseerd wat reeds in het leader van deze vakken op de mar kt is . Er
zijn programma's voor voedingswaardeberekening, voor
i nspanningsfy-
siologie, simulaties van milieuvraagstukken, reken h ulpm i ddelen voor budgetterent
er bestaat een programma waarmee de maximaal toelaatbare
kamerhuur vo l gens h e t puntensysteem van de Huurpr ij zen wet berekent . Een programma dat de energie-
en geldbesparing bij bepaalde vormen van
woning i solatie berekent is i n de mask, evenals een programma dat de kosten van verschil l ende hypotheekvormen berekent . In het leader van een Ontw i kkelingsplan Informat i ete c hnol ogie In itie"le Opl e id in gen he bb en de v akgroepen aamyr a gen inge di en d om ( weer )
lesmateriaal to ontwikkelen . Vooralsnog gaat het om de ontwikke-
l ing van mater i aal voor de eigen studenten :
uitbreiding van bovengenoem-
de rekenhulpm i dde l en bij budgettering en voedingswaarde-berekening, kenn i smaki ng met in instellingen voor gezondheidszorg gebrui kte programmatuur . De se c ties gez o ndhe i dskunde werken daarin samen met enerzijds de afdeling medis che informati c a van de Vrije Universiteit, anderzijds het Landeli j k C entrism Dienstverlen ing voor GV O in Utre c ht . Beha lve ontw i kkelen w i l men v oora l ook inventar i se r en . In Engela n d en Amerika is men vrij ver met programmatuur op het gebied van gezondhe idsvoorli c hting en -opvoed in g . Voorbeel den
d aarvan
zou d en
a an gekoch t
en
beoordee ld kunnen
wor den . Het i s to verwachten dat d eze ontw i k k el ing en v i a afgestudeerden en na s ch o lin gscursussen Dole doc enten in h et vo o r tg ezet onderwijs bere ik en . Ee n a an t a l NL O 's b i e d en in h et c ur s usjaar '85 / 86 c ursussen info rmat ics ,
g e r icht o p d e vakken hui s houdkunde en gez o ndheidskun de aan .
De ler a re nop l e idingen zi j n echter geen ontw i kkeli n s ti tuten . Dat beteken t dat Dole de St ic ht in g voor de Leerplanontwikkeling en de e d uca t ieve uitgever ij en z ich hi ermee bezi g zullen moeten gaan houd en, w i l er sprake zijn van een e ff e cti e f gebruik van in f ormat i ete chnol og i e i n het voor t gezet on d e r w i j s . De vakgroep h u ish o udkun d e aan d e SOL h ee ft ee n opr o e p gedaan to komen tot een vakgerichte werkgroep huishoudkunde en compu-
_
.f ;
•~ : ;
. ~.r.L .,.:~~~:c..: . .• . .i. .. : . . c _=1. ~ ~ .r .~. .~v~~l3=-' .~ ~.ii-~ : i=a:~:. w .j~~ . .w: ..._ :n.= :v ~• .a.:i~+~ ti:~i~ .a .U as-:.-i .rr~ '~' -d a':.:: . .s .:.... :.ly...r~'
45
tens, onder de naam C h i podata . Me i 1985 zi j n daar nog geen react i es o p verschenen .
NOTEN B IJ HOOFDSTUK 3
1 . Een en ender i s ontleend aan de projec taanvragen van huishoudkunde en gezondheidskunde in het leader van het
Ontwikkelingsplan
Informatie-
technologie InitiM le Opleidingen, een plan voor alle vakken van alle Nieuwe Lerarenopleidingen, juni 1985 . Zie bovendien : De huffs-, tuin- en keukenkomputer ; deal 1 en deel 2, Gerda Casimir . In Vakblad voor Huishoudkunde . en :
~ '~xr .
. .
E . Albarda, Chips in h et dagelijks leven .
. ..
..
. .
-
..
_
. ..~
\ '
,_ . .
. .
~
fir. ,, . ~ i•
=2i
_ ... . . 'r
. .~ ...-3:y. e ..:y ..3L.-iu~i:.. s ..- '
ti.::v:~-:. ~
. .• ~~ .~F, 41~s.. :.:
cr .,... ~.rfiti:.~es •~' 1~-.::t~CJ~a~`-SL4.:.~L ...+++~~.S~ r s. ...~ :~-4 .i-5l.:
46
4 . HET LEERGEBIID VERZORGIN G
in dit hoofdstuk willen wi j
beschr ijv en wat een leerge-
bied verzorging in het onderwijs zou moeten inhouden. Daarbij zullen wi j eerst de doelstellingen bespreken ( 4 .1 . ) , vervolgens gaan wij in op de inhouden van verzorging ( 4 .2 .) . In par . 4 .3 . komen de basisvaardigheden, behorende b ij het leergebied verzorging, aan de orde . Par . 4 .4 . gaat in op de didactische aanpak,
i nclusief de mogelijkheden voor differentia-
tie .
4 .1 .
Doelstell ingen
In de rota "Verder n a de basisschool" worden de volgend e onder wijadoelen genoemd :
1 . het verwerven van basisvaardigheden voor het dagelijks leven ; 2 . het bevorderen van sociale bewustwording en het op basis hiervan aankweken van maatschappelijke weerbaarheid, mondigheid en dienstbaarheid ; 3 . de orifintatie op de wereld van de arbeid in ruimere zin .
den leer gebied v er zo rg i ng kan in- be'l angrtjke mate b i jdragen aan de rea li sering va n deze doelen . De pr i v'e-s f eer,
d e omgev ing van
alledag, kan gez i e n worden a l s basis van het dagelijks leven waarvoor het VBaO bas isvaar di ghe den w il o ntw i kkelen . Deze basisv aar d ig he d en kunnen betrekking h ebben o p het inz ic ht en
h an d elen op t e c hnisch vlak
(c onstru c t i eteken i ngen l ezen , timmeren, sol d eren ) en op het zorgend handelen (omgaan met tijd, ge ld
en middelen, vo orzi en i ng in fysiologi-
sche behoeften als voed se l , kl eding,
o nderdak, gezondhe id , onder houden
van re l at i es ) . In het leergeb i ed kunnen inzic h ten en vaardigheden worde n verworven, d i e thu i s ( nu o f l ater ) kun nen wor d en t o e g epast . Bovend i en kan het leergeb i ed l eer li ngen in aanraki ng brengen me t de were ld van de arbe i d , met n ame met the v an de beroep sma ti ge verzor ging . Het begr ip verzorgin g
k an omschreven
wor den als :
zorgen
.~.
r4
{~ tv
i.i
~
~
' ....~::'~ i.J.~7 ~+ . .L~i c'- i'fy~'ar.' t~t Ji ~:r . .~.<.- ~= ,,. .~
^~r~ti~~~-`-- S-''r
. . a.~i :.2i~
"L ' ~a
L -
~
47
voor een individu of groep van mensen, zorg dragen voor de dingen om je heen, zorg dragen voor de huishouding, je gezondheid en je interpersoonlijke leefsfeer . Met dit laatste zijn niet-materidle zaken bedoeld, zoals menselijke warmte, ontplooiing, zorg voor relaties .(1) Hattinga Verschure zegt in "Het verschi j nsel zorg" : "zorgen is er niet ook nog, maar is een centraal cultuurverschijnsel" .(2) Hij wijdt in dit book een hoofdstuk aan "herstel van de zorg", in die zin dat mensen zelf de zorg moeten herstellen en deze niet moeten overlaten aan allerlei instanties . Jonge mensen willen of van een overmaat aan zorg die als betuttelend ervaren wordt . Man wil be waste keuzen kunnen maker, waarbij het menselijk welzijn centraal staat . Dit moet geleerd worden op jonge leeftijd en dat kan voor en deel in de thuissituatie gebeuren . In hoofdstuk 1 is reeds gewezen op de grote invloed die uitgaat van technologische ontwikkelingen, veranderingen op het terrain van de arbeid en veranderingen in demografische zin ; de complexiteit van de samenleving neemt toe, evenals invloeden vanuit andere culturen . Daardoor veranderen gezinstaken en de aard en verdeling van (huishoudeli j k) werk . In samenhang met dit alles verandert ook de teak van opvoeding en order wijs, hetgeen geconcretiseerd wordt in nieuwe leerdoelen en leerinhouden . Een leergebied verzorging sluit bij daze ontwikkelingen aan . Explic i et en systematisch wordt aandacht besteed aan he t leren met "hoo f d, hart en h arden" . Con c reet be t ekent di t v oor verzorging : - verstan di g leren o mgaan met za k en uit het dagelijkse lever (hoofd) ; - betrokken zijn bij je zelf en anderen en beteken i s he c hten aan sfeer in het lever
(hart) ;
- verzorgings t echn i eken aanleren ( harden ) .
Samenvattend komen w i j tot de v o lgende doelste ll in g voo r
verzorging in het order wijs :
Het onderwijs in verzorging wil j onge mensen leren hun eigen
l eef-
wereld in to r ic hten en verantw o or d e li j khe id to d ragen voor h un gezondhe id . Daartoe di enen l eer l in gen kenn i s , houd ing en vaar d ighed en to verwerven o m
in wi s sele n de
l eef s i tu at i es vanuit e i gen ver-
antwoor del ij khe i d en ze l fstandi ghe id keuzen to maker, bes l iss inge n
Sv
~
. r•
v
77
s .
as r .
.'
J
• .'1
.
.., . .~ r . ~ . ~_. ..✓: ~.Y:.d` ~ ~b~: :-
_
. ~ . . •.1.-iti .r
,:.r.'..= .z.:~ i3r~n~L► 2Gd+ri~:.i 'a :~"iSry, uc
n-
-
~
-
' . ~ .. ...r ,~ .._s~_ :,- .,..a ~ .-.-3. .Y:il~;..:a~~.. .~ ::.r~r tf._e~.,. 3+...~ .~ ... .:~ ~ .~ . . .L r ~..D ~rit i
48
to Haman en hu i s houdelijke en verzorgende taken o p zi ch to nemen . Daarnaast w il h et l eergebied een orid ntat ie geven op de sector van maatschappelijke dienstverlening en verzorg i ng .
4 .2 . Inhouden van verzorgin g
4 .2 .1 . Kriteria voor inhoudsafbakenin g
Inhouden van verzorging hebben betrekking op de mans in het dagel ij ks Leven (de prive-sfeer ) . Dat wil zeggen dat het gaat over zorg vo o r gezondhe i d, zorg voor de huishouding, zorg voor anderen
in de
directs omgeving en zorg voor de vrije tijd . Emancipatie, dat wil zeggen het maker van be waste keuzen , vormt daarbij een belangrijk uitgangspunt . Ook het begrip verantwoordelijkheid, voor zichzelf en anderen, en voor de directs leefomgeving speelt een rol . Hoewel aangesloten zal worden bij de ervaringswereld van de leerlingen, wil dit geenszins zeggen dat dear ook bij gebleven wordt . Het gaat er ook om leerlingen voor toekomstige situaties weerbaar to maker, en ze basisvaardigheden bij to brengen die hen wellicht pas later van pas komen . Het onderwij s is this ook toekomstgericht . Je zou zo ver willen komen dat leerlingen verzorging belangrijk vinden en dat ze daarvoor in de toekomst belangstelling blijven houden . De bena d ering van v erzorging is multidisciplinair : d e st o f wo r dt vanui t vers c h i l l ende invalshoekan behandeld . Rennie wordt on tl eend aan de natuur- en
sche i kunde, de b i olog ie,
de mans- en maat-
s chapp ij wetensch appen, waarb ij j oi st het onderl in ge verband tussen daze wetens c hapsgeb i eden van belang i s . I nvloeden uit de omgev i ng zullen ta l kers aan bod komen, z oals : normen en waar d en patronen ; emancipa t iebewegi ng ; m il ieu-vervuili ng en grondstoffenproblematiek ; polit ieke
situatie ;
econom i sche en
invloeden uit enders culturen.
De al eerder genoemde integratie van hoofd, hart e n h ar d en v orm t een c en traa l punt b i j de in h ou d sa f ba k en i ng . De leers t of dient d e mogel ij kh e id to b i eden kennis , ho odi ng en gedrag i n hun onderl i ng verband to behandelen . Da t ken so ma b ete k enen , dat eerst ke n nis
.- '
. ..
', Z
.;
; (w r'. . `'~ .S r .
. .
T~• ;"
:i
'~
y` am '
49
verworven wordt, waa rna co ncrete handelingen kunnen worden geoefend . In dat geval is het uitaindeli j ke gedrag doel . In an d ere gevallen vormen concrete h andelingen de
invalshoek, en is kennisverwervi n g en waarden-
verhelder i ng, middels reflectie due l .
4 .2 .2 . Leerstof
De leerstof zal voor een belangrijk deal ontleend worden aan de vakken huishoudkunde en gezondheidskunde . Die vakken houden zic h immers al bezig met inhouden betreffende het dagelijks levee :
de
zorg
voor . de gezondheid, de huishouding, voor anderen en voor de vrije tijd . Deze zorgsectoren zijn weer onder to verdelen in een aantal aandachtsgebieden : groei en ontwikkeling, voeding, wonen, relaties, kleding, persoonlijke gezondheid, arbeid en tijd, consumptie, gebruik en misbruik van stoffen, preventie en omgaan met ziekten, veiligheid en EEO, zorg om het milieu . In bijlage 1 wordt een overzicht van daze aandachtsgebieden gegeven, met de daarbij mogelijk to behandelen onderwerpen . In elk van de aandachtsgebieden komen de volgende onderwerpen terug : veiligheid en hygidnet groei en ontwikkeling ; arbeid, task- en tijdverdeling ; milieu ; emancipatie ; besluitvorming ; planning en organisatie ; uitvoering . Daarbij zal rekening worden gehouden met de complexiteit en de pluriformiteit van de samenleving waarin wij levee : meer dan 'e'en voedingssysteem, geen uniforme mode, grote verscheidenheid in leefvormen, keuzemogelijkheden uit gezondheidszorgsystemen, veel verschillende culturen, enzovoort . Hoewel de inhoudsafbakening van een leergebied verzorg ing nog in discussie i s, kan gesteld worden dat de h ier gegeven in houden i n grote
li jnen wereenkome n
met wat aan de N i euwe Lerare n ople iding en en
bij de Sticht ing voor de Leerplanontwikkeling ( Landel ij ke Ontwikkelgroep Verzorg ing )
ontw i kkeld wordt . ( 3 )
4 .3 . Basisvaardigheden
B i nnen
het leergeb i ed verzor ging i s een
hoevee l he i d ba-
sisvaardigheden t o ben o emen, d i e door alle l eer li ngen be h eers t moeten
-
Y
-~-
> .t -.
r:..'~: ~~,liSi~: o.~.~}... : u . ..: . ~w :.u l: .,. . mow.-csi% :~_:i. . ....ir~.,~I=t r. z.,•.~:~~ i .'. .._ .~ .i . ~,-.;: J -. i ..v.:s
' . :..::•_`"~.i .~[t ~~.-i.sL, .~'~t-iJ .lis isr. .:.c.'c"x~ .S ~ i . _s r~
50
worden . Deze basiavaardigheden hebben betrekking op het met overleg to werk gaan, betrokkenheid bij verzorg i ngsvragen en het bewust en kritisch daarmee leren omgaan, alsmede vaardigheden in probleemoplos send handele n en uitvoeren van verzorgingstaken .
Deze vaardigheden zi j n onder to
verdelen in algemene vaardigheden, d i e bi d elk onderwerp nodig zijn, en meer specifieke vaardigheden per aandachtsgebied. De algemene vaard i gheden liggen onder meer op het terrei n van de sociale vaardigheden : kunnen luisteren near anderen, samenwerken, overleggen, besluiten nemen, werk verdelen . Daarnaast wordt gedacht aan vaardigheden op het vlak van probleemoplossend handelen : problemen herkennen, bewustworden, kunnen systematiseren . Ook vaardigheden met betrekking tot wegen en meten behoren tot de algemene vaardigheden . De weer specifieke vaardigheden zijn vaardigheden i n voedselbereiding,
informatieverwerving en -verwerking,
kleding- en w o-
ningonder houd, persoonlijke varzorg ing . In bi j lags 2 is een overzicht van de vaard i gheden gege-
ven .
4 .4 . Didac ti sc he aanpa k
4 .4 .1 . Onderwijsvisie en scholings c oncepten
S c ho l en zi j n aut o noom in de w ij ze waarop zij
he t on d er-
wi j s vorm geven . Dat wil niet zeggen dat d i t gebeurt zonder rekening to houden met een algemene vis i e, die to oms c hr ijven is als een "ph ylosofy o f educ tio n" . Hierb i j gaat h e t om het mensbeeld dat het onderwijs a l s nas t reven swaar dig v oor open staat . In het voorgezet onderwijs i s d it de mondige, weerbare wens d i e in staat i s tot maatschappeli j ke partic ipatie . D it bli j kt u i t de keuze van
l eer i nhouden en bl ij kt ook u it de
man i er van o nderwi j zen en leren in de klas . S c holen d i enen een e i gen visie to ontwi kkelen op gr ond waarvan zij he t onderwijs inrichten . Zo'n v i s i e h eet een sch o l i ngs c oncept . Dit i s een samenha n ge n d geheel van u i tgang spunten v oo r het geven van onderwi j s . I n d e p rak ti j k ku nnen er evenvee l s ch o li n g s co n c epten a l s scholen z ij n . In t h e o r i e z ijn er wel enke l e grote l i j nen aan to geven :
=::y:isi....~~iia ..~ . ._ :_~ .: ..~._+7a : .i:s~._:~~_---' - L. `.
~` :,.cJ. .ct~ a f .:,.. . .: s.!..:i~:y,..~ s.:.:.`~r:. ..LL'i.
51
1 . Bet cognitief-leren-concept . Bet zwaartepunt ligt bier bij cognitieve kennisontwikkeling en probleemoplossing . Bet vak wordt gehanteerd als leerstofkern . 2 . Bet persoonlijk-leren-concept . Dit concept richt zich op veelzijdige persoonaontplooiing. Daar is de onderwijsinhoud van afgeleid . 3 . Bet sociaal-leren-concept . Rierin wordt de maatschappelijke context als richtinggevend gezien . De school wil de leerlingen leren binnen deze maatschappelijke context to functioneren .(4 )
4 . Len variant op het laatste concept is het strategisch-leren-concept . Daarin wordt gekozen voor het ontwikkelen van atrategieft om bij to dragen aan maatschappij-verander i ng. Leerlingen moeten l eren om actie to ondernemen . Geen van dezQCOncepten komt in zijn zuivere worm in he t onderwijs voor . Dominant in het huidige onderwijs is evenwel het cognitief-leren-concept . Bet voorgezet basisonderwijs sluit in zijn uitgangspunten en inrichting weer aan bij het sociaal-leren-concept . De doelstellingen van onderwijs in verzorging zullen echter niet vanuit 'e'e n bepaald co n cept alleen gerealiseerd kunnen worden . W i j kiezen voor een benader ing waarin 'en cognitief leren 'en sociaal leren 'en pers o onlijke ontploo i ing een plaats vinden .
4 .4 .2 . De didac t iek in de kla s
-- -- Bij de uitvoer i ng van h et leerp l an i n d e klas z ij n vie r aspecten van belang : practica staan centraal J - probleamopl o ssend handelen t - bevordering van pers oonlijke groei ; differentiatie in de klas . ( 5 ) Practica staan
c entraal . Door het ui tvoeren van co ncrete
handelingen zal op de stof ingegaan worden . W i j denken aan ongeveer de helft van de ti jd praktisch werk . Deze prak ti j k zal vervolgens i n een t h eoretisch kader geplaatst m o e t en w o rden : uitvoeren van hande li ngen ni et tot en wasbehande l ing l i ggen voor de
l eren
hand ;
zonder ref l e c t i e zal h e t
leiden . Pra c tic a voor v o ed ing
een wo nenpra c t ic um za l
best aan
ui t het maken van eenvoudige maquettes, het u itvoeren v an opdrac h ten
:z~SLi~ •.:'-
.:vz' .~1 „
52
waarbij een studie . van loopl i jnen gemaakt wordt, het op papier aans ch affen van een i nri c hting z i jn, asset eenvoudige onderhouds- en reparat i ewerkzaamheden . Een order were als mis bruik van genot- en geneesm i ddelen zal noodgedwongen alleen theoret i sch behandeld kunnen wor den . Wel kunnen er proefjes gedaan worden om schadeli j ke bestanddelen aan to toner . Het ontwikkelen van vaardigheden om problemen op to lossea vormt een onderdeel van verzorgingsonderw i j s . Verzorgings v ragen bevatten zowel een psycho-socials als een technische kart . Het is van belang daze beide to onderkennen aspecten to onderkennen, zodat be waste keuzen gemaakt kunnen worden op een doordachte en eff icignte wi j ze . Een systemat i sche aanpak is hierbij van belang . Er kunnen ook vaardighede n geleerd worden die gericht zijn op het veranderen van situaties . Een voorbeeld is het verbeteren van de onderlinge verhoudingen en de sfeer in de klas .
Hierbij
gaat het
om het vertalen v a n verstoorde verhoudingen in de klas in termer van problemen .
Oorzaken van daze problemen kunnen wor d en uitgezo c ht en er
kan aan strategie bedac ht worden om de pr o blemen op to lossen . Door het uitproberen h i ervan en h et daarna evalueren kan worden nagegaan of er resu l taat is bereikt. Daze wijze van leren kan ale voorbee l d dienen voor soorgelijke problemen i n andere leefs ituaties, bi j voorbeeld in h et gezin of met vrienden en vriendinnen . De bevordering van pers oonlijke groe i
kan gezien worden
als een strategie the zich richt op het helper van mensen bij de bewustwording van hun attituden en waarden . Een voorwaarde hiertoe i s een open sfeer in de klas en goede relati e s tussen d e klas en de d o c en t . Naast vakbekwaamhei d vraagt dit persoonskwalite i ten van de doc ent. Vo or al b i j aspecten van psycho- soc i ale aar d
speelt dit een be l angr ij ke rol . Vo o r-
beelden zi j n : v erslav i ngsgedra g, omgaan met agress i e, discriminatie, re l aties en sexual iteit . Aangezien we spreken van een leergebied in een geYntegreerde worm van voortgezet onderwijs,
zullen we to ma ker kr i jgen met
heterogene groepen . In het eerste leerjaar zou daze h eter o genite i t u i tgebu i t k unnen worden do o r leer li ngen van elkaar to late r leren . So ci aal leren is d aarbi j het s l eute l wo o rd . I n het t wee d e leer j aar kan ged ac ht wor den aan versc hil lende vormen van d i fferent ia ti e
in de klas .
Hiermee w o rdt bedoe ld het aanb i e d en v an ver s c hil l en d e l eer i n ho ud en en/o f
fc. ~,+• 7.~.~ ~:
. Z ". .i~l .~~•W ~.1~.T i1 iri.rs'~T_t~+ ,
f :cfc..c.~r ~ ~•c:.. . iar . ~d. .~rr`. .:j.., ru-;i~~ : i.•t~. ~:i ~.!_L .~:ia .l~R~.1 _. +~t •' -'
53
het op verschillende wijze of in een verschillend tempo laten verwerken van dezelfde leerstof . Het is niet de bedoeling om langs deze weg leerlingen to selecteren voor een bepaalde worm van vervolgonderwijs : het gaat hier om een algemeen vormend vak, bedoeld om leerlingen beter voor to bereiden op hun eigen dagelijkse verzorging . Selectie ten behoeve van een bepaalde beroepsrichting is hiermee in strijd, tenminste wanneer selectie betekent dat op grond van dit leergebied de weg near Welke beroepsrichting dan ook zou worden afgesneden . Wel kunnen leerlingen er door dit leergebied achter komen of zij de kant van een verzorgend beroep uit willen . Op het punt van differentiatie hebben docen ten huishoudkunde en gezondheidskunde nog betrekkeli j k weinig ervar ing. In de onderbouw van het l .b .o . vindt nauwelijks differentiatie pleats . In de bovenbouw wordt wel gedifferentieerd naar A, B en C-niveau, maar daze differentiatie is gericht op de beoordeling bij het examen . Vaak wordt dezelfde stof behandeld, maar doen de leerlingen verschillende waarbij he t C -nive a u v an een gr ote r e m o eil i j k h e idsgraad is .
examens, In sommige
gevallen wordt zelfs een gelijk examen afgenomen, maar worden de leerlingen verschillend beoordeeld . Dit laatste is bij praktijkopdrachten vaak het gavel. Bi j
werkstukken bestaat een verschil in moeilijkheids-
graad van de opdrachten, verschil
in intensiteit van de begele id i ng, of
ook weer verschil in beoor deling . Bij de middenschool-experimenten huishoudkunde i s wel met differen t iat i e ge Lvxperimenteerd . ( 6 ) in Oosterbeek wordt in het aera t e jeer vooral c ursor i sch gewerkt .
In dat j eer wordt voor alle leerlingen
een basis ge l egd p oor het leergebied. Dat betekent dat basisvaardigheden en bas i skenn i s aangebracht worden . Een cursorische, klass i kale aanpak leant zi ch dear het best voor,
omdat de techn i eken den systemat i s c h
geleerd kunnen worden en bovendien de veiligheid in hat oog gehouden ken worden. Daarnaast i s het de bedoeling dat de l eerlingen ook van elkaar l eren . Daarom worden even tuele subgroepe n heterogeen samengesteld en bij iedere nieuwe opdracht van samenste l l i ng gewisseld. I n het tweede j eer wordt weer met individuele en groepsopdrachten
gewerkt .
De
l eerlingen
stellen de groepjes zelf semen of de do c e nt wijst de gr oepen aan, afhankel ij k van d e beoogde leer doelen . Bij in onderwerp,
daze opdrac hten kunnen verachillen
tempo en diepgang optreden . De prakt ij ko pdrac hten worden
. . .i~.,tJG e:;
. r~ -:~dr~ ? ~i, ..~~ ~:.~ : :~ , .. :r~~. ._~ ....=u.:~ 3.~r~n :t :. :t-
t ~ i~r ...:~ ..~.~ :a.i~.s~ .~~~~-s~~~-' 't
'+~._ : 1L~. :. • -
...
ysi
54
doorgaans wel klassikaal aangeboden, made
in verband met de veil i ghe i d .
Een cursor i sche aanpak i s voora l geschikt voor het aanleren v an ba sisv aar digheden en e s sent iM le bas i sbe gr ippen , omdat syst e matisch, volgens een bepaalde opbouw gewerkt kan worden en omdat de veiligheid en werkwijze in het oog ge houden kunnen worden . Bi j een cursorische aanpak is het leerproces beter beheersbaar dan bij een thematische aanpak . Thematisch werken leant zi c h voor integratie van leerstofonderdelen ;
voor bevorder ing van zelfstandigheid en probleemoplo ssend hande-
leni voor d i fferentiatie near interesse, hetgeen motiverend kan werken j voor differen tiatie Haar diepgang en tempo . Beide vormen dienen in het leergebied gehanteerd to worden .
"~~L~ :
55
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 4
1 . Wieggers, G .M ., Algemene inleiding op het 2e symposium van de Nieuwe Lerarenopleiding gezondheidskunde, 2 september 1981 . 2 . Hattinga Verschure, J .C .M, Het verschijnsel zorg, Lochem 1981 . 3 . Voorjaar 1985 zal bij de Stichting voor de
Leerplanontwikkeling een
inhoudselementenontwerp' voor het Voortgezet Basisonderwijs verschijnen. Daarin zal ook een hoofdstuk over verzorging opgenomen zijn . In maart of april 1985 zal een nota verschijnen van het Platform Verzorging, een samenwerkingsverband tussen de hoofddocenten huishoudkunde en gezondheidskunde van de Nieuwe Lerarenopleidingen en de beide beroepsverenigingen, NVGVO (Nederlandse Vereniging voor Gezondheidsvoorlichting en -opvoeding) en VHN (Vereniging voor Huishoudkunde in Nederland) . Deze nota zal doelstelling en inhouden van het leergebied verzorging bevatten, alsmede voorstellen voor een lokaal verzorging . 4 . Matthijssen, M.A .J .M . De elite en de myths, een sociologische analyse van strijd om onderwijsverandering, van Loghum Slaterus, 1982 . 5 . Zie onder meer : Hegger, W .G ., Biologie met sausje en sex in Zwollet in : School no . 10, juni 1984 . 6 . Een en ander is beschreven in : Geen huishouden van Jan Steen ; over huishoudkunde voor iedereen in het voorgezet basisonderwijs .
Publika-
tie in de aerie Middenschool in beeld, Gerda Casimir en Ed Moen (eindred), Stichting poor de Leerplanontwikkeling/ projectgroep OLM, Enschede, 1984 .
Opmerking : overigens is voor dit hoofdstuk gebrui k gemaakt van diverse interne publ i katies van versc h il l ende N i euwe Lerarenopleid i ngen, met name van Ubbo Emm ius, Groningen ;
SOL, Utrecht ; Interstudie, Nijmegen ; en
van de publikatie van de Landeli j ke O ntw i kkelgroep Verzorg i ng van de Sticht i ng voor de Leerplanontwikkel i ng.
pT4~~??^~cs~r~C. , Ti
~. ' -p :
, .,ti d ~a
}4 ' . ~. +'
^,r'
r
-
-- .~ y'~
_sr i•
c .
~ "~~ :
: ,
_
•`:, ',y
_'
"•ti{Yr.u~~ L. : iu1.1 •.~~.-'~i►.~ .~a .:. ~~... .s+ :` _JS< .~. . e1.~. ..
:cl>'~•..u-.arh,A~~ .. . '~.:aC~ ~.!!~.. . ~. .c~ 'u ~ t~ .,l.-n . .~. ts~o. .~:.r: .e~ a~: .L . u+..a. :~io'S+ u.► 7cs:•a-+iat
56
5.
I NTRODUCTIEPROBLFMEN
5 .1 . Weerstanden
Vernieuwingen roepen meestal een zekere argwaan en weerstand op, omdat ze doorgaans in de plaats komen van wa t tot dusverre vertrouwd en goed was . Daar vormt de inv oer i ng van een leergebied verzorging geen uitzondering
op . Voor dit leergeb i ed speelt bovendien een
rol dat er in het algemeen voorgezet onderwi j s geen traditie is met betrekking tot het leren over zaken die met de pr i v'e-sfeer to waken hebben . Ook het "leren door doen" is daar minder aan de orde . Als vanzelfspreke nd wordt aangenomen dat do e-ac tiviteiten thuis of elders, bijvoorbeeld op clubs wel kunnen worden geleerd .
Om the redenen is het
invoeren van towel een leergebied techniek als een leergeb i ed verzorging voor alle leerl ingen een ingr i jpend e verander ing in he t onderw i jsaanbod . Geconstateerd moet worden dat er ten aanzien van ee n leergebied techn i ek i n het gehele voortgezet onderwijs een gr o tere acc eptatie aanwezig is, dan voor can leergeb i ed verzorging. Hieraan ligt vermoedelijk ten gronds l ag de grote w a arde die wordt toegeken d aan technologis ce ontwikkelingen .
Di t
be"invloedt stark het wens- en maat-
schappijbeeld in een near onze wanin g eenzij d i ge r icht ing . Juist daarom is het echter van belang ook aan andere, weer persoonsgeri c hte facetten van leren en samenleven aanda c ht to besteden in h et o nderw i j s . Dat is nodig om to kunnen levee en werken in een plur if orme samenleving . Naast d aze weer algemene weerst anden belemmeren beleidson t w i kkelingen op dit m o men t een evenwi ch tige o n t wi k ke lli ng va n h e t leergeb i ed . Er bes t aat g rote 'o nzeker h e id ove r bevoegdhe d en, invoer ing van het v oortgezet basisonderwijs, nas choling do c enten en inr icht i ng van l okalen .
Op elk v an daze punten gaan wij hi ero n der ko rt in .
5 .2 . Algemene Tec hnieken "bree d " en " sma l "
In 1 9 84 z ij n t wee c ir cul a i r e s v a n het min i st e r i e v a n Onderwijs en Wetenschappen ver sc henen di e v erba nd h ie ld en met een ver-
57
derv
i nvoering van algemene technieken . ( 1 )
In het eerste geval ging het
om het aanvragen door acholengemeensc happen l .b.o . van een basisinventaris voor het "brede" vak algemene technieken . Hi ermee werd bedoeld zowel de technische aspecten als het onderdeel verzorging, tezamen in een breed leergebied . Scholen zouden echter de c omponenten techniek en verzorging als afzonderli j ke onderdelen mogen aanbieden aan de leerlingen . Bij de tweeds c i rculaire ging het om een tijdelijke regaling van de bevoegdheid poor algemene technieken . Onder bepaalde voorwaarden konden do c enten in het vak bij hun bevoegde gezag een "bevoegdheidsverklar i ng" voor algemene technieken aanvragen . Hierbij bestond de keuze tussen een "brads" bevoegdheid, omvattende de componenten techn i ek en verzoring, of een "smalls" bevoegdhe i d betrekk i ng hebbend op delen van de beide componenten . De ondu idelijkheid op dit punt maakt dat er door scholen op geheel verschillende wijze i nvulling aan daze leerinhouden wordt gegeven . Een spoed i ge beslissing i s daaro ,a van belang.
5 .3 . De stand van taken met betrekking tot het voortgezet basisonderwij s
In de c oncept On t wikke l ingswet voortgezet basisonder wij s (1984) wordt een tijdstoedeling per leergebied aangegeven . Voor het leergebied verzorging is dit 100 klokuren voor de gehele cursus, to besteden in het aerate en tweeds leerjaar . Voor ells andere leergebieden met uitzondering van informatica - loopt het basiaprogramma door tot en met het derde leer j aar en is het aantal wren in de curaus groter . De enige argumentatie the voor daze uitzonderingasituatie wordt gegeven is, dat aspecten van de leergebieden verzorging en informatica ook in enders leergebieden zullen voorkomen . Daze argumentatie is zwak voor het leergebied verzorging. In vrijwel ells leergebieden zijn overlappingen to vinden met enders leergebieden of vakken, bijvoorbeeld techniek en mans en maatschappij, techniek en natuurkunde, wiskunde en natuurkunde . De C entrale Werkg roep v oor b ij zonder over l eg heeft evenwe l geadv is eerd o m aan ells leergeb i eden een geli j kwaard ig e p l eats t oe to kennen en zo t o komen to t een evenwichtig vormingsaanbod. Dit adv is e
i7'
. .
-
I
,
58
li j kt meer recht to doen aan de uitgangspunten van het VBa O en leidt niet tot een ondersch i kking van het leergebied verzorg i ng aan andere leergebieden . De omvang van de leerstof en de tijd die nodig is voo r het leren van vaard i g h eden rec h tvaardigt een toedeling van uren die gelijk is aan de bes c h i kbare voorgestelde wren voor het leergebied techniek, to weten 200 uur v erdeeld over Brie leerjaren .
5 .4 . Schol ing en naschol i ng van docente n
Sinds 1975 worden aan N i euwe Lerarenople iding docente n opgeleid voor huishoudkunde en gezondheidskunde . Daarvoor bestonden de N-akten opleidingen voor deze zelfde vakken . In het onderwi j sveld zi j n momenteel zowel docenten met de oude als de nieuwe akten werkzaam . Het ligt het meest voor de hand dat docenten die momenteel bevoegd zijn voor het geven van huishoudkunde, reapectievelijk gezondheidskunde in de toekomst onderwijs in een leergebied verzorging gaan geven . Er zijn op de instituter voor de Nieuwe Lerarenopleidingen reeds ontwikkelingen in voorbereiding out aanstaande docenten vanuit de genoemde vakken hierop voor to bereiden. Voor de zittende docenten zal er een nascholingsaanbod moeten komen . He t is to ve rwa c hten da t er op de k o rte en m i d d e l lang e termijn voldoende docenten met daze achtergrond worden opgeleid out een brede invoering van een leergebied verzorging mogelijk to maker .
5 .5 . Outillage
In het curri c ulum ko men zowe l prakt i sche vaardigheden als weer theoretis ch e l eer inh o uden aan
de or de .
Hi ermee zal bi j
de inric h-
ting van een lokaal reken in g moeten w o r d en g ehouden . De p rak t ische vaardi gheden hebben be t re k k ing op be war m ,
con s ervere n en bere i den v an
v o edse l , onder h oud va n kled i n g en won ing, ee r ste h u l p bij o nge lu kken, lic haamsv erz o rg ing. H i erv oor dient vold o e nd e ruimte, mater i aal e n g ereedsch ap aanwez ig to zi jn . Daarnaast, meat in dezel fde l o kal i te i t d ien t
• I t
59
ruimte to zijn voor meer theoretische informatie-overdracht en opdrachten door de leerlingen uit to voeren . Dit vraagt enige software en onder wijsondersteunende leerm iddelen op het gebied van bouw en functie van het lichaam, consumenterroorm ing, voorlichting en experimenteermateriaal met betrekking tot verschillende aspecten van vorming tot veilig en gezond gedrag, apparatuur, energieverbruik. Groepen leerlingen moeten in het lokaal met verschillende activiteiten bezig kunnen zijn . Aan oppervlakte is hiervoor, uitgaande van een groepsgrootte van 24 leerlingen, een lokaliteit van ca . 144 m2 nodig, inclusief bergruimte . Een overzicht van de inventaris is in bijlage 5 bijgevoegd .
NOTEN HIJ HOOFDSTUK 5
1 . Circulaire Onderwijsbevoegdheden Algemene Technieken ; C84025 3 DZ/SC/CO-141 .275, 24 september, 1984.
60
TOT B ES LUIT
I n een interv i ew ter gelegenhe i d van h et 10-jarig bestaa n van de Vereniging voor Huishoudkunde in Nederland herhaalt FNV-voorzitter Wim Kok nog eens wat hij ook al tijdens de Middenschoolconferentie 1984 had gezegd : de invoering van de middenschool - an daarbinnen van een leergebied verzorging - is nu nog meer actueel dan in 1969 : Een aantal ontwikkelingen ondersteunen zijn pleidooi : de structureel to geringe Yroeveelheid om mannen en vrouwen betaald werk to geven en als gevolg daarvan de noodzakelijke herverdeling van betaald en onbetaald werk ; de noodzaak tot herverdeling van arbeid vanuit emancipatieoogpunt : "Je wilt er toch van af, van het idea dat meisjes meisjes op school voorbereid worden om in de huishouding to gaan werken en dat jongens aan hun eigen Broom wergild kunnen gaan werken?" Daarnaast noemt hij de enorme invloed van de technologie, met name de informatietechnologie, ook op de huishouding .(1) Het leergeb i e d verzorging i s pas voor het eerst in d e d i s c uss i es rond het vo o rtgezet bas i sonderw i js onder deze naam aan de orde ge steld . Maar al eerder was vanuit het werkveld, met name vanuit de beroepsorganisat i es van hu i s houdkund i gen en gezondheidskundigen, betoogd Bat de in h o uden van be l an g zij n voor alle leerlingen in alle vormen van onderwi js . De vele ontw i k kel ingen d i e
op Bit moment co ndo m verzor-
ging gaande zij n, vragen om uits praken o p bele idsniveau . Een ui t spraak ken z ijn Ba t tegel ij k met de i nvoer i ng v an techniek in het gehe l e voortgezet onderwijs - daarover bestaat toc h redel ij ke c onsensus - o o k verz o rging
ingev o er d
genomen word en, invull i ng van
wor dt.
ter wi j l
Hi er ov er ken nu reeds een pr i n c ipebesluit
i ntus s en H er d er
het l eergeb i e d . De
gewerkt
wordt aan de c o nc rete
onzekerhe id over al Ban niet invoeren
bl i j kt n i et bev o rderli j k voor d e worm i ng van leerplannen en lesmateriaal . De voortd urende str i jd om het behoud van d eze zo wezenlijke leer i nho u d en, werkt verlammend, of op zij n minst demotiverend, op onderwijsveld . w i ngen ,
het
Bo vend ien hebben mensen alti j d weerstand tegen vern i eu-
ongea ch t de acr d van d i e vernieuwingen .
Daarom zal er extra
weerstand zij n wanneer later de l e ss entabe l len weer o pengebroken moete n
7771
., ' ~ ! ~
:,mot
~
~
'-ri~
_ ~N',`
=~
r. .~.
~ J'•~
..
. . '-' ?F:.
~ ' c •,
.. -
_h'~~C'P. 4-~~.~o
61
worden, teneinde weer een nieuw vak of leergebied to kunnen opnemen . Nu reeds kan in scholengemeenschappen l .b .o ./l .b .o . en a .v.o./l .b .o. verzorging op de lessentabel geplaatst worden, zodat dear ook met de nieuw to ontwikkelen lesstof gedbcperimenteerd kan worden . De huidige minimumlessent0el van l .b.o.-scholen biedt de mogelijkheids de benodigde lokalen zijn vaak aanwezig. De toename van scholengemeenschappen, als gevolg van de xefvo-operatie (Herstrukturering eerste Eas e voorgezet onderwijs) hoeft in dit verband niet nadelig to zijn . Een betere spreiding van scholen per regio en een herschikking van gebouwen kan tot gevolg hebben dat outillage van vroegere l .h .n .o .-scholen door andere scholen to gebruiken is, ook door scholen die niet met dez e l .h .n .o .-scholen fuseren . Invoering van verzorging is juist nu, in een tijd va n toenemende technologische vernieuwingen en van een afnemende hoeveelheid betaalde arbeid, met het oog op emancipatie van zowel vrouwen', jongeren als ouderen, van essenti"eel belang voor de kwaliteit van het bestaan .
NOOT BIJ TOT BESLUIT
1 . K ok , W . " J e w ilt er t och v a n a f, v an het ide e da t meis je s meis j es op s chool v oo r b ere i d w o r de n o m i n d e h ui shouding t o g aan
werken en da t
jong ens aan hu n e igen droomwereld kunn e n ga an werken?" In : J . van de n Ber g en G. C a simi r , D aar z o r g en we voor , vijfti en vi s ies o p o nt wi kkelingen i n de
dagelijkse v erz o r ging .
Vereniging voo r fiui s houdkun de in
Nederland/ S t ichting Voo r lichting Hui s houd we t a nschappen, W a g en i n g en , 1984 .
77
~sal..wii:.
" .v.+: . -'
a:' ~. r: ..:::u_-.1 ~_n- ~ .o . . . ... S-~ .. .. .~ ~ : :~ti
••S: r~i'.J4b ~..
„'t~i ~rJi: .`_S~` .~.. '- ::'r~'C.ii~~.+L1'.ai` . .d'.'s:'Si.=3:.254 '
62 BIJLAGE 1 :
Leer inhouden hu i shoudkunde in de onderbouw van het l .b .o .
en
scholengemeens c happen a .v .o . / l .b .o .
Aandachtsgebied Onderwerpe n
1 . Voedi ng
-
eenvoudige v oedingsleer, maalti j dsc hij f
en voedselbere id ing - voed ingsgedrag, psy ch o-socials betekenis va n voeding - vaardigheden met betrekking tot voedselbereidin g hulpmiddelen bij voedselbereiding, apparatuur - voedingsmiddelen : aanschaf, prijzen, etiketten additieven kosten van de voeding, aandeel in het huishoudbudget - afva l verschillen in voedingsgewoonten bij verschillende . culturen (alleen indien er allochtone leerlingen zijn ) - voedingsvoorlichtin g
2.
Wonen
-
woon-
en
leef vormen, diverse soorte n
huishoudens ; gevolgen daarvan vo or arbeid, ti jd , ge ld , taakver de lin g - i n d e ling en inr ic h ting, ond er en ders van ei g en kamer ; p lattegr onden, loopli j nen, worm en kleur - vaardi g h ed e n me t be trekk i ng tot o nder ho ud : sc hoonmake n en kl ussen, g ezel lig waken woo nwe n s en, woo n o mgev ing : s ta d - platteland, speelmogel ij kheden , vei li ghe id in en om d e woo in g - w oo nkl imaat : v e r licht i ng, v erwarm in g, vochtgehalte ; is ol atie, e nerg i everbruik z o rg voor plant en fli er in hut s
'4
",, . c',?tai`-•
~ p =-~" .. .
_
.' y Q . Y-i _ i €~
~ ~. . ;~ ~~,
~: -s; ., ...: .,v i ~ . a•.,_,~ .~ •e :
'y'' ~ ~'• . 1~ . .
Y_ ~ . ' ~ _~'a ~ -.~
5~
~'~ . ' - n. ~ ~ ~'~?' ~ : mot?~ ^r ~ "
i. :r 'L
tip . ,~~,. '.
' . ~+~.~1 =3. ~
~"'
?
-
=~..~~ ~ .'.. a'-.;~
t -
' '~'
s,:c3a i..! Y£'~
.~y:. , : :r . ..++r .
.s.
~ "- i1 rr . 1-F ~•~'f'~,;z- . `.~ ys- {
63
3 . Rleding - aanschaf van kleding en schoeisel : et i kettering , kennis van grondstoffen in verband met draageigenschappen en onderhou d mode en be"invloeding, identitei t - onderhoud : zelf reinigen of laten doen ; beoordelen en vaardigheden wassen, drogen, strijken, schoenen poetse n - apparatuur en andere hulpmiddelen wasmiddelen en watervervuilin g - tweeds hands gebrui k
4 . Consumptie - huishoudbudget, geldbesteding, zakgeld, in- en uitgavenpatronen - consumentengedrag, beinvloeding, reclam e positie consument op de markt, consumentenrecht, bescherming, reclame, verpakkingen, distributie producentenmacht consumentenorganisaties en hulpverlening - consument en informatie - vergelijkend warenonderzoek, relatie prijs en kwalitei t consumptie en milieuvervuiling en grondstoffenuitputting - consumptie en de derde werel d - hulpmiddelen bij consumentenvoorlichting : consumentenbladen
64 BIJLA GE 2 :
Leer inho uden gezondhe id skunde i n de onderbouw van het l .b .o . ,
met name het l .h .n .o. en scholengemeenschappen a .v .o . / l .b .o .
Persoonlijke verzorgin g
verband leefwijze - gezondhei d - omgaan met en waardering voor jezel f - lichamelijke aspecten : lichaamshygigne, tandzorg, verzorging uiterlijk, hooding e n beweging -
i nvloeden uit de fyaische omgeving : friss e lucht, water
- invloeden uit de sociaal-culturele amgeving : o pvoeding, leeftijdgenoten
2 . Groe i en ontwi kkeling
- l i chamelijke, geestelijke en socials processen in de e i gen leefti jdsfase - gr o e i en sexualitei t geestel ij ke en soc ials pro c esses in de puberte it, indentiteitsontwi kke ling, indiv iduele en culturele varschillen tosses menses - afhanke l i j khe i d/onafhankelijkh ei d - relaties, sexuele relaties, problemen i n relaties, hu lp daarb i j - identificatfefiguren . - -- verantwoordelijkheid en zor g ontwikkeling en opvoedingspatronen vaardigheden met betrekking tot verzorging in verschillende leeftijdsfasen, omgaan met baby's , peuters, oudere n
3.
Gebrui k en mi sbrui k van sto ffen
- betekenis v a n so ci aal gea cc epteerde gen o tm iddelen werki ng en gevolgen van genotmiddelen en med i c ijn e n - mo t i even am to gaan ro k en, dr in ken, eten , snoepen,
s l i k k en , s pui t en, gokken
;t'_ : ., . aaw➢.~~LiJ~~ •
.y . ., `t `-~ ' . .• .t~ ~'~'"i *, '' y ~` T E :' ' ~` ~1 S .S . ., -~G..urYz+~ L~
r
-t
. ; ..• ." . i~ rt TM~r~ ~-'"~. i °~i~~` 1 -'~~~_~ . 1~Y~__~=_++R _.{s Eii aYL .v a~L
~~~ .''' :~_ : h~
65 relatie leefstijl - gebruik stoffe n - verslavingsgedrag, lichamelijke/geestelijke afhankelijkheid, herkenning van verslavingJ gezondheidsrisico' s soft- en harddrug s - we tg eving
- help vragen, hulpverleningsinstantie s
4 . Tijdsbesteding
- vrije tijd en werkti j d - inspann ing en ontspanning - eigen tijdsbesteding invloed vn leefti j dgenoten - h obby' s tijdsbesteding in verschillende levensfasen - arbe id en werkloos zi j n
5 . Preventie en omgaan - ziekte oorzaken : intern/extern, leefwijze met ziekten - gevolgen van ziek zijn voor pati"ent, leefverband, samenlevin g - meest voorkomende zi ekten in eige n •
leeftijdsgroep besmetting, in fe ct ie, immun i te i t, a l lergie gn omgaan met medici jnen j
lezen bij slui ter s
- we l vaartsziekte n ge hand ic apten, omgaan me t hand i cap s - arts - patient relat i e, mondig h e i d , verantwoor d e lij khei d - voorzieningen in de gezondheidszorg ; ziekenverzorging thui s en in z i ekenhu i s
6 . Veiligheid - veilig/ onveili g ge dra g - factoren the van invloed z ij n op ongeval l enr isic o' s - ve i l ig in de werkplaa t s gifti ge stoffen - brand en brandpr event ie
66 BIJLAGE 3 : Leerstof VerZprging
Hieronder volgt een lijst van aandachtsgebieden en daarbij mogelijk to behandelen onderwerpen . Wij hebben geprobeerd zo volledig mogelijk to zijn . De docent kan Haar eigen inzicht een groepering in de leerstof aanbrengen en bovendien een keuze maker . Niet alle onderwerpen hoeven even diepgaand of door alle leerlingen behandeld to worden .
Aandachtsgebi ed
Onderwerpen
1 . Groei en - lichamelijke, geestelij . ke en socials processen ontwikkeling in verschillende
levensfasen ; levensloop va n
ongeboren kind tot bejaarde groei en sexualiteit - geestelijke en sociale processen in de puberteit, indentiteitsontwikkeling, individuele en culturele verschillen tussen mensen afhankelijkheid/onafhankelijkheid - relaties, sexuele relaties, problemen in relaties, hulp daarbij - identificatiefigure n - verlies, scheiding, sterven - verantwoordelijkheid en zor g - zelfzorg, mantelzorg, professionele zorg ontwikkeling en opvoedingspatrone n - vaardigheden met betrekking tot verzorging in verschillende leeftijdsfasen, omgaan met baby's, peuters, ouderen
2.
Voeding
- eenvoudige voedingsleer, maaltijaschij f voed i ngsgedr a g , ps yc ho- soc ial s be t eken i s van voed ing - vaard igheden met betrekking tot voe d selbere idin g
. . , 'C
~'' , - .~~~~ .d~u :. . :.~ .
-
• .~..~..::u<:~L+3a . -= •~~e_. . . .~- :~ .:i~..~~s .~:. a :_ ~.'t .r .az:::. _,~ .:.~~~ i
~:~.i~ a '~~ ,..~~
c
~t
67
- hulpmiddelen bij voedselbereiding, apparatuur - voedingsmiddelen : aanschaf, prij zen, etiketten additieve n - kosten van de voeding, aandeel in het huishoudbudge t afval - verschillen in voedingsgewoonten bij verschillende culture n - voedingsvoorlichting - wetgeving wereldvoedselvraagstuk - alternatieve voedingspatronen voedingswaardeberekening, onder meer met behulp van de computer
3 . Wonen - woon- en leefvormen, diverse soorte n huishoudens ; gevolgen daarvan voor arbeid, tijd, geld, taakverdelin g - wonen in een instelling, ziekenhuis - gehandicapten, woningaanpassin g indeling en inrichting, onder andere van eige n kamer ; plat tegronden, l ooplijnen, worm en kleur - vaardigheden met betrekking tot onder houd : schoonmaken en kl u ssen, gezell i g wake n - woonwensen, woon om gev i ng : stad - p l atteland, speelmogeli j kheden, veil igheid in en am de won ing - woon l as ten, aandeel woven in he t hu ish oudbudget ; huursubsid i e woonklimaat : verlichting, v erwarming, vocht gehalte ;
isolatie, energ i everbruik
- zorg voor plant en Bier in hut s kenn i s en vaard i gheden met betrekki ng to t eenvoudige elektr i s che aa n slu i t i n gen, belastbaar hai d lic htnet, ve i l i gheid met elektr ic ite i t
. .-Z•-^~ " mc~';',z~'
_
_•,
.`. .
1?:
mo t ; ,'~.^~'~+','~+r,.'
_ _.A~,y.G ..~
_ • ~..vyt
.r .
d .
J :~.c:f:Zti. W~.~.. . .a
- u~_~s..C~ . . ~ I
- , a~.i. : ~tL.J.i~l.. ~. ..1-! •+rr~.v ►.tJ~~w.rr .~ ~ . :+dsu:4: ltl.~L~I.L•l.'s
68
- op kamer s - wonen vroeger en n u volkshuisvesting, woningnood, leegstand en kraken, overheidsbelei d - huren en kope n
4.
Relaties
-
leren
ac cepteren en relativeren van
verschillende soorten relatie s - leren omgaan met aspecten die voor eigen leefsituaties een rol spelen : familierelaties, vriendschpsrelaties, sexuele relaties, relaties in de klas, school, vereniging, werksfeer, op stree t - karakteristieken van verschillende relaties : verliefdheid, stress, machtsverhoudin g
- rolpatrone n - verschillen tussen verschillende culturen - noodzakelijke c-municatieve vaardigheden : toenaderingsgedrag, conflicten, waardeaverheldering - psycho-socials aspecten : omgaan met emoties, conflicten, stress, agressie, discriminatie, emancipati e
5 . Kled i ng - aanschaf van kleding en schoeisel : e ti ketter i ng , kenn i s van grondstoffen in verband met draa g e i gens ch app en en onderh o ud prijzen, aand eel in hui shoudbudget mode en be" invlo e ding, ident i te i t - onde rhoud :
zelf reini gen of late r doen ;
beoordelen en vaardighed en wassen, drogen , stri c ken, sc hoenen poetsen - apparatuur en andere hu l pmi dde l en - wasm idde l en en wa t ervervuil i ng twee ds h an ds gebrui k k l edingreparaties
~~° ~.
r^?~ 1 -
.... .-a Ju
l
-~L.~
f•
t~ -
v r+
h.~ . ~
..-.r
,m~
. ~iJ.. ~ ',[.. ~~s f3 ~~ ':.ria .1.L'q .~ . -~'~
w eiY~r ~ .~''ti~s .:: .. :L6 s
69
6 . Arbeid en t i j d in de prive-sfee r
- huisvrouw/-man : een beroep ? - taakverdeling, rolverdeling, rolverwachting - evenwicht tusssen rust en arbeid - mogelijkheden an kracht en tijd to besparen (ergonomie) : apparatuur, inrichting werkplek, werkomgevind, veiligheid - passieve en actieve tijdbesteding : invloed van de omgevinq, groepsdru k - toekomstverwachtinq, -perspectie f - betaald werk, vrijwilligerswerk, vrije tijd - arbeid, arbeidsetho s
7 . Persoonlijke verzorgin g
- verband leefwijze - gezondhei d - omgaan met en waardering voor jezel f - lichamelijke aspecten : lichaamshygi"ene, tandzorg, verzorging uiterlijk, houding en bewegin g - invloeden uit de fysische nmgeving : frisse lucht, wate r invloeden uit de sociaal-culturele omgeving : opvoeding, leeftijdgenote n
8.
Consumptie
- huishoudbudget, geldbesteding, zakgeld, in- en uitgavenpatrone n - consumentengedrag, beinvloeding, reclame positie consent op de markt, consumentenrecht, beacherming, reclame, verpakkingen, distributie producentenmacht - consumentenorganisaties en hulpverlenin q - consument en informatie, informatietechnologie vergelijkend warenonderzoek, relatie prijs en kwaliteit consumptie en milieuvervuiling en grondetoffenuitputting - consumptie en de derde werel d - hulpmiddelen bij consumentenvoorlichting :
~• ~~1~~ . .-.
70
consumentenbladen, Viditel - consumptief kredie t - spaarvormen
9 . Gebruik en m i sbruik van stoffen
- betekenis van sociaal geac c epteerde genotmiddele n werking en gevolgen van genotmiddelen en medicijne n motieven an to gaan Token, drinken, eten, snoepen, slikken, spuiten, gokken relatie leefstijl - gebruik stoffe n - verslavingsgedrag, lichamelijke/geestelijke afhankelijkheid, herkenning van verslavingj gezondheidsrisico' s soft- en harddrugs - wetgevin g help vragen, hulpverleningsinstantie s
10 . Prevent ie en omgaan - ziekte oorzaken : i ntern/ exte rn , leefwijze met ziekten - gevolgen van z i ek z i jn voor patient , leefverband, samenl ev i ng - meest voork omende ziekten in eigen leeftijdsgroe p - besmetti ng, infe c t i e, iami unitait, allergie @n - om gaan met medic i jnen ; leze n b i jslui ter s - welvaartsziekte n - gehand ic apten, o mgaan met handi c ap s - arts - pat i ent relatie , mond i gh e id , verantw+oor de lij khe i d voorz i eningen in de gezondheidszorg ; ziekenverzorg ing th ui s en in z i ekenhuis pati"entenorganisa ti e s - pat i "ente n adm i ns trati e , v astl eggen van gegeven s - te chno lo g i s che o n t wikke lingen in de gezondh eidsz o rg : campu t erges t uurde ana ly ses ,
!+c7r3r- P'.s^ T~- ."7r?~.~?~2~:'.-r .~
_e" ~~°"'six~
.
,-~ .'a • _
`~ ., .,r• , T~ ~* ~ i .Q
~~ . ~ ..~. .^
-
.r.7. .sJ- . 'te' ` rr~c ;,y,~,_.:•
-5: :~::.c~,
y .ai:b+L -
mss. .
~
. .r N . yam 3,
~ -- - - ~~ ~_s-
" ... . ..•.i.~.+ '
•~rs .i '
- r _`~=*`
71
bewak i ng, adm in i stratie - alternat i eve geneeswijze n culturele verschi llen in amgaan met ziekt e
11 . Veiligheid en EEO - factoren die van invloed zijn op ongevallenrisico's voor jongeren in en om hui s bij sport en recreatie, op school, in verkee r - verschillen in risicogedrag tussen jongens e n me i sje s - risico's bij de omgang met (hobby)-apparatuur : veilig werke n - risico's bij de amgang met verschillend e stoffen : mogelijke vergiftigingen vandalisme, agressie, mishandeling, sexuee l ~ gewel d - verbandtrommel, prive-gebrui k grondregels voor het verlenen van eerste hel p eenvoudige technieken en handelingen voor aerat e hel p
12 . Zorg cm het milieu - energie en energieverbrui k in de privy- - water en watergebrui k sfeer - huishoudelijke afvalstoffen, splitsen va n huiavuil, hergebrui k milieuvervuiling : geluidshinder en -overlast , luchtverontreiniging, waterverontreiniging , bodemverontreiniging uitputting van grondstoffe n - alternatieve productie- en distributiemethode n optimaal binnenhuisklimaat - kennis en vaardigheden met betrekking to t milieusparend huishouden eigen gedrag en leefmilie u - milieuorganisatie s milieuwetgevin g relatie welvaart, gezond bestaan, milie u - huishoudvoering in relatie tot derde wereldlande n
j
a
1 .
~~(. ~7 ~
KT 'i
f
- ~`~
.1 .~ S
y~ ~
~i;
..Y
• ~•
.ir. .
~ T-'" 'r. { •r•~
.~' l, fix-
v~`
Y
G
_vy .~ . ar-
l
`,1
'r
. . . ._
t' w
_.,y ~•
.at~3.~n:r . ~ . . Y
rA`
te r
1
.~4}+.J ...iu..u l~
-
-
.'. .,a: . tYt' .•,--' .~, . . . : ~,c_ _' ., '~ . r a : :'Ye ,~' . : _ " t.r ry =. .~.. , .1~'w+ti. . ~ ~ ..=, .~Y.:~Y CJ ~~1.. ..~..i~a~~aa ' ay • .: ~._?o.C .`v~a ' 6
72
BIJLAGE 4 : Basisvaardighede n
Algemene basisvaard i gheden :
herkennen en bewustworden : van vragen en problemen met betrekking tot verzorging - van de relatie welzijn en gedra g integrale kijk : - relativering door verzorgingsvr a agstukken vanuit - verschi l lende invals hoeken to bekijke n openstaan voor anderen : - luistere n
- respect, acceptati e beoordelen en keuzen maker : - invdividueel be l ang of sociaal belan g - wel of gear r i s i co's ten aanzien van oplossingen wel of niet verantwoordelij k - assertiviteit tegenover aanvaardin g - techn i s c he mogelijkhede n planner en organiseren
( t i jdplanning en werkvolgorde maker )
samen werken, o verleggen, beslui t en nemen, werk verdel en . spreekvaardigheden : - eenvoudi g interview ; - kunnen ui t en van gevoelens en geda chten - mond i ghe id wegen en me te r
Spec i f i eke vaardighe d en : Voeding :
- rec ept kunnen lezen en aanpasse n - sc hoonma ken, s nijd e n Bakken , Braden , koken, stover - b i n de r - bewaren, c on s erveren
.. .
-~✓~z~u'S
.' c - f:~ Y~w3 ~~a ~l'~i a
-
ti . 1'1y . ►+~~.!.i~Y~b . J ~J t•
~ L''
~i< 4 r.+~. ~ '1 1~i . . r~~.-l o ~tL t .s ~1~ .~.u~ . ~` .~a~ ut .%~rM: Dt y
J: J
73 informatie verzamelen, selecteren en beoordele n
Consumptie :
vergel i jkend warenonderzoek lezen ;
Per soonli j ke
huid-, tend- en haarverzorging
gezondheid :
- eenvoud i ge verbanden aanlegge n veilig handelen, onveilige situaties beoordelen en daarnaar kunnen handele n - houding en bewegin g
Wonen : - schoonmaaktechnieken, waarbij werkhouding, tijdplannin g en organisatie een belangrijke rol spele n - lampen, zekeringen verwisselen . beoordeling plattegronden
Kleding en
- bedienen van wasmachin e
textiel :
- handwa s beoordelen etiketterin g str i jken, technieken t er voorkaming van strijken .
` t ~.'
*1 4. .
" f"{T
. t: ~j•
Y~
. . •~
{.,. ~ y
_ t rc,~'}S ~l
-
~•+
- ~ _ e? : ~~, .' a'e
-. ~.
~ r L"k ." . ... •= ..
_
. .~r'
_
~
1~~".~ ;'
.+ ,~.
.rcr..2Yi13.n..~Lr.~r~. •
' u . +~. ..
~ '~ r~•.~~
~s~ ~~~w'^ `~t~:.=:. . .ti.. .~.-a .~. ...~.a . .u -t. -
~a.~. :ao•
-t~~
_~s. ,
=5%•
- ~ ;
.~
7'f -
s zsiA GE 5 : put-i 1 1 ale
a . Voe d selbereid ing :
- 8-persoons k o ok-spoe l eiland met toebe h ore n - 4-persoons ( bak ) werktafel met toebehore n - 4 ovens op ooghoogte 1 werktafel voor 1 hobar t - 1 weegschaa l - 1 kof f iezetappa r a a t
b . Consumentenvorming :
- audio-vidueel mater i aal ( wandplaten , maaltijaschijf ) - informatiebak met gebruiksaanwijzinge n
- informatiebak met et3ketteringsvoorbeelde n - documentatiewagen met consunentenblade n - en/ of : mi c r o- c omputer met V iditelabonnement, software t .b .v . budgetteren e .d .
c . Kledingonderhoud :
- wasma ch ine ( halfaut om aat ) - 4 str i jkp l anken en ijzer s - aanre c ht met 2 diepe wasbakken, plus slang me t douchekop wasm i dde l en - droogre k - even tueel : droogtrommel - naa i gere i
d . Wone n
s c hoonmaa lm ater i aa l ( transpo rtwagen ) stofzui ger, rolveger . - maquet t e-mate ri aa l , b ijv oorbeel d in de v orm van een 6 'woonplanken' met toebeh oren : een plank met sleuven, wear eenvoud ig warden i ngezet kunnen worden, sch aal 1 : 2 0 . Met behulp van meubels .n d eze l f d e sc haal kan een inr ic ht in g snel zichtbaar gemaakt worden .
- 2 wasbekkens (los )
e . Gezond gedrag,
.
`* ._ ~
~
T
.-ti
_
_
Yom .
. a.
,.
___ .,aL y.~a. " . y~.
J•~ .-u_
'~ • _ i~ .:,c .r .
. i J~
. ~
~ ~_ ~
i. b ai~ aoi.~all .~ .J?~~u L .hi l..r
' ~- . - ~
r: y f
. •, L• "` '_=1~~ . .~.. e!^1 L'~b. :1~
75
zorg voor jezel f :
- 2 f8hn s - tafelspiegels, s c haren, handvarzorg ingsmateriaal haarverzorgingsmateriaa l - modellen humane b i ologie - experimenteermateriaal
(ind i en niet in de school
a an we z i g ) oefenmateriaal ERB O audio-visueel materiaal : videobanden, wandplaten, prikbord, v i e we r
f . Theorie s
- tafels en stoelen voor 24 persone n - waste opstelling overheadprojector en scher m
Aan oppervlakte is een lokaal van ongeveer 144 m2 nodig .
~ ' ~'~~L
. .~..~ , . .~
t
3
-. At1
. . . i -.
PUBLIKATIES IN SAMENHANG MET WRR-RAPPORT nr . IN HET ONDERWIJ S
27 BASISVORMING
In het kader van het project Basis v ormin in het onder ziin tot nu toe verschenen in de reeks Voorstu ies en achterqronden" van de WRR : U45 . J .F . Vos, P . de Koning, S . Blom : Onderwijs op de tweesprong ; over de inrichting van basisvorming in de eerste fase van het voortgezet onderwij s (ISBN 90 12 04745 5 ) V49 .
T . H . A . van der Voor• t , M . basisvormin g (ISBN 90 12 05181 9 )
Beishuizen : Massamedia en
V51 .
E . F . L . Smeets , Th .J .M .N . Buis : Lerarer over de eerste fase van het voortgezet onderwi j s (ISBN 90 12 05201 7 )
Deze publikdties zijn verkrijgbaar bij de boekhandel en via de Staatsuitgeverij, Christoffel Plantijnstraat 1, Postbus 20014 . 2500 EA 's-Gravenhage, tel . 070-78991 1 ie reeks "Werkdocumenten Basisvorming in het onderwijs " WB) van de WRR ziin tot nu toe v erschenen : WB1 .
H .S '. Verduin-Muller, R . (ISBN 90 346 0660 0 )
van der Vaart :
Aardrijkskunde
W82 . A .J . Treffers : Biologie (ISBN 90 346 0661 9 ) W63 .
G . Berghuis , A .J . Bielderman , W . G . (ISBN 90 346 0662 7 )
Jansen :
Economie
W84 . C .G . van der Kooij, F .W .P . Dijkstra, W .P . Blockmans : Geschiedenis, staatsinrichting en maatschappijleer (drie delen in 66n band ) (ISBN 90 346 0663 5 )
W85 .
F . Jansen : Nederlandse taal (ISBN 90 346 0664 3 )
WB6 .
J . H . Raat : Natuurkunde (ISBN 90 346 0665 1 )
W67 .
F . van der Blij , A . Treffers : (ISBN 90 346 0666 X )
WB8 .
G . Casimir , G . Wieggers : (ISBN 90 346 0667 8 )
Rekenen-wiskunde
Verzorging
W69 . T .J .M . van Els , W . N . de Jong : (ISBN 90 346 0668 6 )
Moderne vreemde talen
WB10 .
Algemene technieken
E . M . C . Ploegmakers-Verstegen : (ISBN 90 346 0716 X)
WB11 . I . Stolwijk, G . Dinsbach, L . Melis, J . l .igtuoet, P . Parren : Beeldende wormin g (ISBN 90 346 0717 8 ) W812 . R . Westerhof, 0 . Loopstra : Lichamelijke opvoeding (ISBN 90 346 0724 0 ) W813 . J . van Lieshout, J . van Rossem : Muziek (ISBN 90 346 0725 9 ) WB14 . A .H . Verdonk, W .M . de Jong : Scheikunde (ISBN 90 346 0726 7 ) W815 . G .M . van Trier, H .A .M . Frissen : Bibliotheken en basisvormin g (ISBN 90 346 0669 4 ) W816 . B .P .M . Creemers, J . Schaveling : Verhoging van onderwij seffectiuitei t (ISBN 90 346 0670 8 ) W817 . Centraal Instituut poor Toetsontwikkeling (CITO) : Periodiek peilingsonderzoek in de basisvorming (ISBN 90 346 0671 6 ) W818 . P .W .C . Akkermans : Regelgeving over algemene basisvorming (ISBN 90 346 0718 6 ) W819 . C .F .M . van Lieshout, A .W . Smitsman : Ontwikkeling, onderricht en leren ; ontwikkelingspsychologische achtergronden van het onderwijsaanbod in het funderen d onderwijs (ISBN 90 346 0719 4 ) W820 . C .F .M . van Lieshout, E . Wardenaar : Onderwijsdifferentiatie en computergebruik poor beheer en evaluatie van onderwij s (ISBN 90 346 0720 8 ) W621 . C .F . van Parreren : Leer- en ontwikkelingspsychologische aspecten van de basisvormin g (ISBN 90'346 0727 5 ) W822 . G .J . van den Brink e .a . : Over basisvorming en leergebiede n (ISBN 90 346 0771 2 ) W823 . R . Bronnenman-Helmers, J . Geurts, A .C . Glebbeek , E . van Imhoff, Th . Mensen, F . Meijers, K . Vijlbrief : Preadviezen over de relatie algemene basisvorming en beroepsopleidin g (ISBN 90 346 0772 0 ) W624 . D .B .P . Kallen in samenwerking met P . Rutgrink : Kwaliteit en inhoud van het voortgezet basisonderwijs : een Internationale discussi e (ISBN 90 346 0773 9)
AE~
W825 .
S . C . de Hoo , E . van Luijk , in samenwerking me t H . Bottcher, J . Steenkamp : Zin en onzin van v oortgezet basisonderwijs ; reacties op de nota Verder na de Basisschool (ISBN 90 346 0774 7 )
Verkoopprijs f 10,-- per Werkdocument . Exemplaren van deze uitgaven zijn uitsluitend to bestellen door vooruitbetaling op giro 751, ten name van Distributiecentrum Overheidspublikaties DOP, Postbus 20014, 2500 EA 's-Gravenhage, onder vermelding van het ISBN-nummer en het aantal gewenste exemplaren .
In het kader van het WRR-protect Basis v orming in het onderwiis ziin de volgende studies nog to v erwachten :
V52 .
J . Moonen : Toepassing van computersystemen in het onderwij s
V53 .
A . L . Heinink , H . Riddersma , i n het buitenland
J.
Braaksma :
Basis v orming
7777
