WERKZOEKENDEN GESCREEND OP GELETTERDHEID

WERKZOEKENDEN GESCREEND OP GELETTERDHEID

Centrum Sociale en Beroepspedagogiek K.U.Leuven Met de steun van ESF: bijdragen tot de ontwikkeling van de werkgelegenheid door het bevorderen van inzetbaarheid, aanpasbaarheid en gelijke kansen door het investeren in menselijke hulpbronnen. http://www.esf-agentschap.be

1 SITUERING VAN HET PROJECT ....................................................................................................................... 3 2 VERLOOP VAN HET PROJECT ......................................................................................................................... 4 2.1 OPSTARTFASE ................................................................................................................................................................... 4 2.2 ONDERZOEKSFASE ............................................................................................................................................................ 4 2.3 TESTFASE ......................................................................................................................................................................... 5 2.3.1 Opleiding................................................................................................................................................................. 5 2.3.2 Eigenlijke testfase................................................................................................................................................... 5 2.4 EVALUATIEFASE................................................................................................................................................................. 6

3. DETECTIE VAN LAAGGELETTERDEN/LAAGGECIJFERDEN BIJ DE VDAB ................................................ 7 3.1 ONTWIKKELDE METHODIEK ................................................................................................................................................. 7 3.2 VERLOOP VAN DE DETECTIE ............................................................................................................................................... 8 3.2.1 Een vermoeden duikt op......................................................................................................................................... 8 3.2.2 Toetsing van het vermoeden .................................................................................................................................. 9 3.2.3 Meedelen .............................................................................................................................................................. 10 3.3 DOORVERWIJZING NAAR HET CENTRUM VOOR BASISEDUCATIE ........................................................................................... 10 3.3.1 WARME OVERDRACHT IN DE WERKWINKEL..................................................................................................................... 10 3.3.2 Doorverwijzinginstrument: adressen van Centra voor Basiseducatie................................................................... 11 3.3.3 Doorverwijzinginstrument: standaard mail............................................................................................................ 11 3.3.4 Doorverwijzinginstrument: geheugensteuntje voor de werkzoekende.................................................................. 12

4. INTAKE EN SCREENING DOOR HET CENTRUM VOOR BASISEDUCATIE ................................................ 13 4.1 STROOMDIAGRAM VAN HET DOORVERWIJZINGPROCES ...................................................................................................... 13 4.2 SCREENING DOOR EEN CENTRUM VOOR BASISEDUCATIE................................................................................................... 13

5. ANALYSE VAN DE RESULTATEN.................................................................................................................. 18 5.1 AANTAL GEDETECTEERDE LAAGGELETTERDE WERKZOEKENDEN DOOR DE VDAB ................................................................ 18 5.2 PROFIEL VAN DE GEDETECTEERDE LAAGGELETTERDE WERKZOEKENDEN DOOR DE VDAB.................................................... 19

6. ANALYSE VAN HET GEBRUIK VAN DE INSTRUMENTEN ........................................................................... 22 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5

VERMELDING IN DE INTAKELEIDRAAD ....................................................................................................................... 22 KNIPPERLICHTENLIJST ........................................................................................................................................... 22 LIJST MET TRUCS ................................................................................................................................................... 22 SPEUREN NAAR CIJFERS EN LETTERS ...................................................................................................................... 22 SCREENING DOOR BASISEDUCATIE.......................................................................................................................... 22

7

BESLUIT...................................................................................................................................................... 23

8

AANBEVELINGEN...................................................................................................................................... 24

BIJLAGEN ............................................................................................................................................................ 27 Bijlage 1 ......................................................................................................................................................................... 28 ACHTERGRONDINFORMATIE OVER BESCHRIJVING LAAGGELETTERDEN/LAAGGECIJFERDEN .......................................................... 28 BAND TUSSEN LAAGGELETTERDHEID / LAAGGECIJFERDHEID EN WERKLOOSHEID ........................................................................ 28 Bijlage 2 ......................................................................................................................................................................... 30 KNIPPERLICHTEN VOOR LAAGGELETTERDHEID/LAAGGECIJFERDHEID ......................................................................................... 30 Bijlage 3 ......................................................................................................................................................................... 41 TRUCS .................................................................................................................................................................................. 41 Bijlage 4 ......................................................................................................................................................................... 43 SPEUREN NAAR CIJFERS & LETTERS ....................................................................................................................................... 43 Bijlage 5 ......................................................................................................................................................................... 46 MAIL VOOR DOORVERWIJZING DOOR DE TRAJECTBEGELEIDER .................................................................................................. 46 Bijlage 6 ......................................................................................................................................................................... 47 GEHEUGENSTEUNTJE VOOR DE KLANT .................................................................................................................................... 47 Bijlage 7 ......................................................................................................................................................................... 48 SAMENWERKINGSAKKOORD VDAB- CENTRA VOOR BASISEDUCATIE-VOCB.............................................................................. 48 Bijlage 8 ......................................................................................................................................................................... 53 BRONNEN ............................................................................................................................................................................. 53 2

1 Situering van het project Probleemstelling Er bestaat een duidelijke relatie tussen laaggeletterdheid en werkloosheid. Hoe lager de geletterdheid, hoe groter de kans op werkloosheid. Laaggeletterden kunnen via gepaste vorming voldoende basisvaardigheden verwerven, zodat hun kansen op de arbeidsmarkt stijgen. Probleem is echter dat laaggeletterden relatief weinig aan volwassenenonderwijs participeren.

Doel en output van het project Het geschetste probleem werd vertaald in een actie bij de eerste doelstelling van het Operationele Plan Geletterdheid Verhogen. Deze actie staat omschreven als: Het VOCB en de VDAB finaliseren in onderling overleg een quickscaninstrument voor detectie van geletterdheidsrisico bij werkzoekenden en een instrument voor plaatsing in leertrajecten in de Centra voor Basiseducatie. VOCB en VDAB werkten in een ESF project samen aan de volgende doelstellingen: - een betere doorstroming van laaggeletterde werkzoekenden naar de Centra voor Basiseducatie en/of andere opleidingsverstrekkers van volwasseneneducatie, met als resultaat een hogere participatiegraad van laaggeletterden aan de volwasseneneducatie - verhogen van de geletterdheidgraad - betere doorstroming naar de arbeidsmarkt van werkzoekenden Om deze doelen te bereiken werd een instrumentarium voor het screenen van laaggeletterde werkzoekenden én een aanpak voor doorstroom naar de Centra voor Basiseducatie ontwikkeld en uitgetest. Men hanteerde daarbij volgende definitie: “geletterdheid is de vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken om te functioneren in de maatschappij, om persoonlijke doelstellingen te bereiken en de persoonlijke kennis en kunde te ontwikkelen.” Voor de uitvoering van het ESF project werd een samenwerkingsovereenkomst tussen de VDAB, het VOCB en de Federatie van Centra voor Basiseducatie afgesloten (toegevoegd als bijlage). Naast enkele verbintenissen, bevat deze overeenkomst ook een flowchart voor de instroom van laaggeletterde werkzoekenden.

3

2 Verloop van het project Het project verliep in vier fasen: 1. Opstartfase: opzetten van een stuurgroep (januari 2004), afbakenen van het project (februari 2004) en aanduiden van onderzoeksinstelling (mei 2004) 2.

Onderzoeksfase (juni 2004 – november 2004) o Literatuurstudie o Opstellen van een ontwerp methodiek en hulpmiddelen o Ontwikkelde instrumenten voorleggen aan klankbordgroep o Ontwikkelde instrumenten aanpassen in definitieve versie

3.

Testfase (december 2004 – juli 2005) o VDAB consulenten opleiden om laaggeletterden te kunnen detecteren o Start detectie in de testfase (van 1/12/04 tot en met31/07/05) o Regelmatig overleg tussen VDAB consulenten en Centra voor Basiseducatie in de 2 testregio’s.

4.

Evaluatie en aanbevelingen (augustus 2005 – december 2005)

2.1 Opstartfase Tijdens de opstartfase in januari 2004 werd de stuurgroep, die het project inhoudelijk begeleidde, geïnstalleerd. Alle projectmedewerkers hebben elkaar op een eerste werkvergadering ontmoet. Men maakte werkafspraken (februari 2004). De taakinvulling werd geconcretiseerd. Het zoeken naar een onderzoeksinstelling die de screeningsinstrumenten moest ontwikkelen, werd gestart. Een aantal onderzoeksinstellingen diende een voorstel in. In mei 2004 werd gekozen, in consensus tussen VDAB en VOCB, voor de Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen, afdeling sociale pedagogiek en gezinspedagogiek (CSBP). Men koos twee pilootregio’s: Mechelen en Turnhout.

2.2 Onderzoeksfase1 Via de literatuurstudie werd een lijst gemaakt van kenmerken van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid en manieren om dit fenomeen te herkennen. Er werd informatie over werkbaarheid van de screening van geletterdheid verzameld. De onderzoekster woonde twee lees- en schrijfgroepen in het Centrum voor Basiseducatie regio Oostende bij. Zij vroeg de cursisten naar hun trucs om hun laaggeletterdheid/laaggecijferdheid te verbergen of te compenseren. Zij verzamelde ook tips voor toeleiding naar een Centrum voor Basiseducatie. Er werden twee rondetafelgesprekken georganiseerd. Een eerste thema was: ‘Screenen van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid: waaraan kan men laaggeletterde werkzoekenden herkennen?’ Vertrekkende vanuit de literatuurstudie werden reacties gevraagd van de praktijkwerkers om tot een lijst te komen van: • kenmerken van laaggeletterdheid/-gecijferdheid • trucjes om problemen met lezen en schrijven te verbergen • manieren om het fenomeen te herkennen • aandachtspunten bij de toepassing van een knipperlichtenlijst. In bijlage is een overzicht te vinden van de bronnen die gehanteerd werden om de methodiek “Screening van laaggeletterden/laaggecijferden in de Werkwinkel” uit te werken. 1

4

Een tweede rondetafelgesprek werd georganiseerd voor de educatieve medewerkers uit de basiseducatie. De kernvraag was: ‘Als er aanwijzingen zijn dat er een geletterdheidprobleem is in het licht van de gewenste baan van een werkzoekende, hoe zie je dan de ‘warme overdracht’ van de Werkwinkel naar het Centrum voor Basiseducatie? Hoe ga je daar vervolgens op in met het Centrum voor Basiseducatie? Wat is uw praktijk van intake? Wat moet aan die praktijk worden toegevoegd of verbeterd?’ Op basis van alle verzamelde gegevens werden eindteksten geschreven om de screening van laaggeletterden/laaggecijferden bij de VDAB en de basiseducatie in te voeren. Zo zijn er teksten over: - methodiek - scenario - hulpmiddelen - achtergrondinformatie Na een tussentijdse evaluatie van de pilootprojecten werden de eindteksten bijgestuurd. Op basis van het onderzoek werden methodiek en instrumenten ontwikkeld voor de detectie en doorverwijzing.

2.3 Testfase 2.3.1 Opleiding In de pilootprojecten kregen de betrokken trajectbegeleiders van VDAB en intakers bij de Centra voor Basiseducatie een opleiding over de ontwikkelde methodiek.

VDAB consulenten VDAB De trajectbegeleiders en verantwoordelijken van Lokaal Klanten Centrum Mechelen en Lokaal Klanten Centrum Turnhout die het meest in contact kwamen met de doelgroep waarin ‘laaggeletterden’ zijn, werden gedurende één dag opgeleid om te leren omgaan met de detectie en doorverwijzing van een laaggeletterde. De methodiek werd tijdens deze opleiding voorgesteld door de onderzoeksinstelling, alsook het concrete scenario dat gevolgd moet worden en de ontwikkelde hulpmiddelen. In de namiddag was er ook een medewerker van een Centrum voor Basiseducatie aanwezig om op concrete vragen over hun werking in te gaan.

Cursistenbegeleiders en intakeverantwoordelijken van de centra basiseducatie De betrokken cursistenbegeleiders en intakeverantwoordelijken uit de centra basiseducatie Noorderkempen, Zuiderkempen, Mechelen/Lier/Heist-op-den-Berg en Willebroek kregen gedurende één dag een toelichting bij de doelstellingen van het project en een verduidelijking van het screeningsproces. De intake in de Centra voor Basiseducatie met daarbij aandacht voor de gemaakte afspraken tussen VDAB en de centra rond overdracht, beslissingen, voortgangsrapportage en opvolging werd toegelicht door de onderzoeker. In de namiddag kregen de deelnemers informatie over het concrete scenario gebruikt door VDAB. Tijdens dit gedeelte waren er ook trajectbegeleiders van de VDAB aanwezig om concrete vragen over hun werking te beantwoorden.

2.3.2 Eigenlijke testfase Na de onderzoeks- en opleidingsfase is de testfase gestart. Deze liep over de periode van 1 december 2004 tot en met 31 juli 2005. Gedurende acht maanden werd bij de autochtone werkzoekenden die bij de trajectbegeleider voor een intakegesprek kwamen, nagegaan of zij een tekort aan lees-, schrijf-, reken-, ICT-vaardigheid hadden. Indien dit een belemmering voor tewerkstelling was, werd verder besproken met de werkzoekende bekeken of er iets aan deze belemmering te doen is door bijvoorbeeld een opleiding bij basiseducatie te volgen. Indien de klant daar niet wenste op in te gaan, werden samen met de klant de verdere stappen naar werk besproken en vastgelegd in een trajectovereenkomst. Indien de werkzoekende wel wou ingaan op de mogelijkheden van het Centrum voor Basiseducatie, werd hij doorverwezen. 5

Gedurende de testfase werd op regelmatige basis overleg gehouden om de vaststellingen bij VDAB consulenten van VDAB en bij de intakeverantwoordelijken van de Centra voor Basiseducatie op te volgen en bij te sturen.

2.4 Evaluatiefase In de periode van augustus tot en met december 2005 werden de resultaten van de verschillende regio’s door VOCB en de VDAB verwerkt en geanalyseerd. Op basis van de resultaten en bevindingen werden de aanbevelingen opgesteld.

6

3 Detectie van laaggeletterden/laaggecijferden bij de VDAB 3.1 Ontwikkelde methodiek De methodiek werd ontwikkeld om vlotter laaggeletterde/laaggecijferde klanten in de Werkwinkel te herkennen en door te verwijzen naar een Centrum voor Basiseducatie. Het herkennen en erkennen van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid is een proces waarin drie kernmomenten of fasen te onderscheiden zijn, die elkaar opvolgen, maar die ook door elkaar heen kunnen lopen. De verschillende fasen spelen zich af binnen uiteenlopende contexten. Bovendien zal dit proces verschillen voor elke persoon. De fasen: 1. herkennen (weten, vermoeden) 2. ter sprake brengen (onder ogen zien, delen) 3. en het motiveren (activeren, obstakels overwinnen). Schematisch ziet dit herkenningsproces er als volgt uit:

FASEN

Herkennen “weten” vermoeden ↓ aanwijzing

→

werkwinkel intake (1,5 uur)

→

ter sprake brengen “onder ogen zien” (delen)

–

oriëntatiecentrum en/of opleiding (eenvoudig/kort)

–

motiveren activeren (obstakels overwinnen)

huisbezoek of CBE

CONTEXTEN Ervaringsdeskundige of (ex-)lotgenoot gedeelde ervaring >werk

PERSOON

Schema 1:

= mens uit 1 stuk met meerdere opgaven en problemen werkzoekende + “klein” + vader/moeder + huisvesting + gezondheid + alleenstaand + …

laaggeletterdheid (h)erkennen in verschillende fasen afhankelijk van de context, rekening houdend met de persoon in kwestie.

Het herkennen en screenen van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid kan in verschillende contexten plaatsvinden. Twee soorten contexten zijn te onderscheiden: o ten eerste het professionele circuit: de Werkwinkel, een OC (Oriëntatiecentrum) of het Centrum voor Basiseducatie. o ten tweede het informele circuit: het kan gaan om personen uit de eigen leefomgeving (gezin, vrienden, kennissen) en/of om een ervaringsdeskundige die door de VDAB of het Centrum voor Basiseducatie wordt uitgestuurd om met de betrokkene te praten over zijn vragen, twijfels en oplossingen.

7

De invloed van de ‘persoonskenmerken’ op de laaggeletterdheid/laaggecijferdheid van een individu varieert: 1. de persoon is kansarm (problemen met meerdere aspecten) 2. de persoon heeft problemen met één aspect van zijn leef-, woon- en werksituatie (bijvoorbeeld huisvesting) 3. de persoon trekt in zijn leven (ook op het werk) zijn plan maar is wel laaggeletterd/laaggecijferd. Het is duidelijk dat het herkennen en erkennen van iemands laaggeletterdheid/laaggecijferdheid moeilijker en delicater kan verlopen naarmate de persoonskenmerken’ complexer en meer verstrengeld zijn.

3.2 Verloop van de detectie De tekst hierna heeft enkel betrekking op de screening in de Werkwinkel2.

3.2.1 Een vermoeden duikt op a) Indicatoren vanuit het dossier (de intakeleidraad) Tijdens het invullen van de intakeleidraad3 op PC, kan een vermoeden rijzen bij de VDAB consulent dat de klant laaggeletterd/laaggecijferd is. Dit vermoeden kan ontstaan op basis van de observatie van gedragskenmerken of trucs die de klant toepast. Dit vermoeden kan echter ook ontstaan door bepaalde knipperlichten die gaan branden bij de gegevensverzameling met de intakeleidraad. Hieronder volgt een lijstje van items in het dossier die mogelijke knipperlichten zijn voor laaggeletterdheid/laaggecijferdheid. Enkele knipperlichten zijn niet als item opgenomen in de intakeleidraad van de Werkwinkel, omdat deze gegevens niet correct vast te stellen zijn. Deze knipperlichten staan cursief. Geen (COBRA4) diploma’s en attesten Negatieve score bij vakrekenen Bij sollicitaties enkel gebruik maken van telefoon, persoonlijk netwerk, interim-werk. Niet zelf ingeschreven bij VDAB Herhaaldelijk van school veranderd tussen 10 en 16 jaar (gebroken schoolloopbaan) Als plus 12 jarige enkel BUSO en/of deeltijds onderwijs en/of middenstandsopleiding en/of ILW gevolgd Geen bijscholingen gevolgd tot nu toe Weinig mobiel, woonplaatsgebonden Reizend bestaan: zigeuner, woonwagenbewoner, schipper, foorkramer, internationale chauffeur, … b) Conclusie formuleren na de intake Het aanflitsen van knipperlichten – d.w.z. dit item is van toepassing op de werkzoekende – zorgt ervoor dat er een vermoeden van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid rijst. Dit gebeurt niet automatisch, maar de trajectbegeleider zal zelf moeten beoordelen of er knipperlichten aanflitsen tijdens de intake. Tijdens het afnemen van de intakeleidraad kan bij de sociale vaardigheden het vakje ‘geletterdheid’ als belemmering aangevinkt worden.

Er werd ook een scenario ontwikkeld voor de screening in het Centrum voor Basiseducatie. Deze interviewleidraad op basis van het meest gewenste beroep wordt tijdens een gesprek met de klant door de trajectbegeleider op de pc ingevuld. Het doorlopen van de leidraad resulteert in een trajectvoorstel. 4 Cobra: COmpetentie- en BeroepenRepertorium voor de Arbeidsmarkt. Elke beroepenfiche bevat een beschrijving, basisvereisten en specifieke competenties nodig voor het beroep, producten en werkdomeinen en info over de arbeidsomstandigheden. 2 3

8

Ook als de klant trucs toepast die typisch zijn voor laaggeletterden/laaggecijferden, kan de trajectbegeleider problemen met lezen, schrijven, rekenen vermoeden. Een lijstje van mogelijke trucs is toegevoegd als bijlage. Om het vermoeden van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid te staven, zal de VDAB consulent verdere aanwijzingen moeten verzamelen. Dit is de volgende stap in het screeningsproces: het toetsen van het vermoeden.

3.2.2 Toetsing van het vermoeden Als de VDAB consulent vermoedt dat een werkzoekende laaggeletterd/laaggecijferd is, kan hij via een set van vragen nagaan of dit vermoeden bevestigd kan worden. Dit is dan een tweede signaal voor het werkelijk bestaan van laaggeletterdheid of laaggecijferdheid. De VDAB consulent heeft zodoende een tamelijk duidelijke, sterke aanwijzing van de laaggeletterdheid of laaggecijferdheid van de klant. Dit is het eindniveau qua herkenning in de Werkwinkel. De trajectbegeleider kan niet verder gaan dan dit niveau, hij stelt geen diagnose noch analyseert hij het geletterdheids-/gecijferdheidsniveau. Hij kan wel vaststellen dat iemand problemen heeft met lezen en/of schrijven en/of rekenen en/of ICT-vaardigheden en dit bij de persoon in kwestie ter sprake brengen (zie paragraaf ‘Meedelen en doorverwijzing respectievelijk warme overdracht’). In de Werkwinkel wordt enkel gesignaleerd, pas in het Centrum voor Basiseducatie wordt het probleem geanalyseerd. Hieronder volgt een opsomming van instrumenten of richtlijnen die gebruikt worden bij het toetsen van een vermoeden van laaggeletterdheid of laaggecijferdheid. Knipperlichtenlijst De knipperlichtenlijst (toegevoegd als bijlage) is geen ‘ondervragingsinstrument’ maar een hulpmiddel dat tijdens intakes – zowel in de Werkwinkel als later in het Centrum voor Basiseducatie – de aandacht richt op mogelijke indicaties van lage geletterdheid of gecijferdheid. Beschrijving: Een knipperlicht is een kenmerk van de klant dat typisch is voor laaggeletterde en/of laaggecijferde personen. De knipperlichten kunnen samengebracht worden onder enkele algemenere richtpunten. Deze richten als het ware de aandacht op enkele mogelijke kenmerken van een laaggeletterd en/of laaggecijferd persoon: - school- en leerverleden - socio-economische situatie - persoonskenmerken - sociale contacten - kenmerken van het lezen/schrijven bij laaggeletterden - kenmerken van het cijferen bij laaggecijferden. Ook de opgesomde ‘trucs om laaggeletterdheid/laaggecijferdheid te verbergen’ (toegevoegd als bijlage), en de ‘problemen in het dagelijkse leven’ zijn een handig hulpmiddel voor trajectbegeleiders. Het is belangrijk om als trajectbegeleider op de hoogte te zijn van deze mogelijke trucs om deze op tijd te kunnen doorzien en te herkennen als signalen van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid. Het is niet de bedoeling om de klant te “betrappen” op het gebruik van trucs en hem te “ontmaskeren”. Tijdens de testfase krijgt de VDAB consulent deze knipperlichtenlijst in papieren versie. Toetsingsinstrument: “Speuren naar cijfers en letters” Dit toetsingsinstrument (toegevoegd als bijlage 4) is een vertaling en aanpassing van het instrument “Fast Track” dat ontwikkeld werd door ‘The Basic Skills Agency’ uit Londen. Naast een gebruiksaanwijzing is er een toets. Het is aan te raden om deze toets voor te stellen en af te nemen als er al wat vertrouwen gegroeid is tussen de klant en de trajectbegeleider en de klant zich een beetje veilig voelt. Daarom is het aan te raden om deze pas bij een tweede ontmoeting in de Werkwinkel te gebruiken.

9

3.2.3 Meedelen De aanwijzing van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid, die blijkt uit de voorgaande fasen, wordt met de werkzoekende besproken. In overleg wordt beslist of de klant al dan niet doorverwezen wordt naar een Centrum voor Basiseducatie. Deze doorverwijzing is onder andere afhankelijk van het jobdoelwit – zal laaggeletterdheid/laaggecijferheid hierbij een probleem vormen? – van de resultaten van een screeningstoets “Speuren naar cijfers en letters” (bijlage 4) en van de motivatie van de laaggeletterde/laaggecijferde zelf. Hieronder volgt een opsomming van instrumenten of richtlijnen die kunnen gebruikt worden bij het gesprek met de klant. Gesprekstips Gesprekstips voor trajectbegeleiders voor het meedelen en, mits toestemming van de werkzoekende, het doorverwijzen5: - De trajectbegeleider dient zowel informatie te verzamelen als informatie te geven. Het mag geen eenrichtingsgesprek worden. Het gesprek moet spontaan verlopen en mag geen verhoor of ondervraging worden. De informatie moet verzameld en gegeven worden op maat van de klant, op zijn manier en tempo. - Het is belangrijk dat de trajectbegeleider de laaggeletterde volwassenen in vertrouwen aanspreekt over hun ‘probleem’. Het gesprek vindt daarom best plaats op een rustig moment en onder vier ogen. - De trajectbegeleider kan de betrokkene geruststellen door: o te vertellen dat hij niet de enige is die moeite heeft met lezen en schrijven o te zeggen dat het niet vreemd is dat iemand maar moeizaam kan lezen of schrijven en dat men zich daar niet voor hoeft te schamen o duidelijk te maken dat het niet een kwestie is van “eigen schuld”, maar dat het probleem veroorzaakt is door factoren waarvoor de persoon dikwijls zelf niet verantwoordelijk kan gesteld worden. De trajectbegeleider probeert samen met de klant die factoren te vinden en te verduidelijken. o te vertellen dat de cursussen lezen, schrijven en rekenen bij basiseducatie niet zijn zoals op school. De “lessen” worden in kleine groepjes gegeven, met aangepaste leerstof en zijn volledig gratis. o Heel wat mensen hebben al de stap gezet om daar (beter) te leren lezen, schrijven en rekenen. - De trajectbegeleider licht de betekenis van dit gesprek toe: o Hij kan zeggen dat het gesprek geheel vrijblijvend is en geen invloed heeft op de begeleiding die de klant verder krijgt binnen de Werkwinkel. Het is belangrijk dat de motivatie om te leren lezen en schrijven en rekenen vanuit de persoon zelf komt. Hij mag niet het gevoel hebben onder druk te staan of verplicht te worden. Hij heeft het recht om niet op het voorstel in te gaan. o Hij zegt dat dit niet met anderen verder besproken wordt. o Hij geeft aan dat het kan opluchten om erover te praten en ervaringen uit te wisselen met volwassenen die in dezelfde situatie verkeren. Hij biedt, indien gewenst, ook aan om er met een lotgenoot, (ex-)cursist, ervaringsdeskundige over te spreken.

3.3 Doorverwijzing naar het Centrum voor Basiseducatie 3.3.1 Warme Overdracht in de Werkwinkel Het Centrum voor Basiseducatie uit de regio van de Werkwinkel kan ‘zitdagen’ houden in de Werkwinkel. Bijvoorbeeld elke tweede donderdagvoormiddag komt de verantwoordelijke voor de intake in het Centrum voor Basiseducatie naar de Werkwinkel. Op deze manier wordt de drempel om naar de basiseducatie te stappen voor de laaggeletterde/laaggecijferde werkzoekende sterk verlaagd. Als de trajectbegeleider het vermoeden van laag5

Deze tips komen uit de brochures : Open School Antwerpen. Laaggeletterden doorverwijzen: wat je moet weten. Berchem. Centrum voor Basiseducatie regio Oostende. Doorverwijzen naar de Basiseducatie: een leidraad [brochure, herwerking van “Hoe herkent u analfabetisme – Stuurgroep Internationaal Jaar alfabetisering, 1990, Nederland] Oostende.

10

geletterdheid/laaggecijferdheid bij de klant kon bevestigen en deze gaat ermee akkoord, dan nodigt hij de klant uit voor deze overdrachtmomenten. Deze warme overdracht kan de vorm krijgen van bespreking tussen trajectbegeleider, de werkzoekende en de persoon van basiseducatie. Maar er zijn ook andere formules mogelijk: een cursist van basiseducatie kan komen getuigen of er wordt een groepsgesprek georganiseerd met een aantal werkzoekenden die in aanmerking komen voor doorverwijzing naar een cursus in het Centrum voor Basiseducatie. Warme overdracht6 kan omschreven worden als: “Eén of meerdere sleutel- of procesmomenten in het traject naar werk of opleiding. Vaak vallen deze sleutelmomenten samen met een wijziging tijdens het traject of een overgang tussen verschillende fasen. Bij de overdracht verschijnen nieuwe actoren op het toneel. De overdracht verloopt “gepersonaliseerd”, d.w.z. tussen mensen die met elkaar spreken.” Wat zijn cruciale elementen voor een geslaagde warme overdracht? - Het op voorhand plannen van de warme overdracht of met andere woorden dit managen. - Netwerkvorming, wat betekent dat de trajectbegeleiders en de intakers van het Centrum voor Basiseducatie elkaar al kennen, elkaar al ontmoet hebben voor het project van start gaat. - Het vlot doorgeven van dossiergegevens aan elkaar. - Ruimte in de Werkwinkel om direct, gepersonaliseerd contact te hebben tussen klant, trajectbegeleider en intaker van het Centrum voor Basiseducatie. - Er kunnen instrumenten zoals casemanagement, toeleidersoverleg, portfolio gebruikt worden om de warme overdracht vlotter te laten verlopen. In het kader van de samenwerkingsovereenkomst tussen VDAB, VOCB en de deelnemende Centra voor Basiseducatie is het mogelijk om in dergelijke warme overdracht te voorzien.

3.3.2 Doorverwijzinginstrument: adressen van Centra voor Basiseducatie Indien mogelijk wordt een rechtstreekse link voorzien naar de juiste webpagina op http://www.basiseducatie.be. Anders kan een scherm met de adressen verschijnen als doorverwijzing naar een Centrum voor Basiseducatie aan te bevelen is (zie voorbeeld hieronder).

Gemeente

Naam cen- Adres trum

Telefoonnummer e-mailadres

Berchem

Open School Antwerpen Open School NoordAntwerpen

03/230.22.33 [email protected] 03/605.00.09 [email protected]

Kapellen

Vredestraat 93 Antwerpsesteenweg 51

Contactpersoon naam + foto

… 3.3.3 Doorverwijzinginstrument: standaard mail Na het volledig invullen van de intakeleidraad en in het bijzonder bij het formuleren van het trajectplan, kan een link voorzien worden naar een standaardmail gericht aan het betrokken Centrum voor Basiseducatie (toegevoegd als bijlage 5). Op die manier wordt het centrum op de hoogte gebracht van de interesse van de werkzoekende. Een contactpersoon van het centrum kan dan verder telefonisch, of via een huisbezoek contact opnemen met de klant om o.a. afspraken te maken voor de intake en screening van het niveau van geletterdheid/gecijferdheid. Aan de klant wordt een kopie van deze mail meegegeven aan de klant.

6

Deze elementen kwamen naar voor in het EQUAL-project “Adventure@Work” (2004).

11

3.3.4 Doorverwijzinginstrument: geheugensteuntje voor de werkzoekende Per Centrum voor Basiseducatie kan een formuliertje voor geïnteresseerden opgesteld worden. De foto’s en de korte omschrijvingen zijn een geheugensteuntje dat ook door laaggeletterden te begrijpen is (toegevoegd als bijlage 6). De trajectbegeleider kan dit afprinten na het gesprek over de doorverwijzing.

12

4 Intake en screening door het Centrum voor Basiseducatie 4.1 Stroomdiagram van het doorverwijzingproces Het hele proces dat een vermoedelijke laaggeletterde / laaggecijferde werkzoekende aflegt, wordt voorgesteld in een stroomdiagram (zie schema 2). Dit stroomdiagram kan een hulp zijn om doorverwijzingbeslissingen te nemen ten aanzien van een werkzoekende (kandidaat-)cursist.

Flowchart instroom laaggeletterde werkzoekende

Wz biedt zich aan bij VDAB

Wz biedt zich aan bij CBE

Is er een vermoeden van laaggeletterdheid?

INTAKE door VDAB-consulent

ja

CBE voert screening uit

VDAB-consulent verwijst door naar CBE

nee CBE informeert de VDAB

Wz start traject bij VDAB

ja

nee

Heeft de wz een intake gehad bij de VDAB?

nee

Is er basistekort lezen, schrijven en/of rekenen?

ja

Wz volgt opleiding bij CBE binnen het trajectplan van de VDAB

Schema 2: Stroomdiagram van het doorverwijzingproces van vermoedelijk laaggeletterde / laaggecijferde werkzoekenden.

4.2 Screening door een Centrum voor Basiseducatie Er zijn verschillende mogelijkheden om een Werkwinkelklant via warme overdracht naar het Centrum voor Basiseducatie door te verwijzen. Voor elke werkzoekende zal de trajectbegeleider de meest geschikte vorm bepalen. Daarna zal in het Centrum voor Basiseducatie de werkzoekende verder gescreend worden om voor hem een opleidingstraject vast te leggen. Aanmelding De eerste aanmelding, of het onthaal van een nieuwe cursist, kan een onderdeel zijn van de warme overdracht die hierboven beschreven staat. Het is niet altijd de intaker die betrokken is bij een eerste aanmelding. De persoon aan het onthaal of de administratieve medewerker kan de eerste aanmelding te verwerken krijgen. De aanmelding kan telefonisch, via mail of door persoonlijke aanwezigheid gebeuren. Vijf à tien minuten volstaan meestal. Het is belangrijk om als medewerker van het Centrum voor Basiseducatie op dat moment volgende gegevens te verzamelen: - De eerste administratieve gegevens van de kandidaat-cursist worden verzameld en geregistreerd. Dit kan via het CVS (Cliënt Volg Systeem) of via een standaardmail van de trajectbegeleider. - Er wordt nagegaan of de kandidaat-cursist bij basiseducatie terecht kan.

13

-

Er wordt een afspraak vastgelegd tussen de kandidaat-cursist en de bevoegde intaker voor het intakegesprek. Deze afspraak wordt ook doorgegeven aan de trajectbegeleider (telefonisch of via mail). Er wordt nagegaan of de aangemelde cursist ooit al eens les heeft gevolgd in het Centrum voor Basiseducatie. Als dit zo is, wordt het cursistendossier heropend. Het aanmeldingsformulier wordt ingevuld. Dit is de eerste pagina van de intakeleidraad.

Voorbereiding intakegesprek Ter voorbereiding van het intakegesprek verzamelt en bekijkt de intaker volgende gegevens: - de doorverwijzingsmail van de trajectbegeleider - gegevens in Cliënt Volg Systeem (CVS): voorstel van trajectplan, scholing, werkervaring, jobdoelwit, … - indien het al bestaat: het cursistendossier. - de intakeleidraad wordt aangevuld of herbekeken na de aanmelding - testmateriaal, afhankelijk van de aanvankelijke leervraag van de kandidaat-cursist. Intakegesprek Kandidaat-cursist komt niet opdagen Als de kandidaat-cursist niet verschijnt op de afspraak, waarschuwt de intaker de trajectbegeleider telefonisch of via mail. De intaker vraagt aan de trajectbegeleider om een nieuwe afspraak met de klant te maken. Indien mogelijk wordt opnieuw een ‘warme overdracht’ georganiseerd. Als de kandidaat-cursist wel op de afspraak verschijnt, doorloopt de intaker met hem het scenario dat in de volgende paragrafen wordt beschreven. Verloop van het intakegesprek Het intakegesprek is een voortdurende wisselwerking tussen informatie geven en informatie verzamelen. Dit geldt zowel voor de kandidaat-cursist als voor de intaker. Tijdens deze intake moet volgende informatie over de kandidaat-cursist verzameld worden: - persoonsgegevens van de klant (aanvullen in het al geopende dossier) - leerwensen en leerverwachtingen - niveaubepaling - motivatie - leermogelijkheden, bepaald door: o begaafdheid, intelligentie o sociale vaardigheden o draagkracht o omgevingsfactoren, randvoorwaarden o leerhouding o stoornissen (ADHD, zware dyslexie, …) Om het intakegesprek te structureren kan gebruik gemaakt worden van de intakeleidraad. Screeningsinstrumenten voor de intake Op dit moment bestaan er al kwaliteitsvolle intake-instrumenten die wijd verspreid zijn in de basiseducatie. In het kader van dit project zijn er geen nieuwe screeningsinstrumenten ontwikkeld. Centra voor Basiseducatie kunnen gebruik maken van de bestaande hulpmiddelen bij het maken van keuzes en nemen van beslissingen over het leertraject van de kandidaat-cursist. Valkuilen bij het toetsen Bij het afnemen van toetsen kunnen valkuilen optreden. Het is belangrijk om als intaker op de hoogte te zijn van deze valkuilen. In de VOCB publicatie ‘Evalueren van competenties’ staat op p. 14 een lijstje met mogelijke valkuilen: - Antwoorden op je eigen vragen - Contrasteffect: de kandidaat-cursist wordt vergeleken met een andere cursist, die goed of slecht presteerde.

14

-

Discriminatie / vooroordeel: onterechte beoordeling op grond van oneerlijke vooroordelen. Halo-effect: als één element goed of slecht is, gaat men er van uit dat al de rest ook goed of slecht is. Sympathie laten doorwegen in het oordeel Nieuwsgierigheid: doorvragen op niet-relevante elementen Overhaast oordelen Preoccupatie: iets anders aan het hoofd hebben en dus geen aandacht schenken aan wat er door de kandidaat-cursist gezegd wordt Rolverwarring: de intaker vervalt in een andere rol, bijvoorbeeld de rol van lesgever of hulpverlener Vooringenomenheid: de neiging conclusies te trekken voordat men de feiten kent Weinig alert zijn voor de verwachtingen van anderen. Kandidaat-cursisten hebben hun eigen ideeën en verwachtingen, die niet altijd met die van jou overeenstemmen. Als je dat niet onderkent, zal je elkaar nooit begrijpen.

Kiezen en beslissen Op basis van het intakegesprek worden enkele keuzes voorgesteld en wordt er ook beslist samen met de kandidaat-cursist. Over de volgende punten zal er een beslissing genomen moeten worden: - Is een opleiding in het Centrum voor Basiseducatie mogelijk? - Wat is het beste leertraject of opleidingsplan voor de cursist - waar wordt de cursist geplaatst (opleiding, module, openleercentrum) - in welke tijd is welk aanbod mogelijk en hoe sterk kan er op maat gewerkt worden? Over deze beslissingen krijgt de cursist informatie. Op het einde van de intake moet een beslissing over het opleidingsplan genomen worden. Deze beslissing verwerkt de intaker in het cursistendossier en koppelt hij terug naar de trajectbegeleider. Schema 3 stelt de drie mogelijke beslissingen voor die genomen kunnen worden. Beslissingen bij het opstellen van het opleidingsplan: 1. geen opleiding in CBE mogelijk ⇒ terug naar trajectbegeleider

2. 3.

⇒ geen opleiding ⇒ VDAB- opleiding (b.v. remediërend rekenen)

⇒ naar CVO via doorverwijzing opleiding in CBE mogelijk en gewenst ⇒ wachten op start opleiding ⇒ beslissing in dossier (CVS) aanvullen

Schema 3: Beslissingen bij het opstellen van een opleidingsplan

Eenmaal de trajectbegeleider op de hoogte gebracht, wordt de trajectovereenkomst afgesloten met de klant. Het trajectplan kan immers nog aangepast worden op basis van de intakeresultaten en het opleidingsplan dat het Centrum voor Basiseducatie voorstelt (bijvoorbeeld een andere cursus die zal gevolgd worden, voorstel om een VDAB cursus remediërend rekenen te starten, …). Om de trajectbegeleider op de hoogte te brengen, kan volgend scenario gebruikt worden: - in het Cliënt Volg Systeem gegevens van de cursist aanvullen: opleidingsplan, doorverwijzing… - mail sturen naar de trajectbegeleider met daarin de beslissingen die genomen werden na de intake: o al dan niet doorverwijzing naar CVO of VDAB opleiding (zie schema 2) o opleidingsplan o eventueel belangrijke screeningsresultaten - indien nodig telefonische verduidelijking van de beslissingen. Aanvullen van het dossier van de cursist In het Centrum voor Basiseducatie zitten in elk cursistdossier volgende gegevens (zie map ‘Bouwen aan cursistenbegeleiding’): - aanmeldingsformulier

15

-

persoonsgegevens gegevens van de persoonlijke trajectbegeleider7 intakerapport met leerwegbepaling (afspraken)blad met gegevens Centrum voor Basiseducatie, contactpersoon: contract formulier plaatsingsbeslissing eventueel doorverwijsformulieren (open leercentrum, remediëring) overzicht van afgelegd leertraject toetsresultaten indien relevant (voor overgang naar nieuwe groep bijvoorbeeld) overzicht van certificaten behaald in de basiseducatie

Opvolging en feedback Het Cliënt Volg Systeem (CVS) Tijdens het ESF project was het de bedoeling dat per Centrum voor Basiseducatie iemand toegang had tot het CVS. Het Centrum voor Basiseducatie kon dan persoonsgegevens en informatie over het volgen van de opleiding (start van de cursus, aanwezigheid van de cursist, resultaten en einde van de opleiding) toevoegen aan het dossier dat ook de trajectbegeleider raadpleegt. Op die manier kan de trajectbegeleider op de hoogte blijven. Tevens kan de intaker rekening houden met wijzigingen die door de trajectbegeleider in het CVS ingevoerd werden tijdens het opleidingstraject. Belangrijke wijzigingen in het CVS worden best via een e-mail of telefoon aan de andere partner in het project gemeld. Een wijziging kan zijn dat de klant met een andere cursus basiseducatie start. Omgekeerd brengt de trajectbegeleider de contactpersoon in het Centrum voor Basiseducatie op de hoogte als er door hem belangrijke wijzigingen in het dossier werden aangebracht. Feedback op scharniermomenten Scharniermomenten waarop feedback verplicht is, worden opgesomd in onderstaande tabel. SCHARNIERMOMENTEN / CRISISITUATIES Intakegesprek

INHOUD E-MAIL of ander communicatiemiddel • • •

Werkzoekende is niet verschenen op de afspraak. Afspraken die gemaakt werden: opleidingsplan, doorverwijzing naar andere vormingsinstantie. Advies voor definitieve opmaak trajectovereenkomst.

Start van de cursus

• •

Werkzoekende is niet gestart na uitnodiging. Start wordt meer dan één maand uitgesteld.

Evaluaties tijdens de cursus(module)

•

Evaluatie is gebeurd.

Einde van de cursus(module)

• •

Einde module. Advies vervolgtraject.

Heroriëntering van het traject

•

Advies met betrekking tot heroriëntering of uitbreiding traject.

Herhaaldelijke of langdurige afwezigheid werkzoekende omwille van ongeldige of onbekende redenen (meer dan 2 keer afwezig)

•

Afwezigheid + reden aangeven.

Stopzetting cursus

•

Stopzetting + reden.

7

Dit is een toevoeging voor dit project met werkzoekende laaggeletterden / laaggecijferden.

16

•

De werkzoekende: o overtreedt regelmatig het huishoudelijke reglement o vertoont probleemgedrag o heeft ernstige individuele problemen o de werkzoekende is langdurig ziek o de werkzoekende heeft een arbeidsongeval

Schema 4: Mogelijke scharniermomenten bij de begeleiding van laaggeletterde / laaggecijferde werkzoekenden met de noodzakelijke inhoud die teruggekoppeld moet worden.

Feedback voor de klant De klant heeft recht op feedback. Hij moet op de hoogte gehouden worden van de informatie uitwisseling. Dit omwille van de privacyovereenkomsten, maar ook om het traject optimaal uit te bouwen. De klant kan op de volgende manieren feedback krijgen over de informatie uitwisseling: - bellen naar trajectbegeleider of cursistenbegeleider in het bijzijn van de klant - formulier (dat bijvoorbeeld in het portfolio van de klant kan bijgehouden worden) - gezamenlijk overleg tussen de trajectbegeleider, cursistenbegeleider basiseducatie en de klant. Afleveren attesten Er moet bijgehouden worden welke cursisten recht hebben op een attest voor het volgen van de opleiding bij Basiseducatie. De meeste documenten levert de trajectbegeleider al af. Bij aanvang van het opleidingstraject in het Centrum voor Basiseducatie worden hierover best concrete afspraken gemaakt.

17

5 Analyse van de resultaten In dit deel worden de resultaten van de testfase bekeken en besproken.

5.1 Aantal gedetecteerde laaggeletterde werkzoekenden door de VDAB LKC Mechelen Turnhout Totaal

Totaal aantal Aantal laaggeletterden intakegesprekken 2550 34 3356 45 5906 79

% 1,33 % 1,34 % 1,33 %

Schema 5: aantal intakegesprekken in testregio’s (bron VDAB – studiedienst)

Gedurende de testperiode van 1 december 2004 tot en met 30 juni hebben in totaal 5906 werkzoekenden een intakegesprek gehad bij de VDAB in de testregio’s. In LKC Mechelen is bij 34 van de 2550 werkzoekenden die een intakegesprek hadden, geletterdheid als een belemmering genoteerd in het dossier. In LKC Turnhout zijn er 45 van de 3356 werkzoekenden tijdens een intakegesprek als laaggeletterd gedetecteerd.

LKC ANTWERPEN MECHELEN TURNHOUT BRUSSEL LEUVEN VILVOORDE BRUGGE KORTRIJK OOSTENDE AALST GENT SINT-NIKLAAS HASSELT TONGEREN CENTRALE DIENST Eindtotaal

Totale doelgroep Aantal met intakeleidraad laaggeletterden 8025 2496 3261 79 3734 3356 2176 3686 3387 3558 4699 3448 6517 2402 56 50880

84 34 38 0 16 45 27 53 74 64 73 33 30 31 0 602

% laaggeletterden 1,05% 1,36% 1,17% 0,00% 0,43% 1,34% 1,24% 1,44% 2,18% 1,80% 1,55% 0,96% 0,46% 1,29% 0,00% 1,18%

Schema 6 : aantal intakegesprekken in de Vlaamse regio’s (bron VDAB – studiedienst)

Opvallend is het feit dat laaggeletterdheid niet meer als een belemmering werd aangeduid in de testregio’s dan in andere regio’s. Nochtans werden de VDAB consulenten uit de testregio opgeleid en regelmatig bewust gemaakt van het project, dit in tegenstelling tot de VDAB consulenten uit de andere regio’s. Het is duidelijk dat voor een betere detectie de opleiding en sensibilisering van VDAB consulenten opgevoerd moet worden.

18

5.2 Profiel van de gedetecteerde laaggeletterde werkzoekenden door de VDAB Persoonskenmerken Geslacht Geslacht Man vrouw totaal

aantal 41 39 80

51% 49%

Schema 7: geslacht van laaggeletterde werkzoekenden (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

Er zijn ongeveer evenveel mannen als vrouwen die waarbij laaggeletterdheid gedetecteerd werd. Leeftijd leeftijd < 30 jaar 30-40 jaar 40-50 jaar > 50 jaar totaal

aantal 18 33 28 1 80

23% 41% 35% 1%

Schema 8: leeftijd van laaggeletterde werkzoekenden (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

De VDAB consulenten ervaren vooral laaggeletterdheid bij werkzoekenden tussen de 30 en 50 jaar. Het grootste gedeelte (26 personen) is tussen 35 en 40 jaar oud. De werkzoekenden ouder dan 50 jaar worden niet systematisch opgeroepen, waardoor er geen juiste cijfers kunnen gehanteerd worden hieromtrent. Scholingsgraad scholingsgraad BLO lager onderwijs BUSO lager secundair (1ste en 2de graad) hoger secundair (3de graad) hoger onderwijs (7de jaar) hoger onderwijs (niet universitair) hoger onderwijs (universitair) middenstandsopleiding buitenlands onderwijs totaal

aantal 2 8 18 40 7 2 0 1 1 1 80

3% 10% 23% 50% 9% 3% 0% 1% 1% 1%

Schema 9: scholingsgraad laaggeletterde werkzoekende (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

63 % heeft geen diploma secundair onderwijs (wel BLO, LO of LSO), 23 % heeft een BUSO-diploma, 9 % heeft een HSO diploma. Toch komt het ook voor dat een werkzoekende met hoger onderwijs een geletterdheidsprobleem heeft. Namelijk 4 % heeft een diploma hoger onderwijs (7de jaar of universiteit).

19

Voorkeurberoep Van de 80 belemmeringen komen de volgende voorkeurberoepen het meest voor: voorkeurberoep particuliere schoonmaak productiearbeider handlanger zwaar of halfzwaar werk handlanger licht werk keukenhulp tuinier Bediener van heftruck Bestuurder van trekker met oplegger andere totaal

aantal 11 9 9 7 5 4 2 2 31 80

14% 11% 11% 9% 6% 5% 2,5% 2,5% 39 %

Schema 10: voorkeurberoep laaggeletterde werkzoekende: (bron: evaluatieformulieren, studiedienst VDAB)

De meeste voorkeurberoepen zijn beroepen die geen specifieke scholing vereisen. Duurtijd van de werkloosheid werkloosheidsduur < 1 jaar 1-2 jaar > 3 jaar totaal

aantal 13 44 23 80

16% 55% 29%

Schema 11: duurtijd werkloosheid van laaggeletterde werkzoekende (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

De grootste groep laaggeletterden (60 %) is minder dan 3 jaar werkloos. Regionale spreiding regionaal Mechelen Turnhout Totaal

aantal 38 42 80

48% 53%

Schema 12: regionale spreiding (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

Aantal doorverwijzingen doorverwijzing naar CBE Ja Neen niet geweten Totaal

aantal 15 14 51 80

19% 18% 64%

Schema 13: aantal doorverwijzingen (bron: evaluatieformulieren, gegevens VDAB-VOCB)

We tellen 15 (19 %) doorverwijzingen naar de Centra voor Basiseducatie. 14 werkzoekenden werden niet doorverwezen. De redenen om niet door te verwijzen kennen we op basis van het evaluatieformulier dat werd ingevuld door de trajectbegeleiders. Samengevat zijn dit de mogelijke redenen van niet doorverwijzen: - de trajectbegeleider heeft het er nog niet over gehad met de klant, de doorverwijzing kan dus nog volgen - de klant wil niet - de opleiding is niet vereist voor het huidige/beoogde beroep. 20

Bij 51 (64 %) werkzoekenden is niet geweten of er een doorverwijzing geweest is (er werd geen doorverwijzing genoteerd en de werkzoekende heeft zich ook niet aangemeld bij het Centrum voor Basiseducatie. De VDAB consulenten hebben niet systematisch genoteerd wat na de detectie plaats vond. Hierdoor is opvolging moeilijk.

Traject binnen basiseducatie Als we de registratie binnen de Centra voor Basiseducatie bekijken, merken we dat 6 personen als ‘doorverwezen’ voorkomen in de registratie van VDAB én we kunnen hen ook terugvinden als ‘doorverwezen in het kader van dit project’ in de registratie van de Centra voor Basiseducatie. Slechts 6 hebben effectief de stap naar basiseducatie gezet. Hoe verliep het traject van deze zes personen binnen basiseducatie. - één verscheen niet op de intake - één kwam nooit naar de les - één werd op een wachtlijst gezet voor NT1, maar startte ondertussen in het open leercentrum. Bij de start van de nieuwe cursus was de persoon aan het werk als zelfstandige en had geen nood meer aan NT1. - één werd op de wachtlijst gezet voor NT1 en is ondertussen gestart - één had een individueel plan nodig en kon daarom niet onmiddellijk van start gaan. Deze persoon is ondertussen gestart in de opleiding wiskunde. - één volgt NT1 met een individueel plan. Deze persoon heeft zeer beperkte mogelijkheden en capaciteiten en er is geen vooruitzicht op tewerkstelling op de normale arbeidsmarkt. We stellen dus vast dat 3 personen effectief les volgen. Hun traject is nog niet beëindigd. Er was voorzien dat de Centra voor Basiseducatie aan VDAB zou meedelen wat de screening binnen basiseducatie uitwees, zodat mogelijke acties in de trajectovereenkomst opgenomen zouden worden. De centra gaven effectief feedback aan VDAB die vervolgens leidde tot acties in het traject. De centra hebben echter geen registratie van de gevolgde opleidingen gemaakt in CVS.

21

6 Analyse van het gebruik van de instrumenten 6.1 Vermelding in de intakeleidraad Door de geletterdheid zichtbaar te maken in de intakeleidraad, gingen de VDAB consulenten de werkzoekende hierover sneller bevragen waardoor, indien geletterdheid een belemmering is, dit sneller bespreekbaar werd. De VDAB consulenten ervaren echter dat er te weinig tijd is tijdens het intakegesprek om laaggeletterdheid écht bespreekbaar te maken.

6.2 Knipperlichtenlijst De knipperlichtenlijst werd door de VDAB consulenten positief ervaren. Zij hebben deze doorgenomen. Bij twijfels tijdens het intakegesprek werd de knipperlichtenlijst bekeken. De VDAB consulenten geven aan dat eens zij deze doorgenomen hadden, ze alerter waren op het vermoeden van laaggeletterdheid. We kunnen besluiten dat de knipperlichtenlijst een goede inventaris is van de verschillende aandachtspunten.

6.3 Lijst met trucs Zelfde opmerkingen als voor de knipperlichtenlijst.

6.4 Speuren naar cijfers en ltters Tijdens het intakegesprek kan de VDAB consulent zijn vermoeden van laaggeletterheid bij de werkzoekende bevestigen door 7 verschillende vragen te stellen uit ‘Speuren naar cijfers en letters’. Deze ‘test’ werd door de VDAB consulenten nooit gebruikt. Hiervoor zijn verschillende redenen: • Uit de praktijk blijkt dat er meestal een bevestigd vermoeden was. De klant gaf zelf aan dat er een probleem was, of dit werd duidelijk in het oriëntatiecentrum. • VDAB consulenten gebruiken snellere methodes om hun vermoeden van laaggeletterdheid te bevestigen. Bijvoorbeeld door een formulier te laten invullen, door te vragen of zij moeite hebben met de omschakeling naar euro’s, door te vragen of ze de krant gelezen hebben en wat er in stond, door te vragen hoe ze solliciteren (bijvoorbeeld enkel telefonisch of een kennis heeft het CV opgesteld, …). • VDAB consulenten hebben geen tijd om de test systematisch bij alle werkzoekenden af te nemen. • De kwalificerende intake is een methodiek waarbij gesprekvoering centraal staat en waarin weinig of geen testen worden gebruikt tenzij voor specifieke problemen. In dat geval worden de testen afgenomen door specialisten en niet door de VDAB consulenten.

6.5 Screening door basiseducatie In het project was voorzien dat de werkzoekenden die VDAB doorverwees, door de Centra voor Basiseducatie gescreend zouden worden. De centra hebben hierbij gebruik gemaakt van de bestaande screenings- en plaatsingsinstrumenten en niet van de instrumenten die in het kader van het project zijn ontwikkeld.

22

7 Besluit Het is duidelijk dat binnen de VDAB zowel op het gebied van de detectie als op het gebied van de doorverwijzing de resultaten verbeterd kunnen en moeten worden. Het aantal gedetecteerden is relatief laag en het is duidelijk uit de profielen dat bijna uitsluitend laaggeletterden met een groot geletterdheidprobleem worden gespot en doorverwezen. Met een betere responsabilisering en ondersteuning van de VDAB consulenten moet dit aantal verhoogd kunnen worden. Centrale opvolging is hierbij belangrijk. Aangezien de VDAB steeds in functie van het voorkeursberoep screent, is het niet realistisch om het streefcijfer van de IALS studie voor ogen te houden. Volgens deze studie is ongeveer 17 % van de Vlaamse volwassen bevolking functioneel laaggeletterd of laaggecijferd. Tijdens de testfase oordeelden de VDAB consulenten uit de regio’s Mechelen en Turnhout dat 1,33 % van de Vlaamse autochtone werkzoekenden laaggeletterd zijn. Mogelijke redenen van het verschil tussen de Vlaamse bevolking8 en Vlaamse werkzoekenden: - De IALS studie meet geletterdheid niet in functie van de tewerkstelling in een bepaald beroep. - De IALS studie onderzocht de Vlaamse bevolking, terwijl het in dit project enkel over autochtone werkzoekenden gaat. - Werkzoekenden ouder dan 50 jaar worden niet systematisch uitgenodigd voor een intakegesprek. - Enkel de beroeps actieve bevolking wordt door de VDAB bereikt. De VDAB moet er wel naar streven om alle werkzoekenden waarbij laaggeletterdheid als een belemmering genoteerd wordt, systematisch door te verwijzen naar de basiseducatie, wat in de testfase ook niet altijd gerealiseerd werd. Dit komt onder meer omdat niet alle werkzoekenden: - de nood voelen om het probleem aan te pakken, - eerdere negatieve ervaringen hebben met het aanpakken ervan, - werkzoekenden vaak gefixeerd zijn op werk op korte termijn. De samenwerking met de Centra voor Basiseducatie kan niet in cijfers gevat worden omdat de noodzakelijke registratie ontbreekt. Toch blijkt uit gesprekken met de VDAB consulenten dat deze samenwerking als zeer positief ervaren wordt: - door het project is de kennis en de waardering over het werk van de andere organisatie toegenomen, - laaggeletterden waarbij een probleem wordt gedetecteerd, kunnen vlot doorverwezen worden, waardoor een gevolg kan gegeven worden aan de detectie, - het bewustzijn in verband met de problematiek is bij de VDAB consulenten duidelijk toegenomen. Het samenwerkingsproject is eveneens een voorbeeld van hoe men laaggeschoolde volwassenen op een meer individuele, formatieve manier kan begeleiden en helpen bij het doorbreken van hun geletterdheidsproblematiek. Anderzijds biedt ook de samenwerking tussen de VDAB en de basiseducatie binnen dit project een mooi good practice voorbeeld voor de Vlaamse situatie. Het project sluit bovendien goed aan bij de "good practice" criteria die de OESO vooropstelt.

De uiteindelijke onderzoekspopulatie voor Vlaanderen vertegenwoordigt 99 % van de totale bevolking van 16-65 jarigen uit het Vlaamse gewest. Enkel geïnstitutionaliseerden (ziekenhuizen, leger, gevangenis, …) werden uitgesloten. 8

23

8 Aanbevelingen Het uitgangspunt is dat VDAB een bevoorrechte partner blijft voor basiseducatie. Daarom willen beide partijen ook na dit project verder zoeken hoe de doorverwijzing en haar resultaten verbeterd kunnen worden. De positieve samenwerking in de testregio’s willen we uitbreiden naar gans Vlaanderen. Het is van belang een centrale stuurgroep te installeren die de resultaten periodiek opvolgt en stappen zet om de resultaten te verbeteren. Samenwerkingsovereenkomst We willen op Vlaams niveau tot minimumafspraken komen, zoals opgenomen in het samenwerkingsakkoord tussen VDAB, VOCB en Centra voor Basiseducatie. Regionaal kan dit gespecificeerd worden in concrete samenwerkingsovereenkomsten. Onder andere volgende punten worden geregeld in de overeenkomst: - een gestandaardiseerde procedure voor het geven van informatie van Centra voor Basiseducatie aan VDAB. Het gaat om informatie over de werking en over het aanbod. Het aanbod basiseducatie moet concreet omschreven worden: wat kunnen VDAB en cursist precies verwachten van een cursus? - hoe warme overdracht precies hoort te verlopen - het aanduiden van regionale verantwoordelijken in beide organisaties - op Vlaams niveau wordt de afbakening tussen basistekort (taak basiseducatie) en functioneel tekort (taak VDAB) omschreven. Regionaal stemmen VDAB en Centra voor Basiseducatie hun aanbod concreet op elkaar af. - het gebruik van CVS vastleggen - het aan de stuurgroep rapporteren van elementen buiten CVS, die nodig zijn om conclusies te trekken en stappen naar verbetering uit te werken. Verder sensibiliseren van de betrokkenen Tijdens de testfase van het project werden binnen VDAB voornamelijk de trajectbegeleiders betrokken. Ook de andere VDAB consulenten die contacten hebben met werkzoekenden kunnen laaggeletterdheid detecteren, zoals oriëntatiecentrum VDAB consulent, onthaalbediende, toeleidingsVDAB consulent, trajectbegeleider, jobcoach, … De VDAB wil alle VDAB consulenten bewust maken van laaggeletterdheid als een belemmering. Hiervoor wordt gedacht aan: - Het integreren van de belemmering ‘laaggeletterdheid’ binnen de opleiding startcompetenties. Opzetten van een nieuwe opleiding laaggeletterdheid binnen de opleidingen competentieontwikkeling. VOCB kan een nascholing over laaggeletterdheid uitwerken. - De omschrijving van ‘geletterdheid’ moet duidelijker worden om geen misverstanden te creëren tussen ‘geen kennis van de Nederlandse taal’ bij anderstaligen en ‘basisvaardigheden van de Nederlandse taal’ bij autochtonen (met Nederlands als moedertaal). - Het aanbod van basiseducatie moet voorgesteld worden en aangetoond dat dit haalbaar en nuttig zal zijn. - Informatieve tekst op intranet VDAB - Informatiepakket voor VDAB consulenten VDAB dat via leidinggevenden kan worden verspreid op de bestaande overlegmomenten

24

-

De intakeleidraad is gebaseerd op een beroep. VDAB wil daarom onderzoeken in welke mate geletterdheid kan aangepast worden, indien dit van toepassing is, bij de beroepen van de COBRA9-fiches. Hierdoor weet de VDAB consulent en de klant dat geletterdheid belangrijk is voor een specifiek beroep. Bij de huidige vorm van de intakeleidraad moet bij het aanvinken van de belemmering ‘geletterdheid’ de definitie zichtbaar gemaakt worden.

Aanmoediging Ten aanzien van de cliënt zelf willen we sterker aandringen op het effectief volgen van de nodige opleiding. Dit kan concreet betekenen dat na samenspraak met de klant VDAB voorgestelde acties overneemt in de trajectovereenkomst. Het Centrum voor Basiseducatie meldt afwezigheden en problemen. Niet navolgen van afgesproken acties bij basiseducatie moet voorwerp kunnen uitmaken van transmissie naar RVA. Ook basiseducatie legt een procedure vast om de (warm) doorverwezen cliënt nauw op te volgen en blijvend te motiveren tot deelname aan de cursus. Het aanmoedigen van extra inspanningen kan zowel binnen VDAB als bij basiseducatie gebeuren door het stellen van concrete streefdoelen. De introductie van deze piste vergt echter een ruime aanlooptijd. Over een eventuele financiële tegemoetkoming moet nagedacht worden. Naast het open aanbod maakt basiseducatie ook een aanbod op maat in het kader van contractonderwijs en duale trajecten. Dit is een aanpak die lonend is, maar veel vergt van de Centra voor Basiseducatie, van VDAB en van de cursist. Extra financiële middelen zouden verruiming van dit soort aanbod mogelijk maken. De ontwikkelde instrumenten De detectie van de laaggeletterde autochtone werkzoekende gebeurt binnen VDAB in drie fases: herkennen (weten, vermoeden), ter sprake brengen (onder ogen zien, delen) en het motiveren (activeren, obstakels overwinnen). De VDAB consulent gebruikt verschillende instrumenten om de intake (probleemverkennend gesprek) goed te laten verlopen. •

Knipperlichtenlijst

De VDAB stelt voor om de ontwikkelde knipperlichtenlijst te verspreiden bij alle VDAB consulenten en het gebruik ervan via de eerder aangehaalde opleidingsinitiatieven te vergroten. •

Lijst met trucs

De VDAB stelt voor om de ontwikkelde lijst te verspreiden bij alle VDAB consulenten en het gebruik ervan via de eerder aangehaalde opleidingsinitiatieven te verbeteren. •

Speuren naar cijfers en letters

De VDAB stelt voor om na te gaan of een aantal van de vragen van ‘speuren naar cijfers en letters’ kunnen verwerkt worden in de profielbepalingen van verschillende T&O opleidingen. •

Het screeningsinstrument voor basiseducatie

Voor basiseducatie is het aangewezen de plaatsingsinstrumenten waar nodig verder uit te bouwen in het kader van de invoering van de modulaire opleidingen en geen specifieke instrumenten te ontwikkelen voor samenwerking met derden. Cobra: COmpetentie- en BeroepenRepertorium voor de Arbeidsmarkt. Elke beroepenfiche bevat een beschrijving, basisvereisten en specifieke competenties nodig voor het beroep, producten en werkdomeinen en info over de arbeidsomstandigheden.

9

25

Op het gebied van de screening van laaggeletterden bestaat er een verschil in visie tussen basiseducatie en VDAB Laaggeletterde werkzoekenden waarvoor de laaggeletterdheid volgens de VDAB consulent geen probleem vormt bij het vinden van de gewenste baan, worden niet doorverwezen naar basiseducatie. Daardoor, stelt basiseducatie vast, wordt vaak het laagste segment uit de doelgroep doorverwezen. Dit is een gemiste kans, want ook mensen die niet lang werkzoekend zijn en/of mensen die slechts beperkte tekorten hebben, kunnen baat hebben bij een opleiding basiseducatie. Basiseducatie vraagt dat ook deze doelgroepen doorverwezen worden. Uitgangspunt voor de VDAB is de detectie van laaggeletterdheid in functie van het voorkeurberoep. Bij VDAB vertrekt elk detectie van belemmeringen vanuit het voorkeurberoep van de werkzoekende. Met andere woorden enkel werkzoekenden wier geletterdheid een mogelijke belemmering vormt voor de tewerkstelling in het afgesproken voorkeurberoep worden doorverwezen voor screening naar de basiseducatie.

26

Bijlagen Bijlage 1

achtergrondinformatie over beschrijving laaggeletterden/laaggecijferden

Bijlage 2

knipperlichtenlijst voor laaggeletterdheid/laaggecijferdheid

Bijlage 3

trucs die laaggeletterden/laaggecijferden hanteren om hun probleem te verbergen

Bijlage 4

speuren naar cijfers en letters

Bijlage 5

mail voor doorverwijzing door de trajectbegeleider

Bijlage 6

geheugensteuntje

Bijlage 7

samenwerkingsakkoord VDAB-Centra voor Basiseducatie-VOCB

Bijlage 8

bronnen

27

Bijlage 1 Achtergrondinformatie over beschrijving laaggeletterden/laaggecijferden Wat verstaan we juist onder ‘laaggeletterd / laaggecijferd’? Deze alinea geeft de gangbare definities van deze term weer. We baseerden ons op verschillende bronnen voor deze beschrijving (Dossier laaggeletterdheid, Laaggeletterd in de lage landen, enz). Wil je meer achtergrondinformatie hierover, dan lees je best eens het ‘Dossier Laaggeletterdheid’ dat je als bijlage kan terugvinden. Geletterdheid wordt nog te veel geïnterpreteerd als het kunnen lezen en schrijven, als een technische vaardigheid die men al dan niet beheerst. Deze invulling doet tekort aan de vele facetten van geletterdheid en de complexiteit van het begrip. De analfabetismeproblematiek heeft alles te maken met de maatschappij waarin je leeft, en kan dus niet gezien worden als een objectief gegeven waarbij je de bevolking kunt indelen in alfabeten en analfabeten, daarom spreken we beter van functioneel analfabetisme. Dit wordt beschreven in de definitie van geletterdheid die door de UNESCO wordt gehanteerd: A person is literate when he had acquired the essential knowledge and skills which enable him to engage in all those activities in which literacy is required for effective functioning in his group and community and whose attainment in reading, writing and arithmetic make it possible for him to continue to use those skills towards his own and the community’s development. In recente OESO-publicaties10 wordt de volgende omschrijving gebruikt: Geletterdheid is de vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken om te functioneren in de maatschappij, om persoonlijke doelstellingen te bereiken en de persoonlijke kennis en kunde te ontwikkelen. Geletterdheid omvat een scala van bekwaamheden. In deze definitie wordt de term geletterdheid in zijn brede betekenis gezien. Geletterdheid moet gelezen worden in de betekenis van geletterdheid èn gecijferdheid en gerelateerd aan een brede invulling van ‘life skills’ met inbegrip van basisvaardigheden computergebruik en nieuwe vaardigheidsgebieden zoals het vermogen tot samenwerken en ‘problem-solving’. Deze OESO-definitie omschrijft geletterdheid als een brede waaier van informatieverwerkingsvaardigheden in relatie tot geschreven taal, waarop volwassenen een beroep kunnen doen om uiteenlopende taken te vervullen, op het werk, thuis, in het openbare leven. De ‘International Adult literacy survey’ (IALS) omschrijft in het strikte geletterdheiddomein drie gebieden, elk met een gemeenschappelijke set bekwaamheden die relevant zijn voor verschillende taken: o prozageletterdheid: de vereiste kennis en vaardigheden om informatie te begrijpen en te gebruiken uit teksten zoals redactionele artikels, nieuwsberichten, gedichten en fictie. o documentgeletterdheid: de vereiste kennis en vaardigheden om informatie te vinden en te gebruiken in diverse opmaken, zoals sollicitatiebrieven, bijsluiters, loonlijsten, transportschema’s, kaarten, tabellen en grafieken. o kwantitatieve geletterdheid: de vereiste kennis en vaardigheid om losse of opeenvolgende rekenkundige bewerkingen uit te voeren, met getallen vermeld op gedrukte materialen, zoals de prijs bepalen bij het boodschappen doen, een fooi berekenen, een bestelformulier invullen of de hoeveelheid interest bepalen op het leningsbedrag van een reclamebericht.

Band tussen laaggeletterdheid / laaggecijferdheid en werkloosheid In het ‘Strategisch Plan Geletterdheid’ van de Vlaamse Gemeenschap wordt de nauwe band tussen laaggeschooldheid en werkloosheid beschreven. Het IALS-onderzoek onderstreept dat taal-en rekenvaardigheden een 10

OECD (2000). Literacy in the information age: Final report of the international literacy survey. Paris, 2000

28

voorwaarde zijn voor culturele, sociale en politieke participatie. Een laag niveau van vaardigheden is sterk verbonden met de economische kansen voor het individu; in extreme vorm leidt het tot uitsluiting uit de arbeidsmarkt. Natuurlijk hebben veel laaggeletterde volwassenen ook een baan, maar toch enkele voorbeelden uit internationaal onderzoek: o vrouwen met een laag geletterdheidniveau hebben drie maal minder kans dan andere om tussen 23 en 33 jaar een fulltime baan te vinden o mannen met een laag geletterdheidniveau hebben vijf keer minder dan andere een fulltime baan tussen 23 en 33 jaar o op een leeftijd van 37 jaar is de kans op werkloosheid bij mannen met een laag niveau van taal en rekenvaardigheid zes keer zo hoog als bij anderen o laaggeletterde volwassenen met een betaalde baan hebben veel minder kans dan anderen op allerlei vormen van opleiding of training verbonden met de baan. Enkele getuigenissen van cursisten uit de Basiseducatie illustreren deze onderzoeksgegevens: Ik heb altijd gewerkt. Op een bepaald moment deed ik nachtwerk in een dancing en de baas vroeg of ik niet wou opdienen. Ik durfde niet zeggen dat ik niet kon schrijven. Ik heb dan echt de kaart helemaal van buiten geleerd om toch dat werk te kunnen doen. (cursiste lees en schrijfgroep NT1-niveau 3) Sollicitatieproeven eisen vaak te hoge kwalificaties. Ik ben al drie keer gebuisd voor een examen voor buschauffeur. Ik kan namelijk geen deftig opstel schrijven over een fictief thema. Nochtans deed ik mijn andere proeven goed en heb ik ervaring als vrachtwagenchauffeur. Ik heb dan mijn stoute schoenen aangetrokken ben gaan vragen waarom ik eigenlijk moest kunnen schrijven voor dit beroep. Antwoord: “voor als je ooit een accident zou hebben en een formulier moet invullen.” Maar dan zou ik toch gewoon hulp vragen. (cursist leesen schrijfgroep NT1-niveau 3). Ik zoek geen vacatures op internet of de WIS-computer. Ik laat ze door mijn man zoeken in de krant. Natuurlijk beperk je zo de keuze. (cursiste lees en schrijfgroep NT1-niveau 3) Het is moeilijk om oorzakelijke relaties tussen laaggeletterdheid en werkloosheid te detecteren, maar men kan uit de IALS-gegevens en getuigenissen van cursisten toch besluiten dat lage lees-, schrijf- en rekenvaardigheden een min of meer duurzame tewerkstelling in de weg staan. Maar ook het omgekeerde verdient aandacht: het niet hebben van werk heeft een negatieve invloed op geletterdheid. Wie geen werk heeft loopt een groter risico zijn lees- en schrijfvaardigheid niet te kunnen onderhouden of verder te ontwikkelen.

29

Bijlage 2 Instrument voor het screenen van werkzoekenden Knipperlichten voor laaggeletterdheid/laaggecijferdheid Deze knipperlichtenlijst, is een bundeling van informatie verkregen uit literatuurstudie, observatie van twee leesen schrijfgroepen en ervaringen opgedaan bij vorige onderzoeken (o.a. het EQUAL-project “Adventure@Work”). De zo verzamelde informatie over laaggeletterdheid/laaggecijferdheid werd getoetst door een klankbordgroep, samengesteld met trajectbegeleiders en een ervaringsdeskundige van de VDAB en praktijkwerkers uit diverse Centra voor Basiseducatie en VZW Recht-op. Deze gegevens werden verwerkt tot een hanteerbare en gestructureerde knipperlichtenlijst. De knipperlichtenlijst is geen ‘ondervragingsinstrument’ maar een hulpmiddel ‘in het achterhoofd’ om tijdens intakes – zowel in de Werkwinkel als in het Centrum voor Basiseducatie – de aandacht te richten op mogelijke indicaties van lage geletterdheid of gecijferdheid. Deze lijst wordt ingepast in bestaande instrumenten zoals de intakeleidraad van VDAB en screeningsinstrumenten in de Centra voor Basiseducatie. Richtpunten en knipperlichten Het beeld dat we hebben van een persoon wordt bepaald door verschillende richtpunten. Deze richten onze aandacht op bepaalde kenmerken van een persoon. Om een laaggeletterd of laaggecijferd persoon te herkennen moeten we een aantal richtpunten combineren: • School- en leerverleden • Socio-economische situatie • Persoonskenmerken • Sociale contacten • Kenmerken van het lezen/schrijven bij laaggeletterden • Kenmerken van het cijferen bij laaggecijferden Verder kunnen volgende categorieën ook nuttige informatie opleveren over het niveau van iemands geletterdheid/gecijferdheid: • sterktes van laaggeletterden en laaggecijferden • problemen in het dagelijkse leven • gevolgen van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid Op elk van deze richtpunten kunnen knipperlichten aanflitsen. In dat geval is de kans groter dat iemand laaggecijferd of laaggeletterd is. Mogelijke knipperlichten worden in onderstaande lijst (zie volgende paragrafen) opgesomd. Dit is geen checklist die puntsgewijze moet worden overlopen of afgetoetst, maar een verzameling van mogelijke indicaties voor laaggeletterdheid of laaggecijferdheid. Het is dus wel een hulpmiddel om bewuster te kijken, om attenter te zijn voor mogelijke knelpunten die samengaan met laaggeletterdheid of laaggecijferdheid. De richtpunten werden in onderstaande tekst telkens onderverdeeld in drie alinea’s met knipperlichten. Welke knipperlichten aanflitsen hangt af van de setting waarin de werkzoekende wordt gescreend. Bij een uitgebreide screening in een Centrum voor Basiseducatie zullen andere kenmerken zichtbaar worden dan bij een eerste contact in de Werkwinkel. De knipperlichten die belangrijk zijn voor screening van laaggeletterdheid/laaggecijferdheid in de Werkwinkel zijn grijs gearceerd. a. knipperlichten bij dossiergegevens Bij de intake in de Werkwinkel door de trajectbegeleider worden een aantal gegevens in het dossier van de werkzoekende opgenomen. Sommige gegevens kunnen al suggereren dat iemand mogelijk laaggeletterd of laaggecijferd is. B.v. enkel een getuigschrift van lager onderwijs behaald hebben.

30

Ook een aantal objectief vast te stellen gedragingen tijdens de intake kunnen wijzen op een probleem met lezen, schrijven of rekenen. Iemand die b.v. heel angstig is, probeert misschien zijn leesprobleem te verbergen. Deze knipperlichten worden eerst weergegeven in de opsomming per richtpunt. b. aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie Als er knipperlichten oplichten in de eerste fase, het verzamelen van de dossiergegevens, zullen aanvullende vragen gesteld worden en kan de trajectbegeleider gedrag uitlokken dat mogelijk wijst op laaggeletterdheid of laaggecijferdheid. Knipperlichten die in deze tweede fase kunnen oplichten, worden als tweede punt weergegeven in de opsomming per kijkpunt. c. uitgebreide intake Na een eerste screening in de Werkwinkel, wordt de laaggeletterde/laaggecijferde werkzoekende idealiter doorverwezen naar een Centrum voor Basiseducatie. Aan de hand van een intake van ongeveer anderhalf uur – te spreiden over verschillende momenten – probeert de intaker zich een correct beeld te vormen van het niveau van geletterdheid van de persoon die zich wil inschrijven. Hierbij zijn enkele knipperlichten belangrijk. Ze worden als laatste punt weergegeven in de opsomming per kijkpunt.

31

Knipperlichtenlijst 1.

School-/leerverleden

1.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • een lage opleiding: o op jonge leeftijd het onderwijs beëindigd o overgestapt naar het deeltijds onderwijs o ongekwalificeerde uitstroom uit het onderwijs o leerling uit het buitengewoon onderwijs • gebroken schoolloopbaan o beroepsonderwijs niet afgewerkt

1.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • aversie tegen school en opleidingen • volgen weinig onderwijs in de volwasseneneducatie • krijgen op het werk nauwelijks scholing • liegen over diploma (of zeggen “ik vind dat niet meer”)

1.3.

uitgebreide intake • regelmatig afwezig geweest op school ⇐ b.v. ziekte, thuis inspringen, … • ouders hadden negatieve houding tegenover school: ze vonden een praktisch beroep belangrijker dan studeren • algemene leerproblemen • dyslexie (vooral bij oudere laaggeletterden is dyslexie vaak niet onderkend) • thuis werd geen waarde gehecht aan leren/studeren • thuis werd weinig belang gehecht aan huiswerk • vaak jong begonnen met werken en velen zijn ‘iets met hun handen’ gaan doen. Nu zijn ze ingehaald door de ontwikkelingen • voortijdig van school gehaald om te helpen in het bedrijf • liever geld verdienen dan naar school gaan • taal op school versus taal die thuis gebruikt werd: beperktere woordenschat, eenvoudige zinnen, dialect • leerden weinig tijdens schoolloopbaan • kregen geen aandacht tijdens schoolloopbaan • moesten allerlei taken uitvoeren op school die niets met lezen en schrijven te maken hadden • vaak gepest • lastig in de klas (vinden ze van zichzelf) • veel spijbelen (vinden ze van zichzelf) • te speels (vinden ze van zichzelf) • waren liever op straat dan op school • sterk verband tussen gevolgde onderwijs en gecijferdheid, maar wordt sterk bijgeschaafd na schoolverlaten door ervaring • pas leren als het onontkoombaar geworden is. Dit hangt vaak samen met (grote) veranderingen in het leven • vroeger bestond er geen PMS, CLB, bijlessen, oudercontact, … dus weinig opvolging van de vorderingen, vaak verkeerde diagnoses bij leerproblemen, onzorgvuldige doorverwijzing naar BLO

32

2.

Socio-economische situatie

2.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens11 • hebben vaker dan gemiddeld ongeschoold of slecht betaald werk: poets- en onderhoudswerk, handenarbeid, textielarbeid, keukenhulp, bandwerk, groenten- en fruitpluk, landbouwsector, groenzorg, … • zijn meer werkloos dan anderen • voornamelijk uit de arbeidersklasse (zeker bij laaggecijferdheid) • dialectsprekend • inactieven (gepensioneerden en huismannen/-vrouwen): worden niet gedwongen om te lezen en schrijven versus mensen die werken moeten vaker lezen en schrijven • vaker mensen met laag inkomen

2.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • minder mobiel (geen rijbewijs, kunnen treintabellen of bustabellen niet lezen) • na collectief ontslag (meestal 50+) hebben mensen plots wel lezen/schrijven/rekenen nodig • ex-werknemers van traditionele bedrijven (laaggeschoolde arbeid) • doet heel veel interim jobs, maar zet geen stappen naar opleidingen (nochtans zijn er heel veel praktijkgerichte opleidingen waarbij quasi niet moet gelezen of geschreven worden)

2.3.

uitgebreide intake • vaker mensen die de middelste of jongste waren in een groot gezin • leerlingen waar thuis niet gelezen werd • de ouders kunnen zelf niet lezen en schrijven • verschillende startkansen in basisonderwijs door: o financiële drempels (vervoer, schooluitstappen, niet-duurzame schoolartikelen, schoolfeest, kopies, boeken, boekentas, rekenmachine, praktijkles, …) o drempels die toegeschreven worden aan verschillende culturen (dialect of anderstalig zijn, cultureel kapitaal, geen kleuteronderwijs, …) o drempels die samenhangen met de (formele) organisatie van een school (schoolreglementen, nota’s, afkortingen, inschrijvingsformulieren, …)

3.

Persoonskenmerken

3.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • hebben minder perspectieven

3.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • weinig sociale vaardigheden • onzeker • of (gespeeld) agressief • angstig • zenuwachtig (o.a. door de angst om door de mand te vallen) • laaggeletterdheid is een geheim dus heel teruggetrokken, stil en verlegen • minderwaardigheidscomplex: o zeer negatief beeld van de eigen (reken)vaardigheden o voelen zichzelf dom o gevoel van onvermogen o schaamte

Uit allerlei onderzoeken blijkt dat laaggeletterdheid/laaggecijferdheid vaker voorkomt bij mensen met volgende socio-economische kenmerken: ouderen, mensen die een reizend bestaan leiden (zigeuners, woonwagenbewoners, schippers, foorkramers, internationale chauffeurs, vrouwen, alleenstaanden. 11

33

o hebben moeite om het probleem zomaar toe te geven • frustraties: “ik heb zoveel kansen gemist”, “ik had liever een andere job kunnen doen”, “mijn leven zou er totaal anders uitgezien hebben, mocht ik kunnen lezen en schrijven” • lichamelijke handicaps / mentale handicaps • komt niet alleen naar de intake (maar brengt b.v. echtgenoot mee) • weinig inzicht in de structuur van de Werkwinkel, VDAB, … • heel veel weerstand tijdens het gesprek • zichzelf overschatten, onrealistische verwachtingen die ze niet kunnen waarmaken 3.3.

uitgebreide intake • angstig o angst om fouten te maken = belemmering om lees-/schrijfvaardigheden toe te passen in dagelijks leven. o Angst dat de laaggeletterdheid/-cijferdheid op een gegeven moment zal ontdekt worden (door de familie, vrienden of door buitenstaanders) o angst bij allochtone vrouwen: als cursus start ⇒ vrees opgeroepen te worden en moeten gaan werken MAAR willen huisvrouw blijven o Angstig want ze kunnen op blunders betrapt worden (b.v. ziekenbond niet betaald hebben) • worden beschouwd als dom, achterlijk, en dus een beetje zielig of juist heel brutaal omdat het niet zou ontdekt worden • agressief • zijn wantrouwig, achterdochtig want hun trucs werken niet in onverwachte situaties. Ze moeten dus voortdurend op hun hoede zijn. • vallen uit de boot • hebben minder perspectieven • afhankelijkheidsgevoel (reëel en geveinsd) • vonden leren niet belangrijk • eigenlijk bril nodig gehad als kind, maar niemand merkte dit en de persoon kon het bord niet lezen • groot gezin ⇒ minder individuele aandacht gekregen, negatief zelfbeeld, weinig tijd door teveel gezinstaken.

4.

Sociale contacten

4.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • geen sociale ervaringen of competenties vernoemen of op het CV opnemen • weinig uitdrukkingsvermogen • of iemand in een dorp of in een stad woont, bepaalt de sociale contacten

4.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • afhankelijkheid • bij elke beslissing afhankelijk van de mening van anderen • leven in een soort isolement

4.3.

uitgebreide intake • leven in een soort isolement: o contacten met buren, familieleden, vrienden en kennissen worden vaak (bewust) beperkt gehouden o durven geen lid te worden van een vereniging o niet meer participeren in verbanden buiten de eigen kleine kring o omzeilen van bepaalde maatschappelijke situaties b.v. geen koffie gaan drinken doordat je dan moet betalen • afhankelijkheid

34

bij elke beslissing afhankelijk van de mening van anderen, soms misbruik van vertrouwen, er kan veel gebeuren buiten je weten om o afhankelijkheid van partners, familieleden, vrienden in onze maatschappij verwacht men dat je zelf verantwoordelijkheid opneemt en kan je steeds minder rekenen op solidariteit. gaan zelden of nooit naar ouderavonden gaan zelden of nooit op reis veel slikken, uit angst om hun baan te verliezen geconfronteerd worden met lastige, bedreigende vragen uitgelachen worden (b.v. door de vriendenkring van de partner) de oorzaak is vaak niet duidelijk voor de persoon zelf: “er is iets mis met mij”, frustraties, schaamte o

• • • • • • •

5.

Kenmerken van lezen/schrijven bij laaggeletterden

5.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • mondeling taalgebruik (dialect) • zelf woorden maken • hebben vragen bij hun uitnodiging die opgelost kunnen worden met de informatie die in de brief zelf staat (b.v. niet weten bij wie men in de Werkwinkel moet zijn hoewel dit in de brief staat, herkennen een organisatie louter aan het logo) aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • lezen op herkenning (aan de hand van de woorden die men wel kan lezen) • lezen op basis van gokken en gissen wat er staat • schrijven met “hanenpoten” • lees- en schrijfsituaties zoveel mogelijk vermijden • heeft GSM maar kan niet SMS’en • maakt geen gebruik van de zelfbedienings-PC • kan geen vacatures opzoeken op de WIS-computer of de VDAB-website of andere websites uitgebreide intake • niet flexibel en kritisch informatie kunnen verwerken • sterk afhankelijk van anderen bij lezen en schrijven • lezen op herkenning (aan de hand van de woorden die men wel kan lezen) • lezen op basis van gokken en gissen wat er staat • moeite met het vinden van woorden (veel “euhm” zeggen) • woorden of teksten kunnen lezen maar niet begrijpen wat ermee bedoeld wordt • mondeling taalgebruik (dialect) ⇒ schrijfproblemen (bv. eind/tussenletters) • moeite met lezen van straatnamen en plattegronden • moeite met lezen van menukaarten • schrijven met “hanenpoten” • overschrijven (b.v. belastingsbrief van vorig jaar overschrijven, kinderen schrijven zelf briefjes voor school en ouder schrijft het over) • na de (lagere) schoolperiode nooit meer iets gelezen of geschreven waardoor de kennis is weggezakt • rechts moeten schrijven, terwijl de persoon linkshandig is

5.2.

5.3.

Kenmerken van dyslexie (bij veel laaggeletterden werd dyslexie niet gedetecteerd tijdens de schoolcarrière): • problemen met de plaats van klanken in woorden • spelfouten • traag schrijven • slechte motoriek • slordig handschrift • beperkte, vluchtige concentratie • veel tijd nodig om iets te onthouden • moeite met onthouden van namen/woorden/kinderversjes 35

• moeite met het onderscheid links/rechts ⇒ truckjes. WEL goed ruimtelijk inzicht (kaartlezen, pijlen) • ontbreken van tijdgevoel, moeilijk klok lezen

6.

Kenmerken van cijferen bij laaggecijferden 12

6.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • telkens van uur of zelfs dag vergissen op de afspraken

6.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • (het is afhankelijk van de job of dit knipperlichten zijn, en of ze als een tekort moeten aanzien worden) • niet goed kunnen tellen • kan niet goed zeggen hoeveel laatste loon of werkloosheidsuitkering bedroeg • niet met symbolen kunnen werken (formules) • moeite met tabellen en grafieken • moeite met klok lezen • moeite met (snel) gepast betalen • maakt geen (gepast) gebruik van hulpmiddelen zoals rekenmachine • geen zelfvertrouwen bij hoofdrekenen en schattend rekenen • telefoonnummer onthouden i.p.v. noteren • eigen leeftijd niet kennen

6.3.

uitgebreide intake • niet goed kunnen tellen • rekenen staat voor zwakke rekenaars gelijk aan reproduceren (feiten geven en regeltjes gebruiken) • zich niet laten lijden door gezond verstand om rekenproblemen aan te pakken • niet met symbolen kunnen werken (formules) • weten niet waarom ze bepaalde bewerking doen. • ze kennen de trucs maar niet de elementaire basisinzichten en –vaardigheden • optellen van gelijke getallen i.p.v. vermenigvuldigen • moeite met procenten, breuken, kommagetallen • moeite met tabellen en grafieken • moeite met klok lezen • moeite met (snel) gepast betalen • altijd met “groot geld” betalen b.v. een briefje van €50 • rekensituaties vermijden • zwakke rekenaars gaan rekenwerk uit de weg in het dagelijkse leven hoewel dit oefensituaties zijn • velen overschatten hun eigen niveau van kunnen • voor heel eenvoudige sommen papier gebruiken • tijdens een opleiding tot bouwvakker de meetapparatuur zelden correct gebruiken • als zelfstandige een nettoprijs zonder BTW niet kunnen berekenen • geen berekeningen kunnen uitvoeren voor eenvoudige klusjes • wat anderen uit het hoofd weten, moeten zwakke rekenaars steeds weer opnieuw uitrekenen. Ze hebben geen hulpmiddelen beschikbaar of geen werkwijzen geleerd. • geven geen (persoonlijke) betekenis aan getallen en bewerkingen (b.v. niet maken van volgende bedenking “Wat stel je je voor bij 1 miljard? Wereldbevolking is ongeveer 5 miljard”) • interne en externe structuur van getallen niet zien en daar geen gebruik van maken (neem 750: je ziet 700.50, 3x250, 10x75) • beschikt niet over modellen ter ondersteuning van het rekenen (b.v. hoeveel is ¾? Bedenk een taart om dit op te lossen) • maakt geen (gepast) gebruik van hulpmiddelen zoals rekenmachine

Deze knipperlichten zullen vooral bij de start van een opleiding of bij een diepgaande intake in het Centrum voor Basiseducatie belangrijk zijn. In de Werkwinkel context is het moeilijker om rond cijferen gegevens en aanwijzingen te verzamelen.

12

36

• geen zelfvertrouwen bij hoofdrekenen en schattend rekenen • geen gebruik maken van de kennis die in de samenleving aanwezig is, men kent de weg niet om die kennis te vinden (b.v. niet kunnen antwoorden op: “Hoe beheers je energiekosten in een gezin?”) • telkens van uur vergissen op de afspraken • telefoonnummer onthouden i.p.v. noteren • van veel gebruikte producten geen idee hebben van de grootteorde van de prijs (geen inzicht in geldbedragen) • kunnen niet gevarieerd tellen met eenheden, vijftallen, tientallen • tellen moeilijk tot 100/1000 en kunnen de getallen niet lezen/schrijven • niet kunnen tellen van 1 t.e.m. 10, ook niet achteruit kunnen tellen • twee getallen kunnen ze enkel vergelijken als ze 1 voor 1 tellen • niet vergelijken van aantallen en conclusies aan verbinden (b.v. 5 mensen, 6 taartjes= 5+1) • getallen groter dan 10 draait men om (b.v. 25=52) • getallen niet kunnen splitsen • even/on-even zegt hen niets • rekenproblemen worden door de omgeving sterk gerelativeerd • laaggecijferdheid valt minder goed op dan laaggeletterdheid

7.

Sterktes

7.1.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • inventief om schrijven te vermijden/beperken • ijzersterk (visueel) geheugen met snelle herkenningspunten • codes b.v. streepjes-puntjes-tekeningen gebruiken • hebben veel praktisch inzicht

7.2.

uitgebreide intake • hebben aandacht voor de huisstijl/vormgeving (van producten) b.v kleur, grootte, stijl (is voor hen belangrijker dan wat erop geschreven staat) • goede acteurs: via trucs slagen ze erin hun ware aard te verbergen • hebben vertrouwelingen die hen helpen met lezen en schrijven • uit geluid kunnen ze goed informatie distilleren • zijn sociaal (b.v. zich uit de situatie kunnen redden, makkelijk aan mensen dingen vragen, …) • oplossingen bedenken om het lage niveau van geletterdheid te proberen compenseren: o nummers van menu uit het hoofd leren o hulp vragen o op het gemak herlezen als alleen bent o vragen of telefonisch kan inschrijven/formulier invullen o informatie selecteren: dit lees ik want lijkt belangrijk o sociale en mondelinge taalvaardigheden uitbouwen o kennis en gedrag aanpassen o creativiteit o relativeringsvermogen o goed geheugen o nieuwsgierigheid o humor o lef o motivatie o ondernemingslust o zelfvertrouwen o sommigen kunnen wel met geld overweg doordat ze geleerd hebben door ervaring en dat niet zien als rekenen.

37

8.

Gevolgen

8.1.

Knipperlichten bij dossiergegevens • niet in orde met allerlei administratieve kwesties b.v. het ziekenfonds, huurcontract, verzekeringen, belastingsaangifte, deurwaarders, …

8.2.

aanvullende infoverzameling en gedragsobservatie • uitkeringen missen

8.3.

uitgebreide intake • schulden • inschrijvingen missen • tariefverhogingen oplopen • eenzaamheid • blijven thuis • belastingen niet (correct) invullen/betalen • afbetalingen niet opvolgen waardoor nog grotere schulden • medicatie verkeerd gebruiken • abortus (door voorbehoedsmiddelen niet juist te gebruiken)

9.

Problemen in het dagelijkse leven • problemen met deelname aan gemeenschapsleven: o kennismaken met nieuwe mensen is moeilijk o TV programma niet kunnen opzoeken (start-/einduur) o (moeilijke woorden in) het nieuws niet begrijpen o ondertitels niet kunnen lezen o geen punten kunnen tellen bij spelletjes o moeite hebben bij de verkiezingen (stembrief niet begrijpen, namen niet herkennen, folders niet begrijpen, …) o moeilijk opzoeken in het telefoonboek o brochures niet kunnen lezen o wedstrijdformulieren niet kunnen invullen o lage algemene ontwikkeling doordat ze niet kunnen lezen (b.v. geen krant dus weten niets over verkiezingen, aardrijkskunde, …) o afhankelijk zijn van al dan niet goede bedoelingen van anderen (b.v. verkiezingen, betalen) o niet over politiek kunnen meepraten o moeite hebben met reclameposters in winkels o problemen hebben om iets doen dat je niet gewoon bent o kunnen het nieuws niet volgen o buiten nauwelijks buiten hun leefwereld • moeite met het omgaan met het geldstelsel (o.a. bij het winkelen) o waarde van munten en biljetten en relatie ertussen niet kennen o bepaald bedrag niet op verschillende manieren kunnen samenstellen o wisselgeld niet kunnen controleren o niet zelfstandig boodschappen kunnen doen o nooit zelf geld uit de automaat halen o solden niet kunnen berekenen o prijzen niet kunnen vergelijken o reclame folders niet kunnen uitspitten o geen cheque kunnen schrijven o problemen hebben met het doen van een overschrijving 38

problemen hebben met verrichtingen uitvoeren aan een automaat (tijdsdruk want piept als je te lang twijfelt) niet kunnen omgaan met tijdssituaties o tijdseenheden verkeerd inschatten o vage begrippen: vroeg-laat, gister-vandaag-morgen-overmorgen, vorige week-volgende week, over een week-week geleden o moeite met het maken van tijdsafspraken o moeite met het gebruik van een agenda o kunnen niet analoog & digitaal kloklezen o geen tijden/data benoemen en opschrijven o eigen leeftijd niet kennen problemen om te reizen o leren autorijden gaat moeilijk o welke bus? Welk perron? o moeite met het vinden van de weg of om een andere weg nemen o niet weten hoe een lijnkaart, rail pass, … werkt o moeite met het berekenen van het verbruik van de auto o een plan op schaal niet kunnen gebruiken o stratenplan niet kunnen lezen o moeite met lezen van straatnamen hulp moeten inroepen van anderen o bij het berekenen van hoeveelheden o bij het verwerken van post o bij een overlijden, echtscheiding waardoor nood aan schrijven/lezen/rekenen groter werd o zelden zelf iets doen (familie, ook kinderen, doen veel voor hen) problemen met formulieren o moeite met invullen van formulieren o kunnen kinderen niet gaan inschrijven op school o moeite met aanvraag en opvolging van werkloosheidsuitkering o moeite met aanvraag van de kinderbijslag o moeite met aanvraag van een schoolbeurs o (ziekenfonds, schoolrapporten, …) problematisch omgaan met verhoudingsbegrippen: o meer/minder, licht/zwaar, lengte/breedte, hoogte/lengte, voor/achter, kg/gram, m/cm, minimum/maximum o huishouden (o.a. problemen bij recepten, problemen bij herberekenen van maten in de grootkeuken) problemen met tewerkstelling: o problemen bij examens voor buschauffeur, postbode, toelatingsproeven voor een beroepsopleiding … o problemen bij het volgen van een technische opleiding of horecaopleiding o kunnen niet zelf ander werk zoeken/vinden (geen sollicitatiebrief schrijven, vacatures lezen) o niet aan een diploma geraken problemen bij het opvoeden van kinderen: o kunnen geen boek voorlezen aan hun kinderen o “mijn kinderen ontgroeien me” o moeite met het helpen van de kinderen met huiswerk schrijfproblemen o kunnen niet mailen o problemen om bij te leren o veel problemen met d & t o problemen met het schrijven van brieven cijferproblemen o moeite om betekenis te geven aan getallen o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

39

kunnen eigen oplossingsstrategieën niet kritisch bekijken, stappen niet over op een snellere, handigere of eenvoudigere manier van oplossen o maken geen gepast gebruik van hulpmiddelen zoals een zakrekenmachine o problemen bij het schatten en beheersen van de energiekosten van het gezin o automatiseren niet: uit het hoofd weten en niet iedere keer opnieuw uitrekenen (b.v. 3x7 niet oplossen als de som van 7+7+7 maar direct) o niet soepel omgaan met rekenkennis en –vaardigheden. Verschillende manieren gebruiken (wat ze wel doen: trucjes, regeltjes vaak opdiepen zonder veel inzicht) o uitkomsten niet kunnen schatten zodat er controle is over de juistheid van het resultaat van berekeningen met een rekenmachine. • moeite met gebruik van medicijnen (begrijpen bijsluiters niet) • moeite met toepassing van (huishoudelijke) apparatuur (kunnen gebruiksaanwijzing niet lezen) o

40

Bijlage 3 Trucs De persoon in kwestie past bij herhaling de hier opgesomde trucs of excuses toe, of bedient zich bij elke schrijfof leestaak van een andere uitvlucht: • bril vergeten • hand in verband • plotselinge duizelingen veinzen om niet te moeten schrijven • wil (eenvoudige) formulieren thuis op het gemak invullen • geen tijd hebben om formulieren in te vullen • als iemand een briefje geeft: “dat bekijk ik straks wel” • altijd uitleg vragen over (dezelfde) formulieren • overstap naar een meer-eisende baan of functie weigeren • weigert bestuursfunctie van een vereniging (nadien zelfs soms afhaken) • in te vullen papieren (zogezegd) verliezen • laat de kinderen bijna altijd de boodschappen doen • TV als belangrijkste/enige informatiebron. Dit in combinatie met het ontbreken van tijdschriften, kranten, boeken in huis • vragen naar mondelinge hulp/uitleg (b.v. bij i.p.v. de WIS-computers te gebruiken) • steeds bedacht op een confrontatie met lezen en schrijven • “doen alsof” ze de krant aandachtig lezen • veinzen dat ze dat boek heb ik al gelezen en het een slecht boek vonden • zelf naam niet schrijven met als reden: “jij hebt een mooier geschrift dus schrijf mijn naam maar op dat kaartje” • spiekbriefjes om over te schrijven • codes als streepjes-puntjes-tekeningen gebruiken • briefjes met tekeningetjes op zak houden voor taken die je vaak moet doen • stoer of onverschillig doen: o “je weet toch niet wat je mist” (vergelijken met iemand die blind geboren wordt versus iemand die heeft kunnen zien maar blind geworden is) o weglopen (soms met als reden: “stomme formulieren vul ik niet in”) o bluffen o agressief doen • telefoonnummers uit het hoofd leren • alles met de telefoon regelen • “kunt u me niet vertellen welke jobs er zijn” (niet zelf lezen op WIS of uithangborden) • “oei ik had er niet op gelet” antwoorden als een instructie blijkbaar niet gelezen werd • doen alsof ze een bordje grondig lezen • doen alsof ze iets in hun notitieboekje of agenda schrijven • alles wat vreemd is vermijden • kloklezen moeilijk dus zijn ze altijd veel te vroeg of te laat op afspraken • als je vraagt hoe laat het is, uurwerk tonen i.p.v. zelf te zeggen • geen stylo in handtas stoppen, da’s dan een excuus “ik kan niet schrijven want heb geen stylo mee” • “ik schrijf net zo onleesbaar als een dokter, vul jij het maar in” • dyslexie voorwenden om laaggeletterdheid te verbergen • niet goed Nederlands spreken wordt als excuus gebruikt, terwijl de persoon zijn moedertaal ook niet kan lezen/schrijven • briefjes overschrijven en dan zelf handtekenen • identiteitskaart altijd willen geven als ze iets moeten invullen zodat de ‘werker’ het zelf kan invullen • van een ouderpaar ontbreekt er altijd 1 op de ouderavonden

41

• • • • •

ik ben ernaartoe geweest, maar ze hadden al iemand (als moest gaan solliciteren) door verpleegster menulijstje laten invullen portemonnee geven als er betaald moet worden en niet zelf betalen “Ik ben nooit goed geweest in hoofdrekenen”, als excuus om niet te moeten hoofdrekenen verstrooidheid als uitvlucht gebruiken om niet te hoeven rekenen

42

Bijlage 4 Speuren naar cijfers & letters Voor je begint “Speuren naar cijfers & letters” is ontwikkeld om te gebruiken in informele situaties. Je hoeft geen geletterdheidspecialist te zijn om dit screeningsinstrument te gebruiken. Maar vooraleer je begint te screenen moet je enkele dingen doen: • Neem al het materiaal van dit screeningsinstrument grondig door. Het mag niet meer dan 10 minuten vragen om in te vullen en na te kijken. De vragenlijst kan gebruikt worden als onderdeel van een one-to-one gesprek. • Denk na hoe en wanneer je de toetsing zal introduceren in het intake-gesprek. Mensen zullen meer positief reageren als de situatie als volgt is: o niet-bedreigend o privé en vertrouwelijk o ontspannen o bemoedigend, motiverend o eerst is er gesproken met elkaar, pas dan komt dit instrument op tafel.

Hoe “Speuren naar cijfers & letters” gebruiken? 1.

Wees er zeker van dat je minstens 10 minuten ongestoord kan zitten om de vragenlijst samen met de klant in gespreksvorm in te vullen. 2. Verduidelijk de reden voor het afnemen van deze toets. Deze toets heeft de bedoeling mensen te vinden die nood hebben aan extra hulp, training of een doorverwijzing voor een uitgebreidere toetsing rond laaggeletterdheid. 3. De volgende omschrijving kan gebruikt worden om de vragenlijst voor te stellen: 4. “Ik zal je enkele vragen stellen over allerlei vaardigheden zodat we kunnen vinden welke mogelijkheden best passen voor jou. Neem gerust je tijd. Ik kan elke vraag herhalen als je ze nog eens wil horen.” 5. Leg uit dat je eerst de vragenlijst volledig zal overlopen en dat je geen bijkomende uitleg zal geven terwijl je de vragen stelt, maar op het einde zal je samen met de klant de resultaten bespreken. 6. Lees elke vraag luidop voor samen met de antwoordmogelijkheden en vraag de klant om één van de mogelijkheden te kiezen. Als de klant problemen heeft om een keuze te maken, kan je de vraag herhalen, maar verander de vraagstelling NIET. 7. Omcirkel het antwoord dat de klant gekozen heeft. 8. Becommentarieer de antwoorden niet en geef geen indicatie of een antwoord ‘correct’ is of niet. Als de klant een vraag moeilijk vindt, kan het handig zijn om een uitdrukking als de volgende te gebruiken: 9. “Dankjewel, laat ons naar de volgende vraag gaan.” 10. Het invullen van de vragenlijst zal ongeveer vijf minuten vragen.

Hoe “Speuren naar cijfers & letters” scoren? 1. 2. 3.

Nadat je de vragenlijst volledig afgenomen hebt, kruis je in de rechterkolom de vakjes aan als het omcirkelde antwoord cursief en vet gedrukt staat. Tel het aantal kruisjes en noteer het totaal in de resultaat-vakjes op het eerste blad van de toets. De klant moet doorverwezen worden naar een Centrum voor Basiseducatie als hij/zij meer dan 7 scoort.

43

Speuren naar cijfers & letters: vragenlijst Naam:

..................................................................................................................................................................

Datum:

......................................

Resultaat (aantal kruisjes)

indien meer dan 7 ⇒ doorverwijzing naar het Centrum voor Basiseducatie. Elke dag

Elke week

Soms

quotering Nooit

2. Hoe vaak lees je tijdschriften (boeks- Elke dag kes/blaadjes)? Hoe vaak?

Elke week

Soms

Nooit

3. Helpt een vriend/familielid je met het Altijd lezen van kranten of tijdschriften?

Soms

Nooit

4. Heb je moeite om te begrijpen wat je Altijd moet invullen in formulieren?

Meestal

Soms

5. Helpt een vriend/familielid je bij het Altijd lezen van officiële brieven, mededelingen (b.v. van de VDAB, school van je kind, ziekenhuis, belastingen, …)

Soms

6. Lees je voor je plezier?

Elke week

1. Lees je een krant? Hoe vaak?

Elke dag

7. Helpt een vriend/familielid je met het Altijd lezen van instructies en gebruiksaanwijzingen (b.v. op medicijnen, recepten, huishoudelijke toestellen, …)?

Nooit

Soms

Soms

8. Denk je een betere job te vinden als je Ja hulp zou hebben om te lezen en te schrijven?

Nooit

Nooit Nooit

Neen

9. Helpt een vriend/familielid je om formu- Altijd lieren in te vullen?

Soms

Nooit

10. Helpt een vriend/familielid je om brie- Altijd ven te schrijven (b.v. briefje voor school, sollicitatiebrief, brief naar de elektriciteitsmaatschappij, …)

Soms

Nooit

11. Als je brieven schrijft of formulieren Altijd

Soms

Nooit

44

invult, maak je je dan zorgen over je handschrift en spelling? 12. Schrijf je brieven, kaartjes, iets anders?

Nooit

Eén keer Maandeper jaar lijks

Wekelijks

13. Als je je loon of je uitkering uitre- Uit het hoofd? kent/controleert, hoe doe je dit dan? Je gebruikt pen en papier of een rekenmachine? Je vraagt het aan een vriend/familielid? Je doet dit niet? 14. Als je een kasticket thuis controleert, Uit het hoofd? hoe doe je dit dan? Je gebruikt pen en papier of een rekenmachine? Je vraagt het aan een vriend/familielid? Je doet dit niet? 15. Als je uitzoekt hoelang het zou duren Je zoekt het op in een tijdstabel? om op een afspraak te geraken met de Je belt naar het station of de Lijn? trein of de bus, hoe doe je dit dan? Je vraagt het aan een vriend of familielid? Je raadt het? 16. Je wil iets kopen dat € 37 kostte maar nu in solden is voor de helft van de prijs. Hoe weet je dan hoeveel deze soldenprijs bedraagt?

Je raadt? Je vraagt het aan een vriend of familielid? Je rekent het uit het hoofd uit? Je rekent het uit met een rekenmachine?

17. Hoe sterk vertrouw je erop dat je goed Je vertrouwt het sterk. genoeg kan rekenen voor een job die je Je vertrouwt het redelijk. graag zou doen? Je bent er niet zo gerust in. Je vertrouwt er absoluut niet op. 18. Denk je dat je een betere job zou vin- Ja den/hebben als je wat hulp kreeg met rekenen?

Neen

19. Gebruik je wel eens een computer?

Nooit

Soms

Regelmatig

20. Lees je zelf gebruiksaanwijzingen van Nooit nieuwe toestellen?

Soms

Regelmatig

45

Bijlage 5 Mail voor doorverwijzing door de trajectbegeleider

46

Bijlage 6 Geheugensteuntje voor de klant

FOTO

Contactpersoon Centrum voor Basiseducatie:

intakeverantwoordelijke van het Centrum voor Basiseducatie

FOTO Voorgevel/ingang van het Centrum voor Basiseducatie

Adres Centrum voor Basiseducatie: Straat Nr. Postcode Gemeente AFSPRAAK Dag Uur

PLANNETJE met de ligging van het Centrum voor Basiseducatie

47

Bijlage 7 Samenwerkingsakkoord VDAB- Centra voor Basiseducatie-VOCB

Samenwerkingsovereenkomst tussen de VDAB, VOCB en Centra voor Basiseducatie (CBE)

Tussen de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB), vertegenwoordigd door de heer Eddy Verschueren, Keizerslaan 11 te 1000 Brussel, enerzijds en de Federatie van Centra voor Basiseducatie, vertegenwoordigd door de Heer Ronny Van Houplines, Meuleschettestraat 32 te 9300 Aalst. en het Vlaams Ondersteuningscentrum voor de Basiseducatie (VOCB), vertegenwoordigd door mevrouw Annemie Decrick, Kardinaal Mercierplein 1 te 2800 Mechelen, anderzijds wordt overeengekomen hetgeen volgt: artikel 1.

Wettelijke bepalingen

Het samenwerkingsakkoord kadert binnen de volgende decreten : 1° het decreet van 20/03/1984, houdende de oprichting van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling, het decreet van 20/03/1984, houdende de uitbreiding van de bevoegdheden van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling, waarbij de VDAB als globale opdracht het Vlaamse arbeidsmarktbeleid heeft, wat onder meer inhoudt: • de bevordering en de organisatie van de aanwervingen en de plaatsing van werknemers, • de bevordering en organisatie van de herscholing van werkzoekenden en van de beroepsopleiding van volwassenen.

48

2° het decreet van 12/07/1990, houdende de regeling van basiseducatie voor laaggeschoolde volwassenen waarbij de Centra voor Basiseducatie ondermeer als doelstelling hebben : “het organiseren van educatieve activiteiten ten gerieve van laaggeschoolde volwassenen gericht op het verwerven en verbeteren van elementaire taal- en rekenvaardigheid, het verruimen van sociale vaardigheden en het verbreden van de algehele maatschappelijke oriëntatie en integratie van de deelnemers.” artikel 2.

Doelgroep en definitie

§1

Deze overeenkomst heeft als doelgroep de laaggeletterde autochtone werkzoekenden.

§2

Definitie:

artikel 3.

Geletterdheid is de vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken om te functioneren in de maatschappij, om persoonlijke doelstellingen te bereiken en de persoonlijke kennis en kunde te ontwikkelen. Geletterdheid omvat een scala van bekwaamheden. In deze notitie wordt de term geletterdheid in zijn brede betekenis gebruikt; geletterdheid moet gelezen worden in de betekenis van geletterdheid èn gecijferdheid en gerelateerd aan een brede invulling van life skills met inbegrip van basisvaardigheden computergebruik en nieuwe vaardigheidsgebieden als vermogen tot samenwerken en problem-solving.13

Doelstelling

Deze overeenkomst heeft tot doel om effectieve trajecten naar tewerkstelling voor deze doelgroep te realiseren, door: • de doorverwijzing van laaggeletterde autochtone werkzoekenden van de diensten van de VDAB naar de CBE en vice versa. • het afstemmen van de verschillende niveaus van geletterdheid en het afstemmen van het opleidingsaanbod voor laaggeletterde autochtone werkzoekenden van CBE (binnen het kader van de goedgekeurde opleidingsprofielen) en VDAB, waarbij de doelstelling een beroepsopleiding en/of tewerkstelling van de werkzoekende is.

artikel 4.

Verbintenissen VDAB

De VDAB detecteert tijdens een intakegesprek de laaggeletterde autochtone werkzoekende. De laaggeletterde werkzoekende wordt in een traject opgenomen. Daartoe zal de VDAB i.s.m. VOCB een gebruiksvriendelijke tool ontwikkelen ter ondersteuning van het contactpersoneel en deze tool voor gebruik bij hen inleiden. Bij het vaststellen van een elementair tekort wordt de werkzoekende doorverwezen naar CBE voor een doorgedreven screening. De VDAB blijft de laaggeletterde werkzoekende na de doorverwijzing opvolgen aan de hand van door CBE verstrekte informatie. De VDAB blijft de werkzoekenden ook tijdens de opleiding basiseducatie verder begeleiden naar tewerkstelling. artikel 5.

Verbintenissen CBE

CBE zal de doorverwezen laaggeletterde werkzoekende testen op geletterdheidsniveau en desgevallend het juiste opleidingstraject binnen de basiseducatie bepalen. CBE informeert de VDAB over de resultaten van de testen en het voorgestelde opleidingstraject van de laaggeletterde werkzoekende. (13) Geletterdheid verhogen. Doelstellingen plan geletterdheid van de Vlaamse Gemeenschap

49

Indien nodig start de laaggeletterde werkzoekende na de opmaak van een definitief trajectovereenkomst door de VDAB een opleiding bij CBE om het elementaire tekort weg te werken. artikel 6.

Wederzijdse verbintenissen

In het belang van de laaggeletterde autochtone werkzoekende wordt de globale opleidingstijd zo kort mogelijk gehouden. Deze optie impliceert een afgestemd opleidingsaanbod met flexibele instapmomenten en een leertraject met aansluitende moduleoverstappen of eventueel gelijktijdige acties tussen beide instellingen. De VDAB enerzijds en de CBE anderzijds stellen een vaste contactpersoon aan die - elk in eigen kring - belast is met de coördinatie en opvolging van de huidige overeenkomst.

artikel 7.

Opvolging - evaluatie - rapportering

CBE en de VDAB zullen met behulp van het Cliëntvolgsysteem (Dossiermanager) de gegevens in verband met de uitgevoerde begeleidings- of opleidingsacties toevoegen aan het klantendossier. CBE en VDAB zijn elk verantwoordelijk voor de juistheid van hun gegevens die zij invoeren. Gevoelige, medische en gerechtelijke persoonsgegevens mogen niet verwerkt worden. De VDAB en CBE verbinden er zich toe de wet van 8 december 1992 ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens strikt na te leven. Dit betekent ondermeer dat zij de strikte vertrouwelijkheid waarborgen van de persoonsgegevens opgenomen in het individueel klantendossier. De uitvoering van deze overeenkomst wordt jaarlijks geëvalueerd. Beide partijen komen hiervoor 2 maal per jaar bijeen om eventuele knelpunten weg te werken. Indien nodig zal de VDAB het Cliëntvolgsysteem uitbreiden met bijkomende registratiegegevens zodat de stuurbord- en beleidsgegevens over laaggeletterde autochtone werkzoekende voor beide instanties opvraagbaar zijn.

artikel 8.

Geldigheid

Dit samenwerkingsakkoord geldt in de testregio's Mechelen en Turnhout (voor de VDAB: LKC Mechelen en LKC Turnhout, voor de CBE: CBE Mechelen, CBE Willebroek, CBE Noorderkempen, CBE Zuiderkempen) en geldt vanaf de ondertekening door alle partijen tot 1 juli 2005. Na evaluatie van de testfase wordt onderzocht of dit samenwerkingsakkoord van kracht wordt voor alle VDABLKC's en alle CBE's. artikel 9.

Stopzetting

Stopzetting van deze overeenkomst is enkel mogelijk wanneer één van de partijen zijn verplichtingen niet nakomt of wanneer in onderling overleg besloten wordt de overeenkomst te beëindigen. Er wordt een vooropzeg van drie maanden in acht genomen.

50

Dit samenwerkingsakkoord is opgemaakt te Brussel op … in 3 exemplaren

Elke partij erkent een exemplaar ontvangen te hebben.

Handtekeningen van de verschillende partijen Voor de VDAB

Voor de Federatie van Centra voor Basiseducatie

De heer Eddy Verschueren waarnemend administrateur-generaal

De heer Ronny Van Houplines

Voor het VOCB

Mevrouw Annemie Decrick Directeur

51

Flowchart instroom laaggeletterde werkzoekende

Wz biedt zich aan bij VDAB

Wz biedt zich aan bij CBE

Is er een vermoeden van laaggeletterdheid?

INTAKE door VDAB-consulent

ja

CBE voert screening uit

VDAB-consulent verwijst door naar CBE

nee

CBE informeert de VDAB

Wz start traject bij VDAB

ja

nee

Heeft de wz een intake gehad bij de VDAB?

nee

Is er basistekort lezen, schrijven en/of rekenen?

ja

Wz volgt opleiding bij CBE binnen het trajectplan van de VDAB

52

Bijlage 8 Bronnen -

-

Adventure@Work-partnerschap (2004). Werk met jongeren: FIND-BIND-MIND-methodiek. Brussel/Leuven: VDAB/Centrum voor Sociale en Beroepspedagogiek – K.U.Leuven. Basic Skills Agency (2000). Fast Track: user guide, written assessment papers, 20 questions. London: author. Baert, H., Baert, T. , Douterlungne, M., Van Damme, D. e.a. (2002.). Bevordering van deelname en deelnamekansen inzake arbeidsmarktgerichte permanente vorming. Leuven/Gent: CPVBO-HIVA/Vakgroep Onderwijskunde. Baert,H. Biddeloo, N., & Vanhees, M. (1998). Kwaliteitsvolle intake: een praktijkmodel voor aanmelding tot hulptoewijzing in het algemeen welzijnswerk. Leuven: Acco. Bohnenn, E., Ceulemans, C., van de Guchte, C., Kurvers, J., & Van Tendeloo, T. (2004).Laaggeletterdheid in de Lage Landen: hoge prioriteit voor beleid. Den Haag: Nederlandse Taalunie. Centrum voor Basiseducatie regio Oostende (1998). Nota Bene, doorverwijzerskrant. Themanummer: leesen schrijfgroepen, 2. Centrum voor Basiseducatie regio Oostende. “Ik durfde het aan niemand zeggen…” [brochure n.a.v. werelddag tegen analfabetisme] Oostende: auteur. Centrum voor Basiseducatie regio Oostende. Doorverwijzen naar de Basiseducatie: een leidraad [brochure, herwerking van “Hoe herkent u analfabetisme – Stuurgroep Internationaal Jaar alfabetisering, 1990, Nederland] Oostende: auteur. Depauw, V., Smits, Y., & Mans, C. (2000). TOBA: Toets basistaalvaardigheid anderstalige volwassenen. Leuven: Steunpunt NT2. Dupuis, L. (2000). Agogische Draagkracht binnen het vormingswerk met kansarmen. Onuitgegeven eindverhandeling o.l.v. Prof.Dr. H. Baert voor het verkrijgen van de graad van Licentiaat in de Pedagogische Wetenschappen – K.U.Leuven. (= een herkenningsinstrument voor agogische draagkracht van deelnemers aan de basiseducatie) Ceulemans, Ch. (2003). Evalueren van competenties. VOCB, 2003 Geenens, G., & Wislez, A. (2002). Niemand mocht het weten: het leven van een laaggeletterde vrouw. Antwerpen: Houtekiet. Gysen, S., Ramout, G., & Sterckx, M. (ontwikkeling).(2003). TASAN: taalvaardigheids Toets Aanvang Secundair onderwijs Anderstalige Nieuwkomers. Leuven: Steunpunt NT2. Jacques, A., & Van Eycken, A. (2003). Gecijferdheid: visie basiseducatie. Mechelen: VOCB. Keesom, J., & Swankhuisen, M. (1990). Sorry, ik ben mijn bril vergeten… Analfabetisme in Nederland. Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers. Leerpunt CBE Vlaamse Ardennen (1999). Lezen, schrijven, rekenen, … we maken er een punt van. Lessenpakket voor leerkrachten uit de 3de graad basis onderwijs over laaggeletterdheid in Vlaanderen. Ronse: auteur. Leerpunt, Centrum Basiseducatie Vlaamse Ardennen. Hoe herkent u analfabetisme? Een brochure over analfabetisme. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (2004). Geletterdheid verhogen: Doelstellingen voor een strategisch plan geletterdheid van de Vlaamse Gemeenschap. Brussel: auteur (documentatie bij infosessie Strategisch Plan Geletterdheid door DIVA). Nieuwenbroek, A. (1991). Dyslexie, wat nu? : signalement en aanpak van lees- en spellingproblemen. ’sHertogenbosch: Katholiek Pedagogisch Centrum (KPC). (ouderreeks) OECD (2000). Literacy in the information age: Final report of the international literacy survey. Parijs: auteur. Roex, B. (2003). Agogische draagkrachtvereisten van het NT2-aanbod in de basiseducatie. Leuven: Afdeling Sociale en Beroepspedagogiek (onuitgegevens licentiaatsverhandeling). Van Damme, D., Van de Poele, L., & Verhasselt, E. (1997). Hoe geletterd/gecijferd is Vlaanderen? Functionele taal- en rekenvaardigheden van Vlamingen in internationaal perspectief. Leuven/Apeldoorn: Garant. van der Velpen, P., van Grieken, D., & Schröder, P. (1993). Op zoek naar autochtone (analfabete) deelnemers van de Basiseducatie in den Haag. Amsterdam: Concern/Bureau Welzijnsmarketing. 53

-

Van der Wilt, A, De Dobbeleer, M., & Bex, F. (red.).(2002). Een leven lang leren... niet geslaagd: achtergronddossier. Brussel: Welzijnszorg. Van Gameren, G. (1992). Reken maar dat ze mee gaan tellen: beschrijving van de basisrekengroep. ’sHertogenbosch: Bossche School voor Volwassenen. VOCB (2003). Leerplan Basiseducatie: Wiskunde. Mechelen: VOCB. VOCB (2004). Wie telt mee? Mechelen: auteur (folder).

-

http://www.vocb.be http://www.vdab.be http://www.basiseducatie.be http://www.leijgraaf.nl/nieuws_volwasseneneducatie http://www.st-abc.nl

-

54