werkmap voor begeleiders & leerkrachten KUNSTEDUCATIE VOOR KINDEREN EN JONGEREN

werkmap voor begeleiders & leerkrachten

KUNSTEDUCATIE VOOR KINDEREN EN JONGEREN

Dr. Verdurmenstraat 4 & 16 B 9100 Sint-Niklaas 03/776 86 88 tel 03/765 98 75 fax [email protected] e-mail www.rasa.be website

0. | Inhoud

A | introductie 1.

Inleiding

5

2.

Opzet en werkwijze

6

3.

Motivatie

9

4.

Jongeren en hun lijf

10

B | het materiaal 1.

Publicatie LIJF

15

2.

De kunstwerken

16

3.

Het vragenspel

19

4.

Het beeldenassociatiespel

20

C | de thema’s 1.

Wie ben ik?

25

2.

Bouwpakket

33

3.

Op de huid

42

4.

Groeien en verouderen

47

5.

Mode en versiering

52

6.

Bloot of bedekt

61

|

tot slot

I.

L

I

J

F

Aanbod RASA

71

Literatuursuggesties

72

II. Internetsites

76

Colofon

80

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

2

A | introductie

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

3

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

4

1. | Inleiding Lijf Je wordt ermee geboren. Leeft er een leven lang mee samen. Je staat ermee op en gaat ermee slapen. Verlaten doet het je nooit. Want zonder valt niet te leven. Verpakking en tegelijk inhoud. Maakt je lijf je tot wie je bent? Of maak jij je lijf tot wat het is? Jongeren staan op de drempel van de puberteit en de overgang naar de volwassenheid. Omgaan met deze tot verwarring leidende lichamelijke en innerlijke veranderingen, is een hele uitdaging. De kunstkoffer LIJF wil daarom, op een interactieve en filosofische wijze, de vraagstelling naar de aard en het wezen van het lichaam stimuleren en bijdragen tot het bespreekbaar maken van dit belangrijke - maar evengoed af en toe heikele - thema. Ook in de hedendaagse beeldende kunst is het lichaam als thema prominent aanwezig en wordt het op vaak indringende wijze bevraagd. Kunstenaars kijken daarbij niet enkel naar de uiterlijke vorm van het lichaam, maar stellen zich evengoed vragen over zijn structuur en functioneren, over de ingrijpende transformaties die plaatsgrijpen in de puberteit en de verdere levensloop of over de rol die het lichaam speelt in het creëren van een eigen identiteit in de ontmoeting met anderen. De kunstkoffer LIJF wil beide werelden samenbrengen en raakvlakken opsporen. Hij voert jongeren van 10 tot 18 jaar aan de hand van hedendaagse beeldende kunst en ervaringsgerichte werkwijzen binnen in de wereld van het lichaam en de lichaamsbeleving. De inhoud van de koffer benadert het onderwerp vanuit verschillende invalshoeken en disciplines en reikt diverse verwerkingsactiviteiten aan. Hierbij inspireerden we ons op onze ervaringen verworven bij het maken van het reizende tentoonstellingsproject LIJF (seizoenen 2004-2006). Een selectie uit de kunstwerken van deze tentoonstelling vind je trouwens terug in het beeldenassociatiespel in deze koffer. De koffer is opgebouwd rond zes verschillende thema's : wie ben ik?

aanraken

de maakbaarheid van het lichaam

mode en versiering

groeien en verouderen

bloot of bedekt

Zij vormen samen met de drie kunstwerken, het LIJF-boekje en de educatieve spelen een ideale opstap voor discussie en vraaggesprek, inlevingsoefeningen, associatiespelen en muzische activiteiten.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

5

2. | Opzet en werkwijze DE LIJFKOFFER PRAKTISCH

Doelgroep Jongeren van 10 tot 18 jaar, zowel in klas- als vrijetijdsverband. De kunstkoffer is bruikbaar op school, in het jeugdwerk, bij de lerarenopleiding, bij agogisch werk of andere kunsteducatieve activiteiten en bijzonder geschikt voor vakoverschrijdend projectwerk, voor muzische vorming, esthetica en plastische opvoeding. Aansluitend op de doelstellingen van wereld-oriëntatie, levensbeschouwelijke vakken en seksuele opvoeding, zet hij ook aan tot het oefenen van sociale vaardigheden, tot zelfreflectie en persoonsontwikkeling.

Tijdsduur De tijd die je besteedt aan het werken met de koffer bepaal je natuurlijk zelf, in functie van je doelgroep en mogelijkheden. Om de inhoud goed uit te werken heb je minimaal een viertal lesuren nodig, al zit er zeker voldoende materiaal in de koffer om een week lang mee aan de slag te gaan. De verschillende hoofdstukken en de opdrachten zijn perfect afzonderlijk te behandelen, zodat je het werken met de koffer kan spreiden of enkel een beperkt aantal hoofdstukken gebruiken. Aan het einde van het traject kan je een korte nabespreking houden en de jongeren hun bevindingen in het gastenboek laten schrijven.

Ruimte en materiaal Voor het werken met de koffer heb je geen extra ruimte nodig. Wel zou het fijn zijn om gedurende de werkperiode de drie kunstwerken in de ruimte tentoon te stellen. De foto van Walter van Beirendonck kan aan de muur, het schoentje van Jan Winkels op het kussentje op een stevige sokkel en de video van Anthony Goicolea kan je afspelen op een videospeler. Een opsomming van het in de koffer aanwezige materiaal, vind je hieronder. Indien er iets verloren gaat, sta je als bruiklener in voor de onkosten. Verwittig zo snel mogelijk de organisatie waar je de koffer ontleende.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

6

INHOUD VAN DE KOFFER

1 | Werkmap voor leerkrachten en begeleiders

(80 pagina’s)

De werkmap leidt je stapsgewijs langs de verschillende thema’s in de koffer. Bij elk thema vind je niet alleen uitgebreide inhoudelijke informatie, maar ook tips en verwerkingsmogelijkheden. De werkmap wil zijn zoals een goede buurtwinkel ; je kan er terecht voor basisingrediënten, maar ook fijnproevers vinden er zeker hun gading.

2 | Drie originele kunstwerken

STARSHIP EARTH portret van Walter Van Beirendonck door Ronald Stoops ingelijste fotoprint - afmetingen : 42,5 cm x 42,5 cm

VERLANGEN kleinsculptuur van Jan Winkels keramische schoen + kussen afmetingen schoen (+/-) : H 14 cm x L 25 cm x B 10 cm afmetingen kussentje : H 7,5 cm x B 28 cm x D 28 cm

CLASSROOM DYPTICH Anthony Goicolea video op DVD - duur +/- 6 minuten

3 | Publicatie LIJF (30 ex.) Een boekje dat prikkelt met beelden, vragen stelt en jongeren uit verschillende landen (Rusland, Duitsland, Nederland en België) aan het woord laat over hun lichaam. Hun verrassende uitspraken komen tot leven bij de illustraties van Sabien Clement en het werk van diverse kunstenaars.

4 | Twee educatieve spelen Vragenspel (50 kaartjes + keycords) Het vragenspel laat jongeren in een interactiespel antwoorden op LIJF-vragen die op badges aan keycords hangen. Het daagt jongeren uit in een face-to-face-gesprek zo eerlijk mogelijk te antwoorden op vragen met betrekking tot hun lichaamsbeleving en vormt tevens een geschikte introductie op de verschillende thema’s uit de koffer.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

7

Beeldenassociatiespel (50 afbeeldingen) Het beeldenassociatiespel wil de verbeelding van de jongeren stimuleren en hen aanzetten inhoudelijke en vormelijke links te zoeken tussen kunstwerken en beelden uit reclame en kunst- en cultuurgeschiedenis. Het leert hen aan beeldbeschouwing te doen en de verschillende betekenislagen uit beelden te distilleren.

5 | Gastenboek In het gastenboek kan je reacties, suggesties en ideeën kwijt over het werken met de koffer.

OPBOUW EN GEBRUIK VAN DE WERKMAP EN KOFFER

Deze werkmap opent met een inleidende motivatietekst over het waarom van het project LIJF en vervolgt met een tekst over jongeren en hun lichaam geschreven door kinder- en jeugdpsychologe Mieke de Veuster; achtergrondinformatie die je helpt tijdens het werken met de koffer. Na een korte duiding bij de publicatie LIJF, krijg je meer info over de kunstwerken en worden het vragen- en beeldassociatiespel toegelicht. Daarna komen de zes thema’s van de LIJFkoffer aan bod : per thema krijg je achtergrondinformatie, leuke weetjes, discussie-onderwerpen en plastische en inleefopdrachten aangereikt. Helemaal achterin vind je meer over het aanbod van RASA, leestips en interessante weblinks. De LIJFkoffer en werkmap zijn zo opgebouwd dat je naar believen kan shoppen in het aangeboden materiaal en aangezet wordt zelf interessante dwarsverbindingen te maken. We reiken suggesties aan, maar willen voldoende openheid laten om in te kunnen spelen op de doelgroep, de klassituatie en op wat de jongeren zelf aanbrengen. De volgorde waarin de thema’s behandeld worden, kan gerust wisselen. Het vragenspel is evenwel ideaal om een LIJFkoffersessie te starten, terwijl het beeldassociatiespel en de publicatie LIJF het uitgangspunt kunnen vormen voor het behandelen van de verschillende thema’s. De achtergrondinfo bij de thema’s is er om de opdrachten inhoudelijk te stofferen en kan een aanzet vormen tot nieuwe opdrachten. Hoe de drie kunstwerken uit de koffer aansluiten bij het geheel wordt eveneens in deze werkmap uiteengezet.

Wij wensen je alvast veel plezier toe met de LIJFkoffer en de creatieve uitwerking van je ideeën !

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

8

3. | Motivatie

LIJF is geen project dat gaat over ‘pas op!’ en ‘kijk uit!’. Wel wil LIJF de beeldvorming en beleving van het lichaam bij jongeren bespreekbaar maken. Als gevolg van de maatschappelijke discussie in het post-Dutroux-tijdperk werd de preutsheid namelijk opnieuw uitgevonden en vergeet men meteen ook weer te vertellen dat er aan je lichaam ook plezier te beleven valt. Het lichaam in al zijn facetten is natuurlijk een spannend onderwerp voor jongeren ; in een samenleving waar de cultus van het lichaam meer dan ooit regeert, is het aangaan van de discussie rond dit gevoelige thema dan ook een aantrekkelijke uitdaging. LIJF geeft jongeren de ruimte te reflecteren over het lichaam, over lichamelijkheid. Hoe tevreden zijn we over ons lichaam? Hoe ver kunnen we gaan we in het reduceren van het lichaam tot bouwpakket? Hoe dwingend is het keurslijf van de mode? Hoe mooi kan een lichaam zijn in al zijn onvolmaaktheid? Om zo goed mogelijk voeling te krijgen met de complexe leefwereld van jongeren en hun omgang met het lichaam in het bijzonder, koos RASA ervoor dit project te laten voorafgaan door een vooronderzoek. Omdat er zulke grote verschillen zijn in de ontwikkeling en de culturele oriëntatie van jongeren tussen 10 en 14 jaar, besloten we tot een interculturele benadering. We werkten samen met organisaties uit Rusland, Nederland en Duitsland. In Vlaanderen en Nederland selecteerden we een mix van allochtone en autochtone jongeren. We zochten niet naar grootschaligheid – wetenschappelijke onderzoek is nu eenmaal niet onze taak – maar kozen voor diepte-interviews met jongeren die we individueel benaderden. In het totaal gaven zo 55 jongeren tussen 10 en 14 jaar een ontroerende inkijk in hun meest intieme denkwereld. De meeste jongeren waren na het interview erg positief over de mogelijkheid om zich over zoveel onbesproken onderwerpen te uiten. We polsten hen naar thema’s als identiteit, maakbaarheid van het lichaam, sensualiteit, lichaamsverandering en – veroudering, mode en versiering, bloot of bedekt… Als methodiek bij de interviews hanteerden we korte belevingsoefeningen, beelden uit reclame en media als instap extreem gestelde stellingen en citaten. Jongeren vertelden ons hoe ze naar hun lichaam kijken en de veranderingen van hun lichaam beleven. Hoe ze het lichaam van anderen keuren of zelf uren voor de spiegel staan. Hoe makkelijk ze uit de kleren gaan of hoe dicht anderen mogen naderen...

Een selectie van hun verrassende uitspraken en clichés vind je terug in de publicatie LIJF.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

9

4. | Jongeren en hun lijf

Jezelf de moeite waard vinden, blij zijn met wat je kunt, met wie je bent, je gedragen weten, weten dat je erbij hoort ; het zijn evenzovele fundamentele bouwstenen van veerkracht. Bouwstenen die kinderen en jongeren nodig hebben om vertrouwen in het leven te krijgen, om te leren, om vreugde te ervaren, om vrienden te maken en te leren omgaan met de schaduwkanten van het bestaan. In de ontwikkeling van een positief gevoel van eigenwaarde speelt het lichaam een belangrijke rol. Zowel de innerlijke beleving als de blik in de spiegel en de appreciatie hiervan leiden tot een al dan niet positief lichaamsbeeld. Mooi gevonden worden door belangrijke anderen, een innerlijk gevoel van lijfelijk welbevinden, respectvolle aandacht en aanraking leiden tot de ontwikkeling van een positief lichaamsbeeld. Veel bewegen, dansen en sporten verhogen ontegensprekelijk het gevoel van lijfelijk welbevinden. Ze zorgen voor de aanmaak van endorfines en bouwen een stevig lijf. Jongeren staan voor de grote ontwikkelingstaak te leren houden van hun uiterlijk en hun lijf. Dit vraagt regelmatig om strenge zelfspraak . Je moet blij zijn met je lijf en accepteren wie je bent. Georgina 13 jaar, Janice 11 jaar en Esmee 12 jaar - Nederland. Mooie, attractieve mensen krijgen namelijk meer positieve aandacht dan mensen die niet zo hoog scoren op de graadmeter van het schoonheidsideaal, die niet zo attractief zijn. Attractiviteit heeft met persoonlijke uitstraling te maken en bewegingspatronen zijn hierbij een belangrijk element : Hoe iemand is kan je zien aan de manier waarop iemand loopt en zich beweegt. Jefgenie 11 jaar – Rusland. En dan komt er rond het begin van de puberteit een enorme groeispurt, waardoor het kind plots in de spiegel een jonge man of een jonge vrouw ontdekt. Ik verlies mijn gewicht en blijf maar groeien. Fjurder 11jaar – Rusland. Op vaak geen jaar tijd groeit een meisje uit tot een jonge vrouw, wordt een jongen een jonge man. Hoe zal ik eruit zien, zal ik wel voldoende groot worden (verzuchting bij de jongens), zal ik wel mooie borsten krijgen (verzuchting bij vele meisjes). Het is een heel avontuur om plots een jonge vrouw in de spiegel te zien, en te merken dat je bij jongens van je leeftijd en bij mannen erotische gevoelens kunt opwekken. Gevoelens van trots, gezien willen worden en weer willen verdwijnen steken de kop op. Soms geeft het ook wat macht, die verstopt wordt onder een waas van onschuld. Mooi vind ik de uitspraak van Hannah die als verdediging tegen dit erotisch geroep zegt : Ik zal altijd wel mijn leeftijd erbij vermelden als vreemde mannen naar me roepen. Hannah 14 jaar – Vlaanderen. Het werk van Lieve Blancquaert toont op subtiele wijze de schoonheid, fragiliteit en vrouwelijkheid van een oude vrouw, met haar delicaat kanten lingerie, een oorbel, haar lippenstift op een verweerde huid die getuigt van de vele avonturen en stormen van het leven. En haar visie wordt beaamd door Evelien : Sommige mensen zijn mooi als ze oud zijn, maar dat is anders mooi. Evelien 13 jaar – Vlaanderen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

10

Uiterlijk word je oud, maar innerlijk kan je je best nog jong voelen. En zo roepen ouderen bij jongeren heel wat dubbele gevoelens op : Oude mensen, ze kunnen er natuurlijk niet aan doen, maar zij zijn lelijk. Roy 12 jaar & Maaike 10 jaar - Vlaanderen. Als je je oud voelt, ben je oud. Evelien 13 jaar - Vlaanderen. Er zijn ook oma’s die nog ‘headbangen’. Pim 13 jaar - Nederland. In de rubriek mode merk je goed dat prepubers zich nog zelfzeker voelen in hun vel en hun kleren. Zij maken nog weinig verbinding tussen kleding, zelfzekerheid en innerlijk. Pas in de puberteit en zeker tussen 14 en 18 jaar begint uiterlijk, imago, kleding, de juiste kleding dragen, zich laten beïnvloeden door de groep waartoe zij horen jongeren heel erg bezig te houden. Moeders vooral weten wat een martelgang het kan zijn om met een puberdochter of een puberzoon te gaan winkelen, zeker met een beperkt budget. Wat het ene jaar nog de atrractiviteit verhoogde blijft het volgende jaar ongedragen en zielloos in de kast hangen, of het nu gaat om dat superspeciale jack, die ene blitse trui, of het paar schoenen dat zoonlief een jaar geleden zeker moest hebben om er bij te horen : Het is heel vaak zo dat meisjes naar elkaar kijken, zo van : wat heb jij nou weer aan?! Tarena 12 jaar – Nederland. Kleren moeten speciaal zijn, anders wordt je uitgelachen. Met je kleren moet je zeggen ‘Ik ben cool! Birgit 10 jaar – Vlaanderen. Wie ben ik? Wat wil ik? Waar kom ik vandaan? Waar wil en ga ik naartoe? Wie ben ik echt? Hoewel het hier om een levenslange zoektocht gaat is dit het typische avontuur van de adolescentie. Roy vindt er mooie poëtische woorden voor : Roy loopt verder dan de Roy die hier zit. De echte Roy is hier nog niet, die moet nog komen.De echte Roy ken ik nog niet, maar die zal er binnenkort zijn. Roy 12 jaar - Vlaanderen. Ons lijf is natuurlijk ook plezant, wat het meest tot uiting komt in aanraken en aangeraakt worden, in erotiek, sensualiteit en seksualiteit, warm water, enz. Het schenkt ons veel genoegen, en toch is het ook wat beangstigend. Onze huid is ons voelorgaan nummer één : Oma overdrijft altijd met haar knuffels. Ze kent haar eigen kracht niet en pakt u te hard vast. Olivier 12 jaar - Vlaanderen. Aanrakingen zijn fijn als je de ander vertrouwt. Hannah 14 jaar - Vlaanderen. Aanrakingen zijn fijn omdat je de ander dan voelt. Eveline 13 jaar - Vlaanderen. Men kan duidelijk stellen : mooi en aantrekkelijk is een combinatie van innerlijk en uiterlijk en je daar prima bij voelen.

MIEKE DE VEUSTER Kinder- en jeugdpsychologe

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

11

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

12

B | het materiaal

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

13

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

14

1. | Publicatie Lijf

De thema’s van de LIJFkoffer en verschillende verwerkingsopdrachten uit de werkmap kunnen aan de hand van de publicatie LIJF behandeld worden. Als aanloop naar de tentoonstelling LIJF was RASA nieuwsgierig naar hoe jongeren uit Rusland, Nederland, Duitsland en Vlaanderen naar hun lichaam kijken en de veranderingen van hun lichaam beleven. We namen diepte-interviews af van 55 jongeren tussen 10 en 14 jaar. Hun uitspraken vind je terug in de publicatie LIJF. De citaten zijn gegroepeerd volgens zes thema’s : Wie ben ik? – Bouwpakket - Op de huid – Groeien - Mode - Bloot of bedekt. Een vraag en een beeld leiden elk thema in. Tekeningen van Sabien Clement en nog meer vragen voeren je doorheen het boek. En helemaal achterin vind je enkele afbeeldingen van kunstwerken uit de tentoonstelling LIJF met een korte duiding bij elke kunstenaar. In de koffer vind je 30 van deze boekjes.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

15

2. | De kunstwerken

WALTER VAN BEIRENDONCK

[B] [mode-ontwerp]

Walter Van Beirendonck is de meest excentrieke modeontwerper van de Antwerpse Zes. Zijn modelabel Aestheticterrorists probeerde met flitsende kleuren, een stevige portie humor en referenties naar speelgoed, games en multimedia het jonge publiekje te verleiden. Walter ontwierp tevens de T-shirts voor een tournee van U2, stak 3000 werknemers van de Stad Antwerpen in een nieuw kleedje en ontwierp de kleurige reflecterende veiligheidsjasjes voor kinderen en jongeren. “Negen ringen heeft Walter Van Beirendonck om zijn vingers. Stuk voor stuk zijn die van zilver en groot genoeg om een flinke hommel mee dood te drukken. ,,En alles is ermee begonnen'', zegt Van Beirendonck. ,,Toen ik een jaar of veertien was, werd ik geraakt door sterren als David Bowie en Lou Reed. Glamour people. Zij lieten zien dat je met make-up en kleding een beeld van jezelf kan maken, een image, waar mensen naar omkijken. Toen ben ik begonnen met mijn ringen. Geen twee of drie, maar véél. Het moest meteen een statement zijn.” uit NRC Handelsblad

PORTRET VAN WALTER VAN BEIRENDONCK uit de reeks STARSHIP EARTH

[foto Ronald Stoops]

Deze foto van Walter van Beirendonck werd gemaakt naar aanleiding van de collectie “Starship earth” (Lente/Zomer 2001). De titel van de collectie is een hommage aan het werk van futurist en ingenieur-architect Buckminster Fuller. De collectie is opgebouwd rond het thema van lagen en droedel-achtige motieven op kledij, schoenen, lichaam en gezicht. De modellen, totaal bedekt met deze blauwe of rode tekentjes, krijgen zo iets buitenaards over zich. De geometrische motieven verwijzen de naar decoratietechnieken van primitieve volkeren en de lichaamstatoeëringen van Maori’s.

Hoe zouden mensen er toe komen zich te versieren en tatoeëren? Waaraan doen deze motieven je denken? lichaamsversiering – tattoo’s – bodypainting – bloot/bedekt - identiteit www.waltervanbeirendonck.com

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

16

JAN WINKELS

[B] [sculptuur]

Jan Winkels maakt beelden uit klei. Beelden van handen, voeten, lichamen,… In zijn werk onderzoekt hij de veranderlijkheid, de fragmentering en het lijden van het lichaam, waarbij referenties aan het boeten en pijnigen in het christendom en andere culturen onvermijdelijk zijn werk binnensluipen. Jan Winkels speelt de materie van de bewerkte klei vaak uit tegen meer immateriële elementen als licht, projecties en water.

VERLANGEN

[keramische schoen op fluwelen kussentje]

De klokken sloegen twaalf uur. Assepoester snelde de balzaal uit en rende de trap van het paleis af waar ze in haar haast één van haar schoentjes verloor. De volgende morgen gaf de prins de opdracht aan alle ongetrouwde dames van het land om het schoentje te passen : “Geen ander zal mijn vrouw worden dan zij aan wiens voet dit muiltje past!” Natuurlijk probeerden ook Assepoesters’ gemene stiefzusters het tere schoentje uit. Maar hoe ze ook persten en wrongen, hun voeten waren veel te groot, te grof en te breed. De stiefmoeder haalde er het keukenmes bij en zei : “Hak die grote teen eraf! Als je eenmaal koningin bent, hoef je je voeten toch niet meer te gebruiken!” De prins had echter al snel door dat de voet van de stiefzuster bloedend in het schoentje stak. Ook de voeten van de tweede stiefzuster waren veel te groot voor het kleine hakschoentje. Als laatste probeerde Assepoester het schoentje. Haar voet gleed moeiteloos in het muiltje. Het schoentje zat haar als gegoten… Schoenen die niet mooi glad zijn maar ruw en bobbelig ; de buitenkant blauw, de binnenkant bloedrood. Mooi, maar pijnlijk. Net zoals Assepoesters zussen er veel over hebben om de charmes van de prins te winnen – ze snijden een stuk van hun voet om in het schoentje te passen - hebben wij er veel voor over om er mooi uit te zien. Het mag zelfs een beetje pijn doen… Naar welk sprookje zou de kunstenaar verwijzen? Hoe zou het voelen om een paar van deze schoentjes aan te trekken en ermee op stap te gaan? Ken je voorbeelden uit andere culturen van gebruiken om het lichaam te (mis)vormen naar het schoonheidsideaal? Uit welk materiaal zijn deze schoentjes gemaakt? Hoe heeft de kunstenaar de oppervlakte bewerkt? Hoe kwam hij tot de keuze van deze kleuren denk je? schoonheidsidealen - zelfpijniging - mode – schoenen http://home.tiscali.be/janwinkels/

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

17

ANTHONY GOICOLEA

[VS] [video]

In bijna al zijn kunstwerken beeldt Anthony Goicolea zichzelf af als brave of minder brave schooljongen. Vaak komt hij zelfs meerdere malen in beeld, terwijl hij samen met zijn ‘tweelingbroers’ de grenzen van het toelaatbare verkent. In foto’s en video’s die overlopen van nostalgie en kitsch brengt hij experimenterende pubers in beeld die zich overgeven aan hun wildste fantasieën en obsessies.

CLASSROOM DYPTICH

[video | duur : +/- 6 min.]

Een klaslokaal, rumoer op de achtergrond, een schoolbank en daarachter een jongen in schooluniform. Al schrijvend begint hij aan zijn haar te pulken. Ganse haarlokken trekt hij nietsvermoedend uit tot hij na 10 minuten geconcentreerd doorwerken met een kaal hoofd achterblijft. Een klaslokaal, rumoer op de achtergrond, een schoolbank en daarachter een jongen in schooluniform. Uit zijn schoolbank diept de jongen krijt en plaklint op. Nauwgezet plakt hij de krijtjes aan zijn vingers, waarna hij zich uitleeft in het volkrassen van het bord met de krijtjes. Net zo lang tot niet het krijt, maar zijn vingers over het schoolbord schuren. Daarna neemt hij terug plaats, ontwindt minutieus zijn vingers en bergt alle materiaal terug zorgvuldig op in zijn schoolbank. Het beeld springt afwisselend van de ene scène naar de andere en toont niet zonder enige spanning en humor de leefwereld en de omgang van verveelde jongeren met hun lichaam.

Herken je jezelf in deze twee videofilmpjes? Wat vinden jullie van een uniform op school? Kan je met je lichaam revolteren? groeien - puberteit - obsessies – aanraken - uniform Je kan de DVD bekijken op een gewoon TV-toestel, maar ideaal is het natuurlijk als je de video kan projecteren op de muur of een projectiescherm. www.anthonygoicolea.com

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

18

3. | Het vragenspel

Materiaal :

doos met daarin de vragen, bevestigd aan keycords

Het vragenspel introduceert de LIJFkoffer op een actieve manier door de jongeren in een interactiespel te laten antwoorden op de vragen die op de badges staan. De vragen zijn dezelfde als deze die we de jongeren uit de verschillende landen voorlegden. Je vindt ze eveneens terug in de publicatie LIJF. Afhankelijk van de grootte, de leeftijd en de aard van de groep, zijn er twee mogelijke manieren om het vragenspel te laten uitvoeren.

STAPPEND : LAAT DE JONGEREN WILLEKEURIG EEN KEYCORD MET BADGE UIT DE DOOS NEMEN EN ROND HUN HALS HANGEN LAAT HEN RUSTIG DOOR DE RUIMTE STAPPEN ZODRA ZE IEMAND OP HUN WEG ONTMOETEN, HOUDEN ZE HALT EN PROBEREN ELKAARS VRAGEN OP TE LOSSEN DAARNA STAPPEN ZE TERUG VERDER, OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE PARTNER NET ZOLANG TOT DE BEGELEIDER ZE OPNIEUW SAMENROEPT

ZITTEND : DEEL WILLEKEURIG DE KEYCORDS MET BADGES

UIT

LAAT DE JONGEREN ZE ROND HUN HALS HANGEN DE JONGEREN RICHTEN ZICH TOT ÉÉN VAN HUN BUREN EN PROBEREN ELKAARS VRAGEN OP TE LOSSEN OP HET TEKEN VAN DE BEGELEIDER RICHTEN ZE ZICH TOT EEN ANDERE BUUR EN LOSSEN DE VRAGEN OP

Dit spel wil de jongeren vertrouwd maken met de verschillende facetten van het thema. Door hen de persoonlijke en vaak zelfs intieme vragen onderling te laten oplossen, verlaagt de groepsdruk die remmend kan werken. Het is niet de bedoeling dat de antwoorden van de jongeren verstaanbaar zijn voor de rest van de groep. In face-to-face-gesprekken proberen ze zo eerlijk mogelijk te antwoorden op de vragen en worden ze genoodzaakt elkaar in vertrouwen te nemen.

Indien je jongeren nieuwsgierig zijn naar meer, vind je in de LIJF-publicatie de antwoorden op deze vragen van jongeren uit Rusland, Nederland, Duitsland en Vlaanderen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

19

4. | Het beeldenassociatiespel

Materiaal :

beeldenassociatie-kaarten : reeksen A, K, L en S (zie achterzijde kaarten) - reeks A = associatiekaarten - reeks K = kunsthistorische kaarten - reeks L = kunstwerken LIJF - reeks S = schoonheidsidealen en lichaamsversiering

Het beeldenassociatiespel laat de jongeren individueel of per twee zowel vormelijke als inhoudelijke asscociaties maken tussen beelden.

DE KAARTEN MET DE LIJF KUNSTWERKEN (REEKS L) WORDEN OPGEHANGEN OF UITGESTALD, NET ALS DE DRIE KUNSTWERKEN UIT DE KOFFER.

DE JONGEREN KIEZEN ELK VOOR ZICH OF PER TWEE EEN BEELD UIT DE OVERIGE KAARTEN (REEKSEN A, K EN S) MET HET BEELD IN DE HAND PROBEREN ZE ÉÉN OF MEERDERE ASSOCIATIES TE MAKEN MET DE LIJF KUNSTWERKEN. INDIEN DE JONGEREN PER TWEE WERKEN, OVERLEGGEN ZE NET ZOLANG TOT ZE HET EENS ZIJN OVER DE ASSOCIATIE

DE BEGELEIDER PROBEERT DE JONGEREN WAAR NODIG TE HELPEN EN DAAGT HEN UIT VERRASSEENDE LINKEN TE LEGGEN ZODRA DE JONGEREN EEN MOGELIJKE LINK GEVONDEN HEBBEN, PROBEREN ZE VOOR ZICHZELF DE ASSOCIATIE TE VERWOORDEN DIT IS BELANGRIJK OMDAT DE JONGEREN STRAKS HUN ASSOCIATIE VOOR DE GROEP ZULLEN MOETEN UITEENZETTEN NA 10 À 15

MINUTEN ROEPT DE BEGELEIDER DE JONGEREN TERUG SAMEN

De links of associaties kunnen zowel vormelijk als inhoudelijk zijn. Om de jongeren op weg te helpen kan de begeleider enkele voorbeelden van vormelijke en inhoudelijke associaties geven.

VORMELIJK

Lieve Blancquaert, Momi gaat slapen

De vorm van boomwortels en het patroon van aders, botten en spieren onder de huid.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

20

INHOUDELIJK

Jan Winkels, Verlangen

Padongmeisjes uit Thailand starten al vroeg met het bevestigen van messing ringen rond hun hals, want een lange hals wordt er gezien als een schoonheidsideaal om na te streven. Net zoals schoenen die knellen en de voet tot bloedens toe bezeren, toch gedragen wordt om te voldoen aan het schoonheidsideaal. Een bijkomende vormelijke associatie : de kleurtegenstelling rood-blauw zit eveneens in de foto vervat.

NIEUWSGIERIG NAAR DE GEVONDEN ASSOCIATIES, GAAT DE GROEP LANGS DE KUNSTWERKEN. DE JONGEREN DIE DE ASSOCIATIE MAAKTEN DOEN DE UITLEG, WAARNA NOG EXTRA VRAGEN KUNNEN WORDEN GESTELD.

HOU MET DE GROEP HALT BIJ ÉÉN VAN DE KUNSTWERKEN LAAT DE JONGEREN DIE EEN ASSOCIATIE MAAKTEN HUN UITLEG DOEN LAAT DE GROEP AANVULLENDE VRAGEN STELLEN HAAL ZELF NOG ENKELE DOOR DE JONGEREN NIET AANGERAAKTE THEMA’S OF BEELDASPECTEN AAN DOOR MIDDEL VAN VRAGEN HOU HALT BIJ HET VOLGENDE KUNSTWERK EN HERHAAL BOVENSTAANDE

Extra duiding bij de LIJF-kunstwerken en mogelijke vragen hierover, vind je ook in de VORMINGSMAP VOOR BEGELEIDERS bij de tentoonstelling LIJF. Zie www.rasa.be onder : Publicaties - Werkmappen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

21

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

22

C | de thema’s

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

23

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

24

1. | Wie ben ik?

Wie ben ik? Een vraag die iedereen zich gedurende zijn/haar leven wel meerdere malen stelt, maar misschien nog wel het meest tijdens de puberteit. De zoektocht naar wie ik nu werkelijk ben, is lang en zeker niet makkelijk. Bovendien zie ik mezelf vaak anders dan een vriend of vriendin mij ziet. En als je m’n mama hoort praten, ben ik weer iemand totaal anders!

LICHAAM & IDENTITEIT Het lichaamsbeeld Hoe we ons lichaam ervaren wordt bepaald door ons lichaamsbeeld. Het is het beeld dat we van onszelf vormen in interactie met de buitenwereld. Hoe we onszelf beoordelen op basis van wat we (denken te) zien in de spiegel of van de reacties van anderen op ons lijf. We kijken namelijk vaak ook met de ogen van anderen naar onszelf. Het lichaamsbeeld is een subjectief begrip, sterk beïnvloedbaar en wisselend in de tijd. Bovendien vaak gevoelig afwijkend van de realiteit.

Ons lichaamsbeeld bepaalt hoe we onszelf inschatten, beoordelen, voelen en gedragen naar anderen toe. Want onbewust gedragen we ons overeenkomstig het beeld dat we van onszelf hebben. Ons lichaamsbeeld is een onderdeel van ons zelfbeeld, onze identiteit.

Het ontstaan van het lichaamsbeeld Het opbouwen van een lichaamsbeeld begint rond de leeftijd van 1,5 jaar. Aanvankelijk bestaat er bij baby’s geen onderscheid tussen het ‘ik’ en de moeder. Vanaf 1,5 jaar beginnen kinderen zichzelf in de spiegel te herkennen en ontdekken ze zichzelf. Ze verkennen hun lichaamsbegrenzingen, tasten af en merken wat ze als prettig of onprettig ervaren. Vanaf 2 jaar ontdekken kinderen hun geslacht. De genderidentiteit groeit onder invloed van de wijze waarop het kind wordt aangesproken en bejegend. Het kind gaat zich identificeren met respectievelijk vader of moeder en verwerft zo het rollenpatroon van jongen of meisje. Hierin worden kinderen telkens bevestigd of afgestraft. Zo worden jongens ontmoedigd met meisjesspeelgoed te spelen en gestimuleerd avontuurlijker speelgoed op te zoeken.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

25

Vanaf het derde levensjaar zijn kinderen in staat het verschil tussen ‘ik’ en ‘jij’ te onderkennen. Dit is een belangrijke stap in de ontwikkeling van het zelfbewustzijn. Het onderscheid helpt het kind zichzelf af te grenzen van de anderen, net zoals het favoriete woordje ‘nee’ de individuele wil onderlijnt en dus de unieke identiteit van het kind bevestigt. Kinderen zijn meesters in het aftasten van grenzen en onderzoeken dagelijks ‘hoe ver ze kunnen gaan’. Tussen het vierde en vijfde levensjaar vervolledigt hun lichaamsbeeld zich door een fijnere kennis van de lichaamsdelen. Vanaf 6 jaar leren ze het onderscheid maken tussen links en rechts. Een volledig en correct bewustzijn van lichaam en organen verwerven de kinderen pas tussen hun elfde en twaalfde.

Het lichaamsbeeld tijdens de puberteit De puberteit brengt met haar ingrijpende lichamelijke veranderingen heel wat verwarring met zich mee. Het opgebouwde lichaamsbeeld wankelt en evolueert mee met het lichaam. De jongeren spiegelen hun lichaam continu aan leeftijdsgenoten en ideaalbeelden, en zijn overgevoelig voor wat anderen van hen vinden. Doordat de puberteit bij jongens en meisjes onderling ongelijktijdig intreedt, leidt dit tot grote onzekerheid. Borsten, heupen, geslachtsorganen, schaamhaar, het breken van de stem, dysharmonieuze groei en hormonale werking, het heeft een grote psychologische weerslag op de pubers. Toch zou deze ‘puberteitcrisis’ hoofdzakelijk cultureel bepaald zijn. In andere culturen wordt de puberteit eerder positief ervaren en vaak ook expliciet gevierd als overgangsritueel naar de volwassenheid.

Tijdens de puberteit worden jongeren onzeker over hun lichaamsbeeld. Het sterk veranderende lichaam en de groeiende mogelijkheid om over zichzelf na te denken, zorgen ervoor dat het volledig samenvallen met het lichaam uit de kindertijd evolueert van een zijn naar het hebben van een lichaam. Het lichamelijke en het mentale raken verder van elkaar verwijderd. Bovendien ontstaat er vaak een discrepantie tussen lichaamsbeeld en realiteit. Het oude beeld past zich niet snel genoeg aan aan het nieuwe lichaam, wat de stunteligheid van veel pubers verklaart.

Meisjes hebben tijdens de puberteit meer last van een negatief lichaamsbeeld dan jongens. Jongens zouden tijdens de puberteit maar een korte periode een relatieve ontevredenheid vertonen. Zodra ze groter en gespierder worden en brede schouders krijgen, vervalt het negatieve zelfbeeld. Voor meisjes wordt het tijdens de puberteit net allemaal erger omdat hun vrouwelijkere lichaamsvormen (bredere heupen en dijen) niet beantwoorden aan het slankheidsideaal. Nochtans zijn ze volgens de heersende schoonheidsnormen op deze leeftijd op hun mooist - al ervaren zijzelf dit vaak anders. Doordat meisjes sneller in hun puberteit treden (vanaf 11 jaar) worden ze bovendien op jongere leeftijd geobjectiveerd als seksueel object. Meisjes kunnen het behoorlijk moeilijk hebben met de ‘openbaarheid’ van hun lijf en de blikken die ze toegeworpen krijgen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

26

WEETJES Enkel de mens en enkele apensoorten herkennen zichzelf in een spiegel. Andere dieren zoals honden, katten of paarden denken een ander dier in de spiegel te zien.

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Wees eens wat zekerder van jezelf! Door zelfzeker en gelukkig door het leven te gaan, straal je veel meer van je persoonlijkheid uit.

VRAAGGESPREK EN DISCUSSIE Wat maakt jou tot wie je bent? Ben jij altijd dezelfde? Kan je jezelf verliezen? Hoe je je voelt, heeft dat te maken met hoe je er uit ziet? Kijk je door de ogen van een ander naar jezelf? Ben je tevreden over jezelf? Hoeveel punten op 10 geef je je innerlijk? Kunnen de anderen aan je uiterlijk zien wie je bent? Als je je goed voelt, ben je dan mooier? Hoe voelt het als mensen naar je kijken?

Deze vragen vind je eveneens terug in het keycordspel. Ook de uitspraken van de jongeren in de publicatie LIJF kunnen als stellingen voor een discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich in bepaalde uitspraken? Houden zij er een andere visie op na?

KUNSTWERK ALS UITGANGSPUNT Walter Van Beirendonck, STARSHIP EARTH

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

27

PORTRETTEN

MATERIAAL : Verzamel een aantal portretten uit verschillende stijlperiodes. (Hier zie je werk van Delacroix, Picasso, Matisse, Marlene Dumas, Hans Holbein en Frans Hals)

Wie werd afgebeeld? Wat vertelt de gelaatsuitdrukking over wat deze persoon voelde op het moment dat hij/zij geportretteerd werd? Hoe heeft de kunstenaar bepaalde gevoelens versterkt door de manier waarop hij de persoon afbeeldde? Kom je uit het kunstwerk te weten welk soort leven de geportretteerde leidt? Is die persoon iemand die je zou willen ontmoeten? Waarom wel/niet? Waarom werd dit portret gemaakt denk je? Wie gaf de opdracht?

ZELFPORTRET

MATERIAAL :

Verzamel een aantal zelfportretten van kunstenaars uit verschillende stijlperiodes. (Hier zie je werk van Rembrandt, Cindy Sherman, Andy Warhol, Frieda Kahlo en Vincent Van Gogh)

Verzin een aantal redenen waarom een kunstenaar zichzelf zou portretteren? Hoe voelde de kunstenaar zich op het moment dat hij/zij zichzelf vastlegde? Kijk goed naar de afbeeldingen en probeer te achterhalen hoe de kunstenaar zichzelf in beeld bracht. Welk standpunt, houding, attributen, kleuren en medium kiest hij?

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

28

OP HET EERSTE GEZICHT

Kunnen we aan het uiterlijk van iemand die we niet kennen, zien hoe die persoon is? Als we iemand ontmoeten, oordelen we vaak heel snel over die persoon. We menen in één oogopslag vaak de persoon te kunnen doorgronden. Maar is dat wel zo? Kunnen we aan het uiterlijk van iemand zien hoe die persoon innerlijk is?

MATERIAAL :

- foto’s uit tijdschriften, zowel reclamebeelden als foto’s van ‘gewone’ mensen. - lijst met karaktereigenschappen, vaardigheden en uiterlijke kenmerken, zoals bv. :

AVONTUURLIJK

OPGEWEKT

LIEF

ZORGZAAM

ONDERDANIG

SPONTAAN

SAAI

GEVOELIG

INTROVERT

SERIEUS

DOMINANT

CREATIEF

LUI

AGRESSIEF

CONSERVATIEF

GEDULDIG

EERLIJK

KOPPIG

SENSUEEL

VERGEETACHTIG

EGOÎSTISCH

AMBITIEUS

VEELEISEND

ZELFBEWUST

EXTRAVERT

IMPULSIEF

OPVLIEGEND

ZENUWACHTIG

WORKAHOLIC

SOCIAAL

ONBETROUWBAAR

SLORDIG

Schrijf de karaktereigenschappen neer op een bord of groot blad papier dat je ophangt. Toon de foto’s uit de reclames één voor één aan de groep en laat hen bij elke foto die kenmerken uit de lijst noteren die ze vinden passen bij de persoonlijkheid van de afgebeelde persoon. Nadien kunnen de resultaten onderling bekeken en bediscussieerd worden. Is het mogelijk de persoonlijkheid van iemand op basis van uiterlijke kenmerken af te leiden? Gaan we niet te snel af op het uiterlijk? Wat je in de ander ziet, zegt misschien evenveel over jezelf?

BEWEGINGSOPDRACHT

Zeg met je houding wie je bent Een houding verraadt veel over een persoon. Hoe iemand staat, een ruimte binnenkomt, op een stoel zit,… Met je houding communiceer je jezelf naar de buitenwereld. Je drukt er je zelfbeeld mee uit. Met deze opdracht proberen we onszelf te betrappen op onze houding.

MATERIAAL :

L

I

J

het eigen lichaam

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

29

Kondig de jongeren aan dat je in de loop van de dag op bepaalde momenten ‘freeze’ zal roepen en ze op dat moment hun houding moeten bevriezen. Als het zover is proberen de jongeren eerst voor zichzelf hun houding te analyseren en wordt daarna die van de anderen onder de loep genomen. Waarom bevinden de jongeren zich in die bepaalde houding? Wat vertelt die houding over hen en hoe komt het over op anderen? Als ze anders willen overkomen op anderen, zullen ze hun houding moeten veranderen. Welke kleine wijziging in houding zou al heel wat veranderen? Geef de jongeren de opdracht om de volgende keer dat ze een ruimte binnenkomen, ergens gaan zitten, rondhangen of voor een groep geroepen worden, een voor hen atypische houding aan te nemen. Hun manier van staan, zitten, bewegen en kijken te wijzigen en te zien hoe leeftijdsgenoten en ouderen daarop reageren. Krijgen ze plots meer aandacht omdat ze zelfverzekerd rondstappen of slagen ze erin zichzelf weg te cijferen door onopvallend gedrag?

PLASTISCHE OPDRACHTEN

Inside-out Wie je bent samengebracht in een schoendoos.

MATERIAAL :

- schoendoos - oude tijdschriften - gekleurd papier - lijm - schrijfmateriaal

Laat de jongeren de schoendoos aan de binnenkant beplakken en beschrijven met allerlei kenmerken die ze met hun innerlijk associëren en de buitenkant van de schoendoos met eigenschappen die van hun uiterlijk zijn af te lezen. Laat hen een collage van beelden uit oude tijdschriften, woorden en kleuren maken, zo persoonlijk mogelijk uitgewerkt, volledig in hun eigen stijl. Buitenstaanders moeten aan de buitenzijde van de schoendoos kunnen herkennen wie hem toebehoort. De binnenkant van de schoendoos kan, als iemand dat wil, verborgen blijven. Eens de schoendozen klaar, stellen de jongeren zichzelf voor aan de hand van de doos. Je kan ze eventueel ook in groep bespreken en de vraag stellen of het zelfbeeld klopt met hoe de jongere overkomt op anderen. Via dit spel kan je ook peilen naar het ideaal waar jongeren naar streven. Hoe zouden zij willen gezien worden? Welke vaardigheden of uiterlijke kenmerken zouden ze zichzelf graag aanmeten?

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

30

Identiteitskaart Iedereen heeft persoonlijke spullen die hem/haar typeren. De verzameling ervan zou een soort identiteitskaart kunnen vormen aan de hand waarvan je die persoon en zijn/haar kenmerkende eigenschappen kan herkennen.

MATERIAAL :

- persoonlijke objecten - stevig papier (160 gram) - pc, scanner, printer - lamineermapjes + - toestel

Laat de jongeren allerlei persoonlijke spullen meebrengen. Objecten die hen na aan het hart liggen en hen typeren : foto’s, kaartjes, souvenirs, gadgets, geluksbrengers, verzamelobjecten, … Laat hen de objecten schikken op de scanplaat en het geheel scannen. Print de scan uit op stevig papier op het formaat van een normale identiteitskaart. Op de achterzijde van de kaart kunnen ze hun persoonlijke gegevens kwijt. De kaarten kunnen eventueel geplastificeerd worden. Met de kaarten kan je een tijdelijke expo organiseren en de jongeren de identiteitskaarten nadien in hun portefeuille laten meedragen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

31

SCHRIJFOPDRACHT

Gezicht-gedicht

Aan de hand van deze opdracht die schetsen en dichten combineert, gaan de jongeren op zoek naar wie ze zijn. Het resultaat wordt een kalligram, een figuurgedicht. Guillaume Apollinaire bedacht dit woord voor gedichten die de vorm aannemen van de inhoud beschreven in het gedicht. In 1915 maakte hij dit gedicht voor Lou…

MATERIAAL :

- spiegels - A3 tekenpapier - zacht potlood (nr 2) - gom - zwart of blauw fijn stiftje

De jongeren nemen plaats voor een spiegel en in één doorlopende lijn proberen ze hun zelfportret te schetsen. Het potlood mag niet van het papier komen tot het portret helemaal is voltooid. Daarna schrijven de jongeren een gedicht met als inspiratiebron : hun gezicht en wie ze zijn. Met het fijne stiftje schrijven ze vervolgens de regels van het gedicht langs de potloodlijnen van de tekening. Een andere mogelijkheid is dat de jongeren rechstreeks op de tekening de associaties die spontaan bij het zien van het zelfportret bij hen opkomen, neerschrijven langs de lijnen van de tekening. De potloodlijnen kunnen nadien worden uitgegomd of behouden blijven.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

32

2. | Bouwpakket

Waarom kunnen we nooit tevreden zijn met ons lichaam zoals het is? Mooie lijven lonken in ontelbare reclames en doen ons eigen lichaam verbleken tot een lijf vol gebreken. Advertenties zadelen ons op met complexen over boezem, billen, buik, borstkas,… Normaal dat we als gevolg daarvan grijpen naar alle mogelijke oplaptrucjes of plastische chirurgie?

Wat is schoonheid? Waarom zijn mensen zo gefascineerd door schoonheid en mooie lijven? Waarom wil iedereen er goed uitzien? En wat is schoonheid eigenlijk? Er is geen uitnemende schoonheid zonder iets vreemds in de proporties. Francis Bacon Alles heeft z'n schoonheid alleen ziet niet iedereen dat altijd. Confucius Schoonheid is hoe je je van binnen voelt en dat weergeeft in je ogen. Het is niets fysieks. Sophia Loren Wat wordt verstaan onder schoonheid is afhankelijk van tijd en ruimte. Iedere tijd, iedere cultuur en iedereen voor zich, vult het begrip schoonheid op een andere manier in. Er bestaat geen sluitende definitie van wat schoonheid inhoudt, al worden grote ogen, een gave huid en symmetrie van gezicht en lichaam door alle mensen op deze aardbol mooi bevonden. Schoonheid zit vooral in de uitstraling. Mensen die gelukkig zijn, zich geliefd weten en zich goed in hun vel voelen, stralen dit ook uit. Verder is schoonheid vooral iets dat toegekend moet worden. Schoonheid bevindt zich namelijk in de blik van de toeschouwer. Want buiten onze ervaring is er niet zoiets als schoonheid.

De macht van schoonheid “Schoonheid is een betere hulp dan alle aanbevelingsbrieven.” Aristoteles wist het al, schoonheid beïnvloedt onze blik. En dit start al heel vroeg. Zelfs baby’s zouden langer en gefascineerder kijken naar fysiek aantrekkelijke personen. Zijzelf krijgen eveneens meer aandacht als ze mooi zijn. Ouders reageren namelijk het tederst op baby’s met grote ogen, een klein neusje en mollige wangetjes. Mooie kinderen worden door ouders en andere volwassenen aardiger en slimmer bevonden dan minder mooie kinderen. Ze krijgen meer aandacht en worden meer gekoesterd. Dikke kinderen worden snel als lui en dom gestigmatiseerd. Ook bij sollicitaties speelt uiterlijk een belangrijke rol. De eerste - vaak beslissende – indruk wordt tijdens de eerste vier minuten van het gesprek gestuurd door het uiterlijk en de uitstraling van de sollicitant. Zijn of haar

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

33

schoonheid wordt onbewust gelijkgesteld met de verwachte vaardigheden. Mensen worden ook eerder overtuigd door en zijn het eerder eens met fysiek aantrekkelijke personen. Uit een studie van Nederlandse economen blijkt dat economisch succes mede bepaald wordt door het uiterlijk. Fysiek onaantrekkelijke vrouwen hebben minder kans om te particperen aan de arbeidsmarkt. Mooie vrouwen en mannen verdienen meer geld dan minder mooie geslachtsgenoten en mensen zijn zelfs bereid extra te betalen om fysiek aantrekkelijken een specifieke opdracht te laten uitvoeren. Aantrekkelijke mensen zijn ook sociaal vaardiger omdat ze doorheen hun levensloop meer kansen kregen en vaker aangemoedigd werden.

De maakbaarheid van schoonheid In onze tijd leeft sterk de idee dat alles en dus ook schoonheid maakbaar is. Diëten, schoonheidsbehandelingen en plastische chirurgie worden steeds vanzelfsprekender en een mooi uiterlijk lijkt voor iedereen weggelegd die er voldoende tijd, geld en energie in steekt. Wie niet mooi of perfect is, treft zo zelf schuld. We worden dagelijks via allerlei media bestookt met beelden van aantrekkelijke, dunne, jonge en gespierde vrouwen en mannen. We hoeven maar een tijdschrift open te slaan of de televisie aan te zetten. Toch zijn ook deze lijven ‘gemaakt’. Make-up, belichting en retoucheerwerk komen er aan te pas. Geen enkele reclamefoto is niet digitaal bijgewerkt! Niet voor niets zei ooit een topmodel : “I am an optical illusion”.

Schoonheidsidealen De mens heeft steeds opgekeken naar schoonheidsidealen en gemediatiseerde voorbeelden. Heden ten dage zijn het vooral popsterren, filmsterren en topmodellen die ons inspireren. In de 19de eeuw en vroeg 20ste eeuw golden balletdanseressen en actrices als model : vrouwen met een mysterieuze uitstraling en sterke persoonlijkheid voorzien van vrouwelijke vormen en getekend door levenservaring. Een eeuw later staat dit ideaalbeeld in schril contrast met de 17-jarige frêle lijfjes die vandaag de catwalks bevolken. Dat schoonheidsidealen wisselen doorheen de tijd en vaak verbonden zijn aan exclusiviteit, toont dit voorbeeld omtrent de ideale huidskleur. In de 18de en 19de eeuw werd een nietgebruinde, witte huid, aanzien als schoonheidsideaal. De hogere sociale klasse kon het zich namelijk veroorloven niet op het land te werken en hoefde dus niet blootgesteld te worden aan de zon. Door middel van hun bleke huidskleur konden ze zich onderscheiden van het plebs. Zodra het reizen als tijdverdrijf echter in de mode raakte, werd een gebronsde huid het na te streven ideaal. Daarmee kon je de goegemeente laten zien dat je tijd en middelen had om verre reizen te ondernemen. Maar toen het zonnebanken in de jaren ’80 populair werd en bereikbaar voor alle sociale klassen, kwam er in de jaren ’90 terug een afkeer van ‘zonnebankbruin’. Ook het slankheidsideaal is een product van een welvarende maatschappij. In tijden van schaarste en crisis is slankheid geen na te streven doel, maar een teken van armoede. Doorheen de eeuwen was goed in het vlees zitten dan ook de norm. Denk maar aan de Rubensiaanse vrouwen die zonder scrupules hun corpulente lijf toonden. Zo blijken ook vandaag nog armere landen er een dikker ideaalbeeld op na te houden. In de rijke westerse wereld neemt het slankheidsideaal

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

34

daarentegen steeds extremere vormen aan. Waar in 1975 topmodellen nog ongeveer 8% minder wogen dan de gemiddelde vrouw, is dit annoo 2003 23% geworden. Het huidige media-ideaal omtrent lichaam en gewicht is dan ook slechts haalbaar voor 5% van de vrouwen. Niet zelden gaat het beantwoorden aan heersende schoonheidsidealen gepaard met de nodige zelfkwelling. Korset, halsringen, stilleto’s, ingebonden voetjes,… het zijn maar enkele voorbeelden van gebruiken die ontstonden in de sociale bovenklasse waar van vrouwen geen fysieke arbeid werd verwacht. Lijdzaam werd hen gevraagd hun ‘lot’ te ondergaan en zich te schikken in hun werkloze positie en beperkte bewegingsvrijheid. Door verschillende tijden en culturen heen hebben samenlevingen duidelijk strengere eisen gesteld aan het uiterlijk van vrouwen dan van mannen. Schoonheidsidealen zijn van alle tijden, maar door technologische ontwikkelingen zijn ze nog nooit zo onrealistisch geweest als in onze tijd. Het maakt grote groepen mensen vatbaar voor een streven naar een schoonheidsideaal dat onbereikbaar is. Bovendien verovert onder invloed van de massamedia het westerse schoonheidsideaal de wereld en laten bijvoorbeeld Aziatische meisjes hun ogen ‘westers maken’.

Negatief lichaamsbeeld bij vrouwen en mannen Het merendeel van de vrouwen (70%) heeft een schoonheidsideaal dat sterk afwijkt van hun eigen lichaamsbeeld. Bij mannen is dat maar de helft. Sommige mannen durven zelfs hun aantrekkelijkheid overschatten. Ook jongens blijken beduidend minder bezorgd om hun uiterlijk dan meisjes. Meisjes met een normaal gewicht zijn zelfs ontevredener over hun lijf dan jongens met een ernstig overgewicht. Jongens kunnen wel gevoelig zijn voor hun uiterlijk als ze klein, minder ontwikkeld zijn of last hebben van acné. Opmerkelijk is dat het ideale lichaamsbeeld van de vrouw dunner is dan het lichaamsbeeld dat de man heeft van de ideale vrouw. Vrouwen stellen zichzelf dus zeer hoge eisen. Bovendien bestaat er nauwelijks verband tussen de feitelijke fysieke aantrekkelijkheid van vrouwen en hun tevredenheid over hun lichaam. Onderzoek toont aan dat ook knappe vrouwen zich ongelukkig kunnen voelen over hun uiterlijk. Zelfs als het lichaamsbeeld volkomen onjuist is, dient het toch als subjectieve werkelijkheid voor de persoon in kwestie. Dit kan extreme vormen aannemen zoals bij vrouwen die lijden aan anorexia. Vrouwen worden in onze samenleving meer dan mannen beoordeeld op hun uiterlijk. Vrouwzijn en vrouwelijkheid worden sneller gekoppeld aan hun lichaam. Dat dit historisch gegroeid is, bewijst de kunstgeschiedenis. En nog steeds krijgt in de media het vrouwenlichaam de meeste aandacht, al maakt het mannenlichaam sinds kort een sterke opmars. De druk die op vrouwenlichamen rust, wordt eveneens verklaard door het belang dat mannen hechten aan het uiterlijk van hun partner. Het huwen met een knappe vrouw kan de status van de man verhogen. Omgekeerd is dat minder het geval. Toch beginnen mannen zich onder invloed van reclame en media-aandacht meer en meer zorgen om hun uiterlijk te maken. Vooral mannen tussen 45 en 55 blijken ontevreden over hun grootte, uitpuilende buik, borstkas en haarverlies.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

35

De vrouw vervult in onze maatschappij ook meerdere sociale rollen, elk met een eigen verwachtingspatroon naar schoonheid en vorm toe. Zo hanteren we andere schema’s bij de vrouw als moeder (warm, zacht, rond) dan bij de vrouw als carrièrevrouw (dun, hard, actief).

Eetstoornissen Meisjes die zichzelf een hongerdieet opleggen, maaltijden overslaan of van braken na het eten een gewoonte maken, het komt steeds vaker voor. Uit onderzoek blijkt dat meisjes reeds op 10-jarige leeftijd durven diëten en daarin vooral het gedrag van hun moeders nabootsen. 17% van de jongeren tussen 14 en 16 jaar slaat wel eens maaltijden over of gebruikt roken als strategie om te vermageren. Extreme gevallen lijden aan anorexia nervosa of magerzucht. De patiënten zijn hoofdzakelijk vrouwen (95%) en vaak jonge meisjes. Hoewel anorexiapatiënten extreem mager zijn, blijven velen zichzelf dik voelen en is hun vertekend lichaamsbeeld er de oorzaak van dat ze fanatiek blijven hongeren. Een andere eetstoornis : boulimia nervosa of eetverslaving komt bij een groter aantal mensen voor en ontstaat vaak als reactie op anorexia. Hierbij gaat het om ongecontroleerde vreetbuien, waarna een periode van vasten en braken volgt. Deze eetstoornissen worden uit schaamte vaak verborgen gehouden voor de buitenwereld. Een vertekend lichaamsbeeld, lage zelfwaardering en extreem perfectionisme zijn kenmerkend voor patiënten met eetstoornissen. De eetproblemen ontstaan vaak in de puberteit, dé periode waarin de sociale druk en de lichamelijke onzekerheid groot is.

Ingebeelde lelijkheid Ingebeelde lelijkheid komt eveneens voor bij mensen met een vertekend lichaamsbeeld. Buitenproportionele aandacht gaat uit naar een specifiek lichaamsdeel of –aspect dat lelijk wordt bevonden en dít zelfs bij fysiek normale personen. Buitenstaanders merken vaak niet eens een gebrek op, maar zij die aan ingebeelde lelijkheid lijden vinden zichzelf verschrikkelijk lelijk en afstotelijk. Ze zijn obsessioneel met hun uiterlijk bezig en besteden zo’n drie tot acht uur per dag aan het denken over hun onvolkomenheden, het bekijken ervan in spiegels en het ondernemen van pogingen om hun onvolkomenheden te verbergen. Onder de patiënten die plastische chirurgie willen ondergaan wordt het aantal patiënten die lijden aan ingebeelde lelijkheid geschat op zo’n 6 tot 15%.

Cosmetische en esthetische chirurgie Meer en meer wordt het dagelijkse kost. Via televisieprogramma’s als Extreme Makeover en Beautiful komt het - tot voor kort nog aan de kapitaalkrachtigen voorbehouden fenomeen onze huiskamers binnen. De illusie van maakbare schoonheid is groot. Zowel mannen als vrouwen laten aan hun lijf sleutelen in het vooruitzicht gelukkiger te worden. En niet alleen volwassenen. In Amerika krijgen meisjes als beloning voor een goed eindexamen een borstvergroting van de ouders cadeau. En vier op tien Britse meisjes van 14 hebben reeds overwogen om plastische chirurgie te ondergaan.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

36

Cosmetische en esthetische chirurgie worden stilaan gemeengoed en bereikbaar voor velen. De verhoogde media-aandacht tilt het uit de taboesfeer en trekt het normaliseringsproces op gang. Toch zijn de huidige evoluties niet zonder schaduwkant. Een perfect, opgelapt lijf wordt langzamerhand de norm en gaat ons beeld van wat ‘normaal’ is kleuren. Of dacht je dat een fragiel meisjeslichaam met maatje 36 van nature voorzien is van een d-cup en een stevig kontje? Ook de ingrepen zelf zijn niet zonder risico’s. Naast psychologische consequenties, zijn lichamelijke complicaties bij implantaten, maagverkleiningen en andere correcties niet vreemd.

Toch kan esthetische chirurgie mensen ook echt gelukkiger maken. Onvrede met zichzelf en het negatieve imago dat de betrokkene van zichzelf heeft, vormen nog steeds de belangrijkste motivaties voor een esthetische ingreep. Vaak is de wens vooral er normaal en acceptabel uit te zien, eerder dan mooi. Zich niet goed in hun lichaam voelen en er daardoor ongelukkig bijlopen, kan - indien voldoende gemotiveerd - een gegronde reden zijn om een bepaald lichaamsdeel te corrigeren. Het geeft de betrokkene de mogelijkheid zich het voorheen zo gehate lichaam terug toe te eigenen en zich goed in zijn/haar vel te voelen.

In Amerika zijn excessieve vormen van cosmetische en esthetische chirurgie bekend. ‘Chirurgische junkies’ maken van het oplappen een hobby, een verslaving. Iets waarmee ze kunnen uitpakken. Zoals je jezelf een nieuwe outfit koopt, zo ‘verwennen’ ze zichzelf met een opknapbeurt. Soms koppelen ze er meteen een snoepreisje aan vast. Bij gefortuneerden is het namelijk erg in trek om de esthetische ingrepen in het buitenland te laten uitvoeren om zo, nadat het lichaam zich van de operatie heeft hersteld en de zichtbare tekens zijn uitgewist, ‘herboren’ terug te keren.

WEETJES In een fractie van een seconde stellen we vast of we de ander aantrekkelijk vinden. De symmetrie van het lichaam en in het bijzonder het gezicht is een belangrijke aantrekkelijkheidsfactor. 75 % van de cosmetisch-chirurgische ingrepen zijn borstvergrotingen. Gefortuneerde gangsters laten zichzelf wel eens ombouwen om in een nieuwe gedaante ongestoord van een nieuw leven te kunnen genieten.

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Beauty can seriously damage your health Meisjes en jongens bekritiseren elkaar sterk op hun uiterlijk. Als we nu daar nu eens collectief mee ophielden. Het zou ons een hoop geërger en frustratie besparen als we iedereen zouden aanvaarden zoals hij of zij is, zonder discriminatie. Turn beauty inside out!

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

37

DISCUSSIE- EN VRAAGGESPREK Kan je jezelf maken? Is mooi hetzelfde als sexy? Wat haal je weg en wat blijft er over? Heeft geluk met uiterlijk te maken? Hoe zwaar weegt een teveel aan kilo’s? Is het belangrijk er goed uit te zien? Wat vind je het mooiste aan jezelf? Wanneer mag je tevreden zijn over je lichaam? Wat heb je er voor over om er mooi uit te zien? Hoe merk je dat anderen jou mooi vinden? Beoordeel je mensen op hun uiterlijk? Hoeveel punten op 10 geef je je uiterlijk? Kan je leven zonder spiegel? Wat is het ideale lichaam? Kan je een compliment over je lichaam gemakkelijk aannemen? Wat zou je aan je lichaam willen veranderen? Zou je jezelf nog dezelfde voelen met bijvoorbeeld een andere mond?

De uitspraken van de jongeren in de publicatie LIJF kunnen ook hier als stellingen voor een discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich in bepaalde uitspraken? Houden zij er een andere visie op na? Om de discussie nog te verlevigenden kan je beelden uit de reclame als illustratiemateriaal hanteren. Of provocatieve beelden zoals hieronder uit het boekje van Leon Bloemendaal : HUMANUAL, Uitgeverij BIS, Amsterdam, 2000. (Zie ook kaarten S1, A1, A2)

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

38

Eveneens interessant is het om schoonheidsidealen doorheen de tijd en bij verschillende culturen te vergelijken. (Zie ook kaarten S2, S5, S8, K1, K2)

VLNR :

- Goed in het vlees zittende 17de eeuwse vrouwen, voorgesteld door Rubens - Geisha in het straatbeeld van Kyoto (Japan) - Ingebonden voetjes als schoonheidsideaal in China - Victoriaanse vrouwen (19de eeuw) met wespentaille en rokken die het achterlijf benadrukken

KUNSTWERK ALS UITGANGSPUNT

Jan Winkels, VERLANGEN

PLASTISCHE OPDRACHTEN Spiegeltje, spiegeltje aan de wand Als je in de spiegel kijkt, waar kijk je dan precies naar? Naar die ene puist op je kin of naar je totale voorkomen? Naar je neus die te dik is of naar je trui die niet bij je broek past? Zien wij onszelf in de spiegel zoals we zijn of hoe we denken te zijn?

MATERIAAL :

- spiegels - stiften

Laat de jongeren voor een spiegel plaatsnemen en zo goed mogelijk hun uiterlijke kenmerken beschrijven. Welk kleur ogen, hoe ze kijken, welke vorm hun neus heeft en hun gezicht, welke huidskleur, of er sproeten op het gezicht aanwezig zijn… Zijn ze tevreden met hun gelaatskenmerken? Wat zouden ze willen veranderen aan hun gezicht? Met een stift kunnen ze op de spiegel bepaalde kenmerken veranderen en corrigeren, na eerst hun volledige gezicht te hebben nagetekend op de spiegel.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

39

De ideale man/vrouw

Hoe ziet onze ideale man of vrouw er uit? En hebben jongens dezelfde ideaalbeelden voor ogen als meisjes?

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - stevig wit A3 papier (160 gram) - scharen - lijmstiften

Laat de jongeren uit oude tijdschriften allerlei lichaamsdelen knippen : armen, benen, voeten, handen, borsten/borstkassen, buiken,… en allerlei onderdelen van het gezicht : ogen, neuzen, monden, oren, kapsels,... Elk knipt twee van elk van deze lichaamsonderdelen uit. Een mannelijke versie en een vrouwelijke versie. Met de uitgeknipte lichaamsonderdelen wordt een vrouwelijke en een mannelijke databank aangelegd. Leg de neuzen op een rij, de monden, de benen,… Daarna kunnen de jongeren gaan shoppen. Ze kiezen hun ideale lichaamsdelen uit de databank en stellen hiermee een vrouwelijke en mannelijke figuur samen. Als iedereen klaar is met clonen, kunnen de resultaten tussen jongens en meisjes onderling vergeleken worden. Hebben de jongens een ander ideaalbeeld van vrouwen dan vrouwen zelf? En omgekeerd?

Blind date met lichaamsonderdelen MATERIAAL :

- oude tijdschriften - stevig wit A4 papier (160 gram) - scharen - lijmstiften - potloden en fijne stiftjes

Laat de jongeren uit oude tijdschriften twee lichaamsonderdelen knippen en in een bepaalde compositie of lukraak op een blad kleven. Daarna geven ze het blad aan hun buurman/vrouw die rond de twee opgekleefde lichaamsdelen een figuur tekent. Laat de jongeren met proporties spelen, zodat een eerder karikaturale figuur ontstaat.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

40

Lichaamsvormen Een mensenlichaam kent bepaalde proporties die tussen mensen onderling sterk kunnen verschillen. Een klein hoofd op een lang lichaam, een dikke poep bij een voor de rest mager iemand, lange benen bij een kort lijf,… Met deze opdracht ontdekken we bizarre lichaamsvormen en zetten het schoonheidsideaal even op de helling.

MATERIAAL :

- wit tekenpapier - potlood of fijn stiftje - gom - eventueel verf - allerlei voorwerpen (uit de keuken of bureaumateriaal)

Vorm met potlood met (een gedeelte van) de omtreklijn van allerlei voorwerpen een nieuw lijf op papier. Als de tekening klaar is, kan de buitenomtreklijn in stift worden gezet en de overige binnenpotloodlijnen worden uitgegomd. Eventueel kan het silhouet in één kleur worden ingekleurd. Ofwel worden alle lijnen behouden en worden de vlakken met verschillende kleuren ingevuld.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

41

3. | Op de huid

Hoe dicht laten we een vreemde naderen? Op een halve meter of is twee meter het minimum? Wanneer vinden we een aanraking aangenaam en van wie? Hebben we aanrakingen nodig om te kunnen leven?

Tastzin De huid is ons grootste orgaan. Ongeveer 2 m² huid omspant ons lichaam, goed voor zo’n 2,5 kilogram. Onze huid is elastisch en beschermt ons tegen allerlei invloeden van buitenaf. Onder onze huid zitten vele zenuwuiteinden die prikkels opvangen en naar onze hersenen sturen. Deze zenuwen registreren wat je voelt. Of iets zacht of hard is, ruw of glad, koud of warm. Onze huid is niet overal even gevoelig. Vooral onze vingertoppen en lippen kunnen nauwkeurig tasten. Met onze vingers zijn we zelfs in staat te lezen wat we voelen, denk maar aan het lezen van braille. Andere delen van ons lichaam zoals haren en nagels zijn gevoelloos omdat ze zijn opgebouwd uit dode cellen. Voelen kan je trouwens het best met je ogen dicht. Alle concentratie op de tastzin!

Hoe we aanraken Er bestaan verschillende vormen van aanraken : de functioneel-professionele aanraking van de kapper of de dokter, de sociaal-beleefde zoals de handdruk, de vriendschappelijke en de seksuele aanraking. Een waaier aan mogelijkheden die gaat van accidentele aanrakingen en beleefd handjes schudden tot pijnlijke klappen. Hoe we de ander aanraken hangt af van de context en de onderlinge relatie. Een vriend raak je op een andere manier aan dan een vreemde. Op school ga je anders aanraken dan bij je thuis. Ook doorheen de levensloop verandert onze manier van aanraken. Baby’s ontdekken de wereld via de mond. Ze leren de voorwerpen uit hun omgeving kennen door ze in hun mond te stoppen en te betasten met lippen en tong. Aanraken en aangeraakt worden is voor hen een

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

42

levensbehoefte en belangrijk voor een goede emotionele ontwikkeling. Peuters, kleuters en lagereschoolkinderen betasten spontaan wat ze op hun ontdekkingsreis tegenkomen. Ze knuffelen graag en aarzelen niet om leeftijdsgenoten eens goed vast te pakken of te kietelen. Vanaf de puberteit verandert dit. Aanraken wordt van dan af geassocieerd met seksualiteit en wordt zo - hoewel zeer aantrekkelijk en uitdagend - toch vooral een taboe. Aanraken kan dan enkel nog vriendschappelijk tussen seksegenoten, tijdens sport en spel, bij het troosten of in de liefde. Familieleden knuffelen of kussen wordt een opdracht en liefst vermeden. Het zich onafhankelijker opstellen ten opzichte van de ouders, resulteert niet alleen in een emotionele, maar ook in fysieke afstandelijkheid. Niet alleen de pubers bewaren afstand, ook ouders staan onwennig tegenover de te grote en zich snel ontwikkelende puberlichamen die man of vrouw worden. Pubers proberen deze leegte en lichamelijk gemis in te vullen door steeds vroeger seksueel gedrag met leeftijdsgenoten. Vanaf de puberteit raken het lichamelijke en het mentale steeds verder van elkaar verwijderd. Het aanraken wordt in onze cultuur tijdens die levensfase vaak verwaarloosd en pas door jongvolwassenen herontdekt in de liefde of tijdens het ouderschap.

Culturele verschillen in het aanraken Hoe mensen – mannen en vrouwen – elkaar aanraken, verschilt sterk tussen verschillende culturen. Er bestaan hieromtrent ongeschreven codes die vooral door buitenstaanders gemakkelijk worden opgemerkt. Hieronder enkele voorbeelden : Hand in hand lopende mannen? Bij ons kom je ze niet zo vaak tegen. In de Arabische wereld is lijfelijk contact tussen mannen nochtans heel gewoon en lopen mannen vaak hand in hand als teken van vriendschap. Ook in Zuidoost-Azië lopen mannen (broers of vrienden) gearmd of zitten met een hand op elkaars knie als teken dat ze elkaar vertrouwen. In Arabische en Aziatische landen raken mannen en vrouwen (zelfs gehuwden) elkaar in het openbaar niet aan. Dat een man een vrouw een hand geeft is ongebruikelijk. Zelfs publiekelijk oogcontact tussen beide seksen wordt als onbetamelijk beschouwd. In veel Aziatische landen wordt er geen handdruk gegeven bij een begroeting. Men knikt met een hand op de borst of buigt in verschillende graden van diepte. Een bekende manier van groeten in het oosten is ‘namaste’. Dit is een groet die zowel wordt uitgesproken als getoond door beide handen tegen elkaar te drukken. Zelfs in een klein landje als België begroeten mannen elkaar anders. Over de taalgrens begroeten mannen elkaar hartelijk met een kus, terwijl het in Vlaanderen vaak bij het schudden van de hand blijft. Het hoofd is in Thailand het meest heilige deel van het lichaam en wordt om die reden dan ook niet aangeraakt. Polynesiërs, Eskimo's en Lappen wrijven hun neuzen tegen elkaar om te groeten en affectie te tonen. Op deze manier besnuffelen ze elkaar en onderscheiden ze vriend en vijand.

Afstand & nabijheid Ook de afstand die we houden tijdens een conversatie vertelt veel over culturen en mensen onderling.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

43

Uit onderzoek blijkt dat de gespreksafstand tussen mensen varieert per cultuur. Arabieren en Zuid-Amerikanen naderen het dichtst voor een gesprek, terwijl Noord-Europeanen en Aziaten eerder op een veilige afstand blijven. Engelsen gaan bijvoorbeeld ook 15 tot 25 cm verder uit elkaar staan dan Nederlanders. De afstand tot de anderen varieert niet alleen per cultuur, maar is eveneens afhankelijk van de aard van de relatie, het onderwerp van gesprek en de omstandigheden. Vreemden tolereren we afhankelijk van de situatie en de context verder of dichter bij ons in de buurt. In een overvolle lift, in de rij wachtend aan de kassa van de supermarkt of op grootse evenementen staan we schouder aan schouder, terwijl we in normale situaties al snel een afstand van 1,5 tot 3 m bewaren. Door ons non-verbaal gedrag laten we in dergelijke noodgedwongen situaties weten dat we geen intimiteit willen. Door het hoofd af te wenden, bijvoorbeeld, of door ijzig in de verte te staren. De onderlinge ruimte tussen personen is dus nooit toevallig. Dit wordt snel duidelijk als iemand de regels overtreedt en te dicht nadert.

Durven nee zeggen, maar ook ja! Aanraken, voelen en lichamelijk contact zijn essentieel voor ons lichamelijk en emotioneel welbevinden. Aanrakingen kunnen echter ook als onprettig of bedreigend ervaren worden. Daarom is het belangrijk dat kinderen en jongeren leren aanvoelen wat ze als aangenaam ervaren en nee leren zeggen tegen ongewenste lichamelijke nabijheid. Preventiecampagnes en seksuele opvoeding leren jongeren dit onderscheid te maken, maar focussen nogal vaak op het bedreigende aspect van aanrakingen en vergeten dat je ook plezier aan je lijf mag beleven. Jezelf ontspannen, genieten van een warme douche, een massage, of een liefdevolle streling,… Het is belangrijk dat kinderen en jongeren de lichaamsbeleving van het aanraken in een niet-bedreigende situatie leren ontdekken om zo voor zichzelf grenzen te stellen en duidelijk nee of ja te leren zeggen. Hen de sensuele wereld van het aanraken ontzeggen zou zonde zijn, want in het aanraken vormen kinderen, jongeren én volwassenen een positief zelf- en lichaamsbeeld. Het verlangen drukt zich uit door de streling zoals de gedachte door het woord. Jean-Paul Sartre De huid vormt de grens tussen binnen en buiten en functioneert eveneens als zender en ontvanger van communicatie. A. de Bellecourt Liefkozen is vormgeven, en strelen de bevestiging van er te mogen zij. Liesbeth Woertman

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Heb je vandaag al iemand een knuffel gegeven? Het zou niet slecht zijn opnieuw wat meer onze tastzin te gebruiken in het dagelijkse leven. Lichamelijk contact doet ons goed en versterkt de band tussen mensen onderling. In een wereld waarin digitale communicatie heerst, is het een uitdaging het aanraken te herontdekken.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

44

VRAAGGESPREK & DISCUSSIE Kan je leven zonder aanrakingen? Hoe voel jij? Hebben vingers iets te vertellen? Mag iedereen jou aanraken? Ben jij van jezelf? Wat maakt strelen zo aangenaam? Wanneer laat je een knuffel toe? Hoe dicht mogen anderen naderen?

Deze vragen vind je eveneens terug in het keycordspel. Ook de uitspraken van de jongeren in de publicatie LIJF kunnen als stellingen voor een discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich in bepaalde uitspraken? Houden zij er een andere visie op na? Cultuurverschillen in omgangsvormen en wijzen van aanraken kunnen eveneens stof tot boeiende discussies leveren (zie tekst boven).

KUNSTWERK ALS UITGANGSPUNT

Anthony Goicolea, CLASSROOM DYPTICH

BELEVINGSOPDRACHTEN Aanraken Eerst voelen de jongeren over hun eigen gezicht en daarna over dat van de anderen. Voelt het anders als jij jezelf aanraakt of iemand anders jou aanraakt?

Is het ene makkelijker dan het andere? Voelt het verschillend? Als je met je eigen hand over je gezicht streelt, voel je dan vooral je hand of eerder je gezicht? Wat is leuker, aanraken of aangeraakt worden?

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

45

Naderen Tot waar laat je een vreemde naderen? Tot waar laat je een meisje of jongen naderen? Tot waar laat je een vriend of vriendin naderen? Mensen onder elkaar houden afstand. De afstand vertelt iets over de betreffende personen en over hun onderlinge relatie. Denk maar aan situaties waarbij je ver uit de buurt van anderen blijft of juist dicht tegen ze aankruipt. In een overvolle bus, op de speelplaats of knus in de zetel. Laat de jongeren hun territoriumafstand voor zichzelf bepalen met verschillende proefpersonen : een vriend of vriendin, de leerkracht of iemand van het andere geslacht. Laat ze gradueel dichterbij komen tot de jongere vindt dat ze te dicht naderen en stop zegt. Vergelijk de afstanden met de verschillende proefpersonen en probeer verklaringen te zoeken. Vergelijk eveneens de afstanden tussen de verschillende jongeren onderling.

PLASTISCHE OPDRACHTEN Tasten in het donker Pas wanneer we onze ogen sluiten, zijn we volledig op onze andere zintuigen - waaronder de tastzin - aangewezen. Met onze ogen toe lijken we beter te kunnen voelen. In deze opdracht proberen we puur op de tast een figuratieve vorm te boetseren in klei.

MATERIAAL :

bol klei - blinddoek

De jongeren worden geblinddoekt en proberen op de tast uit een klomp klei een figuratieve vorm te creëren. Belangrijk is dat ze vóór ze van start gaan, beslissen wat ze willen boetseren. Laat de klei drogen.

Afdruk Een afdruk van emoties in klei.

MATERIAAL :

bol klei ter grootte van een tennisbal - eventueel verf en schildersmateriaal of verfspuitbus

Laat de jongeren zich een hevige emotie herinneren. Laat hen de tijd om volledig terug te gaan naar die gebeurtenis. Laat hen vervolgens met de kracht van die emotie, met één hand in de bol klei knijpen. Probeer de vorm die zo in de klei is ontstaan te behouden door voorzichtig één voor één de vingers uit de klei los te maken. Laat de klei drogen. Eventueel kan de vorm na afloop beschilderd worden. Laat de jongeren een gepaste naam bij het kunstwerk verzinnen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

46

4. | Groeien en verouderen

Kan je jezelf voelen groeien? Zijn er dagen waarop je armen te lang lijken of je hoofd te klein? Als we lichamelijk veranderen, veranderen we dan ook innerlijk? En waren we als baby al dezelfde persoon die we nu zijn? Heeft ons lichaam aan 55 afgedaan? Of worden mensen juist mooier met ouder worden?

Groeien We doen het vooral als we jong zijn. Eerst in mama’s buik, zo’n negen maanden lang. Van een embryo van een paar millimeter groot tot een baby van ongeveer 50 cm. Daarna ongeveer 1cm per week en van peuter tot puber zo’n 6 cm per jaar. Vanaf de pubertijd komt er een groeispurt met zo’n 10 tot 12 cm per jaar. Meisjes puberen vroeger dan jongens (meisjes rond 10/11 jaar, jongens rond 12/13 jaar), waardoor ze op de leeftijd van 12 de jongens in lengte even voorbijsteken. De intensiteit van de groeispurt bij jongens is echter groter, maar eindigt meestal abrupt, terwijl meisjes langer doorgroeien en zo soms nog een aantal centimeter inhalen. Groeien gaat gepaard met groeipijnen. Letterlijk, doordat onze botten en spieren niet allemaal tegelijkertijd groeien, wat pijnlijk kan zijn. Figuurlijk, omdat we niet enkel lijfelijk groeien, maar ook emotioneel.

Groeien doen we niet alleen in de lengte Tijdens de puberteit groeien jongeren niet enkel in de hoogte, maar treden ook andere lichaamsveranderingen op. Haar groeit onder de oksels en rond de geslachtsorganen, meisjes worden ongesteld en krijgen vrouwelijkere vormen. Bij jongens groeien penis en zaadballen, ze krijgen hun eerste zaadlozing, stoppels op kin en bovenlip en ‘de baard in de keel’. Puberteit gaat eveneens gepaard met pukkeltjes, luchtjes en een hoop verwarring en onzekerheid. Niet alleen omwille van de lichamelijke veranderingen, maar eveneens door wat er in het hoofd omgaat. In de puberteit gaan jongeren in interactie met hun leeftijdsgenoten en hun omgeving op zoek naar zichzelf. Ze willen erbij horen door middel van kledij, muziekkeuze en hobby’s, maar zoeken daarbinnen ook hun eigen persoonlijke parcours. Ze hebben nood aan voorbeelden en zetten zich af tegen de ‘anderen’. Een boeiende, maar verwarrende periode, gekenmerkt door tegenstrijdige emoties en verlangens.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

47

Verouderen Vanaf ons 25ste jaar gaat het bergaf met ons en veroudert ons lichaam. Eerst langzaam, maar daarna opvallender en sneller. We krijgen rimpels doordat onze huid minder elastisch wordt en gaat doorhangen. Haar wordt grijs en valt uit. We zijn sneller vermoeid en ons lijf loopt stroever. Oude mensen krimpen ook omdat het kraakbeen tussen de ruggenwervels uitdroogt en botten afslijten. Verouderen hoeft echter niet gelijk te staan met achteruitgang. Ons lichaam wordt misschien minder mobiel, maar de rijkdom aan ervaringen en levenswijsheid groeit met de jaren. Het cosmeticamerk Dove lanceerde een originele reclamecampagne waarin ze aantoont dat rimpels ook mooi kunnen zijn. Op de affiche prijkt de 96-jarige Irene Carson met daarnaast de aan te kruisen woorden : “wrinkled?” of “wonderful?”. Met de reclamecampagne wil Dove een realistischer schoonheidsideaal ophangen en aantonen dat echte schoonheid in vele vormen, maten en leeftijden bestaat. Naar aanleiding van diezelfde campagne werd onderzoek uitgevoerd en bleek van de 800 bevraagde meisjes tussen 8 en 13 jaar, 97% oude vrouwen niet mooi te vinden.

WEETJES De langste man van de wereld, Leonid Stadnik, meet 2,55 m en leeft in Oekraïne. De kleinste mensen ter wereld zijn de Mbuti uit Zaïre in Afrika; de gemiddelde lengte van mannen is er 137 cm en van vrouwen 135 cm. De Nederlanders zijn gemiddeld de langste mensen van de wereld. Iedere nieuwe generatie is 4,5 cm langer. Benieuwd hoe lang je zal worden? Volgens volgende rekensom kan je het berekenen : Jongens : (lengte van je vader + lengte van je moeder)/2 + 11 cm = je lengte Meisjes : (lengte van je vader + lengte van je moeder)/2 – 2 cm = je lengte Opgelet! Dit is de te verwachten eindlengte. Het uiteindelijke resultaat kan tot 9 cm boven of onder de geschatte lengte blijken. Turkse en Marokkaanse jongeren zijn doorgaans kleiner dan Westerse. Volgroeid scheelt het ongeveer 10 centimeter. Ze starten wel vroeger met hun puberteit. Elke dag staan we 2 cm langer op! In de loop van een dag krimpen we namelijk 2 cm door de druk op onze tussenwervels tijdens het bewegen. ’s Nachts vloeit de vloeistof echter terug naar het kraakbeen en krijgen we onze normale lengte terug. Vrouwen worden in zowat alle landen gemiddeld enkele jaren ouder dan mannen. Misschien omdat mannen een vaak avontuurlijker en dus gevaarlijker leven leiden dan vrouwen?

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

48

Niet alleen oude mensen verliezen haren! Een gezond mens verliest dagelijks tussen de 50 en 100 haren als gevolg van het vernieuwingsproces dat je haar continu doormaakt. Bij het ouder worden, wordt ons haar ook grijs of wit doordat de melanine die verantwoordelijk is voor de haarkleur haar werk niet meer naar behoren vervult. Oude mensen hebben verhoudingsgewijs soms grote oren en neuzen omdat deze lichaamsdelen bij sommigen langzaam blijven doorgroeien.

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Kunnen rimpels ook mooi zijn? Oude mensen hebben in onze maatschappij uiterlijk vaak afgedaan. Maar kunnen oude mensen er dan niet mooi uitzien? Kan een doorleefde rimpelhuid niet even mooi zijn als een stralende jonge huid? Misschien moeten we maar leren aanvaarden dat rimpels nu eenmaal bij ouder worden horen en best wel charmant kunnen zijn.

VRAAGGESPREK & DISCUSSIE Worden mensen mooier met het ouder worden? Wanneer ben je volwassen? Kan je jezelf voelen groeien? Als we lichamelijk veranderen, veranderen we dan ook innerlijk? Groei je soms je lichaam te buiten? Hoeveel ben je en hoeveel word je? Was je altijd al diegene die je nu bent?

Deze vragen vind je eveneens terug in het keycordspel. Ook de uitspraken van de jongeren in de publicatie LIJF kunnen als stellingen voor een discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich in bepaalde uitspraken? Houden zij er een andere visie op na?

KUNSTWERK ALS UITGANGSPUNT Anthony Goicolea, CLASSROOM DYPTICH

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

49

Een rimpel is een juweel. Inge Grognard Laat de jongeren naar de foto van Lieve Blancquaert op één van de kaarten kijken (L1). Hoe reageren ze op deze foto? Hebben ze moeite met ouder worden of oude mensen? Kunnen rimpels volgens hen mooi zijn?

POËZIE

Lieve Blancquaert, Momi gaat slapen

Op het strand op een te kleine badhanddoek benen tegen het bleke lijf armen rond de spichtige knieën tussen ongenaakbaar naakt : mislukte vouwstoel met puntige hoeken en in mezelf verward hoera, een dagje strand

Ed Franck

Poëzie over groeiende lichamen vind je o.a. in : Greet Bilsen & Sabien Clement, Terug naar huid, De Eenhoorn, Wielsbeke, 2003. Ed Franck, Met armen te hoekig voor sierlijke vleugels, Averbode, Averbode, 1999

OPDRACHTEN Was je altijd al diegene die je nu bent? MATERIAAL :

foto’s van de jongeren van hun eerste levensjaren tot nu : als baby, peuter, kleuter, schoolgaand kind, puber,…

Laat de jongeren hun foto’s in chronologische volgorde bekijken. Laat hen hun lichamelijke evolutie volgen en mogelijke veranderingen en constanten opsporen. Zijn ze ook qua karakter veranderd? Misschien zien leeftijdsgenoten nog meer gelijkenissen of evoluties?

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

50

PLASTISCHE OPDRACHTEN Uitrekken Niet alles aan ons lichaam groeit even snel. Daarom voelen we ons soms ongemakkelijk in een lijf dat zijn eigen wetmatigheden kent. Soms lijken je armen te lang of groeien je benen je lichaam te buiten.

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - schaar - lijm - stevig wit papier

Laat de jongeren uit oude tijdschriften figuren ten voeten uit knippen. Liefst foto’s van lichamen waarbij de ledematen vrij in de ruimte staan. Knip de figuren mooi uit langs de contouren van het lichaam. Door de ledenmaten te verknippen, kan je ze naar wens uitlengen of een andere richting laten uitgaan. Schik de ledematen zo tot je een mooie figuur bekomt. Kleef je uitgerokken figuur op en verbind eventueel de verschillende delen met een potloodlijn.

Oud worden is geen pretje! Als je oud wordt, ga je krimpen en krijg je rimpels. Wil je weten hoe iemand er uit zal zien als hij/zij oud wordt?

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - schaar - lijm - een groot vel papier

Laat de jongeren in oude tijdschriften paginagrote portretfoto’s zoeken. Maak zig-zagplooien in horizontale richting in de foto. Zo schuift de neus een beetje naar de mond toe. De boventanden reiken nu misschien tot aan de kin. Het hoofd zakt weg tussen de schouders, de onderkin wordt een accordeon.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

51

5. | Mode & versiering

De kleren maken de man/vrouw. Is dit zo? Bepalen de kleren die je aanhebt, wie je bent, hoe je je voelt? En wat met het versieren van ons lichaam? Versieren we ons om er beter uit te zien of omdat we ons zonder naakt voelen?

Kledij Kledij dragen we niet enkel om de warmte en de bescherming die ze biedt. Kledij is een taal, een vorm van communicatie. Of zoals Alison Lurie het schrijft : “Zelfs wanneer we niets zeggen, praten onze kleren druk tegen iedereen die we tegenkomen.” Aantrekken wat iedereen aanheeft, is net zomin een oplossing voor het probleem als zeggen wat iedereen zegt… In de klerentaal kunnen we liegen of proberen de waarheid te vertellen. Maar er het zwijgen toe doen is onmogelijk, tenzij we naakt en kaal zijn. Afhankelijk van de context gaan we ons anders kleden. Om uit te gaan dragen we andere kleren dan op een sollicitatiegesprek. Op ons werk gaan we anders gekleed dan als we gaan sporten. Afhankelijk van het soort werk worden ook andere (al dan niet uitgesproken) kledingeisen gesteld. Een arbeider hoeft geen stropdas te dragen en een straathoekwerker in maatpak zou vreemd worden aangekeken. Kledij geeft je een bepaalde status en in het geval van uniformen ook een zekere autoriteit. Dit geldt niet alleen voor politie of conducteurs. Ook verpleegkundigen krijgen door hun witte jas de bevoegdheid patiënten aan te raken. Kledij is daarnaast ook persoons- en cultuurgebonden. Aan de hand van onze kledij maken we de buitenwereld duidelijk tot welke cultuur of sub-cultuur we behoren en wat onze levenstijl is. De ene persoon verklapt meer dan de andere door zijn kledij over zichzelf en hoe hij zich voelt.

Mode Mode zou als fenomeen in het westen ontstaan zijn in de 14de eeuw. Samen met de opkomst van een nieuwe koopkrachtige burgerlijke klasse, een bloeiende handel in luxewaren en het toenemende belang van steden. De stad werd het decor waar de burgerij elkaar de loef kon afsteken met de nieuwste trends en snufjes. Mode is sindsdien een consumptieproduct voor

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

52

mensen met geld en tijd die zich willen onderscheiden van de anderen en er niet voor terugschrikken op een liefst opvallende manier te pronken. Eeuwenlang bestond mode alleen voor een kleine bovenlaag van de bevolking. Het ontstaan van de confectiekleding bracht daar verandering in. Ze deed haar intrede rond 1820 toen er ten tijde van de industriële revolutie een grote behoefte ontstond aan werkkledij voor fabrieksarbeiders. Omdat deze kleding geen eisen stelde aan pasvorm, kwam men op het idee om kleren te vervaardigen volgens standaardmaten. Voordien werden kleren namelijk steeds op maat van de drager gemaakt. De kledij die vandaag de winkelrekken vult is confectiekledij, waar de haute-couture zich door z’n exclusiviteit duidelijk van wil onderscheiden. Charles Frederick Worth was de eerste couturier die in 1858 zijn zaak in Parijs opende. Hij vervaardigde exclusieve dure japonnen op maat van de adel en profileerde zich duidelijk als mode-ontwerper. Haute couture bestaat vandaag de dag nog steeds, al kunnen modehuizen er niet meer van leven. Het blijft hun visitekaartje, maar de grootste omzet halen ze uit parfums, cosmetica, accessoires en prêt-à-porter. Hierbij speelt het erop vermelde logo een essentiële rol als symbool van prestige en rijkdom. De logomanie werd de laatste jaren echter zo op de spits gedreven dat de er aan verbonden status in een wereld van kopieën een leeg begrip werd. De mode holt zichzelf voorbij met een gemiddelde van vier nieuwe collecties per jaar en voor de grote ketens als H&M tot zelfs dertien collecties per jaar. De stijlen en trends volgen elkaar in sneltempo op, enkel nog bij te houden door fashionista’s die hun leven angstvallig laten bepalen door het ritme van de mode. Topmodellen die niet voor minder dan tienduizend dollar hun bed uitkomen en extreem hongeren om aan het schoonheidsideaal te voldoen, zijn andere excessen van een modewereld die lijdt onder strenge, zichzelf opgelegde wetten.

Lichaamsversiering Niet alleen door middel van onze kledij communiceren we met de buitenwereld. Ook de wijze waarop we ons opsmukken vertelt veel over onszelf en hoe we willen overkomen op anderen. Make-up, sieraden, kapsels, piercings, tatoeages en lichaamsbeschildering… er bestaan vele vormen van lichaamsversiering.

Elke cultuur en tijdperk heeft haar eigen versieringsvormen. Vorm en betekenis kunnen cultureel, sub-cultureel, religieus, modieus, esthetisch, verleidelijk of persoonsgebonden zijn.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

53

Enkele voorbeelden : Het doorboren van het lichaam behoort bij vele culturen tot de overgangsrituelen. Papuajongens uit Nieuw-Guinea worden mannen nadat hun neusschotten gepierced werden. De hippie- en punkbeweging adopteerde de neuspiercing (die bij Indische vrouwen moet zorgen voor een voorspoedige bevalling en minder menstruatiepijn) als een teken van rebellie tegen de gevestigde waarden. De tika op het voorhoofd van Hinduvrouwen en -mannen in Indië is een teken van zegening en symboliseert het derde oog van de god Shiva. In de jaren ’80 waren gefriseerd haar en een hoogopstaande kuif de modetrends. Vrouwen dragen make-up niet enkel om er mooier uit te zien en bepaalde gelaatskenmerken te accentueren. Ze gaan er ook verleidelijker uitzien. Roodgestifte gloslippen associëren we al dan niet onbewust met door het vrijen of zoenen roder geworden, volle en glanzende lippen. Zeelieden lieten vaak een tatoeage zetten als herinnering aan een geliefde (plek).

De associaties die bepaalde lichaamsversieringen oproepen verschillen doorheen de tijd. Zo werden tatoeages in de 19de eeuw in het Westen vooral gelinkt met gevangenen en ruige scheepslui, terwijl ze vandaag goed ingeburgerd zijn en zelfs op jonge meisjeslichamen verschijnen. Tongpiercings ontstonden voor het eerst bij de Azteken en Maya’s van Midden-Amerika, waar priesters hun tong doorboorden voor het verkrijgen van bloed voor de plengoffers. Vandaag wordt de tongpiercing gekozen vanwege het provocerende karakter en de stimulerende werking die het kan hebben tijdens het zoenen en vrijen.

WEETJES

In de 19de eeuw droegen schippers gouden oorbellen als begrafenisverzekering. Bij verdrinkingsdood mocht de vinder van het lijk de oorringen houden in ruil voor een begrafenis. De navelpiercing werd pas recent uitgevonden. Met de uitvinding van de bikini in 1946 zag de navel voor het eerst het daglicht, maar het duurde tot het midden van de jaren ’80 tot de muziek- en modewereld de navelpiercing ontdekte. Het is bij meisjes de meest voorkomende vorm van piercing. Lipschotels worden in Zuid-Amerika door mannen en in Afrika door vrouwen gedragen. De lippen worden losgesneden van de boven- of onderliggende huid en de snede wordt gevuld met een ronde schotel van hout of klei. Deze wordt telkens vervangen door een steeds grotere schijf. Een mythe vertelt dat in een ver verleden vrouwen wijsheid verkegen zouden hebben van kikkers, wat uiteindelijk geleid zou hebben tot het aanbrengen van een kikkerbek. De schotels worden aangebracht bij aanstaande bruiden, maar sommige gehuwde vrouwen behagen hun man door na het huwelijk nog grotere schotels aan te brengen. Hun ‘schoonheid’ neemt toe, maar ook hun afhankelijkheid. Met lipschotels kunnen ze namelijk moeilijk eten en is praten onmogelijk. Eind 19de eeuw ontstond de bizarre gewoonte om het getatoeëerde lichaam als kermisattractie te exploiteren. Vrouwen met een lichaam vol tattoos showden tegen betaling hun lijf.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

54

In diezelfde 19e eeuw werd het verzamelen van stukken gelooide, getatoeëerde mensenhuid eveneens populair. Studenten geneeskunde en werknemers van ziekenhuizen of lijkenhuizen sneden heimelijk de betreffende huidoppervlaktes uit en lieten ze verwerken tot decoratieve- of gebruiksvoorwerpen zoals etuis voor sigaretten, boekbanden, portefeuilles en lampenkappen. Scarification of huidversiering met littekens was eeuwenlang een populaire gewoonte in Afrika. Sommige etnische groepen bedekken het hele lichaam met stippen en strepen en ook het gezicht wordt uitbundig versierd met geometrische patronen. Elke etnische groep heeft zijn eigen littekenpatronen en kenners kunnen in één oogopslag zien waar iemand vandaan komt. De littekens worden aangebracht door met een scherp voorwerp een wonde in de huid te maken en deze te laten ontsteken door er bepaalde kruiden, asse, olie en/of klei in te wrijven. Tegenwoordig valt deze extreme lichaamsversiering ook bij westerlingen in de smaak.

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Leve de verscheidenheid! De caleidoscoop aan kledingstijlen en lichaamsversieringen is betoverend en vormt de rijkdom van vele culturen. Hierop beperkende regels opleggen, zou dan ook zonde zijn. Kledijkeuzes en versieringsvoorkeuren zouden we moeten respecteren zolang ze de vrije keuze van de persoon in kwestie zijn.

VRAAGGESPREK & DISCUSSIE Hoe ben je ertoe gekomen deze kleren aan te trekken vandaag? Vertel jij met je kleren wie je bent? Bepalen de kleren die je aanhebt, hoe je je voelt? Zijn kleren meer dan stof? Hoe komt het dat mensen zich versieren? Kan je door je kleren iemand anders zijn? Hoeveel keer per dag sta jij voor de spiegel?

Deze vragen vind je eveneens terug in het keycordspel. De uitspraken in de publicatie LIJF kunnen ook als stellingen voor de discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich hierin? Houden zij er een andere visie op na? Surf eens naar www.exactitudes.nl . Mensen en kledij in allerlei vormen. Uitgangspunt voor discussie.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

55

Lichaamsversiering Aan de hand van afbeeldingen uit andere culturen kan eveneens een discussie worden opgestart rond lichaamsversiering. (Zie ook kaarten S3, S6, S7)

FOTO’S VLNR :

- Dayakvrouw uit Indonesië met een verzameling ringen aan haar uitgerokken oorlellen - Suyá-indiaan uit Centraal-Brazilië met lipschijf - Padongmeisjes uit Thailand starten al vroeg met het bevestigen van ringen rond hun hals - Vrouw uit Congo met decoratieve littekens aangebracht met houtskool en as onder de huid - Westerse tattoos en piercings - Tattookunst uit Japan - Chinese vrouw met tattoos en decoratieve stok door haar oor

Uniform? Uniformen op school of niet? De voor- en nadelen. Stof genoeg voor discussie. (Zie ook kaarten K9 en K12)

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

56

Kledij als visitekaartje

Het is zeker interessant om even op een rijtje te zetten wat je met je kledij allemaal kan duidelijk maken aan de anderen.

MATERIAAL :

- schoolbord & krijt

Laat de jongeren om beurten een functie van kledij of wat je met je kledij kan uitdrukken, opnoemen. Schrijf het kriskras neer op het bord. Laat ze daarna de antwoorden elk voor zich rangschikken naar belangrijkheid. Breng de resultaten van de jongeren samen en probeer tot een top 3 te komen. Start op basis van de resultaten een discussie. Je kan het ook anders aanpakken en de jongeren laten reageren op volgende statements : De kleren maken de man/vrouw Je cultuur bepaalt je kledij Door middel van je kledij en lichaamsversiering kan je je anders voordoen dan je bent Door middel van je kledij en lichaamsversiering maak je duidelijk tot welke groep je behoort Door middel van je kledij maak je je status duidelijk aan de anderen

KUNSTWERKEN ALS UITGANGSPUNT Walter Van Beirendonck, STARSHIP EARTH Jan Winkels, VERLANGEN

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

57

BELEVINGSOPDRACHTEN

De kleren maken de man/vrouw Met onze kleren kunnen we onszelf stoerder voordoen dan we eigenlijk zijn. Of chiquer, braver, formeler of vrouwelijker. Afhankelijk van de context of de gelegenheid gaan we onszelf anders kleden. In bepaalde kleren voelen we ons goed, in andere verliezen we onszelf. Bij deze opdracht kan je de foto’s van Michiel Hendryckx betrekken (L10)

MATERIAAL :

- de kleren die we aanhebben - accessoires zoals : een zonnebril, een hoed, een stropdas, een handtas, hakschoenen… - omkleedruimte - fototoestel

De jongeren wisselen onderling van kledij en kruipen zo even in de huid van een ander. Hoe voelt dat om in de outfit van een ander rond te lopen? Voelt het anders dan in hun gewone kleren? Komen ze anders over op anderen? Gedragen ze zich anders in deze nieuwe kleren? Leg voor en na vast op foto. Foto 1 toont de jongeren in de kleren waarin ze zich het lekkerst, het meest zichzelf voelen. Foto 2 toont de jongeren in de huid van een andere persoonlijkheid. Besteed voor deze foto ook aandacht aan kapsel, opsmuk en accessoires. Maak samen met de groep een portrettengalerij of een boek voor een castingbureau. Laat de jongeren een accessoire aantrekken of opzetten. Hoe voelt dat ? Voelen we ons plots iemand anders door de accessoires? Gedragen we ons anders? Hoe komen we over op de anderen? Bij welke gelegenheid zou je met dit accessoire durven verschijnen?

Wie het schoentje past Schoenen bepalen onze manier van lopen, onze houding en onze uitstraling. Hoe elegant of stoer je loopt, hangt voor een groot deel af van de schoenkeuze. Als je een bepaalde schoen aantrekt, dan ben je die schoen. Lieve Blancquaert

MATERIAAL :

- verschillende soorten schoenen zoals : pantoffels, sportschoenen, geklede schoenen, teenslippers, plateauschoenen,hakschoenen,…

Laat de jongeren uittesten hoe schoenen je silhouet en loophouding bepalen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

58

PLASTISCHE OPDRACHTEN

Silhouetten-mode De mode wordt bepaald door silhouetten. Elke periode heeft haar kenmerkende vormen. Denk maar aan de wespentaille of de queue in de 19de eeuw of de lage, rechte taille in de jaren ’20 en ’30. Het silhouet is, naast stof- en kleurkeuze, zeer bepalend voor een kledingstuk. Ermee experimenteren, levert verrassende resultaten op.

MATERIAAL :

- zwart stevig papier(160 gram) - schaar - overheadprojector of computer met Word- of tekenprogramma

Knip in zwart papier allerlei geometrische (ronde, grillige en hoekige) vormen in verschillende afmetingen. Probeer met de vormen op de overheadprojector nieuwe, bizarre silhouetten te creëren en te projecteren. Je kan dezezelfde opdracht met een simpel tekenprogramma uitvoeren op de computer.

Printontwerp MATERIAAL : - oude tijdschriften - breekmes - lijm en papier

Zoek in de tijdschriften een figuur ten voeten uit met de ledematen uitgestrekte en knip de bladzijde uit. Snij de kledij met een breekmes weg zonder de figuur te beschadigen. Leg de figuur op alle mogelijke achtergronden en ontwerp zo je eigen stofontwerp.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

59

Ontwerp je eigen tatoeage

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - schaar - fijne stiftjes of balpoints ( in meerdere kleuren) - wit stevig papier

Zoek in de tijdschriften naar foto’s van naakte of halfnaakte lichamen. Knip de figuur uit en kleef ze op een witte achtergrond. Kies een plek uit op het naakte lichaam en teken daar je tattoo. Oefen misschien eerst op een kladblad. Wordt het figuratief of abstract? Decoratief of vooral stoer? Wordt het een kleintje of bedekt de tattoo een groot deel van het lichaam? Kies je voor zwart of voor meerdere kleuren?

Reliëftatoeage Bij deze opdracht kan je het werk van Daniele Buetti betrekken (L4)

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - schaar - balpoint - carbonpapier - stapel oude kranten - stevig wit papier

Zoek in de tijdschriften naar foto’s van naakte of halfnaakte lichamen. Scheur de pagina met de figuur uit. Hou de pagina tegen het venster en teken op de achterzijde van het blad alle contouren van het lichaam over. Leg de pagina met de voorzijde op carbonpapier en daarna op een stapel oude kranten. Teken met een balpoint op de achterzijde van de foto abstracte, decoratieve patronen op het lichaam. Aan de voorzijde van het lichaam ontstaan zo reliëftatoeages. Knip de getatoeëerde figuur uit de pagina en kleef ze op een wit blad.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

60

6. | Bloot of bedekt?

Waarom lopen sommigen poedelnaakt op deze aardbol en anderen van kop tot teen verstopt onder een burka? Waarom zadelden Adam en Eva ons op met die vervelende schaamte of wordt bloot pas interessant als het eerst bedekt was? Een beetje bloot of heel veel bloot, wanneer verschijnt de blos op onze wangen? En is naakt nog steeds taboe of gaan we moeiteloos uit de kleren?

Wanneer ben je naakt en wanneer ben je bloot? Bloot en naakt, het is beide zonder kleren, maar waarin zit het verschil? Hoeveel kleren moet je uitspelen om naakt te zijn? Hoeveel cm² huid moet je te zien krijgen? Is topless = naakt of moeten de geslachtsdelen ontbloot zijn? Het Nederlands kent twee woorden die beiden op een ontblote toestand wijzen. Toch is er een nuanceverschil in de betekenis van beide woorden. Bloot is onschuldig, natuurlijk en eerder onbewust ontkleed, terwijl naakt het esthetische en het verleidelijke van het naakte lichaam suggereert en het ontbreken van kledij benadrukt.

Naakt doorheen de tijd De eerste mens liep naakt over deze aardbol. Pas na een tijdje begon hij zich te hullen in dierenhuiden en kledij vervaardigd uit plantaardig materiaal. De schaamte om het naakt kwam er volgens de Bijbel na de zondeval. Na het eten van de appel werden Adam en Eva zich bewust van hun naaktheid en verborgen vanaf dan hun geslachtsdelen achter een vijgenblad. In de Griekse Oudheid was naakt gangbaar in de openbare baden en tijdens het sporten. Bij de Romeinen stond het niet dragen van kleren echter gelijk aan armoede. Met de intrede van het christendom werd naakt taboe en later enkel nog in de vorm van kunst getolereerd.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

61

De Victoriaanse periode (19de eeuw) dreef het puritanisme op de spits. Het vrouwelijke lichaam werd verstopt onder hoogaansluitende zwarte kledij en verschillende tot over de enkels reikende rokken. In deze context werd een ontblote vrouwenenkel reeds opwindend gevonden. Zelfs aanstootgevende ‘naakte’ antropomorfe objecten als tafelpoten werden in rokjes gehesen en zo onttrokken aan het oog.

Met het ontstaan van het kusttoerisme gingen mensen regelmatiger in het openbaar zwemmen. Topless op het strand, wij schrikken er tegenwoordig niet meer van op, maar ooit was het anders.

Deze foto van rond 1900 toont badende mannen, vrouwen en kinderen in ‘badkostuum’. Gehuld in kledij die maar weinig bloot liet zien, gingen deze mensen zwemmen. Omkleden gebeurde in een daarvoor bestemd strandhuisje op wielen dat de zee werd ingereden. Dit gaf de dames en heren de mogelijkheid om onttrokken aan nieuwsgierige blikken rechtstreeks het diepe water in te gaan. In de loop van het begin van de 20ste eeuw werden de badkostuums ingekort tot badpakken die meer bloot lieten zien. Billen en boezem kwamen onder de aandacht en mannen konden met ontbloot bovenlijf flaneren op het strand. In 1946 werd de bikini uitgevonden door Louis Reard. Een tweedelig badpak dat buik en navel liet zien. Aanvankelijk een schandaal en in sommige streng katholieke landen als Spanje, Portugal, Italië en zelfs België verboden. Brigitte Bardot en Marylin Monroe droegen in de jaren ’50 sterk bij tot de emancipatie van de bikini, maar pas in de jaren ’60 werd het een echte hit. De string zag het levenslicht in de jaren ’70 om begin jaren 2000 aan een revival te beginnen. De bikini veroverde niet alleen het strand, maar bracht naakt ook in de reclame. Eind 20ste eeuw werd bloot steeds minder geschuwd in reclamecampagnes op televisie, op straat en in tijdschriften. Naakt werd niet enkel ingezet voor het promoten van verzorgingsproducten, maar verscheen eveneens als lokmiddel bij reclames waar naakt niet functioneel te verantwoorden was. Reactie uit de hoek van verschillende belangengroepen bleef dan ook niet uit tegen dit ‘zedenbederf’.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

62

Naakt in verschillende culturen De omgang met naakt verschilt niet enkel in de loop van de geschiedenis, maar eveneens van cultuur tot cultuur :

Tot voor kort liepen bepaalde traditionele volkeren in Afrika, delen van Midden- en Zuid-Amerika en Austraal-Azië er naakt of - op een schaamlapje of lichaamsversiering na - quasi naakt bij. Sommige Afrikaanse mannen dragen enkel een koord om het middel ; zonder voelen ze zich naakt. De Islam schrijft zedige kledij voor, wat geïnterpreteerd wordt als : - voor de man : het bedekken van het lichaam van navel tot knie - voor de vrouw : het bedekken van het volledige lichaam behalve gezicht, handen en voeten. Vrouwen worden verondersteld het hoofd en het haar te bedekken met een hoofddoek. Een chador is een hoofddoek die reikt tot aan de grond en een burka verbergt het gezicht achter een gaas. (zie kaart K13)

In India lopen vrouwen rond met een blote buik, maar mag de rok niet boven de enkels reiken. In Amerika wordt het ontbloten van een borst in het openbaar niet toegestaan. Ook het geven van borstvoeding in het openbaar wordt om diezelfde redenen verboden. Logisch dat een affaire als ‘Nipplegate’ waarbij Janet Jackson’s ene borst tijdens de Super Bowlshow even te zien was, ophef maakte. Met Shakira en Britney Spears als voorbeeld, is een blote buik bij Westerse jongeren populair. De broek wordt op de heupen gedragen, laat een randje van het ondergoed zien en t-shirts zijn net kort genoeg om navelpiercings te onthullen. Op sommige scholen wordt een blote buik verboden.

Naakt in het dagelijkse leven Naakt, het kan niet overal en op gelijk welk moment. Monokini op het strand wordt getolereerd, maar topless over straat lopen schendt de zeden. Naakt in de sauna vormt geen probleem, maar naakt in de supermarkt wordt vreemd bekeken.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

63

Naakt kan dus enkel als er zwemmen of lichaamsverzorging aan te pas komt, of waar het expliciet toegestaan wordt. Zo kan je aan naturisme doen en is naakt rondlopen een evidentie op speciaal daartoe bestemde stranden of in natuurgebieden. Naakt werd doorheen de geschiedenis ook gebruikt als protest. Streakers shockeerden de goegemeente door onverwacht naakt te verschijnen op grote manifestaties of in het straatbeeld om hun eisen kracht bij te zetten. Vooral in de jaren ’60 en ’70 maakte deze vorm van protest opgang. Hoe je met naakt en schaamte omgaat, is iets wat ieder voor zich uitmaakt. De ene voelt zich reeds bloot bij het tonen van de buik of het rondlopen in minirok, de andere heeft geen moeite met het onbloten van borst of geslachtsdelen. Dat naakt kinderzieltjes zou bevuilen, is natuurlijk je reinste onzin. We hebben allemaal een lichaam dat mag gezien worden, maar dat de een graag meer verstopt dan de ander. Bepaal voor jezelf je grenzen en laat anderen die respecteren.

Naakt in de kunst

Het naakte lichaam is een geliefd onderwerp in de kunst. Het wordt er verheerlijkt of realistisch weergegeven, expressionistisch vervormd of geabstraheerd. Het is een genre op zich in de kunst geworden. Hier wordt naakt getolereerd, net omdat het kunst is. Het vrouwelijk naakt is wellicht het populairst en dit sinds de oudheid. De Venus van Willendorf (28.000-25.000 v.chr.) benadrukt als cultusbeeldje de vrouwelijke vormen die duiden op vruchtbaarheid. In de Griekse kunst kent het naakt een echte bloei. Geïdealiseerde gespierde atletenlichamen, goden en godinnen, ze worden zonder schroom en met veel aandacht voor anatomie vereeuwigd in marmer. Later, in preutsere tijden, zullen de beelden op vraag van het Vaticaan voorzien worden van een vijgenblad.

Met de komst van het christendom wordt naakt taboe. Naakt in de kunst kan enkel nog als het (bijbelse) onderwerp het toelaat. Zoals bij de zondeval in het paradijs (met vijgenblad weliswaar) of bij de verdoemden in de hel. De Renaissance herondekt het lichaam en weet op basis van wetenschappelijke studie de anatomie van het naakte lichaam beter weer te geven. De Griekse mythologie wordt als voorwendsel aangegrepen om naakt probleemloos te kunnen afbeelden. Handen en gewaden bedekken weliswaar nog schaamstreek en borsten, maar eeuwenlang was dit de enige mogelijkheid om in de kunst uit de kleren te gaan.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

64

Goya, Courbet en Manet breken in de 19de eeuw met deze traditie door vrouwelijk naakt in een dagdagelijkse en dus nietmythologische of bijbelse context voor te stellen. Het is de periode waarin het realisme zijn intrede doet in de kunst en de Victoriaanse preutsheid triomfeert. De werken veroorzaakten dan ook bij hun publieke tentoonstelling een ware hetze en stelden de vraag naar naakt in de kunst aan de orde.

Met het ontstaan van de fotografie in 1839 wordt het vastleggen van naakt nog eenvoudiger en onderzoekt men volop de vormelijke mogelijkheden van het lichaam.

Het expressionisme gaat nog een stap verder en abstraheert en vervormt het lichaam. Het laat verschillende perspectieven op het naakte menselijke lichaam zien en focust op de dynamische, moderne mens. Het kleurgebruik is expressief en de getormenteerde lijven vallen uiteen in facetten of verdichten tot gebalde vormen.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

65

In de jaren ’60 wordt de performance als nieuwe kunstvorm uitgevonden. De Fluxus-beweging effende met zijn performances het pad voor kunstenaars als Joseph Beuys, Yves Klein, Ulay en Marina Abramovic en Bruce Nauman. Het lichaam gaat in de performances live en vaak naakt de dialoog aan met publiek, tijd en ruimte.

In de hedendaagse kunst is het naakte lichaam nog steeds prominent aanwezig en worden identiteit en maakbaarheid als belangrijkste thema’s onderzocht. Mediakunst gaat nog een stap verder en vraagt de lijfelijke interactie van het publiek.

OM EVEN BIJ STIL TE STAAN… Jezelf durven blootgeven We leven in een tijd waarin nog nooit zoveel bloot te zien was. Meisjes van 11 lopen in navolging van hun idolen rond in licht erotiserende kledij en blote buik. Toch vinden we dat expliciet naakt in de media niet kan voor kinderen. Met bloot is nochtans niets mis. Zolang naakt niet op een seksueel geladen manier aan kinderen wordt gepresenteerd, kan het niet echt schadelijk zijn. Via de media worden kinderen trouwens overspoeld met heftiger dingen zoals geweld - zaken waar we eerder onze pijlen op zouden moeten richten. Jezelf blootgeven kan letterlijk of figuurlijk. Soms kunnen we ons naakter voelen na een intieme ontboezeming dan bij het letterlijk ontbloten van ons lijf. Jezelf blootgeven (in beide betekenissen) is jezelf kwetsbaar opstellen, maar zo ook een manier om in dialoog met de ander te treden, iets wat mogelijk zou moeten zijn in een veilige en open omgeving.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

66

VRAAGGESPREK EN DISCUSSIE Toon je meer van jezelf als je bloot bent? Geef je jezelf helemaal bloot door naakt rond te lopen? Zijn we naakt anders dan gekleed? Is bloot hetzelfde als sexy? Wanneer krijg je rode blosjes op je wangen? Wat maakt naakt zo aantrekkelijk? Wordt bloot pas interessant als het eerst bedekt was? Verkoopt een product beter als er bloot in de reclame voorkomt? Hoeveel kleren moet je uitspelen om je bloot te voelen?

Deze vragen vind je eveneens terug in het keycordspel. De uitspraken in de publicatie LIJF kunnen ook als stellingen voor discussie gebruikt worden. Herkennen de jongeren zich hierin? Houden zij er een andere visie op na?

KUNSTWERK ALS UITGANGSPUNT Walter Van Beirendonck, STARSHIP EARTH

Hoe bloot durven we gaan? Met een blote buik ga ik niet bij m’n oma op bezoek. Hannah 14 jaar Hoe bloot durven we te gaan : bij oma op bezoek, op een fuif, op school, thuis, op straat, in de winkel, op het strand, in de sauna, op een festival, op kamp, … Kan een bote buik op school?

Naakt in reclame. Wat kan en wat niet? Is er een verschil in soorten bloot? (Zie kaart A2)

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

67

Hoofddoeken De discussie rond hoofddoeken is hot item. Nochtans zijn hoofddoeken niets nieuws. Waarom dragen mensen een hoofddoek? Wie bepaalt of je een hoofddoek mag of moet dragen? Waar en wanneer kan het. Of niet?

VLNR :

- Westerse vrouw met sjaal op haar hoofd - Braziliaanse vrouw - Turks meisje - Frans meisje - Europese vrouw uit de 15de eeuw - Non in habijt - Indische vrouwen met sari’s

PLASTISCHE OPDRACHT Kan je overal bloot gaan? Kan bloot overal even makkelijk? Bloot op het strand wordt eerder getolereerd dan bloot op straat of op kantoor. Aan de hand van collages onderzoeken we wat kan en wat niet.

MATERIAAL :

- oude tijdschriften - schaar - lijm

Laat de jongeren uit oude tijdschriften naakte figuren knippen. Laat hen daarop decors en situaties uit diezelfde tijdschriften kiezen waar het naakt vreemd overkomt of moeiteloos getolereerd zou worden. Daarna kunnen de verschillende resultaten onderscheiden worden naar ‘kan’, ‘kan niet’ of ‘zou moeten kunnen‘ en in groep besproken worden.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

68

X | tot slot

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

69

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

70

1. | Aanbod RASA

Wij hopen dat deze koffer met de kunstwerken, de werkmap en de verschillende spelen en opdrachten jullie hebben kunnen inspireren, en dat dit alles tot boeiende reflecties en projecten heeft geleid. Indien je nog vragen hebt, kan je ons die steeds stellen via mail : [email protected] Op hetzelfde adres kunnen jullie eveneens je reacties kwijt, want wij zijn natuurlijk zeer benieuwd naar jullie ervaringen! Je kan ook het gastenboek uit de koffer ter hand nemen en ons daarin een inkijk geven in je projecten en belevenissen. En tenslotte plaatsen we een online evaluatieformulier op de LIJFkoffer-pagina op onze website.

Kriebels en zin in meer? RASA heeft nog vijf andere kunstkoffers in omloop :

Vrij Bewogen een danskoffer die kinderen en jongeren laat kennismaken met de wereld van de hedendaagse dans

Kleurenkriebels een kunstkoffer met een waaier aan materiaal over het thema kleur

Gezicht In Zicht gezichten kan je lezen, ze zijn een onuitputtelijk beeldend thema

Handig Die Handen in deze koffer staat de hand en haar diverse aspecten centraal

Uitpluishuis een koffer in de vorm van een huis over architectuur en monumenten

De contactgegevens van de verdeelpunten waar je deze koffers kan ontlenen, vind je op onze website : www.rasa.be onder de rubriek ‘KUNSTKOFFERS’.

Meer info over onze andere (tentoonstellings)projecten voor kinderen en jongeren, over onze filosofie, werkwijze en methodieken, vind je terug op : www.rasa.be

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

71

I . | Literatuursuggesties Identiteit en persoonlijkheidsvorming Malcolm Godwin, Wie ben je? 101 manieren om naar jezelf te kijken, Elmar, Rijswijk, 2000.

Informatieve boeken voor jongeren Kolet Janssen & Klaas Verplancke, Seks, hoe voelt dat. Eerlijke antwoorden over vrijen en zo, Davidsfonds/Infodok, Leuven, 2003. Thomas Lazar, Lifestyle Man. Lijfgids voor mannen. Zo zit de man in elkaar, Uitgeverij Elmar, Rijswijk,?. Lynda & Area Madaras, Het opgroeiboek voor jongens. Alles wat jongens moeten weten over hun veranderde lichaam en gevoelens, Standaard Uitgeverij & Elmar, Antwerpen/Rijswijk, 2003. Lynda & Area Madaras, Het opgroeiboek voor meisjes. Alles wat meisjes moeten weten over hun veranderde lichaam en gevoelens, Standaard Uitgeverij & Elmar, Antwerpen/Rijswijk, 2003. Dirk Musschoot, Is zoenen ook seks ? Vragen van en voor kinderen over seks, Uitgeverij Clavis, Amsterdam/Hasselt, 2003.

Jongeren en hun lichaam Gust De Meyer e. a., Mijn engel moet nog komen, Oostkamp, Stichting Kunstboek, 2000. Lauren Greenfield & Joan Jacobs Brumbery, Girl Culture, Chronicle books, 2002.

Lichaam & lichaamsonderdelen -, De hand, DADA, kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106, Plint, Eindhoven, 2004. Ad Bergsma, Kijk op het gezicht, Stichting Educatieve Omroep Teleac, Hilversum, 1999. Steven Connor, The book of skin, Reaktion Books, London, 2003. Maura Spiegel & Lithe Sebester, The Breast book, Workman Publishing Company, New York, 2002.

Het lichaam in andere culturen Abdulwahid van Bommel, Islam, liefde en seksualiteit, Bulaaq, Amsterdam, 2003.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

72

Het lichaam in de kunst, cultuur, reclame -, Le nu au XXe siècle, Fondation Maeght, 2000. Paul Ardenne, L’ image Corps, Figure de l’ humain dans l’ art du 20e siècle, Éditions du Regard – distribution Seuil, Paris, 2001. Leon Bloemendaal, Humanual, Uitgeverij BIS, Amsterdam, 2000. Piero Camporesi, Het vergankelijke vlees. Heil en heling in middeleeuwen en vroeg-moderne tijd, Sun, Nijmegen, 1994. William A. Ewing, The Body, Photoworks of the human form, Thames & Hudson, London, 1994. Germaine Greer, De Jongen, Meulenhoff, Amsterdam, 2003. Edward Lucie-Smith, Adam, Het mannelijke naakt in de kunst, Librero, Hedel, 1998. Francesca Alfano Miglietti, Extreme Bodies, The Use and Abuse of the Body in Art, Skira, Milaan, 2003. Jean Starobonski, Le Corps, miroir du Monde, Voyage dans le musée imaginaire de Nicolas Bouvier, Editions Zoe, 2000. Th. Van Joost & J.J.E. Van Everdingen, Omtrent de huid. Cultuurhistorische verkenningen, Boon/Belvédère, Amsterdam/Overveen, 1996. Marilyn Yalom, Geschiedenis van de borst. Westerse beeldvorming door de eeuwen heen, De Kern, Baarn, 1997.

Lichaamstaal & -houding Rob Berkel & Frans Ellenbroek, Het Sprekende Lichaam, Non-verbale communicatie bij mens en dier, Scryption, Noord-Brabants Natuurmuseum, 1995. Desmond Morris, Allemaal mensen. De taal van het lichaam in kaart gebracht, Elsevier, Amsterdam, 1986. Desmond Morris, Bodytalk : a world guide to gestures, Jonathan Cape, London, 1994. Susan Quilliam, Lichaamstaal, Een handleiding voor non-verbale communicatie, Rebo Productions, Lisse, 1995.

Mode & Lichaamsversiering -, Costume, Visual Encyclopedia, The Pepin Press, Amsterdam, 2001. -, Fashion. A history from the 18th to the 20th century, Taschen, Köln, 2002. -, Histoires du jeans de 1750 à 1994, Paris Musées, Parijs, 1994. -, Rolling Stone. Tattoo nation, Portraits of Celibrity Body Art, Rolling Stone Press, New York, 2002. Patrik Alac, The Bikini. A cultural history, Parkstone Press, New York, 2002. Marian Conrads, Handboek Kostuumaccessoires, Tirion, Baarn, 1990. Amy de la Haye & Cathie Dingwall, Surfers, Soulies, Skinheads & Skaters. Subcultural style from the forties to the nineties, Victoria & Albert Museum, London, 1996. Harald Jordan, De mens maakt de kleding, De kleding maakt de mens, Marcos uitgeverij, Nuth, 2004. Nicolaas klei & Marieke Cobelens, De man in zijn hemd. Over kleren voor heren, Balans, Amsterdam, 1996.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

73

John J. Mattelaer, Van versiering tot verminking. Peniskokers, infibulatie, besnijdenis en castratie bij de man, Pana, Kortrijk, 2004. Cathy Newman, De versierde mens, National Geographic, Washington, 2003. John W. Nunley & Cara MacCarty, Masks. Faces of culture, Harry N. Abrams, INC. Publishers & St Louis Art Museum, 1999. Linda O’Keeffe, Schoenen, een eerbetoon aan pump, sandaal, muiltje en meer, Könemann, Keulen, 1997. Jean Peacock, Kleding door de eeuwen heen. Een visuele geschiedenis, Uitgeverij H.J.W. Becht & Pelckmans, Haarlem/Kapellen, 1991. Wallace G. Pinfold, Het mes op de keel. De man op zoek naar perfectie, Köneman, Keulen, 2000. Housk Randall, Piercing, Moderne, uiteenlopende toepassingen, Zuid Boekprodukties, Lisse, 1998. Roy Sieber & Frank Herreman, Hair in African Art and Culture, Museum for African Art & Prestel, New York, 2000. Walter Van Beirendonck, Mutilate, Imschoot, Gent, 1997. Leontien van Beurden, Over mode en mensen. Tien eeuwen kostuumgeschiedenis, Sun, Nijmegen, 1994. Lien Vandekerckhove, Tatoeage. Over de sociogenese van schoonheidsnormen, Acco, Leuven, 2002.

Poëzie Greet Bilsen & Sabien Clement, Terug naar huid, De Eenhoorn, Wielsbeke, 2003. Ed Franck, Met armen te hoekig voor sierlijke vleugels, Averbode, Averbode, 1999.

Schoonheidsidealen & de maakbaarheid van het lichaam -, Lijf en leden, De Maakbare mens, De Standaard Magazine, 15-05-2004, nr. 19, jaargang 12. -, Schoonheid, DADA, kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106, Plint, Eindhoven, 2004. Iman Baardman, Ingebeelde lelijkheid, VU Uitgeverij, Amsterdam, 1989. Kathy Davis, De tweede schepping. Over de zin en onzin van kosmetische chirurgie, Form, Amsterdam, 1996. Frits de Lange (red.), De nieuwe mens, maakbaarheid van lijf en leden, Uitgeverij Gooi & Sticht, Kampen, 2000. Guido Eekhaut, Op het lijf geschreven. Het lichaam als private obsessie, Uitgeverij Pelckmans & Klement, Kapellen/Kampen, 2003. Nancy Etcoff, Het recht van de mooiste. De wetenschap van mooi en lelijk, Contact, Amsterdam/Antwerpen, 1999. Gerard Gielen, Onaantrekkelijk, Garant, Leuven, 2003. (met educatieve CD-ROM) Rudi Laermans, Individueel vlees, over lichaamsbeelden, De Balie, Amsterdam, s.d.. M. Rekkers & Eljen Schoemaker, Gewichtige lichamen. Lichaamsbeleving en eetstoornissen, Acco, Leuven, 2001. (met educatieve CD-ROM) Patrick Tonnard & Laurens De Keyser, Schone Schijn, een wegwijzer in de plastische chirurgie, Uitgeverij Van Halewijck, Leuven, 2000.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

74

Hubert Tytgat, Van top tot teen. Alles over plastische chirurgie, Standaard uitgeverij, Antwerpen, 2004. Liesbeth Woertman, Moeders mooiste. De schone schijn van het uiterlijk, Swets & Zeitlinger publishers, Lisse, 2003. Naomi Wolf, De zoete leugen of De Mythe van de schoonheid, Amber, Amsterdam, 1991.

Vreemde lijven -, Freaks. De exploitatie van menselijke fysieke fenomenen in circussen en reizende gezelschappen, Librero, Hedel, 1999. B. C. Sliggers en drs. A.A.Wertheim (red.), De Tentoongestelde Mens, Reuzen, dwergen en andere wonderen der natuur, Teyler Museum Haarem & Walburg Pers, 1993.

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

75

II . | Weblinks Lijfkoffer

Bloot of bedekt Kan een blote buik op school? : www.leerlingenkaart.be/modules/news/article.php?storyid=140 Over bloot en naturisme : www.mine.be/nl/dossiers/overview.jsp?dossier=90057

Eetstoornissen Kenniscentrum eetstoornissen Nederland : www.eetstoornis.info Met tips voor leerkrachten : www.eetstoornis.be Nederlandse Stichting Anorexia en Boulimia Nervosa : www.sabn.nl Vereniging Eetstoornis Net : www.eetstoornis.org Vereniging AN-BN vzw : www.anbn.be Alles over voeding : www.voedingscentrum.nl Anorexia : XXXL of Extra-light? : www.mine.be/nl/dossiers/overview.jsp?dossier=85202 Over eetstoornissen bij jongeren : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=9142 Over gezonde voeding : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=8637 Over overgewicht : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=6062 Over gezond eten : www.mine.be/nl/dossiers/overview.jsp?dossier=90592 Weetjes over eetstoornissen : www.cijfers.net/dik.html

Geestelijke Gezondheidszorg Jongerensite over psychische problemen : www.zogeknogniet.nl Jongerensite over depressies : www.zwaarweer.nl Site voor het primair onderwijs : www.sociaalemotioneel.nl Vlaamse Vereniging Geestelijke Gezondheid : www.geestelijke-gezondheid.be & www.vvgg.be Vereniging GGZ Nederland : www.ggznederland.nl Verlegenheid en lichaam : www.ikbenverlegen.nl/jongeren & /inlichaam Pesten : www.pesten.be Over de mondigheid van pubers : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=683

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

76

Hulporganisaties & leerlingbegeleiding Portaalsite hulporganisaties : www.hulporganisaties.be Centra voor leerlingbegeleiding : www.ond.vlaanderen.be/clb Leerlingbegeleiding Nederland : www.leerlingbegeleiding.nl Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn, afdeling Jeugd : www.jeugdinformatie.nl

Jongereninformatie Jongereninformatiesite : www.jongereninformatie.be Portaalsite van jongerenadviescentra : www.jac.be Jongereninformatiepunt : www.jip.org Jongerensite van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn : www.sjn.nl/16ofzo Kinderrechtencommissariaat : www.kinderrechten.be Kinderrechten : www.kinderrechten.nl Informatieve site voor jongeren over lichaam, gezondheid en lichaamsbeeld : www.netdokter.nl

Lichaam Site bij de film The Human Body met leuke weetjes over het lichaam en leerkrachtenmap (Engelstalig) : www.thehumanbodyfilm.com/home.html Site over de bloemsomloop bij de mens – met filmpjes en evaluaties : http ://users.pandora.be/whitethor/mm2/ Informatieve site over onze botten en spieren : http ://proto.thinkquest.nl/~llb250/ Over het functioneren van het lichaam – met filmpjes : http://mw75.student.utwente.nl/~jandirk/school/mmt/oursite_all/ Site over de lichaamsonderdelen met tests : http ://mediatheek.thinkquest.nl/~kla060/ Themasite over gezondheid voor het onderwijs : www.kennisnet.nl/thema/gezond/index.html?mnndx=0&swtch=0 Weetjes over het lichaam : www.cijfers.net/life_01.html

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

77

Lichaam in de kunst Lichaam en lust in de kunst : www.pienternet.be/archief/nieuwsbrief/lust_juni2002.html Naakt in de kunst : www.kunstbus.nl/verklaringen/naakt.html

Lichaamsbeeld & maakbaarheid Site van de Katholieke Hogeschool Limburg met neerslag van het beeldonderzoek omtrent het belang van fysieke aantrekkelijkheid in de media en hulpverlening. Een site met een schat aan links over dit onderwerp : www.onaantrekkelijk.be Site over de maakbaarheid van de mens : www.demaakbaremens.org Site voor jongeren over uiterlijke diversiteit : www.allemaalanders.be Over ideale maten en eetproblemen : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=8784 Over de haat-liefde-verhouding van jongeren met hun lichaam : www.nigz.nl/dossiers/docs/artikel%20haatliefde.pdf Extreme makeover en de Vlaamse versie ervan : http ://abc.go.com/primetime/extrememakeover/ & www.vt4.be/html/life_style_beautiful_format.htm Over borsten en lichaamsveranderingen : www.mine.be/nl/dossiers/overview.jsp?dossier=83656 Over fysieke aantrekkelijkheid (Engelstalig) : http ://en.wikipedia.org/wiki/Physical_attractiveness Weetjes over fysieke aantrekkelijkheid : www.cijfers.net/beauty.html

Lichaamsbeweging Vinnig Vlaanderen, campagne voor meer lichaamsbeweging : www.vinnigvlaanderen.be Test je beweeglijkheid : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=8650

Lichaamstaal & -houding Alles over lichaamstaal en –houding : www.lichaamstaal.com Lichaamstaal en –houding in verschillende culturen : www.gilde-samenspraak.nl/sitebuilder/index.asp?nodeid=235 Uitgebreid gedocumenteerde site over lichaamstaal (Engelstalig) : www.members.aol.com/nonverbal2/index.htm Lichaamstaal in de klas : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=9831

Lichamelijk geweld Jongerensite over lichamelijk geweld : www.goetfoud.nl Site over lichamelijke, seksuele en psychologische grenzen : www.limits.be

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

78

Mode & Lichaamsversiering Mode op internet : www.pienternet.be/archief/nieuwsbrief/mode.html Alles over piercings : www.piercingplek.nl/piercingplek/Geschiedenis.html Alles over jeans : www.pienternet.be/archief/nieuwsbrief/jeans.html Tatoeages : www.pienternet.be/archief/nieuwsbrief/december2002.html Geschiedenis van de tatoeage : www.nrc.nl/W2/Nieuws/1999/12/17/Vp/cs.html www.tattoobond-nbt.nl/geschiedenis.htm

Seksualiteit Jongerensites van het Vlaams service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en hiv : www.sensoa.be/jong & www.condomobiel.be Soa Aids Nederland : www.soa.nl Informatie- en vormingsdienst over relaties en seksualiteit : www.jeugdenseksualiteit.be Vlaamse holebi-jongeren : www.weljongniethetero.be Site over seksualiteit en puberteit (voor jongeren met een handicap) : www.zoenenenzo.nl www.seksualiteit.nl Dossier over jongeren en seks, met resultaten onderzoek en uitspraken : www.jongereninformatie.be/dossiers/JongerenEnSeks.htm Praten over seksualiteit : www.klasse.be/archieven/archieven.taf?actie=detail&nr=11283

L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

79

KUNSTEDUCATIE VOOR KINDEREN & JONGEREN

| Colofon

III. Productie :

RASA vzw

Concept :

Gerd Dierckx | Danny van Rumste | Ellen Vandenbulcke

Kunstenaars :

Anthony Goicolea | Jan Winkels | Walter Van Beirendonck & Ronald Stoops

Educatie :

Ellen Vandenbulcke | Ingrid Van Kogelenberg

Vormgeving :

Danny van Rumste | Ellen Vandenbulcke

Contact :

RASA vzw Dr. Verdurmenstraat 4 & 16 B 9100 Sint-Niklaas (0032) 03/776 86 88 tel (0032) 03/765 98 75 fax [email protected]

e-mail

De LIJFkoffer kwam tot stand met ondersteuning van :

De Vlaamse Gemeenschap Cultuur Afdeling Jeugd en Sport

www.rasa.be L

I

J

F

w e r k m a p

k u n s t k o f f e r

80