Datum 11 januari 2010
Werken aan actief burgerschap & sociale integratie Tekst: Daan Fens, Lieke Eijsackers, Cees de Wit en Detje de Kinderen Stevige mensen worden die ergens voor staan en voor gaan, die hun plek in de samenleving vinden en een positieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van onze maatschappij. Dat is wat we al onze leerlingen gunnen. Maar hoe beïnvloeden we het sociale gedrag van leerlingen op school op een positieve manier? Hoe begeleiden we hen tot de verantwoordelijke mensen? Hoe beïnvloeden we het gedrag van jongeren buiten school? Hebben we daar als school wel greep op? Hoe betrekken we ouders en anderen bij die opdracht? Onze samenleving is de laatste decennia behoorlijk veranderd. Het multi-etnische en internationale karakter van onze samenleving leidde tot verschillende opvattingen over wat waardevol is. De rol van school in de ontwikkeling van waarden en normen is niet langer vanzelfsprekend. Tegelijkertijd twijfelt vrijwel niemand aan het belang ervan. De bevordering van actief burgerschap en sociale integratie op school – dé oefenplaats voor de ‘grote’ maatschappij – biedt voor dit alles nieuwe aanknopingspunten. Op deze pagina’s zetten we op een rij hoe je volgens KPC Groep die opdracht uitdagend en effectief kunt invullen. Participatie is daarin het sleutelwoord. Waarom? Beter functioneren door te participeren Jongeren ontwikkelen zich in samenspel met hun sociale omgeving, door met anderen mee te leven, mee te doen, mee te denken en mee te beslissen. Dat gaat meestal vanzelf. Door zich te verbinden met groepen in de samenleving leren jongeren om te gaan met de omgeving waarin ze opgroeien. Door te participeren staan ze minder snel aan de zijlijn. Participatie leidt tot sociale integratie. Participatie motiveert Leren participeren hoort bij opgroeien en persoonsvorming. Het bevorderen van participatie hoort daarmee bij opvoeding. Scholen moeten leerlingen veel meer kansen bieden om daadwerkelijk mee te doen, mee te denken en mee te beslissen. Nu lijkt het vaak alsof we jongeren buiten school serieuzer nemen dan op school. Denk maar eens aan alle inbreng van jongeren in het gezin, hun baantjes en aan hun betrokkenheid in allerlei ‘communities’ op internet. Allemaal plekken waar ze een serieuze rol spelen. Daar spannen ze zich maximaal in, want je bent meer gemotiveerd als je meetelt, echt gehoord en gezien wordt en meer verantwoordelijkheid krijgt. VO7074
We hebben actieve, constructief kritische en democratische mensen nodig We hebben in onze maatschappij behoefte aan mensen die weten om te gaan met verschillende belangen en opvattingen. Mensen die goed geïnformeerd hun eigen opvattingen ontwikkelen. Mensen met een democratische houding. Mensen die zich breed ontwikkelen en hun talenten ook inzetten in het algemeen belang. Onze economie is gebaat bij optimaal ontwikkeld en flexibel inzetbaar talent. Het onderwijs bereikt alle jongeren en vervult daarom een sleutelrol in de opvoeding tot democratische burgers. Dat veronderstelt wel dat je als school een democratische leef-, leer- en werkgemeenschap bent waarin leerlingen volop ruimte krijgen om te oefenen. Je kunt immers pas volwaardig aan onze democratische maatschappij meedoen als je iets geleerd hebt over democratische processen. Grensoverschrijdend gedrag voorkomen Elk sociaal systeem drijft op verbondenheid. Dat geldt voor scholen, gezinnen en zeker ook voor de samenleving als geheel. Maar allerlei ontwikkelingen in onze samenleving hebben die verbondenheid ook minder vanzelfsprekend gemaakt. Het onderwijs speelde altijd al een cruciale rol in het creëren van een hechte samenleving. Toch kunnen scholen alleen niet alle problemen oplossen. Denk aan overlast in de buurt, asociaal gedrag in het openbaar vervoer, vormen van radicalisering en extremisme. Dat neemt niet weg dat de school hier een rol te vervullen heeft. Meer aandacht voor de brede persoonsvorming, burgerschap en sociale integratie, bieden bij uitstek mogelijkheden jongeren hun weg in onze complexe samenleving te laten vinden en er een actieve bijdrage aan te leveren. Omdat het moet Sinds 2006 is wettelijk bepaald dat scholen een concrete bijdrage moeten leveren aan de bevordering van actief burgerschap en sociale integratie. Sindsdien moet je kunnen aantonen hoe je school mede de basis legt voor de veiligheid en het sociale gezicht van de samenleving. Artikel 17 van de Wet op het Voortgezet Onderwijs: het onderwijs gaat er mede van uit dat leerlingen opgroeien in een pluriforme samenleving; het onderwijs is mede gericht op het bevorderen van actief burgerschap en sociale integratie; het onderwijs is er mede gericht op dat leerlingen kennis hebben van en kennismaken met verschillende achtergronden en culturen van leeftijdsgenoten. De Inspectie houdt toezicht op de manier waarop je school actief burgerschap en sociale integratie bevordert. Ze bekijkt je visie, of je die visie in praktijk brengt en ook of je het resultaat evalueert. Omdat het deel uitmaakt van de maatschappelijke en pedagogische opdracht van de school De bevordering van actief burgerschap en sociale integratie vergt aandacht voor de hele persoonsvorming van jongeren. Dat vergt meer dan alleen aandacht voor de verwerving van kennis en vaardigheden uit de kerndoelen of de exameneisen. Maar dan moet je wel weten wat je maatschappelijke en pedagogische opdracht is. Bezin je daarom met je school op die opdracht. Wat willen we bij onze leerlingen bereiken? Wat verwacht de samenleving van ons? Waar sta je als school voor en waar ga je voor? En bovendien: waar trekken we grenzen? Een concrete en efficiënte aanpak vereist een duidelijk standpunt.
Pagina 2/5 11 januari 2010 VO7074
Wat is belangrijk? Inspirerende visie op actief burgerschap en sociale integratie De maatschappelijke en pedagogische opdracht van je school krijgt kleur door je visie op de maatschappij, je levensbeschouwelijke grondslag en je pedagogische oriëntatie. Visie en grondslag bepalen de waarden en normen die op je school centraal staan. De pedagogische oriëntatie bepaalt hoe je de ontwikkeling en het leren van de jongeren vormgeeft. Hoe beter je weet wat voor gemeenschap je wilt zijn, hoe beter je school actief burgerschap en sociale integratie vorm kan geven en hoe beter je met je visie ook anderen kunt inspireren. Focus op persoonsvorming In de visie van KPC Groep betekent opgroeien ook leren participeren. Juist in een actieve interactie met anderen en je omgeving ontwikkel je je als persoon. Participatie stimuleren hoort daarom ook onlosmakelijk bij opvoeding en begeleiding van jongeren. En opvoeders en medeopvoeders dienen daarbij oog te hebben voor heel de persoon en diens persoonsvorming. Daadwerkelijke participatie staat echter op de meeste scholen nog in de kinderschoenen en wringt voor jongeren met de vrijheid en de mogelijkheden tot participatie daarbuiten. Weinig scholen erkennen dat er meer komt kijken bij de persoonsvorming van hun leerlingen en stimuleren van meet af hun zelfstandigheid, hun verantwoordelijkheidsgevoel of hun morele oordeelsvorming. Een echte participatiecultuur Participatie is niet iets wat ‘erbij komt’. De participatie van jongeren gedijt het beste in een cultuur waarin betrokkenheid en participatie van alle leden van de schoolgemeenschap vanzelfsprekend zijn: medewerkers, leerlingen en ouders. Uiteraard binnen de grenzen die de school daarvoor vanuit haar eigen (eind)verantwoordelijkheid vastlegt. Verbinding van school, gezins- en jongerencultuur Jongeren groeien op in soms heel verschillende leefwerelden. Hoe helpen we hen te begrijpen dat die verschillen horen bij een veelkleurige samenleving als de onze? Hoe leren we ze er goed mee om te gaan en een eigen positie te kiezen? Wie jongeren goed wil begeleiden moet op de hoogte zijn van de subculturen waarvan ze deel uitmaken. De school is bij uitstek de plaats om de verschillende leefwerelden van jongeren met elkaar te verbinden. Ze kunnen daarbij zelf een rol spelen maar het vraagt ook samenwerking met hun ouders en aanpalende organisaties. Door als partners samen te werken, creëren we betere condities voor de ontwikkeling en het leren van jongeren. Die samenwerking is in deze tijd meer dan ooit nodig. Het Afrikaanse gezegde ‘It takes a whole village to raise a child’ heeft aan actualiteit nog niets verloren. Zeggen wat je doet en doen wat je zegt Het is één ding om een inspirerende visie te hebben op wat jongeren in deze tijd aan bagage nodig hebben om optimaal mee te kunnen doen in onze complexe en dynamische samenleving. Het is vaak nog een heel ander ding om daar ook naar te handelen in de schoolpraktijk. Tussen visie en praktijk zal soms een spanning bestaan, maar bij een productieve spanning groeien beide mettertijd naar elkaar.
Pagina 3/5 11 januari 2010 VO7074
Hoe geef je burgerschap goed vorm? Werk aan een zelfbewuste schoolgemeenschap Een zelfbewuste schoolgemeenschap weet heel precies waarvoor ze staat en waarvoor ze gaat. Ze werkt met een inspirerend beleid waar medewerkers, jongeren en hun ouders warm voor lopen. Zo’n school focust zich niet meer op incidenten maar pakt zaken structureel op. Het is een gemeenschap die haar pedagogische opdracht niet voor zich uit schuift ten gunste van andere dringende zaken maar aan oplossingen werkt vanuit een sterke visie, een open cultuur en een sterke sociale samenhang. Introduceer nieuwe leerlingen, ouders en medewerkers zorgvuldig Nieuwe leerlingen, medewerkers en ouders introduceer je met zorg in de schoolgemeenschap. Maak ze vertrouwd met je ambitie een democratische gemeenschap te zijn. Laat ook het speelveld zien en de do’s en don’ts. Steek in op verbondenheid van de hele schoolgemeenschap en ga periodiek na of die verbondenheid ook werkelijkheid is. Laat iedereen daadwerkelijk participeren Leerlingen, ouders en medewerkers brengen ongelofelijk veel talent en mogelijkheden met zich mee. Benut je dat allemaal en krijgen ze daardoor het gevoel dat ze er echt toe doen? Worden ze gezien en gehoord? Doen en denken ze mee? Kan iedereen ook werkelijk mee beslissen? Het is essentieel dat je als school je opvattingen niet oplegt, maar medewerkers, ouders en leerlingen constant uitdaagt mee te denken over die opvattingen en ze op basis daarvan eventueel te herformuleren of aan te passen. Als jongeren werkelijk (mede)verantwoordelijk worden voor hun leer- en ontwikkelingsproces dan pakken ze die ontwikkeling ook serieuzer op. Word oefenplaats voor de echte samenleving In de minimaatschappij van je school kunnen de leerlingen alle waarden, houding, kennis en vaardigheden in praktijk brengen die ook in de ‘grote’ maatschappij van belang zijn. Je school biedt jongeren de plek al deze zaken te leren en de oefenplaats om ze begeleid toe te passen. Voorbeeldrollen van medewerkers en medeleerlingen zullen stimuleren dat jongeren gewenst gedrag ook buiten de school in praktijk brengen. Verbind binnen- en buitenschools op een slimme manier Jongeren maken buiten de school veel dingen mee die zich goed lenen voor onderwijsthema’s: verschillen van mening, een andere kijk op de werkelijkheid, (loyaliteits)conflicten of morele dilemma’s. Schep ruimte in het curriculum om met die ervaringen aan de slag te gaan. Jongeren doen ook veel ervaring op in de buitenschoolse leeromgeving waarvan ze deel uitmaken. Denk aan hun vakantie- en weekend baantjes. Ook de maatschappelijke stage biedt bruikbare aanknopingspunten om binnen- en buitenschools leren te verbinden. Bereid de stage op school voor en laat leerlingen er tussentijds en na afloop op reflecteren. De scan Actief burgerschap en sociale integratie: wat doen we al en wat kunnen we nog meer doen? KPC Groep ontwikkelde een scan om een goed beeld te geven van wat je school al doet en nog kan doen om actief burgerschap en sociale integratie een prominente plek in het onderwijs te geven. De scan vloeit voort uit de begeleidingstrajecten die KPC Groep deed met scholen die werk maken van actief burgerschap en sociale integratie. Met onze ervaring helpen we je graag op weg om actief burgerschap en sociale integratie binnen je schoolgemeenschap te bevorderen. Om op die manier de leeromgeving te scheppen waarin leerlingen zich optimaal Pagina 4/5 11 januari 2010 VO7074
kunnen ontwikkelen tot actieve en constructief kritische democratische burgers.
De scan sluit aan bij een poster van een mindmap die duidelijk maakt wat er allemaal komt kijken bij de bevordering van actief burgerschap en sociale integratie. Scan en mindmap bestrijken de thema’s die in deze toelichting naar voren kwamen. Eindredactie: Rens Oosthoek
Pagina 5/5 11 januari 2010 VO7074
