De
Wereld van de
Vroege
Kerk
De
Wereld van de
Vroege
Kerk Het dagelijks leven van de eerste christenen
Simon Jones Eindredactie voor de Nederlandse uitgave: Henk A. Bakker
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Vertaling Hanna Blom-Yoo Lay-out omslag en binnenwerk AlphaZet prepress, Waddinxveen Omslagillustratie: Het huwelijk van Aldobrandini (27 v.Chr.-14 n.Chr.), Getty Images/Bridgeman Art Library. ISBN 978 90 239 2063 2 NUR 683/704 Engelstalige editie © 2011 Simon Jones Nederlandstalige editie © 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Oorspronkelijk verschenen bij Lion Publishing, Oxford, U.K. onder de titel The World of the Early Church. Alle rechten voorbehouden
Inhoud Woord vooraf
Een plaats in de wereld 99 Gallio 104
Inleiding 9 Archeologie, voorwerpen en boeken 10
Een stedelijke beweging 13 Antiochië 26 Een gefortuneerd man? 32 Wie is hier de baas? 33
De woonhuizen 34 Efeze 47 De inboedel 53
De dagelijkse gang van zaken 54 Athene 68 De werkplaats als kerk 71
Groeten aan de familie 112 Weldoen in de gemeenschap 116
Het gezinsleven 119 Plinius 126 What’s in a name? 139 Augustus en de seksuele moraal 141
De eindjes aan elkaar knopen 143 Junia en Andronikus 154 Is hij een van ons? 165
Een waaier van religies 166 Vervloekt 179 Epictetus 184
Zet maar op mijn rekening 72
Verder lezen 189 Brood en spelen 74 Aphrodisias 85
Register 190
Een christelijk symposium? 97
Bronvermelding afbeeldingen 192
INHOUD
Woord vooraf van de auteur
Woord vooraf bij de Nederlandse Een boek schrijven is geen eenmansonderneming uitgave – hoewel, als je ’s avonds laat merkt dat je als enige in huis nog wakker bent of als je je ’s morgens vroeg suf voelt terwijl een dag van schrijven voor je ligt, voelt het soms wel zo. Dit boek is het resultaat van wat schrijvers en wetenschappers mij geleerd hebben. Zij deelden hun kennis met mij persoonlijk of via talloze boeken en artikelen die ik de afgelopen jaren verslond. Ik ben geen expert op het gebied van de geschiedenis van de Oudheid of van het Nieuwe Testament. Ik ben schrijver en predikant, met de ouderwetse passie van een liefhebber die meer te weten wil komen. Hopelijk weet ik in dit boek iets over te brengen van mijn ontdekkingen en van het enthousiasme waarmee ik mijn ontdekkingsreis ondernam. Rest mij degene te bedanken zonder wie ik dit boek niet had kunnen schrijven: Linda, al bijna dertig jaar mijn vrouw, die met haar niet aflatende lieve steun me door dit project heen heeft geholpen, net als bij eerdere projecten. Dit boek draag ik aan jou op. Simon Jones
Simon Jones is erin geslaagd om een boeiende inleiding in het ‘gewone’ leven van de eerste christenen te schrijven. We hebben heel wat informatie over het geestelijke leven van de Vroege Kerk, maar kunnen ons maar moeilijk voorstellen hoe het dagelijks leven van de christenen in de grote steden er toen uitzag. Het boek van Jones voorziet in die behoefte. Met behulp van recente onderzoeken, zowel archeologisch als literair, weet Jones een aannemelijk en zo mogelijk herkenbaar beeld van de gemiddelde stedeling te schetsen, en onze verbeelding daarbij goed te prikkelen. Wie zou niet willen weten of de eerste christenen in kerkgebouwen of in hun huizen samenkwamen? En als het laatste het geval was, hoe zagen die huizen er dan uit en wie woonden daar? Konden alle christenen dit doen of alleen de rijkere christenen, en hoe heeft dit bijgedragen aan de groei van het christendom in de grote steden? Hoe zagen die grote steden eruit, wie woonden daar en waar leefde men van? Dit boek staat vol met interessante details die ons helpen om de eerste christenen en de Bijbel beter te begrijpen. De gewone mens van toen komt tot leven. Kortom: een uiterst zinvol boek, dat bovendien rijk geïllustreerd en prettig leesbaar is. Henk Bakker, Universitair docent Theologie en Geschiedenis van het Baptisme aan de Vrije Universiteit
7
8
Inleiding Dit boek is geen uitputtende behandeling noch een overzicht van alle wetenswaardigheden over het Romeinse rijk en de plaats die de vroegste christelijke gemeenschappen daarbinnen innamen. De bedoeling ervan is het opvullen van enkele hiaten en je nieuwsgierigheid naar die periode te prikkelen. Achterin het boek is een verzameling bronnen opgenomen die je verder kunnen leiden in deze boeiende wereld. In zekere zin is dit een ouderwets boek, want het is opgezet om van voren naar achteren gelezen te worden, van hoofdstuk 1 tot hoofdstuk 8. Natuurlijk kun je overal in- en uitstappen door met hulp van de inhoudsopgave te vinden waarnaar je op zoek bent. Maar door het hele boek te lezen krijg je een goed overzicht en een goede indruk van het dagelijks leven van de gewone mannen en vrouwen die zich vanaf halverwege de jaren dertig tot halverwege de jaren zestig van de eerste eeuw als eersten aansloten bij de christelijke kerk in de Romeinse steden. De gegevens over de christelijke gemeenschappen die we in dit boek bekijken zijn vrijwel uitsluitend afkomstig uit de collectie brieven die geschreven werd door een leider van de christelijke beweging. Het gaat om een tentenmaker uit Tarsus in het huidige Turkije, een gepassioneerde Joodse intellectueel die aanvankelijk een tegenstander was van christenen. Maar na een ontmoeting die hij onderweg naar Damascus had met, naar hij beweerde, Jezus, bedacht hij zich. Zijn naam was Paulus. We nemen ook bronnenmateriaal mee uit andere delen van het Nieuwe Testament, vooral uit de Handelingen van de apostelen, een geschiedenis van de vroege christelijke beweging die is opgetekend door Lucas, een naaste collega van Paulus. Tarsus, ooit de woonplaats van de apostel Paulus, was een drukke havenstad, zoals te zien is op Cleopatra gaat van boord in Tarsus (1642-1643) van Claude Lorrain.
9
DE WERELD VAN DE VROEGE KERK
Archeologie, voorwerpen en boeken Hoe kunnen we het verleden kennen? Er zijn bibliotheken volgeschreven over deze ogenschijnlijk simpele vraag, over de onderzoeksmethoden van historici, over hoe zij de bronnen uitpluizen en hoe zij de informatie daaruit gebruiken om een verhaal over voorbije tijden te vertellen. Voor mensen die de Oudheid en de wereld van de vroege kerk bestuderen, zijn er twee soorten bronnen voorhanden. Deze worden ook wel ‘materiële’ en ‘literaire’ bronnen genoemd. Materiële bronnen zijn alle dingen die in een bepaalde periode gedateerd kan worden: gebouwen, beelden, huishoudelijke voorwerpen en documenten. De Romeinse wereld wordt tot leven gewekt in plaatsen als Pompeii en Ostia in Italië, Efeze en Aphrodisias in Turkije, Athene en Korinte in Griekenland, Caesarea Maritima en Jeruzalem in Israël en Palestina. Archeologen zijn in staat om de bronnen uit zulke plaatsen in elkaar te passen, zodat ze iets kunnen vertellen over het dagelijkse leven van mensen die daar ooit in een levendige gemeenschap gewoond hebben. Toch is archeologie geen exacte wetenschap. Het archeologische bewijsmateriaal is fragmentarisch. De wetenschappers moeten het doen met wat ze kunnen vinden en dat combineren met wat ze al weten over de te onderzoeken periode. Zo kunnen ze theorieën opstellen, die ze daarna toetsen aan de hand van vervolgonderzoek. Literaire bronnen zijn boeken, documenten, inscripties op muren en andere geschreven bronnen. Het Nieuwe Testament hoort bij de literaire erfenis uit de wereld van de vroege christenen. Het wordt gevormd door zevenentwintig boeken en brieven die in een periode van ongeveer vijftig jaar zijn geschreven, gerekend vanaf de tweede helft van de jaren veertig in de eerste eeuw na Christus. Maar we hebben ook geschriften van Romeinse geschiedschrijvers en filosofen, zoals die van Joodse denkers (bijvoorbeeld
10
Philo en Josephus) of een verzameling handelsdocumenten en persoonlijke briefwisselingen die van tijd tot tijd worden opgegraven door archeologen. Een voorbeeld van zo’n verzameling zijn de talrijke papyrusdocumenten die opgegraven zijn in de Egyptische stad Oxyrhynchus, waarmee de besognes van gewone huiseigenaren en ambtenaren uit de Romeinse tijd aan het licht kwamen. Er zijn twee problemen met literaire bronnen. Het eerste is dat we steevast slechts kopieën van documenten hebben, niet de originelen. Dat komt omdat het materiaal waarvan boeken en boekrollen zijn gemaakt, niet lang meegaat. Om de inhoud ervan te behouden, moeten er kopieën gemaakt worden. Hierdoor kunnen we er nooit helemaal zeker van zijn wanneer een document voor het eerst is opgetekend. Aan de hand van het bronnenmateriaal en de kennis die we hebben over het leven en de context van de auteur kunnen we een poging tot datering doen. Belangrijke uitzondering hierop zijn allerlei papyri die wel origineel zijn, bijvoorbeeld persoonlijke brieven, contracten, vrachtbrieven, enzovoorts. Het tweede probleem is dat de schrijvers hun eigen visie geven vanuit hun eigen wereldbeeld, een visie die niet altijd door iedereen zal zijn gedeeld. Dus als Romeinse schrijvers vertellen over het leven van de armen, dan is het lastig om te bepalen hoe objectief ze zijn, want zelf behoorden ze meestal tot de elite. In dit boek proberen we zo goed mogelijk gebruik te maken van zowel de materiële als de literaire bronnen waarover we beschikken, om zo een verhaal te kunnen vertellen over de wereld van de vroege kerk.
INLEIDING
Een nieuwe bladzijde De kerk ontstond vlak na het begin van de Romeinse keizertijd. Octavianus werd in 27 voor Christus Augustus Caesar, princeps (of keizer) van Rome. Het was een tijd van hoop en verwachting, van economische groei en het terugdringen van
armoede, van uitbreiding en consolidatie van het meest spectaculaire rijk dat de wereld ooit had gezien. Jezus van Nazaret werd geboren tijdens het bewind van Augustus, waarschijnlijk rond 6 voor Christus, en begon zijn missie onder keizer Tiberius. De kerk kwam halverwege de jaren dertig op in de steden in het oosten van het keizerrijk: Jeruzalem, Caesarea, Antiochië en Damascus. In de jaren veertig bereikte zij Rome, Athene, de steden in Galatië (midden in het huidige Turkije), Tessalonica en Filippi en in de jaren vijftig Korinte, Efeze en de eilanden in de Middellandse Zee. De kerk kreeg zelfs voet aan de grond in de achterbuurten van deze bruisende steden. Dit boek beschrijft de aarde waarin zij wortel schoot en het leven van Jezus’ vroegste volgelingen in de steden.
Links: Bronzen beeld uit Turijn van de Romeinse keizer Augustus Caesar Gaius Octavius (63 v.Chr.-14 n.Chr.). Rechtsboven: Keizer Tiberius (42 v.Chr.-37 n.Chr.) zoals afgebeeld op een gouden denarius uit de muntenfabriek van Lione, ca. 14-37 n.Chr.
11
De reizen van Paulus en de locaties van de vroegste kerken.
DALMATIË
OPPERMOESIË
I T A L I Ë Ro ome Tres Tabernae er ae Forum um App App pii
T H R A C I Ë
Fon Fondi FFormia Fo mia
Filippi pi
Ca Capua apua
M A C E D O N I Ë
P Puteoli
Tessalonica ssalon a
Neapolis Ne Nea apolis liss A Apo Apollonia
Berea M Y S I Ë T Troje T Troas
Tyrrheense Zee
E ïsche Ege hee Zee EPIRUS
Assssuss As Lesb Le boss b
Adramyttium dramy m Pergamum mu
Nicopoli pol s poli
L Y D I Ë
Delphi
Chios
Thebe
Rhegiu giu um
Ath the th he ene ne ne
ACHAJE
F Filade
Smyrna Samos Sam am moss Pr ne P Prië Priëne ne
Korinte
Olym O mpia pia
S i c ilië
A Z
S Sard Sar Sardis
Efeze feze
L Laodicea
M Milete
C A R I A
Didyma D Did id
Patmo os Sparta rta
Syracuse
Kos Kos
Knid Knidus Kni Knid idu idus us Rhod odos
P
Rhod R h os M a lta Phoe Phoenix Ph Goed oede Ha Haven vens ven
Kreta La a Lase
Paulus' eers erste zendi endings ngssrei eis Terugrei greiss na Paulus’ eer eerste e zen zendings gsreis reis P us’ twee Paul ede zending ngsreis eis Paulus’ s’ derd derde e zendingsre reis Teru erugrei eru g s na Paulus’’ der de de ze endi d ngsr gsreis gs eis Paulluss’ reis naar Ro Pau ome 0 0
1 km 150
M i d d e l l a n d s Cyr yrene re ene e
100 0 mijl mi
C Y R E N A I C A
12
H
ofdstu
1
k
o
Een stedelijke beweging Z w a r t e
Z e e
PONTUS
De vroege christenen leefden in een verstedeBITHYNIË
Ë
I
L
A
T I Ë
Antiochië A tiochië ë in i Pisidië isid id
elfia fia
YGI
Ë IN GALATIË
E
Laodicea Ik Ikonium
S PI
A
Pe Perge Attallia llia a
IDIË
LYCA
ON
IË
IN
G
Derbe De Derb (Devri evri vrii Sehri) Seh h i)
Aspendoss
PAMFILIË
T
E
Tarsus T Tar ars rsus
Side Side d
LYCIË attar ttara ara Myra
Seleucia Pie eri ria ia
An Antiochië ë (Antakya) An ) Orontes
s e
G
CILICIË
T
Lystra (Hatunsaray) Hat n Ha
Kolosse ol
R
B E G S A N T I O C H I Ë U R Cilicische liccische h U C Poorten Poo Po ten A
A
FR
K A P P A D O C I Ë
Ë
G
TI
Y
LA
F
R
G A
Z I Ë
S Y R I Ë
Sal mis Sala S Cypru us Pafos Pa
Kition
K Kourion
Sidon Tyrus ru
Z e e Caesarea JUDEA
Antipa atris a Jeru uzalem u uz z
Dam mascu us
lijkte wereld. Niet dat iedere inwoner van het Romeinse rijk in een stad woonde, want in feite leefde slechts een vijfde deel van de bevolking in stedelijke gebieden. Ook was het niet zo dat er geen volgelingen van Jezus waren die op een boerderij of in een dorpje woonden. Waarschijnlijk was dit wel het geval. Maar alleen van de eerste christenen in de steden weten we hoe het hen vergaan is. Behalve uit de Brief van Jakobus, die gericht was aan verstrooide gemeenten in Galilea en Judea, is alles wat we weten over het leven van de vroege christenen afkomstig uit een stedelijke context. Zo lezen we over Filemon die in Kolosse woonde, Timoteüs in Efeze en Febe in de havenstad Kenchreeën. Ook zijn twee van de vier brieven die Paulus aan de Romeinse stad Korinte in Griekenland schreef bewaard gebleven en nog een andere brief van hem aan de Romeinse kolonie in Filippi. Zelfs de brieven van Petrus en de Openbaring van Johannes waren gericht aan kleine christelijke groeperingen in verschillende steden in het Romeinse Klein-Azië (het huidige Turkije).
Ale Alexandr Alex exan andri and andr ndrië ië
13
DE WERELD VAN DE VROEGE KERK
In de Handelingen van de apostelen wordt verteld hoe de christelijke beweging zich verspreidde over de steden in het keizerrijk, beginnend bij Jeruzalem en eindigend in Rome zelf. Dit boek concentreert zich op de dienst van Paulus en zijn collega’s (vooral in de hoofdstukken 13-28), die bijna uitsluitend werkten in Romeinse steden, zoals Antiochië in Pisidië, Korinte, Filippi en
Een ruïne uit de Oudheid in Efeze,Turkije.
14
Tessalonica. De reden daarvan is dat het Romeinse rijk een verstedelijkt rijk was. Rome was destijds de grootste stad ter wereld ooit. Al vóór de geboorte van Jezus benaderde het inwonertal een miljoen. De eerstvolgende stad die deze grootte bereikte was Londen, en dat was pas aan het einde van de achttiende eeuw.
In het huidige Rome wonen ongeveer 2,8 miljoen mensen.
Er waren meer steden van betekenis in het Romeinse rijk, zoals Antiochië, Alexandrië, Athene, Korinte, Efeze, Pergamum en Sardes. Maar met een bevolking van tussen de vijftig- en tweehonderdduizend waren die aanzienlijk kleiner dan de hoofdstad. Steden waren machtscentra. Voor de Romeinen was Rome natuurlijk het middelpunt van de wereld, want van daaruit werd de hele toenmalige wereld bestuurd. Hier zetelde de macht (de keizer woonde er en de senaat vergaderde er) en de stad kende een enorme rijkdom. Ze was het centrum van een groot handelsnetwerk dat zich uitspreidde over het hele rijk, en ook daarbuiten – zelfs tot aan India en China toe. Het wemelde er ook van de armen, die geïmproviseerde huizen bewoonden in overbevolkte getto’s. De bevolkingsdichtheid in Rome en andere antieke steden was hoger dan in de meeste
EEN STEDELIJKE BEWEGING
moderne steden. Rome leek meer op Mumbai dan op Parijs. De mensen zaten opeengehoopt in een kleine ruimte, waardoor de straten smal en vol waren en de gebouwen uitpuilden van mensen. Met 730 mensen per hectare was de bevolkingsdichtheid in Rome veel groter dan tegenwoordig in Mumbai met 452 mensen per hectare. En zo waren alle steden in de Oudheid. Films over het leven van keizers en de Romeinse elite – zoals Ben Hur en Gladiator – wekken de indruk dat het leven in de steden comfortabel was, zo niet luxueus. Zelfs de slaven zien er weldoorvoed en goedgekleed uit! Maar voor de meeste stadsbewoners in de eerste eeuw was het leven zwaar. Overdag had men alle tijd nodig om in de primaire levensbehoeften te voorzien. De woonomstandigheden waren primitief, met weinig comfort in huis en een gebrek aan sanitaire basisvoorzieningen.
15
