Wegen in beweging (deel 2) De in- en uitvalswegen van laatmiddeleeuws Brussel (13de-15de eeuw) 1

Wegen in beweging (deel 2) De in- en uitvalswegen van laatmiddeleeuws Brussel (13de-15de eeuw)1 Bram V ANNIEUWENHUYZE I n d i t a r t i k e l wo r d t n a g e g a a n h o e h e t s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n e v o l u e e r d e i n h e t 1 3 d e - t o t 1 5 d e - e e u ws e B r u s s e l . Het vormt het vervolg op een eerder verschenen artikel onder d e z e l f d e h o o f d t i t e l , wa a r i n h e t s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n v ó ó r d e 1 3 d e e e u w we r d b e h a n d e l d 2. I n d e 1 3 d e e n 1 4 d e e e u w we r d e n t we e o p e e n v o l g e n d e s t e n e n o m wa l l i n g e n a a n g e l e g d i n e n rondom de stad Brussel. Om die reden staat de relatie tussen d e z e i n g r i j p e n d e s t e d e n b o u wk u n d i g e i n f r a s t r u c t u r e n e n h e t we g e n n e t h i e r c e n t r a a l . E r wo r d t i n g e g a a n o p d e ma n i e r wa a r o p d e v e r k e e r s s t r o m e n we r d e n g e k a n a l i s e e r d n a d a t d e s t a d i n e e n s t e n e n k e u r s l i j f we r d g e p l a a t s t . D a a r b i j wo r d t t e v e n s a a n d a c h t geschonken aan de economische, financiële en politieke motieven achter de aanleg of reorganisatie van in- en uitv a l s a s s e n 3. De vele namen van stadspoorten, straten en stedelijke i n f r a s t r u c t u r e n u i t h e t m i d d e l e e u ws e B r u s s e l k u n n e n d i t a r t i k e l m o e i l i j k v e r t e e r b a a r m a k e n . O m d i e r e d e n we r d g e t r a c h t o m h e t betoog zo goed mogelijk te verduidelijken aan de hand van e n k e l e s p e c i f i e k g e k o z e n i l l u s t r a t i e s e n k a a r t e n . D a a r n a a s t we r d e e n s y n t h e s e k a a r t g e f a b r i c e e r d wa a r o p e e n h e l e r e e k s n a m e n e n a a n d u i d i n g e n we r d e n a a n g e b r a c h t , m a a r z o n d e r c h r o n o l o g i s c h onderscheid (afb. 1).

1

Verdwenen straten, gebouwen, plaatsen straatnamen worden in dit artikel cursief geplaatst. Ik houd eraan Stéphane Demeter te bedanken voor de vele interessante gesprekken over zijn studieterrein bij uitstek, de eerste stadsomwalling van Brussel. Verder ben ik Britt Claes en Christ Buiks dank verschuldigd voor enkele vriendelijke mededelingen. Een derde woordje van dank gaat ten slotte uit naar collega-historicus en gids Hans Vandecandelaere, waarmee ik samen een rondleiding over de eerste stadsomwalling op poten zette (zie VANNIEUWENHUYZE B. & VANDECANDELAERE H., Langs de zijlijn. Brussel en zijn 13e-eeuwse stadsomwalling, in Post Scriptum. Nieuwsbrief van Post Factum, nr. 13, 2009, p. 3-13). Gebruikte afkortingen : ASB, Archief van de Stad Brussel ; HA, Historisch Archief. 2 VANNIEUWENHUYZE B., Wegen in beweging. De in- en uitvalswegen van middeleeuws Brussel vóór de 13de eeuw, in Cahiers bruxellois, nr. 41, 2009-2010, p. 7-29. 3 In tegenstelling tot wat eerder werd aangekondigd, blijven de bestratingsacties van de Brusselse plaveidienst, de Cautside, wegens plaatsgebrek buiten beschouwing. Hopelijk kunnen we hier dieper op ingaan in de geplande editie van de 14de-eeuwse rekening en het 15de-eeuwse goederenregister van de Cautside.

4

Bram Vannieuwenhuyze

W e g e n e n o mw a l l i n g e n R e c e n t a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k h e e f t u i t g e we z e n d a t d e b o u w v a n d e e e r s t e s t e n e n s t a d o m wa l l i n g v a n B r u s s e l d a t e e r t u i t d e 1 3 d e e e u w 4. H e t s t a a t e c h t e r n o g l a n g n i e t v a s t o f d e z e o m wa l l i n g i n h a a r g e h e e l u i t d e z e p e r i o d e s t a m t o f h e t g e v o l g i s van een reeks opeenvolgende constructiefasen, uitbreidingen en a a n p a s s i n g e n 5. D e s a l n i e t t e m i n l i j k t h e t e r o p d a t h e t t r a c é e n d e u i t e i n d e l i j k e v o r m g e v i n g ( e e n a a r d e n t a l u d e n g r a c h t i n c o mb i natie met een stenen muur, voorzien van stenen torens en p o o r t e n ) we r d e n g e r e a l i s e e r d i n d e l o o p v a n d e 1 3 d e e e u w. U i t t e k s t e n b l i j k t d a a r e n b o v e n d a t d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g v a n a f die periode ook als een duidelijke grens en ruimtelijk aank n o p i n g s p u n t g i n g f u n c t i o n e r e n 6. A m p e r e e n e e u w l a t e r we r d r e e d s g e s t a r t m e t d e a a n l e g – o f u i t b o u w ? – v a n e e n n i e u we s t a d s o m wa l l i n g . D e h i s t o r i c i b e t i t e l d e n d e z e g e m e e n z a a m d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g v a n B r u s s e l . Men gaat er traditioneel van uit dat deze omwalling in één ruk we r d a a n g e l e g d i n h e t d e r d e k wa r t v a n d e 1 4 d e e e u w, m a a r e r b e s t a a n a a n wi j z i n g e n o m d e b o u wc h r o n o l o g i e e n h e t o n t we r p p r o c e s t e h e r z i e n 7. W a t e r o o k v a n z i j , d e i n v l o e d v a n d i t s t e d e n b o u wk u n d i g e g e we l d o p h e t s t e d e l i j k e we g e n n e t wa s a l l e s b e h a l v e g e r i n g . D e u i t b o u w e n v o l t o o i i n g v a n d e s t a d s o m wa l l i n g e n i m p l i c e e r d e immers een volledige reorganisatie van de stedelijke toegangsmogelijkheden tot de stad. Voortaan stonden stad en platteland e n k e l n o g me t e l k a a r i n v e r b i n d i n g v i a e e n r e e k s k u n s t m a t i g e trechters, de stadspoorten. Stadspoorten : toegangsfaciliteiten of verkeershinder ? N a d e a f we r k i n g v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g , d i e n d e a l wi e d e s t a d we n s t e b i n n e n t e k o m e n o f t e v e r l a t e n , t e p a s s e r e n door één van de stadspoorten. Het lijkt dan ook logisch om te v e r o n d e r s t e l l e n d a t d e z e we r d e n i n g e p l a n t o p d e b e s t a a n d e i n - e n u i t v a l s we g e n . O p d i e m a n i e r k o n h e t g a n g b a r e v e r k e e r v a n e n naar de stad vlot blijven verlopen. De analyse van het Brusselse 4 DEMETER S., Een Brussels monument, de eerste stadsomwalling, in Historische Woonsteden & Tuinen, nr. 143, 2004, p. 6. 5 VANNIEUWENHUYZE B., Brussel, de ontwikkeling van een middeleeuwse stedelijke ruimte, Gent, UGent (onuitgegeven doctoraatsverhandeling), 2008, p. 312-320. 6 VANNIEUWENHUYZE (Bram), Buren, straten en aanknopingspunten. Plaatsbepaling in het laatmiddeleeuwse Brussel (dertiende-zestiende eeuw), in Stadsgeschiedenis, nr. 4, 2009, p. 104-105 & 107-108. 7 VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., p. 334-340.

Wegen in beweging (deel II)

5

bronnenmateriaal vertoont echter een totaal ander beeld. V e r s c h e i d e n e e l e m e n t e n wi j z e n e r o p d a t h e t v e r k e e r s - e n reizigerscomfort in de stadspoorten volledig aan de kant g e s c h o v e n we r d . D e p a s s a g e d o o r d e p o o r t g e b o u we n s t o n d g e l i j k aan vertraging, versmalling en bedreiging. Bovendien ziet het e r n a a r u i t d a t d e m i d d e l e e u ws e s t a d s p o o r t e n v a n B r u s s e l h e l e m a a l n i e t we r d e n i n g e p l a n t o p d e v r o e g e r e i n - e n u i t v a l s we g e n . S l e c h t s é é n e n k e l e m i d d e l e e u ws e s t a d s p o o r t i s i n s i t u b e wa a r d : d e O b b r u s s e l p o o r t o f h u i d i g e H a l l e p o o r t ( a f b . 2 ) . D e z e p o o r t we r d v o o r h e t e e r s t v e r m e l d i n 1 3 6 2 a l s N i e u w e p o o r t 8 e n m a a k t e d u s d e e l u i t v a n d e t we e d e s t a d s o m w a l l i n g . D e a n d e r e p o o r t g e b o u we n v a n d e e e r s t e e n t we e d e s t a d s o m wa l l i n g z i j n h e l a a s v e r d we n e n . B i j o p g r a v i n g e n a a n d e T r e u r e n b e r g we r d e n we l i s wa a r r e s t a n t e n v a n d e o o s t e l i j k e v l e u g e l v a n d e v o o r m a l i g e S i n t - G o e d e l e p o o r t b l o o t g e l e g d 9. B o v e n d i e n b e wa a r t h e t Al g e meen Rij ksarchief een grondplan van deze poort (afb. 3), die v a n a f d e 1 6 d e e e u w T r e u r e n b e r g p o o r t we r d g e n o e md . S a m e n m e t een reeks teksten en iconografische documenten zijn dit de enige b r o n n e n d i e o n s t o e l a t e n d e v o o r ma l i g e p o o r t g e b o u we n v a n B r u s s e l t e b e s t u d e r e n 10. M e d e d a n k z i j h e t a r c h e o l o g i s c h e e n b o u wk u n d i g e o n d e r z o e k d a t e r p l a a t s v o n d 11, k a n m e n z i c h e e n b e e l d v o r me n v a n d e 8

de Nuwe poirte daer men gheet Sint Gielis weert (DICKSTEIN-BERNARD C., La construction de l’enceinte bruxelloise de 1357. Essai de chronologie des travaux, in Cahiers bruxellois, nr. 35, 1995-1996, p. 111). Deze vermelding ontkracht de stelling dat deze stadspoort pas werd aangelegd in 1381, zoals soms werd beweerd (DIERICX DE TENHAMME J., La Porte de Hal à Bruxelles 1381-1889, in Annales de la Société d’Archéologie de Bruxelles, nr. 3, 1889, p. 29). 9 DEVOS Y., VRYDAGHS L., FECHNER K., LAURENT Ch., DEMETER S., DEGRAEVE A., m.m.v. DELIGNE F. & HOUBRECHT D., Le site du Treurenberg (Bruxelles). Résultats d’une étude transdisciplinaire, in Actes des VIIe Congrès de l’Association des Cercles francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique (AFCHAB) et LIVe Congrès de la Fédération des Cercles d’Archéologie et d’Histoire de Belgique. Congrès d’Ottignies – Louvain-la-Neuve 26, 27 et 28 août 2004, Bruxelles, Editions Safran, 2007, dl. I, p. 369-373. 10 De iconografie van de oude stadspoorten van Brussel is vrij uitgebreid. In de volgende werken werden verscheidene oude afbeeldingen afgedrukt : HENNE A. & WAUTERS A., Histoire de la ville de Bruxelles (nouvelle édition du texte original, augmentée de nombreuses reproductions de documents choisis par Mina Martens, archiviste de la ville), Bruxelles, Ed. Culture et Civilisation, 1975 ; Sleutel en verdediging van een stad: Brussel en haar geschiedenis. Stadhuis van Brussel, 9 juni - 8 juli 1984, Brussel, s.n., 1984; LELARGE A., Bruxelles, l’émergence de la ville contemporaine. La démolition du rempart et des fortifications aux XVIIIe et XIXe siècles, Bruxelles, CIVA, 2001. 11 DE WAHA M. & DE POORTER A., La restauration de la Porte de Hal. Étude architecturale et archéologique, in Nouvelles du Patrimoine, nr. 40, 1991, p. 14-17 ; de WAHA M. & DE POORTER A., De Hallepoort in Brussel (Brab.), in Archaeologia Mediaevalis 15, Namur, Crédit Communal, 1992, p. 71-73 ; DE WAHA M. & DE POORTER A., Een historisch symbool te Brussel, de Hallepoort, in CABUY Y., DEGRE

6


m a n i e r wa a r o p h e t v e r k e e r d o o r d e H a l l e p o o r t v e r l i e p . D e n a u we k o k e r h e e f t m e e r we g v a n e e n d u b b e l e t r e c h t e r d a n v a n e e n vlotte verbindingsschakel tussen stad en platteland (afb. 2). De g a n g mo e t b i j g r o t e d r u k t e o n g e t wi j f e l d e e n c l a u s t r o f o b i s c h g e v o e l h e b b e n o p g e w e k t . K a r r e n k o n d e n e l k a a r m e t mo e i t e passeren. De Waha en De Poorter benadrukten de omvang van het p o o r t g e b o u w 12, ma a r d a a r t e g e n o v e r s t o n d d e s m a l h e i d v a n d e centrale doorgang. Dit beeld komt eveneens naar voor op een gravure van de stadzijde van de Hallepoort van de hand van Vitzthumb uit 1826 (afb. 4) en op het grondplan van de v o o r m a l i g e T r e u r e n b e r g p o o r t ( a f b . 3 ) . W a n n e e r me n i n d e 1 6 d e e e u w o v e r g i n g t o t h e t ‘ b a s t i o n n e m e n t ’ v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g we r d d e t o e g a n k e l i j k h e i d v a n d e s t a d s p o o r t e n t r o u we n s n o g e x t r a g e r e d u c e e r d 13. W a n n e e r m e n d e s t a d v i a d e H a l l e p o o r t we n s t e b i n n e n t e k o m e n , we r d m e n b o v e n d i e n g e c o n f r o n t e e r d me t e e n r e e k s o p e e n v o l g e n d e v e r d e d i g i n g s m e c h a n i s m e n 14. O v e r d e o m wa l l i n g gracht lag een houten ophaalbrug. Kort daarop volgden een m e t a l e n v a l h e k e n e e n z wa r e h o u t e n p o o r t . D o o r h e t g e l i j k t i j d i g a f s l u i t e n v a n b e i d e , k o n d e n m o g e l i j k e v i j a n d e n wo r d e n klemgezet en bestookt vanuit de vier schietgaten in de zijmuren. O p d e t we e z i j d e u r e n n a a r d e g e l i j k v l o e r s e z i j l o k a l e n n a , wa r e n er geen deuren of ramen. Ten slotte diende me n nog een laatste, massieve houten poort te passeren. Dit totaalpakket militaire i n f r a s t r u c t u u r h a d we i n i g we g v a n d e we i d s e , ‘ v e r k e e r s v r i e n d e l i j k e ’ we g e n d i e o p d e p o o r t u i t m o n d d e n ( d e H o o g s t r a a t i n t r a m u r o s e n d e l a t e r e W a t e r l o o s e s t e e n we g e x t r a m u r o s ) . Liet men zich al niet afschrikken door de claustrofobische doorgang en militaire architectuur, dan diende men nog rekening te houden met de strikte openingstijden. In 1423 voerde het S., DEMETER S., DE POORTER A., DE WAHA M., JURION F. & LEUXE F., Brussel 1993. Resultaten van de eerste archeologische opgravingen in de Hoofdstad, Het Tijdschrift van het Gemeentekrediet, nr. 46, 1992/1994, p. 30-35 ; MODRIE S., De Hallepoort, kasteel of vesting ?, in De Woonstede door de eeuwen heen, nr. 136, 2002, p. 3-6. 12 L’ampleur du bâtiment doit ainsi se voir soulignée tout d’abord : un lourd camion livreur de béton peut s’introduire aisément dans le passage charretier de la tour. (DE WAHA M. & DE POORTER A., La restauration…, op. cit., p. 15) Het feit dat er ‘amper’ één enkele betonvrachtwagen door zou kunnen rijden, wijst mijns inziens eerder op de smalte van de doorgang. 13 Dit blijkt bijvoorbeeld uit Van den Berghes beschrijving van de toegangsmogelijkheden van de Anderlechtsepoort. De stad binnenrijden op die plaats was niet eenvoudig : eerst de grachten van de voorpoort vermijden en via het tracé van de huidige Moretusstraat tot tegen de omwallinggracht, vervolgens via een eerste brug tot in het midden van de halve maan, voorbij de wachtposten, vervolgens de brug over de omwallingsgracht over en ten slotte dwars door de Anderlechtsepoort ‘met haar hoog gewelf’ (VAN DEN BERGHE G., Anderlecht door de tijden heen, in Eigen Schoon en de Brabander, nr. 19, 1936, p. 401-402 & 406). 14 DE WAHA M. & DE POORTER A., De Hallepoort…, op. cit., p. 71-72.

7


s t a d s b e s t u u r e e n d i e n s t s c h e m a i n v o o r d e p o r t i e r s v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g 15. V e r mo e d e l i j k g e b e u r d e d i t i n d e n a s l e e p v a n d e t r o e b e l e n i n d i e p e r i o d e 16. D e we r k t i j d e n v e r s c h i l d e n n a a r g e l a n g h e t z o m e r - o f wi n t e r s e i z o e n e n h e t a a n t a l wa c h t e r s wi j z i g d e n a a r g e l a n g h e t mo m e n t v a n d e d a g ( z i e t a b e l ) . V o l g e n s d e l e t t e r v a n d e we t b l e v e n d e s t a d s p o o r t e n ‘ s n a c h t s g e s l o t e n . D e p o r t i e r s v a n d e a v o n d s h i f t we r d e n t r o u we n s o o k a a n g e m a a n d om erop toe te zien dat de slagbomen gesloten bleven. In de loop v a n d e 1 5 d e e e u w we r d e n d e s t a d s s l e u t e l s ’ s n a c h t s i n b e wa r i n g g e g e v e n b i j e e n s p e c i f i e k e a m b t e n a a r , d e z o g e n o e m d e ‘ v e r wa a r d e r v a n d e s l e u t e l s v a n d e s t a d B r u s s e l ’ 17. O o k d e b u r g e m e e s t e r a f k o m s t i g u i t d e n a t i ë n wa s b e l a s t m e t d e z e t a a k . Z e mo e s t e n e r vooral op letten dat de sleutels niet in vreemde handen vielen of z o u d e n wo r d e n n a g e m a a k t o f v e r v a l s t . van Pasen tot 1 oktober eerste shift

van het openen van de poort tot 8 uur ’s morgens : 2 portiers t we e d e s h i f t v a n 8 u u r ’ s mo r g e n s t o t 6 u u r ’ s a v o n d s : mi n s tens 1 portier derde shift van 6 uur ’s avonds tot het sluiten van de poort : 2 portiers

van 1 oktober tot Pasen van het openen van de poort tot 9 uur ’s morgens : 2 portiers van 9 uur ’s morgens tot 4 uur in de namiddag : mi n s t e n s 1 p o r t i e r van 4 uur in de namiddag tot het sluiten van de poort : 2 portiers

Het is overduidelijk dat deze vertragingsmechanismen verband hielden met de verdediging van de stad. Wat baatte het o m m a s s i e v e s t a d s o m w a l l i n g e n t e b o u we n a l s i e d e r e e n v r i j i n e n u i t k o n l o p e n ? D e s t a d s p o o r t e n v o r md e n d a n o o k d e p l a a t s b i j uitstek om het verkeer van en naar de stad te controleren. R e i z i g e r s e n g o e d e r e n we r d e n e r o n g e t wi j f e l d a a n e e n s t r e n g e c o n t r o l e o n t wo r p e n . W i e we l e n wi e n i e t b i n n e n m o c h t , v a l t v o o r l o p i g n i e t t e a c h t e r h a l e n . D e m i d d e l e e u ws e t e k s t e n verschaffen er geen gegevens over.

15 Stadsordonnantie van Brussel uitgevaardigd op 5 augustus 1423 (ASB, HA, cartularium XI, f° 52 en v°) ; zie ook FAVRESSE F., L’avènement du régime démocratique à Bruxelles pendant le Moyen Age (1306-1423), Bruxelles, Maurice Lamertin, 1932, p. 262; VANNIEUWENHUYZE B., ‘Allen dengenen die in der stad dienste sijn.’ Een overzicht van de stedelijke openbare ambten en diensten in het laatmiddeleeuwse Brussel 1229-1477, Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2002, p. 168-169. Over de diensten openingsuren in de periode vóór 1423 is jammer genoeg niets bekend. 16 Kort voordien, op 22 juni 1423, vaardigde het Brusselse stadsbestuur bijvoorbeeld nog een verbod uit om onrust te zaaien binnen de stad (ASB, HA, cartularium IV, f° 113). 17 VANNIEUWENHUYZE B., Allen dengenen…, op. cit., p. 169.

8


Tegelijkertijd vormden de stadspoorten de ideale plaats om d e i mp o r t e n e x p o r t t e c o n t r o l e r e n e n h a n d e l s t a k s e n ( d e z o g e n o e m d e a s s i s e n ) t e i n n e n 18. W a n n e e r d e a s s i s e n n i e t v e r p a c h t g e r a a k t e n , we r d e n d e s t a d s p o r t i e r s i n g e s c h a k e l d . Z o k r e g e n d e p o r t i e r s v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g e e n v e r g o e d i n g i n r u i l v o o r d e a a n g i f t e v a n h e t a a n t a l b i n n e n k o m e n d e mo l e n s t e n e n e n z a k k e n wo l 19. I n h e t m i d d e n v a n d e 1 5 d e e e u w i n d e é é n v a n d e t we e s t a d s p o r t i e r s p e r s t a d s p o o r t h e t w e g e g e l d ( v o o r z o v e r h e t n i e t we r d v e r p a c h t ) 20. D i t wa s e e n t a k s o p h a n d e l s wa a r d i e d e s t a d s p o o r t e n p a s s e e r d e v i a p a a r d , k a r o f wa g e n e n d i e b e s t e m d wa s v o o r d e s t e d e l i j k e p l a v e i d i e n s t ( d e c a u t s i d e ) . I n 1 4 4 7 we r d zelfs uitdrukkelijk bepaald dat de stadsportiers afgezien van dit w e g e g e l d g e e n a n d e r e t a k s e n m e e r m o c h t e n i n n e n 21. W e l ontvingen ze nog een vergoeding voor de registratie en de m e l d i n g v a n d e b i n n e n k o m e n d e v a t e n b i e r e n wi j n . V o o r d e z e opdracht legden de portiers zelfs een speciale eed af, als ‘ k e n n e r s i n d e p o o r t e n v a n b i e r e n wi j n ’ 22. De architectuur van de stadspoorten hield duidelijk rekening met deze functies en activiteiten. De centrale doorgang van de huidige Hallepoort en de voormalige Sint-Goedelepoort wo r d e n a a n we e r s z i j d e n g e f l a n k e e r d d o o r l o k a l e n . W e l l i c h t k e n merkten de andere stadspoorten zich door een gelijkaardige onderverdeling. Het is goed denkbaar dat de binnenkomende h a n d e l s wa a r h i e r we r d g e r e g i s t r e e r d . E v e n t u e e l k o n d e n d e z e lokalen ook dienst doen om verdachte en malafide figuren ‘in b e wa r i n g ’ t e h o u d e n . De poorten geteld en benoemd B e i d e s t a d s o m wa l l i n g e n v a n B r u s s e l b e z a t e n z e v e n s t a d s p o o r t e n i n d e m i d d e l e e u ws e p e r i o d e . D a t i s a l t h a n s h e t v a a k vermelde aantal dat sinds het verschijnen van Puteanus’ Bruxella S e p t e n a r i a g e m a k s h a l v e wo r d t h e r h a a l d . I n we r k e l i j k h e i d b e v a t t e d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g o o k e e n a a n t a l w i k e t t e n , d i e me e s t a l a l s k l e i n e r e v o e t g a n g e r s - o f s l u i p p o o r t e n wo r d e n a f g e s c h i l d e r d 23. D e 18

Voor de meest accurate informatie omtrent de assisen in middeleeuws Brussel, zie DICKSTEIN-BERNARD C., La gestion financière d’une capitale à ses débuts : Bruxelles, 1334-1467, in Annales de la Société royale d’Archéologie de Bruxelles, LIV, 1977, p. 2059. 19 ASB, HA, cartularium IX, f° 34 en v°. 20 ASB, HA, cartularium IV, f° 158 en v°. 21 ASB, HA, cartularium XVI, f° 236 v°-237 v°. 22 ASB, HA, cartularium IX, f° 187; zie ook DICKSTEIN-BERNARD C., La gestion financière…, op. cit., p. 302. 23 De situatie wordt wel bemoeilijkt door het feit dat sommige poorten ook wiket werden genoemd, terwijl sommige wiketten ook als poort werden aangeduid. Zo waren de


9

s t a d s p o o r t e n v a n d e t w e e d e s t a d s o m wa l l i n g z i j n e e n v o u d i g e r t e t e l l e n . E r b e s t o n d e n e r e f f e c t i e f s l e c h t s z e v e n . V a n w i k e t t e n wa s h i e r g e e n s p r a k e . E e n a c h t s t e p o o r t – d e O e v e r p o o r t – we r d p a s een aantal jaar na de doorsteek van de Nieuwe Schipvaart a a n g e l e g d , i n h e t d e r d e k wa r t v a n d e 1 6 d e e e u w . D e s t a d s p o o r t e n v a n d e e e r s t e e n t we e d e s t a d s o m wa l l i n g verschilden ook op het vlak van de inplanting en de naamgeving. D e z e v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g l e v e r e n a n d e r m a a l we i n i g interpretatieproblemen op. Vijf van de zeven stadspoorten we r d e n i n g e p l a n t o p e e n i n - o f u i t v a l s we g . D e V l a a m s e p o o r t l a g op de (Vlaamse) Steenweg, de Leuvensepoort op de Leuvensewe g , d e b u i t e n s t e C o u d e n b e r g p o o r t o p d e h u i d i g e N a a m s e s t r a a t , de Obbrusselpoort op de Hoogstraat en de Anderlechtsepoort op d e h u i d i g e A n d e r l e c h t s e s t e e n we g . V i e r v a n d e z e v i j f p o o r t n a m e n we z e n d u s o p e e n b e s t e m m i n g : V l a a n d e r e n , L e u v e n , O b b r u s s e l ( S i n t - G i l l i s ) e n A n d e r l e c h t . H e t b e t r o f z o we l v e r a f g e l e g e n gebieden als dorpen uit de onmiddellijke omgeving. O o k d e b u i t e n s t e L a k e n p o o r t e n d e K e u l s e p o o r t v e r we z e n n a a r b e s t e m m i n g e n , m a a r mo e t e n d e s a l n i e t t e m i n a l s ‘ b u i t e n b e e n t j e s ’ wo r d e n b e s t e m p e l d . Z e we r d e n i m m e r s n i e t i n g e p l a n t o p d e b e s t a a n d e u i t v a l s we g e n , d e h u i d i g e L a k e n s e s t r a a t e n d e Broekstraat, maar lagen iets verderop (afb. 5). De achterliggende reden is niet zo eenvoudig te achterhalen. Wat de buitenste L a k e n p o o r t b e t r e f t , wo r d t g e we z e n o p k o s t e n b e s p a r i n g 24. S t a d s p o o r t e n Z e n n e o v e r g a n g – d e z o g e n o e m d e L a k e n s p u i – we r d e n i n é é n g e b o u w g e g o t e n . H e t t r a c é v a n d e b e s t a a n d e u i t v a l s we g – d e h u i d i g e L a k e n s e s t r a a t – we r d v i a d e p o o r t o m g e l e i d . H e t b l i j f t d a a r e n t e g e n e e n o n o p g e l o s t e v r a a g wa a r o m d e K e u l s e p o o r t n i e t we r d i n g e p l a n t o p d e B r o e k s t r a a t . O o k h i e r we r d h e t s t r a t e n p a t r o o n a a n g e p a s t a a n d e l i g g i n g v a n d e n i e u we p o o r t . T e n s l o t t e wa s e r n o g d e b u i t e n s t e C o u d e n b e r g p o o r t . D e p o o r t n a a m we e s hier niet op een bestemming, maar op de ligging in de nabijheid v a n d e C o u d e n b e r g , wa a r d e b i n n e n s t e C o u d e n b e r g p o o r t a l a a n we z i g wa s . O n d a n k s d e z e ‘ u i t z o n d e r i n g e n ’ s t o n d e n d e n a me n e n d e l i g g i n g v a n d e s t a d s p o o r t e n v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g i n n a u w v e r b a n d m e t h e t b e s t a a n d e s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n . D e me e s t e p o o r t e n we r d e n a a n g e l e g d o p d e p l a a t s e l i j k e R e c h t e straat (zie verder). Het verkeer van en naar de ‘verafgelegen’ b e s t e m m i n g e n V l a a n d e r e n , K e u l e n e n L e u v e n wa s i n d e t we e d e helft van de 14de eeuw belangrijk genoeg om er poorten naar te v e r n o e m e n . L a n g s d e a n d e r e k a n t wo g e n b e l a n g r i j k e b e s t e m benamingen Overmolenpoort en Overmolenwiket inwisselbaar, net zoals de benamingen sLeeuwspoort en sLeeuwswiket. 24 JACOBS R., De bedevaartsweg naar Compostela in de geschiedenis van Brussel, in Brussel, een halte op weg naar Compostela, s.l., Dirk Aerts, 1991, p. 22.

10


m i n g e n a l s A n t we r p e n , M e c h e l e n , V i l v o o r d e , N i j v e l , H a l l e o f H e n e g o u we n d a n we e r n i e t o p t e g e n h e t v e r k e e r n a a r n a b i j gelegen dorpen als Laken, Obbrussel (Sint-Gillis) en Anderlecht, d a t i n d e r e s t e r e n d e B r u s s e l s e p o o r t n a m e n v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g we r d w e e r s p i e g e l d . De analyse van de ligging en namen van de stadspoorten van de eerste stadsomwalling levert een totaal ander beeld op. In h e t e e r s t e a r t i k e l we r d e n e e n a a n t a l o u d e i n - e n u i t v a l s we g e n v a n B r u s s e l a a n g e we z e n . D a a r b i j v i e l o p d a t d e p o o r t e n v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g i n d e m e e s t e g e v a l l e n n i e t o p d e z e we g e n we r d e n i n g e p l a n t 25. M e t d e z e b e l a n g r i j k e v a s t s t e l l i n g i n h e t a c h t e r h o o f d wo r d e n n u o o k d e p o o r t n a m e n b e l i c h t . O p d e L a k e n p o o r t n a we r d g é é n e n k e l e p o o r t v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g g e n o e m d n a a r e e n b e s t e m m i n g . I n t e g e n d e e l , h e t m e r e n d e e l w e r d g e n o e md n a a r een nabijgelegen site intra muros : de Sint-Goedelepoort naar de Sint-Goedelekerk, de Coudenbergpoort naar de Coudenberg, de Sint-Jacobspoort naar het Sint-Jacobsgasthuis en de SintK a t h e l i j n e p o o r t n a a r d e S i n t - K a t h e l i j n e k e r k . T we e p o o r t e n droegen de naam van een naburige locatie extra muros : de Overm o l e n p o o r t e n d e Wa r m o e s p o o r t . D e S t e e n p o o r t i s t e n s l o t t e e e n g e v a l a p a r t , wa a r o p we v e r d e r t e r u g k o m e n . U i t d e t e k s t e n i s we l bekend dat deze poort in de 13de en 14de eeuw ook Kapellepoort we r d g e n o e m d 26. D a a r me e h o o r t d e z e n a a m o o k t h u i s i n d e c a t e gorie poorten vernoemd naar een naburige locatie extra muros (de Kapellekerk). M e t a n d e r e wo o r d e n , d e n a a m g e v i n g v a n d e p o o r t l i j k t u i t t e wi j z e n d a t v o o r d e B r u s s e l a a r s d e l i g g i n g v a n d e p o o r t e n p r i me e r d e o p d e b e s t e m m i n g v a n d e we g e n d i e e r d o o r p a s s e e r d e n 27. H e t l i j k t a l s o f e l k e b u u r t h a a r e i g e n p o o r t wo u . I n d i e z i n z o u d e S i n t - G o e d e l e p o o r t k u n n e n o p g e v a t wo r d e n a l s d e s t a d s poort van of in de buurt van de Sint-Goedelekerk, de Coudenbergpoort als de poort van de Coudenberg, enzovoort. I n d i e n d e v o o r g a a n d e v a s t s t e l l i n g e n wo r d e n s a m e n g e v o e g d , dan ontstaat het volgende beeld. Het lijkt erop dat bij de aanleg v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g h e l e m a a l g e e n r e k e n i n g we r d g e h o u d e n m e t h e t b e s t a a n d e we g e n n e t . D e s t a d s p o o r t e n we r d e n n i e t i n g e p l a n t o p d e b e s t a a n d e i n - e n u i t v a l s we g e n e n h u n n a m e n 25

VANNIEUWENHUYZE B., Wegen…, op. cit., p. 23. Zie onder meer in Bruxella inter portam de Capella et Rusche broec (BONENFANT P., Cartulaire de l’hôpital Saint-Jean de Bruxelles (Actes des XIIe & XIIIe siècles), Bruxelles, Palais des Académies, 1953, p. 86); ante portam Capelle […] inter portam Capelle et ecclesiam […] extra portam Capelle (MARTENS M., Le censier ducal pour l’ammanie de Bruxelles de 1321, Bruxelles, Académie Royale de Belgique – Commission Royale d’Histoire, 1958, p. 63, 75, 77, 85, 89 & 96); op de Heergracht tuschen den begarden ende der Capellen porten (LAURENT R., Les limites des paroisses à Bruxelles aux XIVe et 15e siècles, in Cahiers bruxellois, nr. 8, 1963, p. 192). 27 Mededeling van Stéphane Demeter. 26


11

herinnerden eerder aan een aantal belangrijke buurten. Hierbij k a n m e n e v e n e e n s wi j z e n o p h e t f e i t d a t b i j d e i n p l a n t i n g v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g we i n i g o f g e e n r e k e n i n g we r d g e h o u d e n met de parochiale en territoriale structuur van de oude nederz e t t i n g . D i t b l i j k t o n d e r me e r u i t d e r e c o n s t r u c t i e k a a r t v a n d e m i d d e l e e u ws e p a r o c h i e g r e n z e n v a n B r u s s e l g e t e k e n d d o o r Laurent (afb. 6). W a t d e w i k e t t e n b e t r e f t , wa s d e s i t u a t i e we e r a n d e r s . M o me n t e e l z i j n e r j a m m e r g e n o e g g e e n h i s t o r i s c h e o f a r c h e o l o g i s c h e g e g e v e n s b e s c h i k b a a r o m u i t t e m a k e n wa n n e e r d e w i k e t t e n p r e c i e s we r d e n a a n g e l e g d . O f we l we r d e n z e s a m e n m e t d e a n d e r e p o o r t e n a a n g e l e g d , o f we l g e b e u r d e d i t p a s i n e e n l a t e r e f a s e o m wi l l e v a n v e r k e e r s k u n d i g e r e d e n e n . D e r e d e n v o o r hun aanleg lijkt echter duidelijk : om de hoofdpoorten te ontl a s t e n , we r d e n o p d e s e c u n d a i r e we g e n k l e i n e r e v o e t g a n g e r s p o o r t e n i n g e p l a n t , wa a r l a n g s h e t ‘ l i c h t e r e v e r k e e r ’ d e s t a d i n e n uit kon. Dit lijkt in elk geval op te gaan voor het Driesmolenwiket en het Ruisbroekwiket. Hier bestonden inderdaad kleinere invalswe g e n ( d e h u i d i g e R u i s b r o e k - e n K a r t u i z e r s s t r a a t ) , d i e e e n k l e i n e r e p o o r t v e r e i s t e n . D e z e b e i d e w i k e t t e n we r d e n t r o u we n s r e e d s v e r m e l d i n d e 1 3 d e e e u w 28, m e t a n d e r e wo o r d e n , i n d e p e r i o d e wa a r i n d e s t e n e n s t a d s o m wa l l i n g w e r d g e b o u wd . D e w i k e t t e n i n d e o n m i d d e l l i j k e n a b i j h e i d v a n d e Z e n n e ( Wo l f s w i k e t , sLeeuwswiket, Bogaardenwiket en Overmolenwiket) lijken daare n t e g e n a a n g e l e g d o m d e mo e i l i j k b e r e i k b a r e s t a d s p o o r t e n t e ontdubbelen. De namen van deze wiketten doken pas voor het e e r s t o p i n d e l o o p v a n d e 1 4 d e e e u w 29, wa a r u i t we z o u d e n k u n n e n a f l e i d e n d a t z e p a s n a d e a a n l e g v a n d e s t a d s o m wa l l i n g we r d e n i n g e p l a n t . O o k d e b e n a m i n g e n v a n d e w i k e t t e n z i j n s i g n i f i c a n t . Z e we r d e n a l l e n g e n o e m d n a a r n a b i j g e l e g e n s i t e s e x t r a m u r o s 30. M i s s c h i e n v o e l d e n d e z e b u u r t e n z i c h v e r s t o k e n v a n e e n h o o f d p o o r t e n we r d e n z i j i n l a t e r e i n s t a n t i e v i a e e n w i k e t a l s n o g ontsloten ?

28

VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., p. 319. VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., p. 319. 30 Het Ruisbroekwiket naar het Ruisbroek, het Bogaardenwiket naar het bogaardengodshuis, het Overmolenwiket naar Overmolen, het sLeeuwswiket naar de goederen van de familie sLeeuws, het Driesmolenwiket naar de Driesmolen en het Wolfswiket naar de goederen van de familie Wolfs. Het Driesmolenwiket en het Wolfswiket werden in de 16de eeuw ook SintJanswiket genoemd, naar de installatie van een Sint-Janskapel in het poortgebouw (BONENFANT P., Le ‘Marais’ Saint-Jean, où l’‘on noyait les adultères’..., in Annales de la Société Royale d’Archéologie de Bruxelles, nr. 46, 1942-1943, p. 245). 29

12


Rechte straten in overvloed Recht door het landschap D e p o o r t e n v a n d e s t a d s o m wa l l i n g e n k a n a l i s e e r d e n h e t verkeer dat voordien via de min of meer organisch gegroeide ine n u i t v a l s we g e n v a n e n n a a r d e s t a d v e r l i e p . D e c r e a t i e v a n d e s t a d s o m wa l l i n g e n z o r g d e e c h t e r v o o r e e n b r e u k i n d e z e v e r k e e r s s t r o m e n . Z o a l s e e r d e r r e e d s a a n g e t o o n d , we r d e n d e p o o r t e n v a n d e 1 3 d e - e e u ws e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g i m m e r s n i e t o p h e t b e s t a a n d e we g e n n e t i n g e p l a n t . D i t i mp l i c e e r t e c h t e r d a t d e n i e u we d o o r g a n g e n o o k v o o r z i e n mo e s t e n wo r d e n v a n n i e u we i n e n u i t v a l s we g e n . O v e r o r g a n i s c h g e g r o e i d e mi d d e l e e u ws e s t e d e n a l s B r u s s e l wo r d t we l e e n s b e we e r d d a t e r i n d e m i d d e l e e u we n g e e n n i e u we , v o o r a f g e p l a n d e s t r a t e n we r d e n a a n g e l e g d 31. V o o r a l d e mo r f o l o g i e e n d e t o p o n y m i e v a n d e m i d d e l e e u ws e s t r a t e n g e v e n a a n leiding tot dergelijke uitspraken. Zoals alle clichématige uits p r a k e n b e z i t o o k d e z e u i t e r a a r d e e n g r o n d v a n wa a r h e i d . W a t B r u s s e l a a n g a a t , wo r d t s o m s wo r d t b e we e r d d a t d e h u i d i g e N i e u ws t r a a t d e a l l e r e e r s t e ‘ r e c h t e s t r a a t ’ wa s . S a m e n m e t h a a r l o o d r e c h t g e p o s i t i o n e e r d e e v e n k n i e , d e N i e u w b r u g s t r a a t , wo r d t ze vaak geciteerd als het eerste voorbeeld van kunstmatig i n g e p l a n t e , r e c h t l i j n i g e s t r a t e n a a n l e g 32. D e z e b e we r i n g i s o n j u i s t . L a a t m i d d e l e e u ws B r u s s e l k e n d e namelijk een hele reeks straten met de naam Rechte straat. Er k u n n e n m i n s t e n s 1 7 m i d d e l e e u ws e R e c h t e s t r a t e n wo r d e n g e t e l d . Voor een aantal van deze Rechte straten gold dat ze tegelijkertijd ook bekend stonden onder een andere naam (zoals bijvoorbeeld Zavelstraat, Steenweg, Leuvenseweg, Hoogstraat, 31

Maar in de Middeleeuwen legde men geen straten aan naar een vooraf opgesteld plan; die straten ontstonden min of meer toevallig, rondom het open marktveld, langs het water dat de stad doorsneed, eerst hier een huis en daar een huis, waaruit dan een soort van straat ontstond. De bouw van die huizen en de ligging was zo weinig regelmatig, dat vele latere straten oorspronkelijk verschillende namen hadden voor de delen, omdat men het geheel nog niet als één straat zag, maar veelmeer als een verzameling van aaneenreiende straatjes, waarin pas eenheid kwam toen er zo iets als een rooilijn ontstond. (MEERTENS P.J., Straatnaamgeving in de Middeleeuwen, in Middeleeuwse en moderne straatnaamgeving. Lezingen, gehouden voor de Naamkunde-Commissie der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen op 17 januari 1953 door Dr. P. J. Meertens en Dr. W. Moll, Amsterdam, N.V. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1953, p. 5) 32 DANCKAERT L., De wijzigingen aangebracht aan de omwalling en aan het stratenpatroon in de vijfhoek tijdens de 17de en de 18de eeuw, in SMOLAR-MEYNART A. (red.), Rond het Bombardement van Brussel van 1695. Verwoesting en wederopstanding. Het Tijdschrift van het Gemeentekrediet, nr. 51, 1997, p. 58 ; DE POORTER A., Archeologisch onderzoek op het terrein Villersstraat - Dinantstraat te Brussel (Br.), in Archaeologia Mediaevalis 19, Gent, s.n., 1996, p. 30.


13

Oude Schaarbeekseweg). Andere Rechte straten kregen pas in de 16de of 17de eeuw een andere naam (zoals bijvoorbeeld Lakenses t r a a t , A n d e r l e c h t s e s t e e n we g , B r o e k s t r a a t ) . I n d e m i d d e l e e u ws e periode stonden deze enkel bekend onder de benaming Rechte straat. T o p o n y m i s c h e r e p l i c a ’ s k wa m e n we l v a k e r v o o r i n d e m i d d e l e e u ws e s t e d e n . L a a t m i d d e l e e u ws B r u s s e l t e l d e b i j v o o r b e e l d t we e S t e e n w e g e n , t we e G r o e n s t r a t e n e n t we e S t o o f s t r a t e n . M e e s t a l b l e e f h e t e c h t e r b e p e r k t t o t e e n t we e - o f d r i e t a l h o m o n i e m e n . D a a r o p b e s t o n d e n t we e g r o t e u i t z o n d e r i n g e n : d e 8 m i d d e l e e u ws e N i e u w s t r a t e n e n d e 1 7 m i d d e l e e u ws e R e c h t e s t r a t e n 33. H e t wa s e c h t e r g e e n B r u s s e l s f e n o m e e n . S t r a a t n a m e n m e t h e t t o p o n y m i s c h b e s t a n d d e e l ‘ r e c h t ’ we r d e n v a s t g e s t e l d i n d e o m g e v i n g v a n B r u s s e l , o n d e r me e r i n A n d e r l e c h t , S i n t - J a n s M o l e n b e e k , A s s e e n B e i g e m 34. M e e r t e n s c i t e e r d e v o o r b e e l d e n u i t W i j k ( M a a s t r i c h t ) , A n t we r p e n , L e u v e n , B r u g g e e n G r o n i n g e n 35. G o r i s s e n v a n z i j n k a n t t e l d e i n h e t 1 5 d e - e n 1 6 d e - e e u ws e H a s s e l t vier Rechte straten, die hier ook bekend stonden onder een a n d e r e n a a m 36. B u i k s v o n d e e n r e e k s m i d d e l e e u ws e e n p o s t m i d d e l e e u ws e R e c h t e s t r a t e n i n d e b a r o n i e v a n B r e d a e n e r b e s t a a n daarnaast ook voorbeelden uit Velzeke-Ruddershove, Gent en Z o t t e g e m 37. E r wa s z e l f s a l s p r a k e v a n r e c h t e s t r a t e n i n h e t 1 1 d e e e u ws e N o r m a n d i ë 38. In het geval van de Nieuwstraten versteende de appellatieve s a m e n s t e l l i n g ‘ n i e u we s t r a a t ’ t o t d e e i g e n n a a m N i e u w s t r a a t . Hetzelfde gold voor de Rechte straten, maar de betekenis is hier 33

Zie VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., bijlage 1, lemma’s Nieuwstraat en Rechte straat; wat de middeleeuwse en jongere Nieuwstraten betreft, zie ook LEBOUILLE M.F., Les trente ‘rue Neuve’ de Bruxelles, in Les Carnets du Sire de Loxem, 1965, 2. 34 Zie respectievelijk JACOBS M., Toponymie van Anderlecht (Vervolg van blz. 434), in Eigen Schoon en de Brabander, nr. 63, 1980, p. 96 ; VAN NIEUWENHUYSEN P., Bijdrage tot de toponymie van Sint-Jans-Molenbeek, Leuven, K.U.L. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1979, p. 360 ; VERBESSELT J., Asse. Het Ontstaan en de Ontwikkeling (Vervolg van blz. 22), in Eigen Schoon en de Brabander, nr. 49, 1966, p. 127 en LINDEMANS J., Brabantsche plaatsnamen. VII. Beigem, Leuven – Brussel, Vla. Top. Vereeniging – N.V. Standaard-Boekhandel, 1937, p. 30 (=Toponymica - Bijdragen en bouwstenen uitgegeven door de Vla. Top. Vereeniging te Leuven, II, 7). 35 MEERTENS P.J., Straatnaamgeving…, op. cit., pp. 11 & 12. 36 GORISSEN P., Rechte straten te Hasselt, in Het Oude Land van Loon, nr. 2, 1947, p. 20. 37 Respectievelijk mededeling van Christ Buiks ; VAN DURME L., Toponymie van Velzeke-Ruddershove en Bochoute, Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1986-1988-1991, dl. II (2), p. 583 ; GYSSELING M., Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Antwerpen – Brussel – Gent – Leuven, Uitgeversmij. N.V. Standaard-Boekhandel, 1954, p. 33; VAN DURME L., Plaatsnamen te Zottegem en Strijpen, in Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde, nr. 9, 1999, p. 153. 38 GAUTHIEZ B., Espace urbain: vocabulaire et morphologie. Principes d'analyse scientifique, Paris, Monum, 2003, p. 163.

14


m i n d e r d u i d e l i j k . D e v e r k l a r i n g l i j k t n o c h t a n s s i mp e l : e e n ‘ s t r a a t die rechtdoor loopt’. Nu is het inderdaad zo dat enkele Brusselse Rechte straten mooi rechtdoor liepen. Minstens evenveel Rechte straten bezaten echter één of meerdere bochten, met dien v e r s t a n d e d a t d e t u s s e n l i g g e n d e s t u k k e n we l i s wa a r mo o i r e c h t liepen (afb. 1). D e z e v a s t s t e l l i n g d o e t t o c h t wi j f e l s r i j z e n o v e r d e n a a m s v e r k l a r i n g ‘ s t r a a t d i e r e c h t d o o r l o o p t ’ . I n d i t l i c h t k u n n e n we t r o u we n s wi j z e n o p d e o p me r k i n g v a n L i n d e m a n s i n h e t m i d d e n van de vorige eeuw : ‘Recht’ komt veelvuldig voor, in de middeleeuwen, als een bepaling bij belangrijke verkeerswegen, inz. van heerwegen in de doortocht van grote agglomeraties. Het kan niet betekenen ‘recht’ tegenover ‘krom’ of ‘dwars’ ; m i s s c h i e n ‘ r e c h t v a n r i c h t i n g ’ o f ‘ n a a r r e c h t v a s t g e s t e l d ’ 39 ? I n mijn ogen mag de straatnaam Rechte straat geïnterpreteerd wo r d e n a l s ‘ s t r a a t d i e r e c h t d o o r h e t v o o r ma l i g e l a n d s c h a p loopt’. In die zin zou het dan gaan om kunstmatig gecreëerde s t r a t e n , d i e we r d e n a a n g e l e g d z o n d e r r e k e n i n g t e h o u d e n m e t d e voormalige landschappelijke omgeving en perceelstructuren. Buiks ging zelfs nog een stap verder door te stellen dat ‘recht’ we l l i c h t v e r we e s n a a r h e t v a n r e c h t s we g e v e r p l i c h t e k a r a k t e r o m d e z e we g t e v o l g e n , o m a l d u s b e l a s t i n g - e n t o l o n t d u i k i n g t e v o o r k o m e n 40. Daarnaast valt het op dat nagenoeg alle Brusselse Rechte s t r a t e n k u n n e n wo r d e n g e ï d e n t i f i c e e r d a l s u i t v a l s we g e n ( a f b . 1 ) . Verscheidene Rechte straten gaven uit op een poort van de eerste s t a d s o m wa l l i n g . O m g e k e e r d m o n d d e e l k v a n d e z e v e n s t a d s p o o r t e n e x t r a m u r o s u i t i n e e n R e c h t e s t r a a t . H i e r u i t m a g wo r d e n afgeleid dat er een nauw verband bestond tussen de kunstmatig ingeplante stadspoorten en de kunstmatig aangelegde Rechte s t r a t e n . M i s s c h i e n we r d e n z e s a m e n a a n g e l e g d . I n d i e n d i t h e t g e v a l wa s , d a n g e b e u r d e d i t d u s i n d e 1 3 d e e e u w, h e t m o m e n t wa a r o p d e e e r s t e s t e n e n s t a d s o m wa l l i n g we r d a a n g e l e g d . D e oudste vermelding van een Rechte straat stamt echter pas uit 1 3 2 1 41, d u s i n e l k g e v a l v a n n a d e b o u w v a n d e s t a d s o m wa l l i n g en -poorten. De casus van de huidige Lakensestraat is zeer illustratief. D e s t r a a t we r d i n d e mi d d e l e e u we n s t e e v a s t R e c h t e s t r a a t g e n o e m d . D e o u d s t e v e r me l d i n g e n v a n d e s t r a a t n a a m d o k e n p a s i n 1 3 6 0 i n d e b r o n n e n o p , wa t v r i j l a a t i s i n v e r g e l i j k i n g m e t d e

39

LINDEMANS J., Toponymie van Asse, Tongeren, Drukkerij George Michiels N.V., 1952, p. 177 (=Werken uitgegeven door de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (Vlaamse Afdeling), 6). 40 Mededeling van Christ Buiks. 41 in Recta [via] versus Nova molendina (MARTENS M., Le censier ducal…, op. cit., p. 98).


15

a n d e r e s t r a a t n a m e n u i t d e o n m i d d e l l i j k e b u u r t 42. E e n a n d e r e o p me r k e l i j k e v a s t s t e l l i n g h o u d t i n d a t g e d u r e n d e d e l a t e m i d d e l e e u we n p r i v a t e g o e d e r e n u i t d e z e b u u r t g e wo o n l i j k we r d e n gelokaliseerd ten opzichte van plaatselijke aanknopingspunten (Lakenpoort, begijnhof) enerzijds en ten opzichte van kleine zijstraatjes (straatje vander Elst, Infirmeriestraatje, Konings t r a a t j e ) a n d e r z i j d s 43. B i j z o n d e r we i n i g g o e d e r e n we r d e n rechtstreeks op of aan de Rechte straat gelokaliseerd. Dat is v r e e m d , wa n t h e t 1 6 d e - e e u ws e k a a r t m a t e r i a a l wi j s t i m m e r s u i t d a t d e b e b o u wi n g z i c h h o o f d z a k e l i j k l a n g s d e L a k e n s e s t r a a t uitstrekte (afb. 5). Het lijkt nochtans logisch dat goederen eerder t e n o p z i c h t e v a n e e n b e l a n g r i j k e u i t v a l s we g z o u d e n wo r d e n gelokaliseerd. Nochtans bleef het gebruik voortleven tot diep in d e 1 5 d e e e u w. U i t d e s t u d i e v a n d e ( mo r f o l o g i s c h e ) r e l a t i e t u s s e n h e t we g e n n e t e n d e p e r c e e l s t r u c t u r e n k o m t n a a r v o o r d a t d e p a r c e l l e r i n g v a n d e b o u wb l o k k e n e n d e o r i ë n t a t i e v a n d e z i j s t r a a t j e s helemaal niet overeenstemmen met de oriëntatie van de Lakensestraat. De hoofdas van het Begijnhof, het straatje vander Elst, het Kromstraatje en het Infirmeriestraatje takken er schuin op aan (afb. 7). Het Infirmeriestraatje bezat zelfs een knik om het ‘beter’ te laten aansluiten op de Lakensestraat. In dit licht k u n n e n we o o k wi j z e n o p h e t K r o m s t r a a t j e , é é n v a n d e z i j s t r a a t j e s v a n d e L a k e n s e s t r a a t . V o l g e n s J a n s s e n s we e s d e s t r a a t n a a m s i mp e l we g o p e e n k r o m m e v o r m 44. H o e we l d i t z e e r l o g i s c h k l i n k t , wo r d t d e z e b e we r i n g d o o r g e e n e n k e l p l a n b e v e s t i g d . M i s s c h i e n v e r we e s d e s t r a a t n a a m e e r d e r n a a r d e oriëntatie ten opzichte van de Lakensestraat. Net zoals de andere zijstraatjes gaf het straatje er effectief schuin op uit. De tegenstelling met de Rechte straat kan niet duidelijker zijn. D e z e v a s t s t e l l i n g e n wo r d e n b e v e s t i g d d o o r r e c e n t a r c h e o l o g i s c h e n b o u wk u n d i g o n d e r z o e k . D e o p g r a v i n g e n o p d e s i t e v a n het voormalige arme klarenklooster (in het b o u wb l o k L a k e n s e s t r a a t – Z wa l u we n s t r a a t – B l o e m e n s t r a a t – V a n d e r E l s t straat) maakten duidelijk dat het oorspronkelijke tracé van het m i d d e l e e u ws e Infirmeriestraatje effectief schuin op de L a k e n s e s t r a a t wa s g e o r i ë n t e e r d 45. O o k d e a a n p a l e n d e h u i z e n 42 De straatnaam Rechte straat werd vermeld in een aantal schepenbrieven van 13 en 14 februari 1360 (Archief van het OCWM-Brussel, fonds Hôpitaux, H.266a, nrs. 20, 21 & 22; Rijksarchief van Anderlecht, fonds Kerkelijk Archief van Brabant, n° 13.403, f° 111). Andere toponiemen uit de buurt werden al eerder voor het eerst vermeld: de Lakenpoort in 1252, Kalkoven in 1294, het Stoofstraatje in 1343, het straatje vander Elst in 1346, het Koningsstraatje in 1347 (VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., bijlage 1). 43 VANNIEUWENHUYZE B., Buren…, op. cit., pp. 106-108. 44 JANSSENS F., Straatnaamgeving in de Middeleeuwen. Brussel 13de-16de eeuw, Brussel, Vrije Universiteit Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1983, p. 61. 45 Mededeling van Britt Claes (verantwoordelijke archeologe).

16


blokken volgden de oriëntatie van de straatjes en niet deze van d e L a k e n s e s t r a a t . B o u wk u n d i g o n d e r z o e k i n h e t z o g e n o e m d e ‘ h u i s D e we z ’ we e s d a n we e r u i t d a t d e o u d s t e g e b o u we n o p d e z e site de ‘schuine’ oriëntatie van de Vander Elststraat volgden en n i e t d e z e v a n d e h o o f d a s , d e L a k e n s e s t r a a t . J o n g e r e g e b o u we n , wa a r o n d e r h e t 1 8 d e - e e u ws e ‘ h u i s D e we z ’ z e l f , s l o t e n b e t e r a a n o p d e L a k e n s e s t r a a t 46. Al deze vaststellingen leiden samen naar de hypothese dat d e L a k e n s e s t r a a t e e n k u n s t m a t i g g e p l a n d e u i t v a l s we g wa s . Z e wa s d u i d e l i j k j o n g e r d a n h e t o m l i g g e n d e l a n d s c h a p , wa a r o u d e r e p e r c e e l s g r e n z e n e n s t r a a t j e s a a n we z i g wa r e n . N a d e a a n l e g v a n d e L a k e n s e s t r a a t we r d e r v a n z e l f s p r e k e n d r e k e n i n g m e e g e h o u d e n o p ( s t e d e n ) b o u wk u n d i g v l a k . H e t I n f i r m e r i e s t r a a t j e we r d bijvoorbeeld ingekort in de 17de eeuw en vermoedelijk volgde nadien ook de rechttrekking ten opzichte van de Lakensestraat. Naast de Lakensestraat bestaan er nog een aantal andere karakteristieke voorbeelden. Deze casussen zijn echter minder g e d o c u m e n t e e r d . D a a r o m wo r d t n o o d g e d wo n g e n e e n b e r o e p g e d a a n o p h e t 1 9 d e - e e u ws e p e r c e e l s p l a n v a n W . B . C r a e n ( a f b . 8). In sommige gevallen is het dus gevaarlijk om chronologische c o n c l u s i e s t e t r e k k e n . D e A n d e r l e c h t s e s t e e n w e g h i e l d we i n i g o f g e e n r e k e n i n g me t d e o m l i g g e n d e p a r c e l l e r i n g . D e p e r c e l e n v a n de Kartuizersstraat zijn op verscheidene plaatsen ‘scheef’ georiënteerd. Het lijkt er dus op dat de oriëntatie van de p a r c e l l e r i n g i n b e i d e g e v a l l e n e e n a n d e r e – e n we l l i c h t o u d e r e – landschappelijke logica volgde. Ook de ‘kaarsrechte’ Zavelstraat onderscheidde zich sterk van de andere, gebogen zijde van de Zavel en van het omgevende stratenpatroon. En bij de Schaarb e e k s e - e n L e u v e n s e w e g me r k t m e n o p h o e v e l e p e r c e l e n e e n knik maken, vermoedelijk om de oudere perceelslogica te combin e r e n m e t d e n i e u we o r i ë n t a t i e v a n d e R e c h t e s t r a a t . Gesterkt door deze inzichten stel ik voor om de m i d d e l e e u ws e R e c h t e s t r a t e n v a n B r u s s e l t e b e s t e m p e l e n a l s k u n s t m a t i g g e c r e ë e r d e i n - e n u i t v a l s we g e n . Z e h i e l d e n g e e n rekening met de voormalige landschappelijke structuur. Het blijft echter moeilijk om deze morfologische en toponymische vaststellingen aan een historische en chronologische context te koppelen. In elk geval liggen de vaststellingen in dezelfde lijn als Gorissens besluit over de Hasseltse Rechte straten. Hij b e s t e m p e l d e z e a l s b e l a n g r i j k e u i t v a l s we g e n , d i e n i e t z o z e e r o p v i e l e n o m wi l l e v a n h u n ( l e t t e r l i j k e ) ‘ r e c h t h e i d ’ , m a a r we l o m wi l l e v a n h u n v o o r n a a m k a r a k t e r H i j v e r e e n z e l v i g d e z e m e t d e

46 SOSNOWSKA Ph., Maison Dewez : étude archéologique du bâti (Brux.), in BLAISING J.-M., DEMETER S., DE MEULEMEESTER J., e.a. (eds.), Archaeologia Mediaevalis 28, Namur, s.n., 2005, p. 129-130.


17

‘ h e e r s t r a t e n ’ , m e t a n d e r e wo o r d e n ‘ s t r a t e n d i e v a n d e e n e l o k a l i t e i t n a a r d e a n d e r e l o p e n ’ 47. Ten slotte kan het opduiken van de Brusselse Rechte straten i n h e t e e r s t e k wa r t v a n d e 1 4 d e e e u w m i s s c h i e n i n v e r b a n d wo r d e n g e b r a c h t m e t t we e a n d e r e ‘ g e b e u r t e n i s s e n ’ u i t d i e periode. Op 1 maart 1291 beloofde hertog Jan I van Brabant om geen wegegeld te heffen binnen een mijl rond Brussel, tenzij in o n d e r l i n g e o v e r e e n k o m s t m e t d e s c h e p e n e n v a n B r u s s e l . 48 H e t i s i n e l k g e v a l d e o u d s t e a a n wi j z i n g d a t h e t B r u s s e l s e s t a d s b e s t u u r z i c h b e k o m m e r d e o m h e t we g e n n e t e x t r a m u r o s . I n 1 3 2 6 we r d dan ook de cautside voor het eerst vermeld, al suggereert de t e k s t p a s s a g e d a t d e z e s t e d e l i j k e p l a v e i d i e n s t o u d e r wa s . 49 Misschien bestond er een verband tussen de oprichting van de cautside, de heffing van het wegegeld en de aanleg van de Rechte straten. D e n a u we r e l a t i e t u s s e n d e R e c h t e s t r a t e n e n d e s t a d s p o o r t e n v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g v o r m t e e n a n d e r a a n knopingspunt. Indien beiden samen of in onderling verband we r d e n a a n g e l e g d , d a n m a g m e n d e c r e a t i e v a n e e n a a n t a l R e c h t e s t r a t e n z e k e r t e r u g v o e r e n t o t d e 1 3 d e e e u w. H e t l i j k t e r d a n o p d a t B r u s s e l n i e t e n k e l v o o r z i e n we r d v a n e e n ( k u n s t m a t i g e ) s t e n e n s t a d s o m wa l l i n g , ma a r t e v e n s v a n e e n k u n s t m a t i g s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n . D e v o o r m a l i g e , w e l l i c h t o r g a n i s c h gegroeide connecties tussen Brussel en de omliggende dorpen we r d e n v e r v a n g e n . I n d i e z i n l i j k t V e r b e s s e l t s a n a l y s e e e n o m g e k e e r d e we e r g a v e v a n d e r e a l i t e i t : H e t s p r e e k t v a n z e l f d a t e e n s Brussel de hoofdstad van het hertogdom Brabant werd in de 12de e e u w h e t We g e n n e t [ s i c ] o p B r u s s e l w e r d a f g e s t e m d e n h e t h e t L e u v e n s e e n N i j v e l s e W e g e n n e t [ s i c ] v e r d r o n g 50. I n t e g e n d e e l , a l l e s wi j s t e r n e t o p d a t h e t i n i t i a t i e f v a n u i t d e s t a d i s g e r e a l i s e e r d , a l b l i j v e n o p d r a c h t g e v e r , b o u wh e e r e n u i t v o e r d e r s onbekend bij ontstentenis aan geschreven documenten. Ter v e r g e l i j k i n g , L o u b è s n a m e e n g e l i j k a a r d i g f e n o m e e n wa a r v o o r d e d o r p e n v a n h e t m i d d e l e e u ws e G a s c o g n e 51. 47

GORISSEN P., Rechte straten…, op. cit., p. 18. Voirt, geloven wij dat wij noch niemen van onsen wegen en selen maken op die mile van Bruessele engeenrehande weghegelten, sij met onsen raide ende der scepenen gemeynlic van Bruessele. (ASB, HA, cartularium IV, f° 6 v°-7 v°). 49 DICKSTEIN-BERNARD C., L’administration de ‘la Chaussée’ à Bruxelles aux XIVe ET [sic] XVe siècles, in d’HANENS J.-P. (dir.), XLIIIe Congres Sint-Niklaas-Waas 1974. Annalen ~ Annales, Sint-Niklaas, Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België vzw., 1974, p. 79. 50 VERBESSELT J., Het Oud wegennet in Zuid-West en Midden-Brabant, in Eigen Schoon en de Brabander, nr. 78, 1995, p. 124. 51 On n’insistera jamais assez sur l’importance des nombreux centres de peuplement surgis du XIe au XIVe siècle , castelnaux et bastides. Ils ont multiplié les chemins secondaires et commandé un redéploiement des réseaux existants. Dans quelques cas, le village s’installe sur la route déjà en place, mais la plupart du temps, c’est le village qui lance dans le terroir 48

18


De Hoogstraat : Rechte straat ‘par excellence’ I n h e t e e r d e r e a r t i k e l v e r wi e r p i k d e s t e l l i n g d a t d e Brusselse Hoogstraat zou teruggaan op een oude Keltische of R o m e i n s e we g , m e t a n d e r e wo o r d e n , o p e e n p r e - s t e d e l i j k e we g 52. D e a r g u m e n t a t i e wo r d t v e r s t e r k t d o o r h e t f e i t d a t o o k d e H o o g s t r a a t i n d e m i d d e l e e u we n v a a k R e c h t e s t r a a t we r d g e n o e m d 53. I n 1 4 5 3 we r d e n b e i d e t o p o n i e m e n z e l f s g e c o m b i n e e r d 54. O o k h a a r v e r l e n g d e i n h e t d o r p j e O b b r u s s e l ( S i n t G i l l i s ) d r o e g t r o u we n s d e n a a m R e c h t e s t r a a t 55. D e z e d u b b e l e n a a m g e v i n g b i e d t e c h t e r s t o f t o t n a d e n k e n . W a a r o m we r d d e z e k u n s t m a t i g e u i t v a l s we g H o o g s t r a a t g e n o e m d ? D e me e s t v o o r d e h a n d l i g g e n d e – e n t e v e n s d e me e s t gehoorde – verklaring voor het immens verspreide toponiem Hoogstraat luidt ‘hoog gelegen straat’. De Hoogstraat in vele m i d d e l e e u ws e s t e d e n e n d o r p e n z o u z i c h a l d u s h e b b e n o n d e r s c h e i d e n d o o r h a a r h o g e l i g g i n g . Z o we l v r o e g e r a l s n u g a v e n e n geven vele historici en toponymisten de voorkeur aan deze v e r k l a r i n g 56. D e v e r k l a r i n g ‘ h o o g g e l e g e n s t r a a t ’ g a a t e c h t e r mo e i l i j k o p voor het Brusselse exemplaar. Om het simplistisch te stellen : de B r u s s e l s e H o o g s t r a a t l a g v a n z e k e r e z i n we l h o o g , m a a r h a d ses tentacules pour atteindre aux plus lointains hameaux et aux terres à défricher. (LOUBÈS G., Routes de la Gascogne médiévale, in L’Homme et la Route en Europe occidentale au Moyen Âge et aux Temps modernes. Deuxièmes Journées internationales d’histoire 20-22 septembre 1980, Auch, Centre culturel de l’abbaye de Flaran, 1982, p. 54). 52 VANNIEUWENHUYZE B., Wegen in beweging…, op. cit., p. 12-15. 53 Bijvoorbeeld in 1365: in recta strata contigue muro dicti hospitalis [leprosorum] (VERSCHEURE V., Histoire du quartier de l’église Notre-Dame de la Chapelle à Bruxelles (XIIe–XVe siècle), Bruxelles, U.L.B. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 2000, p. 126) ; in 1439 : buijten der Steenpoirte in de Rechte strate (ASB, HA, reg. 1358, f° 51 v°). 54 van den Odevaere aen den Zavel neder tot aen de Steenporte ende de Rechte Hoechstrate in beyden zijden (LAURENT R., L’acte de 1453 concernant les limites des quartiers à Bruxelles, in Hommage au professeur Paul Bonenfant (1899-1965). Études d’histoire médiévale dédiées à sa mémoire par les anciens élèves de son séminaire à l’Université Libre de Bruxelles, Wetteren, Universa, 1965, p. 472). 55 Bijvoorbeeld in 1321 : apud Obbruxellam in Recta via a cruce versus ibidem (MARTENS M., Le censier ducal…, op. cit., p. 114) ; in 1459 : van der Obbruessel poerten alle de straetkene te beyden siden van der Rechter straten tot aen Sinte Gielijns kerke (ASB, HA, cartularium XXIV, f° 80) ; zie ook DONS R., Les voies de communication à Obbrussel-Saint-Gilles jusqu'au début de 1840, in Le Folklore Brabançon, nr. 269, 1991, p. 72. 56 Zie bijvoorbeeld VAN DURME L., Toponymie…, op. cit., II(1), p. 271 ; RENTENAAR R., De oudste stedelijke toponymie in het graafschap Holland, in CORDFUNKE E.H.P. (red.), De Hollandse stad in de dertiende eeuw, Zutphen, De Walburg Pers, 1988, p. 71 ; RUIJSENDAAL E., Alkmaar binnen de veste. Straatnamen in historisch perspectief, Amsterdam, Ruijs & Daal, 1998, p. 82.


19

zeker nog hoger kunnen liggen. De straat liep parallel aan de Zenne. Ze lag buiten het alluvium van de rivier, maar ook ver v e r wi j d e r d v a n d e h e u v e l k a m t u s s e n d e Z e n n e e n d e M a a l b e e k . De Hoogstraat lag dus ongeveer midden op de linker valleiflank, m e t a n d e r e wo o r d e n , h o g e r d a n d e b e n e d e n s t a d , ma a r t e g e l i j k ook lager dan de bovenstad. Bovendien lagen er in de middele e u we n h o g e r o p d e h e l l i n g n o g t we e p a r a l l e l l e s t r a t e n : d e ( mi d d e l e e u ws e ) B l a a s s t r a a t ( d e h u i d i g e M i n i e m e n s t r a a t ) e n d e Wo l l e n d r i e s ( s t r a a t ) ( d e h u i d i g e W o l s t r a a t ) ( a f b . 1 ) . B e i d e t o p o n i e m e n d o k e n v o o r h e t e e r s t o p i n h e t e e r s t e k wa r t v a n d e 1 4 d e e e u w 57. I n d i e o p t i e k i s h e t m o e i l i j k t e v e r k l a r e n wa a r o m d e s t r a a t ‘ H o o g s t r a a t ’ h e e t t e t e r wi j l a n d e r e s t r a t e n h o g e r l a g e n . De betekenis ‘hoogte’ kon in de praktijk echter zeer variabel zijn. Moet men denken aan een dominante hoogte in een omgeving, een hoger gelegen element (straat of perceel) in een vlak landschap, of zelfs aan een depressie (dus eigenlijk een ‘ h o g e r e l a a g t e ’ ) ? 58 H e t i s d u s mo g e l i j k d a t d e B r u s s e l s e Hoogstraat ‘hoger’ lag dan haar zeer directe omgeving, met name d e o ml i g g e n d e p e r c e l e n . I n d i e z i n z o u H o o g s t r a a t d a n g e ï n t e r p r e t e e r d mo e t e n wo r d e n a l s e e n o p g e h o o g d e we g d o o r h e t o ml i g g e n d e l a n d s c h a p . O m wi l l e v a n d e l i g g i n g o p d e v a l l e i f l a n k , b u i t e n h e t a l l u v i u m l i j k t d e z e i n t e r p r e t a t i e e c h t e r o n wa a r s c h i j n lijk. Andere toponymisten brachten toponiemen – en dan v o o r n a m e l i j k s t r a a t n a m e n – me t h e t b e s t a n d d e e l ‘ h o o g ’ i n verband met de belangrijkheid van deze straten. Lindemans dacht jaren geleden reeds in die richting : Bij benamingen als Hoogeweg, Hoogstraat, moet niet gedacht worden aan ‘hooger g e l e g e n s t r a a t ’ [ …] , m a a r w e l a a n ‘ b e l a n g r i j k e s t r a a t ’ , ‘ g r o o t e v e r k e e r s w e g ’ 59. S e m a n t i s c h g e s p r o k e n k o n d e s a m e n s t e l l i n g ‘hoogstraat’ immers meervoudige betekenissen bezitten, die dan naargelang de lokale toestand op een verschillende manier we r d e n g e c o n c r e t i s e e r d . U i t z i j n b a s i s b e t e k e n i s ‘ h o o g g e l e g e n ’ o n t wi k k e l d e h e t a d j e c t i e f ‘ h o o g ’ o o k d e b e t e k e n i s ‘ b e l a n g r i j k ( s t ) ’ 60. D i e s e c u n d a i r e b e t e k e n i s we r d g e c o n c r e t i s e e r d i n d e toepassing van ‘hoogstraat’ op straten die om uiteenlopende r e d e n e n b e l a n g r i j k z i j n , b i j v o o r b e e l d o md a t z e d e h o o f d s t r a a t v a n e e n s t a d s - o f d o r p s c e n t r u m wa r e n o f o md a t z e d e b e l a n g r i j k s t e i n v a l s we g wa r e n . 57

De Blaasstraat in 1310 (VERSCHEURE V., Histoire…, op. cit., pp. 4, 75 & 94), de Wollendries in 1316 (VERSCHEURE V., Histoire…, op. cit., p. 4 & 140). 58 MOLEMANS J., Gids bij het historisch toponiemenonderzoek, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1988, p. 45 (Algemeen Rijskarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Miscellanea Archivistica, 43). 59 LINDEMANS J., Brabantsche Plaatsnamen. Assche (Vervolg), in Eigen Schoon en de Brabander, nr. 12, 1929-1930, p. 124. 60 Met dank aan Magda Devos voor de taalkundige theorievorming.

20


In mijn ogen is deze interpretatie het best toepasbaar op de B r u s s e l s e H o o g s t r a a t . H e t wa s a a n v a n k e l i j k é é n v a n d e v e l e Rechte straten, die vanuit één van de stadspoorten van de eerste s t a d s o m wa l l i n g ( d e S t e e n p o o r t ) n a a r h e t p l a t t e l a n d l e i d d e . A l snel evolueerde de Hoogstraat echter tot de belangrijkste u i t v a l s we g v a n B r u s s e l . D i t g e b e u r d e t e n l a a t s t e i n h e t d e r d e k wa r t v a n d e 1 3 d e e e u w, v e r m i t s d e o u d s t e v e r me l d i n g v a n d e s t r a a t n a a m u i t 1 2 7 1 d a t e e r t 61. D e r e d e n v a n d i e b e l a n g r i j k h e i d hoeft men niet ver te zoeken. De Hoogstraat verbond Brussel met h e t z u i d e n , wa a r o n d e r m e e r N i j v e l ( m e t d e S i n t - G e r t r u d i s a b d i j ) , K a m e r i j k ( h o o f d z e t e l v a n h e t b i s d o m ) e n H e n e g o u we n l a g e n . Bonenfant toonde een halve eeuw geleden aan dat het m i d d e l e e u ws e B r u s s e l i n t e n s e k e r k e l i j k e e n d i p l o m a t i e k e c o n t a c t e n m e t d i t g e b i e d o n d e r h i e l d 62. B o v e n d i e n we r d d e s t a d vanuit die richting ook bevoorraad in essentiële basisproducten z o a l s g r a a n e n s t e n e n 63. I n h e t e e r s t e a r t i k e l we r d g e o p p e r d d a t d e H o o g s t r a a t we l l i c h t n o g n i e t b e s t o n d i n d e 1 2 d e e e u w 64. Z e we r d n i e t v e r m e l d i n d e 1 2 d e - e e u ws e d o c u m e n t e n o v e r d e b u u r t e n d e b e l a n g r i j k e g e b o u we n ( d e K a p e l l e k e r k e n d e S i n t - P i e t e r s l e p r o z e r i j ) h a d d e n we i n i g s t e d e n b o u wk u n d i g e b a n d e n m e t d e s t r a a t . O m wi l l e v a n d e b e n o e mi n g R e c h t e s t r a a t i s h e t d u s g o e d mogelijk dat de straat pas in de 13de eeuw werd aangelegd als e e n k u n s t m a t i g e u i t v a l s we g d i e g e e n o f we i n i g r e k e n i n g h i e l d met de oude landschappelijke structuur en die aansloot op de e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g . W e wi j z e n h i e r b i j n o g e e n s o p d e g e l i j k e n i s s e n m e t h e t m i d d e l e e u ws e H a s s e l t , w a a r d e u i t v a l s we g Rechte Demerstraat, die van de Grote Markt naar de Kempische p o o r t l e i d d e , o o k a l s H o o g s t r a a t b e k e n d s t o n d 65. V a n D u r m e m e r k t e d a n we e r o p d a t d e H o o g s t r a a t i n V e l z e k e - R u d d e r s h o v e d e o u d e p a r c e l l e r i n g d wa r s t e e n d a a r m e e a l l e k e n m e r k e n v a n e e n r e l a t i e f j o n g e w e g v e r t o o n d e 66. D e n a a m v a n d e s t a d s p o o r t ( v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g ) die de Hoogstraat bediende, vormt misschien nog een laatste argument a forteriori. Is het toeval dat deze poort Steenpoort h e e t t e , we l l i c h t e e n v e r wi j z i n g n a a r h e t f e i t d a t h e t o m d e o u d s t e stenen – en dus belangrijkste ? – poort van Brussel ging ? Het v a l t t r o u we n s o p d a t d e z e p o o r t n a a m o o k i n a n d e r e mi d d e l e e u ws e

61

VERSCHEURE V., Histoire…, op. cit., p. 3 & 113. BONENFANT P., L’origine des villes brabançonnes et la ‘route’ de Bruges à Cologne, in Revue belge de Philologie et d’Histoire, nr. 31, 1953, p. 425-427. 63 VANNIEUWENHUYZE B., Brussel…, op. cit., p. 230-235. 64 VANNIEUWENHUYZE B., Wegen in beweging…, op. cit., p. 14. 65 GORISSEN P., Rechte straten…, op. cit., p. 19. 66 Langs de andere kant was hij van mening dat het bestanddeel ‘hoog’ toch op de ‘hoogteligging’ wees (VAN DURME L., Toponymie…, op. cit., II(1), p. 271). 62


21

s t e d e n v o o r k wa m 67. Z o a l s h o g e r r e e d s v e r m e l d , d r o e g d e p o o r t a a n v a n k e l i j k d e n a a m K a p e l l e n p o o r t , m a a r l a t e r we r d S t e e n p o o r t c o u r a n t e r . O m wi l l e v a n h a a r s t e n e n a r c h i t e c t u u r g i n g d e p o o r t a l snel dienen als gevangenis. Wegen, handel en hameiden I n d e v o o r g a a n d e p u n t e n we r d e n a l e n k e l e a l l u s i e s g e m a a k t o p d e i n - e n u i t v o e r v a n h a n d e l s wa a r e n d e i n n i n g v a n h a n d e l s taksen. Jammer genoeg is de geschiedenis van de handel in m i d d e l e e u ws B r u s s e l n o g n i e t g o e d b e s t u d e e r d 68, a l v o r md e n d e s t e d e l i j k e m a r k t p l a a t s e n we l r e e d s h e t v o o r w e r p v a n s u m m i e r e s t u d i e s 69. H e t d o s s i e r v a n d e z o g e n o e m d e h a m e i d e n ( h a m e y d e n o f hameidas, soms ook obbices genoemd) biedt een extra i n v a l s h o e k . G o d d i n g wi j d d e e e n i n t e g r a a l a r t i k e l a a n d e z e stedelijke infrastructuur. In zijn ogen maakten de hameiden deel u i t v a n d e s t e d e l i j k e v e r d e d i g i n g s g o r d e l v a n B r u s s e l e n wa r e n z e o p g e b o u wd u i t e e n a a r d e n t a l u d e n v e r s t e r k t d o o r mi d d e l v a n e e n p a l i s s a d e e n e v e n t u e e l o o k e e n g r a c h t 70. Godding diepte een hele reeks vermeldingen van de h a m e i d e n o p 71 e n t r a c h t t e h u n p r e c i e z e l i g g i n g t e b e p a l e n . H i j lokaliseerde een dubbele gordel hameiden aan Overmolen en ten K r u i s k e n , é é n h a m e i d e b i j d e V l a a m s e s t e e n we g , é é n i n h e t Wa r m o e s b r o e k e n / o f O r s e n d a l , é é n b u i t e n d e C o u d e n b e r g p o o r t , één bij de Zavel en één ter hoogte van Obbrussel. In het 67

Onder meer in Gent (GYSSELING M., Gent's vroegste geschiedenis…, op. cit., p. 77), Kortrijk (DEBRABANDERE F., Kortrijkse plaatsnamen tot in de 15e eeuw, in De Leiegouw, nr. 42, 1999, p. 189) en Dendermonde (DE MAESSCHALCK P., OudDendermonde, Dendermonde, Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde, 1987, p. 12). 68 Enkel de middeleeuwse lakenhandel genoot ruime aandacht, zie onder meer BAUTIER R.-H., Note sur les bruxellois au foires du Lendit au XIVe siècle, in Cahiers bruxellois, nr. 7, 1962, p. 175-180 ; FAVRESSE F., Études sur les métiers bruxellois au moyen âge, Bruxelles, Centre d’Histoire Economique et Sociale – Université libre de Bruxelles Institut de Sociologie, 1961 ; BONENFANT P., Achats de drap pour des pauvres de Bruxelles aux foires d’Anvers de 1393 à 1487. Contribution à l’histoire des petites draperies, in AUBIN H., ENNEN E., KELLENBENZ H., MAYER Th., METZ F., MILLER M. & SCHMITHÜSEN J. (Herausg.), Beiträge zur Wirtschafts- und Stadtgeschichte. Festschrift für Hektor Ammann, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH, 1965, p. 179-192 ; DICKSTEIN-BERNARD C., L’organisation du commerce dans les halles aux draps : l’exemple de Bruxelles au XIVe siècle, in Annales de la Société Royale d’Archéologie de Bruxelles. Mélanges Mina Martens, nr. 58, 1981, p. 69-90. 69 DES MAREZ G., L’organisation du travail à Bruxelles au XVe siècle, Bruxelles, s.n., 1901, pp. 308-310; BILLEN C., De marktplaatsen van de Vijfhoek, Brussel, Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Stad Brussel, s.d. (Brussel, stad van kunst en geschiedenis, 26). 70 GODDING Ph., Les quatres hamèdes de la ville de Bruxelles, in Cahiers bruxellois, nr. 1, 1956, p. 254. 71 GODDING Ph., Les quatres hamèdes…, op. cit., p. 250-252.

22


Wa r m o e s b r o e k l i e p t e v e n s n o g e e n H a m e i d e b e e k e n i n d e b u u r t van de Zavel lag de Hameidestraat. Op basis van deze situering bracht hij ze in verband met de bescherming van een aantal b u i t e n wi j k e n a a n d e b u i t e n z i j d e v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g 72. De oudste vermelding van de Brusselse hameiden dateert uit 1 3 0 3 73, ma a r G o d d i n g d a t e e r d e d e a a n l e g e e r d e r i n d e l o o p v a n d e 1 3 d e e e u w. I n e l k g e v a l we r d e n z e z e k e r e n v a s t n a d e b o u w v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g e n n a h e t v e r s c h i j n e n v a n d e b u i t e n wi j k e n a a n g e l e g d . Toch blijven er enkele interpretatieproblemen bestaan. In enkele teksten is er sprake van de ‘hameiden van de stad’. D e r g e l i j k e v e r m e l d i n g e n k wa m e n v o o r i n c l a u s u l e s b i j e i g e n d o ms t r a n s a c t i e s , wa a r b i j d e s c h u l d e n a a r e e n v e r s c h u l d i g d e r e n t e k o n v e r s c h u i v e n n a a r e e n a n d e r g o e d , o p v o o r wa a r d e d a t d e z e h y p o t h e e k b i n n e n d e ‘ h a m e i d e n v a n d e s t a d ’ wa s g e l e g e n . Z o ’ n c l a u s u l e k wa m f r e q u e n t v o o r i n d e B r u s s e l s e a k t e n , m a a r d e ruimtelijke perimeter voor de vestiging van de hypotheek v a r i e e r d e 74. Aa n g e z i e n o o k d e h a m e i d e n we r d e n a a n g e we n d , concludeerde Godding dat ze een precieze grens rondom de stad v o r md e n 75. W a t v e r d e r i n z i j n a r t i k e l v e r k o n d i g d e h i j e c h t e r e e n volledig tegenovergestelde mening : Il ne semble pas que les hamèdes aient formé une enceinte continue autour de la ville, q u e l q u e s o i t l e u r r ô l e d é f e n s i f e x a c t 76. D e s a l n i e t t e m i n p o o g d e Godding beide interpretaties te verzoenen op een reconstructiek a a r t , wa a r o p v i j f g o r d e l s h a m e i d e n k u n n e n w o r d e n o n t d e k t ( a f b . 9). H e t d o s s i e r v a n d e h a m e i d e n we r d i n d e j a r e n 1 9 9 0 heropend door Dickstein-Bernard. Naast de vaststelling dat d e r g e l i j k e h a m e i d e n n i e t e n k e l i n m i d d e l e e u ws B r u s s e l v o o r k wa m e n , d e e d z e e e n a a n t a l c o n c l u s i e s v a n G o d d i n g v a n d e h a n d . D e h a m e i d e n m o g e n z e k e r n i e t a l s d e f e n s i e v e s t r u c t u r e n wo r d e n a a n z i e n . H e t wa r e n g e e n a a n e e n g e s l o t e n v e r d e d i g i n g s g o r d e l s – z o a l s G o d d i n g z e t e k e n d e – , ma a r e e r d e r e e n s o o r t b a r r i è r e s o f s l a g b o m e n d i e o p d e b e l a n g r i j k e i n v a l s - e n u i t v a l s we g e n v a n d e s t a d s t o n d e n o p g e s t e l d . D a t wa s i m m e r s e e n i d e a l e p l e k o m 72 Met name Overmolen, de Kapellewijk, het Warmoesbroek en de buurt rond de Vlaamsesteenweg (GODDING Ph., Les quatres hamèdes…, op. cit., p. 255-257). 73 in Palude ab illa parte der hameiden (GODDING Ph., Les quatres hamèdes…, op. cit., p. 255). 74 Il est presque toujours stipulé que la nouvelle hypothèque doit être située soit à l’intérieur des remparts, soit à une ou deux lieues au plus de la ville, ou encore à l’intérieur de la franchise urbaine. (GODDING Ph., Le droit foncier à Bruxelles au Moyen Age, Bruxelles, Publications de l’Institut de Sociologie Solvay, 1960, p. 216) Daarnaast kon de nieuwe hypotheek dus ook gevestigd worden ‘binnen de hameiden van de stad’. 75 Lorsqu’il est question ici des hamèdes de la ville, il est certain que l’on entend indiquer une limite précise, matérialisée tout autour de la ville, out tout au moins sur la majeure partie de son pourtour. (GODDING Ph., Les quatre hamèdes…, op. cit., p. 252). 76 GODDING Ph., Les quatre hamèdes…, op. cit., p. 257.


23

belastingen te innen. Om die reden stonden de hameiden volgens D i c k s t e i n - B e r n a r d a a n v a n k e l i j k o p g e s t e l d o p d e u i t v a l s we g e n d i e v e r t r o k k e n u i t d e s t a d s p o o r t e n e n we r d e n z e v a n a f d e t we e d e h e l f t v a n d e 1 4 d e e e u w v e r p l a a t s t n a a r d e u i t v a l s we g e n b u i t e n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g 77. Dit verklaart bijvoorbeeld de vermelding van hameiden te Sint-Gillis, namelijk buiten de O b b r u s s e l p o o r t , wa a r v o o r G o d d i n g e e n a l t e r n a t i e v e v e r k l a r i n g d i e n d e t e z o e k e n 78. D e b e wa a r d e s t a d s r e k e n i n g v a n o k t o b e r 1 4 0 5 o n d e r s t e u n t D i c k s t e i n - B e r n a r d s i n t e r p r e t a t i e . I n d a t j a a r – e n we l l i c h t i n a l l e andere jaren – ontvingen de portiers van zes poorten van de t we e d e s t a d s o m wa l l i n g e e n s p e c i a l e v e r g o e d i n g v o o r h e t s l u i t e n e n o p e n e n v a n d e h a m e i d e n 79. M e e r d a n wa a r s c h i j n l i j k b e v o n d e n deze hameiden zich net buiten de stadspoorten. Slechts zes van d e z e v e n s t a d s p o o r t e n wa r e n u i t g e r u s t m e t e e n d e r g e l i j k controlesysteem. Het ziet er dus naar uit dat de hameiden o p s c h o v e n m e t d e s t a d e n d e s t a d s o m wa l l i n g e n . Z e z o r g d e n d u s n i e t v o o r d e b e s c h e r m i n g v a n d e wi j k e n r o n d o m d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g . D e r e c h t z e t t i n g v a n D i c k s t e i n - B e r n a r d h i e l d i n d a t d e h a m e i d e n e e r d e r i n v e r b a n d m o e t e n wo r d e n g e b r a c h t m e t d e s t a d s p o o r t e n e n m e t h e t s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n . Ondanks de juiste analyse van Dickstein-Bernard, is het interessant om – als derde in de rij – het dossier van de hameiden nogmaals te heropenen. De ligging van de hameiden v e r s c h a f t i m m e r s a a n wi j z i n g e n o v e r d e r e l a t i e t u s s e n h e t we g e n n e t , d e s t a d s p o o r t e n , d e h a n d e l s s t r o m e n e n d e d a a r a a n gekoppelde inning van indirecte belastingen, in stedelijke c o n t e x t m e e s t a l a s s i s e n o f o n g e l d g e n o e m d . E r we r d e e n p o g i n g o n d e r n o m e n o m e e n n i e u we r e c o n s t r u c t i e k a a r t v a n d e B r u s s e l s e h a m e i d e n t e m a k e n ( a f b . 1 0 ) . H i e r o p wo r d e n z e n i e t m e e r a l s verdedigingsgordels, maar als puntrelicten voorgesteld. De l i g g i n g v a n d e h a m e i d e n we r d a c h t e r h a a l d o p b a s i s v a n d e b r o n v e r m e l d i n g e n u i t G o d d i n g s a r t i k e l , d i e we r d e n a a n g e v u l d m e t e n k e l e e x t r a v o n d s t e n 80. D e l o k a l i s a t i e v a n d e h a m e i d e n i s 77

Nombre de mentions relatives aux hamèdes bruxelloises […] indiquent précisément que ces dispositifs sont placées sur des voies de circulation, à l’extérieur de l’enceinte ancienne avant 1356, puis, après cette date, au-delà de la nouvelle muraille. (DICKSTEINBERNARD C., La construction…, op. cit., p. 100) 78 GODDING Ph., Les quatre hamèdes…, op. cit., p. 255. 79 Item, 12 portiere ten 6 porten buten, van den ameyden te slutene ende te ontslutene, 7 s. g. Vlemsch (BERNARD C., Le compte mensuel de la Vile de Bruxelles d’octobre 1405 et la construction de l’aile droite de l’hôtel de ville, in Cahiers bruxellois, nr. 4, 1959, p. 288). 80 1321: de wariscapio prope ultimam hameydam […] apud Cruiskene juxta hameydam […] de ortulo juxta hameydam […] juxta hameydam […] juxta hameydam […] juxta hameydam […] prope hameydam (MARTENS M., Le censier ducal…, op. cit., passim) ; 1356: foris hameydam quo itur versus Laken (Rijksarchief te Anderlecht, fonds Kerkelijk Archief van Brabant, n° 13.403, f° 277) ; 1357: foris hameydam sicut itur versus Laken (OCMWArchief Brussel, fonds Hôpitaux, H.266b, akte n° 31) ; 1405 : Item, 12 portiere ten 6 porten

24


a l l e s b e h a l v e g e m a k k e l i j k , d a t o n d e r v o n d G o d d i n g a l 81. D a a r v o o r is een minutieus bronnenonderzoek en een reconstructie van het p r i mi t i e v e k a d a s t e r n o o d z a k e l i j k . T o c h i s h e t g e l u k t o m e l f hameiden bij benadering aan te duiden, al is het niet zeker of deze ooit tezamen hebben bestaan. I n e e n a a n t a l d o c u m e n t e n wo r d e n d e h a m e i d e n g e l o k a l i s e e r d o p d e S t e e n w e g e n d e h u i d i g e B r o e k s t r a a t , t we e g e k e n d e R e c h t e s t r a t e n v a n d e s t a d . I n a n d e r e g e v a l l e n we r d e n d e hameiden gekoppeld aan bestemmingen: Ransvoord, Molenbeek, Laken, Schaarbeek, Nieuwenbos, Ukkel, Vorst en Veeweide. Ook h i e r v o n d m e n z e d u s m e e r d a n wa a r s c h i j n l i j k o p i n v a l s we g e n . H e t i s n i e t d u i d e l i j k o f e r p e r b e s t e m m i n g – e n d u s p e r i n v a l s we g – e e n a p a r t e h a m e i d e w e r d g e p l a a t s t . E r wa s o o k n o g s p r a k e v a n hameiden ter hoogte van ten Kruisken, buiten de Coudenbergp o o r t e n b u i t e n d e D r i e s m o l e n . D e t we e e e r s t e m o g e n i n v e r b a n d wo r d e n g e b r a c h t m e t t we e R e c h t e s t r a t e n , r e s p e c t i e v e l i j k d e h u i d i g e A n d e r l e c h t s e s t e e n we g e n d e N a a m s e s t r a a t . D e p a s i n 1 4 9 6 v e r me l d e h a m e i d e b u i t e n d e D r i e s m o l e n v a l t mo e i l i j k e r t e i n t e r p r e t e r e n . M i s s c h i e n i s d i t e e n a a n wi j z i n g v o o r h e t b e s t a a n v a n e e n v r o e g e r e u i t v a l s we g i n d e r i c h t i n g v a n R a n s v o o r d e n Dilbeek. Al naargelang de ligging kunnen er dus verscheidene g r o e p e n h a m e i d e n wo r d e n a a n g e d u i d . E n k e l e h a m e i d e n b e v o n d e n z i c h o n m i d d e l l i j k b u i t e n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g . O p d e l i n k e r Zenneoever lagen alle gekende hameiden vlakbij of ter hoogte v a n d e K l e i n e V e s t e n . E n k e l e h a m e i d e n v a n d e z e t we e g r o e p e n l a g e n o p s t r a t e n d i e b e k e n d s t o n d e n a l s R e c h t e s t r a t e n , t e r wi j l a n d e r e n e e r d e r o p o u d e r e i n - e n u i t v a l s we g e n s c h e n e n t e l i g g e n . Zoals de stadsrekening van oktober 1405 aangeeft, situeerde de d e r d e g r o e p h a m e i d e n z i c h b u i t e n d e s t a d s p o o r t e n v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g . E r we r d e n h a m e i d e n g e s i g n a l e e r d o p d e u i t v a l s we g e n n a a r V o r s t e n U k k e l ( b u i t e n d e O b b r u s s e l p o o r t ) , b u i t e n d e Coudenbergpoort en buiten de Leuvensepoort. Deze drie groepen h a m e i d e n v o r m e n e e n mo o i e v e r k l i k k e r v o o r d e s t e d e n b o u wk u n d i g e o n t wi k k e l i n g v a n d e s t a d . Z e g e v e n t e g e l i j k e r t i j d e e n i d e e v a n h e t s t e l s e l v a n i n - e n u i t v a l s we g e n é n v a n d e buten, van den ameyden te slutene ende te ontslutene, 7 s. g. Vlemsch (BERNARD C., Le compte mensuel…, op. cit., p. 288) ; 1496 : ende binnen de selve Verloren Cost poerte tot ter hameyde van der Drieschmoelen (CUVELIER J., Les dénombrements de foyers en Brabant (XIVe – XVIe siècles), Bruxelles, Commission Royale d’Histoire, 1912, p. 236); s.d. : tObbruessele over de hammeyde daer men gheet te Veeweyde weert (LINDEMANS J. & VAN DER LINDEN E., Het Cijnsboek van Duyst. Excerpten en aanteekeningen, Leuven – Brussel, Vla. Top. Vereeniging – N. V. Standaard-Boekhandel, 1931, p. 24 (Toponymica – Bijdragen en bouwstoffen uitgegeven door de Vla. Top. Vereeniging te Leuven, III)). 81 On a pu remarquer, à la lecture des textes cités ci-dessus, que ceux-ci ne permettent guère de reporter, sur un plan de la ville, la situation exacte des hamèdes. (GODDING Ph., Les quatres hamèdes…, op. cit., p. 255).


25

m i d d e l e e u ws e s t a d s u i t b r e i d i n g e n ( v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g v i a d e K l e i n e V e s t e n n a a r d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g ) . Conclusie : wegen in beweging De titel van dit dubbelartikel en van deze conclusie a l l u d e e r t o p h e t f e i t d a t h e t we g e n n e t v a n e e n m i d d e l e e u ws e s t a d a l l e r m i n s t e e n s t a t i s c h g e g e v e n wa s . H i e r l e g d e n we d e f o c u s o p d e i n - e n u i t v a l s we g e n v a n m i d d e l e e u ws B r u s s e l . H e t b l e e k overduidelijk dat dit stelsel een grondige evolutie heeft o n d e r g a a n i n d e l o o p v a n d e 1 2 d e t o t 1 5 d e e e u w. U i t d e behandelde punten viel tevens op dat de oorzaken en gevolgen v o o r d e z e v e r s c h u i v i n g e n v a a k l e g i o wa r e n . D e i n n i n g v a n belastingen, de controle op goederen- en personenverkeer, de n a b i j e o f a f g e l e g e n b e s t e m m i n g e n e n d e s t e d e n b o u wk u n d i g e ingrepen stimuleerden de vorming van verkeersinfrastructuur, die m e t s t r a t e n , s t e e n we g e n , p o o r t g e b o u we n , w i k e t t e n , h a m e i d e n , enzovoort verscheidene vormen kon aannemen. O m d e o u d s t e i n - e n u i t v a l s we g ( e n ) t e r u g t e v i n d e n , i s e r o n g e t wi j f e l d a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k v e r e i s t . I n d e h i s t o r i s c h e bronnen vindt men er zo goed als geen concrete sporen over t e r u g . Z o b e s t a a n e r z e e r we i n i g h i s t o r i s c h e g e g e v e n s t e r s t a v i n g van de hoge ouderdom van de Hoogstraat en de vermeende Steenweg, die steevast als de oudste assen van de stad Brussel we r d e n a a n g e d u i d . D o o r c o mb i n a t i e v a n e e n a a n t a l d i s c i p l i n e s i s h e t we l m o g e l i j k e e n a n d e r e h y p o t h e s e n a a r v o o r t e s c h u i v e n , a l z a l d e z e n o g b e v e s t i g d o f o n t k r a c h t m o e t e n wo r d e n d o o r b i j k o me n d o n d e r z o e k . D e m i d d e l e e u ws e R i d d e r s t r a a t o f h u i d i g e Schildknaapstraat vormde misschien een onderdeel van een p r i mi t i e v e u i t v a l s we g . D e z e we g v e r b o n d m o g e l i j k e e n a a n t a l oude Gallo-Romeinse villae op de linker Zenneoever met een p r e - s t e d e l i j k e k e r n i n h e t l a t e r e B r u s s e l . D e we g v o l g d e g e d e e l t e l i j k d e l o o p v a n d e v e r d we n e n M o l e n b e e k . Naarmate de stad evolueerde tot regionaal afzetcentrum, o n t s t o n d e r e e n u i t g e b r e i d n e t we r k v a n v e r b i n d i n g s we g e n t u s s e n B r u s s e l e n d e o m l i g g e n d e d o r p e n . W e l l i c h t we r d e n d e z e we g e n dagdagelijks gebruikt voor het verkeer van en naar de stad en o n t s t o n d e n z e m i n o f m e e r o r g a n i s c h . D i t n e t we r k we r d i n d e 13de eeuw echter definitief onderbroken door de bouw van de eerste stenen stadsomwalling. Voortaan diende het verkeer van en naar de stad te passeren langs enkele kunstmatig ingeplante verkeerstrechters, de stadspoorten. T e g e l i j k e r t i j d o f k o r t n a d i e n we r d h e t v r o e g e r e s t e l s e l i n e n u i t v a l s we g e n v e r v a n g e n d o o r e e n r e e k s k u n s t m a t i g e R e c h t e s t r a t e n . H i e r b i j we r d w e i n i g o f g e e n r e k e n i n g g e h o u d e n m e t d e v o o r m a l i g e t e r r i t o r i a l e e n s t e d e n b o u wk u n d i g e s t r u c t u r e n . H e t

26


l i j k t e r s t e r k o p d a t d e s t a d B r u s s e l d a a r d o o r e e n n i e u we r u i m t e l i j k e d y n a m i e k g e n e r e e r d e . I n v a l s we g e n , s t a d s o m wa l l i n g en stadspoorten vormden dankbare controlemiddelen en trokken a c t i v i t e i t e n a a n . V o o r l o p i g i s h e t n i e t h e l e m a a l d u i d e l i j k wi e d i t i n i t i a t i e f p r e c i e s l a n c e e r d e . D e b o u wh e r e n v a n d e s t a d s o m wa l l i n g e n R e c h t e s t r a t e n wo r d e n i n g e e n e n k e l m i d d e l e e u w s d o c u m e n t b i j n a a m g e n o e md . T o c h l i j k t d e h e r t o g v a n B r a b a n t , d e v e r mo e d e l i j k e o p d r a c h t g e v e r v a n d e e e r s t e s t a d s o m wa l l i n g , e r zeker bij betrokken. D e n i e u we i n f r a s t r u c t u r e n g a v e n o o k a a n l e i d i n g t o t h e t o n t s t a a n v a n e e n k a r a k t e r i s t i e k e t o p o n y m i e . D e H o o g s t r a a t wa s d e b e l a n g r i j k s t e u i t v a l s we g e n v e r b o n d B r u s s e l m e t h e t belangrijke zuidelijke hinterland en bestemmingen als Nijvel en K a m e r i j k . O m wi l l e v a n d e p o l i t i e k e e n d i p l o m a t i e k e r e l a t i e s m e t V l a a n d e r e n e n L e u v e n , s p e e l d e n o o k d e L e u v e n s e we g e n V l a a m s e s t e e n we g e e n b e l a n g r i j k e r o l . A n d e r e u i t v a l s we g e n behielden lange tijd hun generische naam Rechte straat. Pas later – e n s o m s z e l f s n a d e m i d d e l e e u ws e p e r i o d e – k r e g e n z i j n a m e n a l s B r o e k s t r a a t , A n d e r l e c h t s e s t e e n we g o f N a a m s e s t r a a t . R u i m e e n e e u w l a t e r we r d h e t we r k o v e r g e d a a n b i j d e b o u w v a n d e t we e d e s t a d s o m wa l l i n g , d i t m a a l z e e r d u i d e l i j k o p initiatief van de Brusselse stadsoverheid. De inplanting van n i e u we s t a d s p o o r t e n z o r g d e a n d e r m a a l v o o r e e n r e o r g a n i s a t i e v a n h e t v e r k e e r v a n e n n a a r d e s t a d . B e l a s t i n g s b a r r i è r e s we r d e n v e r p l a a t s t , s t a d s p o r t i e r s k r e g e n n i e u we we r k p l e k k e n , v e r k e e r s s t r o m e n we r d e n h e r t e k e n d . T o c h m a a k t e m e n i n d e 1 4 d e e e u w o p verscheidene plaatsen gebruik van de bestaande infrastructuur. V e r s c h i l l e n d e n i e u we p o o r t e n we r d e n o p d e b e s t a a n d e R e c h t e s t r a t e n i n g e p l a n d . O p a n d e r e p l e k k e n we r d e n n i e u we k e u z e s g e m a a k t , wa a r v a n d e l o g i c a n i e t a l t i j d t e a c h t e r h a l e n v a l t .


27

Afb. 1. S ynthes ekaart met aanduiding van de stadsp oorten van beide stadsomwallingen en de Rechte straten in het groen (achtergrond: stadsplan van Jacob van Deventer, ca. 1554 – © Koninklijke Bibliotheek van België, Kaarten en Plannen, Ms. 22.090/15 ; bewerking Bram Vannieuwenhuyze).

Afb. 2. Foto van de gerest aureerde Hall epoort in novemb er 2008, langs de zijde van Sint-Gilli s ( © foto Bram V annieuwenhuyze) en foto van de nauwe doorgang van d e Hallepoort langs de zijd e van Sint-Gillis (foto Alexandra De P oorter, overgenomen uit DE WAHA M. & DE P OORTER A., Een historisch symbool te Brussel, d e Hallepoort, in CABUY Y., DEGRE S., DEMETER S., DE P OORTER A., DE WAHA M., JURION F. & LEUXE F., Brussel 1993. Resultaten van de eerste archeologische opgravingen in de Hoofdstad, Het Tijdschrift van het Gemeentekrediet, nr. 46, 1992/1994, p. 32).

28


Afb. 3. R o o i l i j n p l a n v a n d e T r e u r e n b e r g n a a f b r a a k v a n d e Treurenbergpoort uit 1760. De letter A geeft de vo ormalige contouren van de stadspoort aan (© Archief van de Stad Brussel, Plans portefeuilles, n °1857).

Afb. 4. Z i c h t o p d e H a l l e p o o r t l a n g s d e s t a d s z i j d e d o o r V i t z t h u m b ( © Koninklijke Bibliotheek van België, collectie tekeningen, SII 23618 II, 60).


29

Afb. 5. D e i n p l a n t i n g v a n d e b u i t e n s t e L a k e n p o o r t e n d e K e u l s e p o o r t ten opzichte van de uitvalsassen (achtergrond : stadsplan van Jacob van Deventer, ca. 1554 – © Koninklijke Bibliotheek van België, Kaarten en P lannen, Ms. 22.090/15 ; bewerkin g Bram V annieuwenhu yze).

Afb. 6. R e c o n s t r u c t i e k a a r t v a n d e p a r o c h i e g r e n z e n i n m i d d e l e e u w s Brussel (overgenomen uit LAURENT R., Les limites des paroisses à Bruxelles aux XIVe et XVe siècles, in Cahiers bruxellois, nr. 8, 1963, plan en annexe ; bewer king Bram V annieuwenhu yze).

30


Afb. 7. D e p a r c e l l e r i n g e n d e o r i ë n t a t i e v a n d e z i j s t r a t e n a a n d e Lakensestraat (achtergrond : Plan géométrique de la Ville de Bruxelles van W.B. Craen, 1835 – © Archief van de Stad Brussel, Plans et cartes de Bruxelles, de ses faubourgs et de ses environs, n°67 ; bewerking Bram Vannieuwenhuyze).

Afb. 8. D e p a r c e l l e r i n g a a n d e A n d e r l e c h t s e s t e e n w e g , d e Kartuizersstraat, de Zavelstraat en de Schaarbeekse- en Leuvenseweg (achtergrond : Plan géométrique de la Ville de Bru xelles van W.B. Craen, 1835 – © Archief van de Stad Brussel, fonds Plans et cartes de Bruxelles, de ses faubourgs et de ses environs, n °67 ; bewerkin g Bram V annieuwenhu yze).


31

Afb. 9. R e c o n s t r u c t i e k a a r t v a n d e B r u s s e l s e h a m e i d e n d o o r G o d d i n g , voorgesteld al s verdedigi ngsgordel s (overgeno men uit GODDING P h., Les quatres hamèdes de la ville de Bruxelles, in Cahiers bruxellois, nr. 1, 1956, p. 256).

32


Afb. 10. N i e u w e r e c o n s t r u c t i e k a a r t v a n d e B r u s s e l s e h a m e i d e n , voorgesteld als puntrelicten (achtergrond : stadsplan van Jacob van Deventer, ca. 1554 – © Koninklijke Bibliotheek van België, Kaarten en P lannen, Ms. 22.090/15 ; bewerkin g Bram V annieuwenhu yze).

Wegen in beweging (deel 2) De in- en uitvalswegen van laatmiddeleeuws Brussel (13de-15de eeuw) 1

Recommend Documents