We proberen de achilleshiel van de tumor te achterhalen

Antoni van Leeuwenhoek } nr. 2 } zomer } 2015

“We proberen de achilleshiel van de tumor te achterhalen” 2

Antoni 2-2015

Pathologie: diagnostiek voor behandeling Sinds 1 maart heeft het Antoni van Leeuwenhoek een nieuw afdelingshoofd Pathologie: prof. dr. Gerrit Meijer. Een internationaal befaamd patholoog en een vooraanstaand wetenschapper op het gebied van vroegdiagnostiek en therapieoptimalisatie bij kanker van het maagdarmkanaal. Zijn missie: de sterfte aan darmkanker terugdringen. Pathologie betekent letterlijk ziekteleer. Het vakgebied omvat de diagnostiek van ziekten en het onderzoek naar oorzaken en mechanismen voor het ontstaan ervan. De afdeling Pathologie in het Antoni van Leeuwenhoek telt ongeveer negentig medewerkers, onder wie pathologen, moleculair biologen en analisten. Pathologen zijn medisch specialisten die met behulp van een microscoop en andere technieken weefsels en cellen onderzoeken. Ze spelen een belangrijke rol bij de totstandkoming van de diagnose. Cellen en weefsels De basis van iedere ziekte ligt in de cel. Dat is iets wat Gerrit Meijer fascineert. Het was een belangrijke reden om na zijn studie geneeskunde voor het vakgebied pathologie te kiezen. “Als je door de microscoop naar een cel- of weefselmonster kijkt, zie je het ziekteproces in detail voor je”, licht hij toe. “Bijvoorbeeld een verandering in de opbouw van weefsels of in de vorm of grootte van cellen. Je probeert je observaties te analyseren en classificeren en bedenkt wat ze betekenen voor de diagnose en behandeling. Een patholoog is heel analytisch bezig. Dat spreekt me aan.” Het vakgebied pathologie heeft een enorme groei en ontwik­ keling doorgemaakt. Dat komt onder andere omdat het mogelijk is geworden om met flexibele scopen organen van binnen te inspecteren en daar kleine ‘hapjes’ weefsel uit te nemen. Daardoor zijn veel meer weefsels toegankelijk geworden voor onderzoek door de patholoog. Gerrit: “De essentie van pathologie is dat we uit een cel- of weefselmonster van de patiënt zoveel mogelijk informatie halen die van belang kan

zijn voor de behandeling. Dat hebben we jarenlang gedaan door dunne plakjes te maken van weefsel, die te kleuren met verfstoffen en ze onder de microscoop te bekijken. Om bepaalde eiwitten aan te kunnen tonen, zijn we op een gegeven moment ook immunokleuringen gaan gebruiken. Sinds het eind van de vorige eeuw kijken we steeds vaker in de kern van de cellen. Door naar afwijkingen (mutaties) in het DNA te kijken, proberen we de achilleshiel van de tumor te achterhalen. Dat is belangrijk omdat er steeds meer medicijnen beschikbaar komen die werkzaam zijn bij bepaalde mutaties. Zo krijgt pathologie een steeds grotere rol bij het kiezen van de beste behandeling.” Spilfunctie Gerrit werkte 25 jaar lang bij VUmc en maakte in maart 2015 de overstap naar het Antoni van Leeuwenhoek. Waarom eigenlijk? Gerrit: “Ik zit sinds zes jaar in de wetenschappelijke raad van KWF Kankerbestrijding. In die positie heb ik een goed beeld gekregen van het kankeronderzoek in Nederland en van de rol die het Nederlands Kanker Instituut daar in speelt. Dit instituut doet fantastisch onderzoek en daar wil ik graag aan bijdragen.” Volgens Gerrit heeft de afdeling Pathologie een spilfunctie bij innovaties op het gebied van de kankerzorg en onderzoek. “De Raad van Bestuur ziet dat ook en zet daar vol op in. Ook dat heeft meegespeeld in mijn beslissing om hier te komen werken. Ik zie ernaar uit om dat samen met de collega’s van de afdeling Pathologie vorm te geven. Omdat mijn onderzoek teamwerk is, ben ik blij dat bijna iedereen die in mijn groep aan de VU werkte, besloten heeft ook de overstap naar hier te maken. Samen pakken we het onderzoek weer op.”

Antoni 2-2015

3

Met zijn onderzoeksgroep wil hij een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van de sterfte aan darmkanker. Een nieuwe screeningstest voor darmkanker is daar een belangrijke factor in, net als betere prognostische markers en betere markers voor het voorspellen van respons op therapie. Verder wil hij het translationele onderzoek in Nederland veel efficiënter gaan organiseren en faciliteren zodat innovaties in onderzoek en behandeling sneller bij de patiënten komen. Translationeel onderzoek Gerrit doet al jarenlang translationeel onderzoek op het gebied van darmkanker en tumoren van het maagdarmkanaal. Deze vorm van onderzoek heeft als doel om kennis over de biologische mechanismen van ziekten te vertalen naar betere diagnostiek en betere behandelmogelijkheden voor patiënten. Zijn onderzoeksgroep identificeert op basis van onderzoek aan genen en eiwitten subgroepen van patiënten voor therapie op maat. Daarnaast onderzoekt zijn groep de mechanismen waardoor darmpoliepen uitgroeien tot kanker, en biomarkers voor de vroege opsporing van darmkanker. “Onderzoek doen is leuk, spannend en intellectueel bevredigend, maar mijn doel is vooral ervoor te zorgen dat de patiënten van morgen beter af zijn dan de patiënten van vandaag”, benadrukt hij. “Om uitkomsten voor patiënten te verbeteren, moet je het medisch handelen veranderen. Als je het medisch handelen wilt veranderen, moet je richtlijnen veranderen. En als je richtlijnen wilt veranderen, moet je daar onderbouwing voor hebben. Dat is voor mij een belangrijke drijfveer om onderzoek te doen.” Nieuwe biomarkers voor darmkanker Zijn onderzoeksgroep werkt onder andere aan nieuwe biomarkers voor darmkanker. Een biomarker is een biologisch verschijnsel, bijvoorbeeld een eiwit of een DNA-verandering, dat iets zegt over het ziekteverloop of het effect van een behandeling. “Biomarkers voor de werkzaamheid van medicijnen bij patiënten die al uitzaaiingen hebben, worden in de praktijk het snelst ontwikkeld”, vertelt Gerrit. “Dat komt omdat in deze fase van ziekte vaak al op redelijk korte termijn duidelijk is of een bepaald medicijn effect heeft, waardoor studies niet zo lang duren. Het ontwikkelen van biomarkers voor de prognose na een operatie daarentegen gaat veel minder snel. Het duurt vaak lang voordat je kunt zeggen of een patiënt genezen is of niet. Bovendien is er in tegenstelling tot geneesmiddelenonderzoek vaak geen industrie die zulke onderzoekslijnen trekt. Er is dus veel minder momentum. Veel prognostische biomarkers blijven daarom in een vroege fase van ontwikkeling steken, wat natuurlijk zonde is.” Beter datamanagement Omdat het ontwikkelen van nieuwe biomarkers een langdurig traject is, kan het lang duren voordat vindingen in het lab een toepassing vinden bij de patiënt. Gerrit vindt dat niet wenselijk. Daarom is hij betrokken bij een aantal initiatieven om de doorloop­tijd van dit soort ontwikkeltrajecten te verbeteren. Volgens hem zijn er grote verbeteringen mogelijk door te investeren in infrastructuur voor onderzoek, biobanken, data­ management en ICT-infrastructuur. Bij datamanagement kun je denken aan een eenduidigere registratie en opslag van gegevens. “De gegevens die we nodig hebben voor onderzoek zijn vaak versnipperd aanwezig. Het kost veel tijd en moeite om ze in

4

Antoni 2-2015

één database te krijgen. Ook het uitwisselen van gegevens met andere ziekenhuizen is lastig. Willen we betere uitkomsten voor patiënten hebben, dan moeten we op een meer eenduidige manier gegevens gaan verzamelen. Er lopen al verschillende initiatieven zoals CTMM TraIT, BBMRI, CPCT, IKNL, DICA, noem maar op. Het is nu zaak die te stroomlijnen.” Screening op darmkanker Gerrit werkt met zijn onderzoeksgroep onder andere aan het ontwikkelen van nieuwe screeningstesten voor de vroege opsporing van darmkanker. Dat gebeurt door nieuwe bio­markers voor darmkanker te onderzoeken. Het huidige bevolkings­ onderzoek darmkanker gebruikt een test gebaseerd op bloed in ontlasting. Gerrit: “Deze test betekent een belangrijke stap voorwaarts: de screening gaat per jaar enkele duizenden mensenlevens redden. Maar het kan nóg beter. Daarom zijn we nu bezig een nieuwe test te ontwikkelen. Daarbij kijken we naar DNA en eiwitten van de tumor, die in de ontlasting terecht kunnen komen. We verwachten dat deze test nog geschikter is om darmkanker in een vroeg stadium mee aan te tonen. Ook verwachten we met tumor-DNA, dat aanwezig kan zijn in het bloed, aan te tonen welke patiënten een agressieve vorm van darmkanker hebben, met een grote kans op terugkeer van de ziekte. Door die patiënten direct te herkennen kunnen ze een aanvullende behandeling krijgen na de operatie. In ons KWF Sta Op Tegen Kanker-project gaan we dit uitzoeken.” Het ontwikkelen en implementeren van screeningstesten voor bevolkingsonderzoek kan twintig tot dertig jaar duren. “Die lange doorlooptijd heeft deels te maken met de inefficiënte infra­ structuren in het land, maar ook met het feit dat er geen goede financieringsmodellen zijn voor onderzoek. Dat is nu mede dankzij KWF Kankerbestrijding aan het verbeteren. Deze organisatie legt het accent steeds meer op het financieren van consortia en dat is goed. Dergelijke samenwerkingsverbanden hebben we echt nodig in het translationele onderzoek”, vertelt hij. Snelle implementatie Gerrit hoopt dat de nieuwe screeningstest voor darmkanker snel het licht ziet. “We willen over een aantal jaar een vergelijkend onder­zoek doen tussen de huidige test en de nieuwe test. Als blijkt dat we darmkanker met de nieuwe test nog beter vroegtijdig kunnen opsporen, hebben we een belangrijke stap gezet in de richting van een snelle implementatie. Ik verwacht dan ook dat de nieuwe darmkankerscreeningstest minder lang op zich laat wachten dan bij de huidige test het geval was.”

Auteur: Annemaret Bouwman

Gracieus en swingend tegelijk

Monique Belde danst met stijl Tijdens haar werk zit ze vooral. Op de afdeling Informatievoorziening, Financiën en Control (IFC) analyseert zij cijfers en houdt zij er toezicht op dat de beschikbare budgetten niet worden overschreden. “Ik houd voortdurend een vinger aan de pols,” vertelt ze, “en als er toch een overschrijding is, dan achterhaal ik de reden daarvan en vermeld ik die in de rapportages.” Moniques werk is niet alleen belangrijk, maar ook leuk. “Ik ben continu met allerlei mensen in gesprek. Onlangs heb ik ook een ochtend meegelopen op de 5e verpleegetage, zodat ik een beeld kon krijgen van het cluster waarvan ik de cijfers moet controleren. Zij doen heel dankbaar werk, merkte ik die ochtend, maar vreselijk zwaar. Ik ben na een hele dag zitten juist blij dat ik lekker iets actiefs kan gaan doen, kan gaan dansen.” Danswedstrijden In september 2006 kwam Monique voor het eerst in aanraking met stijldansen. “Voor een gala van een studievereniging volgde ik enkele korte lesjes. Dat beviel zo goed dat ik al snel lid werd van 4HappyFeet, de stijldansvereniging voor studenten van de Universiteit Twente.

Eerst deed ik er alleen wat groepslessen, op een gegeven moment deed ik ook mee aan een studententoernooi. Toen ging het echt kriebelen.” Aanvankelijk debuteerde zij in de debu­tantenklasse, een wedstrijdklasse waar eenvoudige, nette kleding voldoende is. Dat is nu wel anders. Heren dragen een rokkostuum, vrouwen een prachtige baljurk. Uiteraard met bijpassend kapsel. “De avond voor een wedstrijd begin ik al aan mijn ‘haarkunstwerk’. En voor mijn huidige jurk reisde ik zelfs af naar Milaan. Mijn trainer is Italiaan, hij kende dat adres. Vorige zomer ben ik ook op een trainingskamp in Italië geweest, daar valt zoveel te leren!” Een elleboog Want Monique werd steeds fanatieker. Samen met haar vaste danspartner traint ze twee tot drie keer per week, in Aalsmeer. “Minstens eenmaal in de maand doen we mee aan een stijldans­ wedstrijd. Wij dansen alleen ballroom: Engelse wals, tango, Weense wals, slowfox en quickstep. Vooral de slowfox ligt mij goed, heel gracieus en swingend tegelijk.” Tijdens een wedstrijd komen soms wel twaalf paren tegelijk de vloer op, elk met hun eigen choreografie. “Dat

gaat wel eens mis, soms krijg je een elleboog van iemand. Normaal gesproken wijk je voor elkaar uit. Zo laat je zien dat je écht kunt dansen, je kunt het ook als je moet afwijken van je choreografie, maar niet alle paren doen dat. Eén keer verliet ik de dansvloer zelfs met een bloedende lip. Gelukkig had ik rode lippenstift op en was er niets van te zien.” Winning mood Inmiddels danst Monique in de A-klasse, de op een na hoogste klasse van de Nederlandse Algemene Danssport Bond. “Uiteraard willen we nog hoger, naar de hoofdklasse! Dat willen we bereiken op het NK. In 2012 deden we ook mee aan het NK, toen nog in een lagere klasse. We hadden net een nieuw pak en een nieuwe jurk, we waren in de winning mood en tot ieders verbazing haalden we direct de finale. We werden derde en dwongen promotie af, geweldig was dat!” Rest één laatste vraag: kunnen Neder­landers dansen? Monique glimlacht: “Nou, nee. Niet als je het vergelijkt met andere Europese landen.”

Auteur: Bart de Haas

Antoni 2-2015

5

Neuro-endocriene tumoren (NET) ontstaan door overmatig delen van cellen in het neuro endocriene systeem. Dit is het systeem dat de afgifte van hormonen reguleert. De tumoren kunnen overal in het lichaam ontstaan, maar komen het meest voor in het maagdarmkanaal, de alvleesklier (pancreas) en de longen. Het merendeel van de tumoren groeit langzaam. Jaarlijks krijgen in Nederland ongeveer 700 patiënten de diagnose.

6

Antoni 2-2015

Samen sterk op het gebied van NET-tumoren

}

Patiënten met neuro-endocriene tumoren (NET) kunnen terecht in het gezamenlijk NET-centrum van het Antoni van Leeuwenhoek en het UMC Utrecht. Dit centrum beschikt over alle expertise om deze vorm van kanker te diagnosticeren en te behandelen. NET is een complexe en zeldzame vorm van kanker. Daarom is het belangrijk dat patiënten behandeld worden in gespecialiseerde centra. Dat vindt ook de ENETS, een Europees samenwerkingsverband van artsen en onderzoekers die deskundig zijn op het gebied van NET. Om de kwaliteit van zorg voor patiënten met NET te optimaliseren, riep deze organisatie in 2007 het keurmerk Center of Excellence in het leven. Het NET-centrum van het Antoni van Leeuwenhoek was een van de centra die de afgelopen jaren zo’n keurmerk kreeg. Het Antoni van Leeuwenhoek werkt sinds 2012 intensief samen met het Universitair Medisch Centrum Utrecht, dat ook veel deskundigheid op het gebied van neuro-endocriene tumoren in huis heeft. Daarom was het voor beide ziekenhuizen een logische stap om hun kennis en kunde op dit gebied te bundelen. De samenwerking beviel zo goed, dat ze in 2014 besloten bij de ENETS een gezamenlijk keurmerk aan te vragen. Dat keurmerk werd begin dit jaar verleend. Alle deskundigheid in huis Dat het gezamenlijke NET-centrum het keurmerk Centre of Excellence heeft gekregen, is best bijzonder. De ENETS heeft namelijk nog niet eerder een keurmerk verleend aan een centrum met twee locaties met specifieke expertise. Margot Tesselaar,

medisch oncoloog en gespecialiseerd in de behandeling van NET, is er trots op. Ook is ze enthousiast over de samenwerking met haar collega’s uit Utrecht. “We werken niet alleen prettig samen, maar vullen elkaar ook heel goed aan”, vertelt Margot. Het Antoni van Leeuwenhoek heeft veel expertise op het gebied van NET in het maagdarmkanaal en de long, maar beschikt niet over een pancreaschirurg en een endocrien chirurg. Het UMC Utrecht heeft die wel. Bovendien is Utrecht hèt centrum op het gebied van erfelijke neuro-endocriene tumorsyndromen. Gezamenlijk hebben we dus alle deskundigheid in huis voor de diagnostiek en behandeling van dit soort tumoren.” Tussen de beide centra vindt veel overleg plaats over de diagnostiek en behandeling van patiënten. Elke patiënt met een neuro-endocrine tumor wordt besproken in een team van specialisten uit beide ziekenhuizen. In zo’n team zitten medisch-oncologen, endocrino­ logen, chirurgen, longartsen, verpleeg­ kundig specialisten, nucleair genees­ kundigen, pathologen, radio­logen en klinische genetici. Al deze artsen hebben specifieke deskundigheid op het gebied van neuro-endocriene tumoren. Margot: “We hebben afgesproken dat elke patiënt met NET behandeld wordt op de locatie waar de meeste expertise is. Vorig jaar hebben we gezamenlijk 146 nieuwe patiënten

met een NET gezien en behandeld. Dat is veel meer dan het minimumaantal van 80 dat vereist is om het keurmerk van de ENETS te krijgen.” Beste behandeling Behalve diagnostiek en behandeling doet het gezamenlijke NET-centrum ook onderzoek om de diagnostiek en behandeling van neuro-endocriene tumoren te verbeteren. Momenteel loopt bijvoorbeeld een onderzoek naar een bepaald type PET-scan. Verder vindt veel onderzoek plaats naar erfelijke neuro-endocriene tumorsyndromen. Ook voor de toekomst staan interes­ sante onderzoeken op stapel. Onder­ zoek dat erg noodzakelijk is. “De symp­ tomen van NET, waaronder buik­­pijn en diarree, worden vaak niet herkend omdat ze veel lijken op klachten die ook passen bij goedaardige ziektebeelden, zoals een spastische darm”, vertelt ze. “Voor een groot deel van de NETpatiënten duurt het drie tot zeven jaar voordat ze de juiste diagnose krijgen. Hierdoor lopen patiënten soms jarenlang met ingrijpende onverklaarde medische klachten rond. Margot heeft de afgelopen jaren veel deskundigheid opgebouwd over NET en is erg betrok­ ken bij haar patiënten. “Samen met mijn collega’s probeer ik voor hen de beste behandeling mogelijk te maken.”

Auteur: Annemaret Bouwman

Antoni 2-2015

7

Boek ‘Patiëntgericht organiseren van Sneldiagnose’ Eerder dit jaar vond de bijeenkomst ‘Patiënt­ gericht organiseren van Sneldiagnose’ plaats in het Antoni van Leeuwenhoek in Amsterdam. Onder belangstelling van ziekenhuizen en zorg­professionals uit heel Nederland, gaven het Antoni van Leeuwenhoek, Leids Universitair Medisch Centrum, Radboudumc en het Universitair Medisch Centrum Utrecht prestaties over hun werkwijze bij de invoering van Snel­ diagnose. Ook werd het eerste exemplaar van het boekje ‘Patiëntgericht organiseren van Sneldiagnose’ overhandigd aan Anemone Bögels, directeur LevenmetKanker. De vier ziekenhuizen beschrijven hierin hoe de organi­ satie van de zorg voor kankerpatiënten, in de allereerste fase die patiënten doormaken, verbeterd kan worden. De auteurs hopen andere ziekenhuizen te inspireren om zelf aan de slag te gaan met sneldiagnose. Het boekje is aan te vragen via e-mail: [email protected] en online beschikbaar via www.avl.nl.

Antoni van Leeuwenhoek narcis In 2014 vierde de Stichting Patiëntenzorg haar 65-jarig bestaan. De viering met vrijwilligers en andere genodigden vond afgelopen april plaats, midden in de bloeiende bollenvelden. Aldaar was de Antoni van Leeuwenhoek narcis te bewonderen. De Stichting Patiëntenzorg bood deze nieuwe narcissoort aan het instituut aan ter gelegenheid van de honderdste verjaardag in 2013.

Samenwerking

8

Antoni 2-2015

Werken bij het Antoni van Leeuwenhoek

Werken bij het Antoni van Leeuwen­ hoek betekent werken bij een befaamd onderzoeksinstituut en in een zieken­huis dat landelijke bekendheid geniet. Het instituut koos ruim 100 jaar geleden al voor de grensverleggende weg door onderzoek en specialistische zorg samen te voegen met een scherp gedefinieerd doel: de beste behande­ling bieden aan patiënten. Deze mentaliteit is terug te vinden in alle lagen van de organisatie en vertaalt zich in een menselijke aanpak. Als collega kun jij dan ook een belangrijke bijdrage leveren aan het realiseren van ons gezamenlijke doel.

Wij zoeken regelmatig:

Column Patiëntenraad

Ter voorbereiding op de voorgenomen joint venture tussen het Antoni van Leeuwenhoek en het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht) werden op alle niveaus gezamenlijke werkgroepen ingesteld, om alvast helder te krijgen wat de baten van het samengaan van beide ziekenhuizen zouden kunnen zijn. Ook werden de Patiëntenraad van het Antoni van Leeuwenhoek en de klankbordgroep oncologie van het UMC Utrecht hierbij betrokken. Nu een joint venture in de voorgenomen vorm geen doorgang zal vinden, zien deze werkgroepen toch een aantal mogelijkheden om via inhoude­ lijke samenwerking het beste van twee werelden te combineren, met als resultaat meer­waarde voor de patiënt. De Raden van Bestuur van beide instellingen onderschrijven deze, door medewerkers uit alle geledingen van de beide ziekenhuizen omarmde, samenwerking van harte.

}

Gezamenlijk zal nu gewerkt worden aan onder andere: • Een gemeenschappelijk onderscheidend patiëntgericht zorgconcept. • Het inzichtelijk maken van de kwaliteit van de geboden zorg. • Innovatie rond ‘beeldgeleide behandelingen’ en ‘medicatie op maat’. • Inhoudelijke samenwerking van medische vak(tumor)groepen. • Het aan elkaar beschikbaar stellen van nieuwe ontwikkelingen middels opleiding en publicaties. De kern van de samenwerking is de beoogde meerwaarde voor de oncologische patiënt. De Patiëntenraad van Antoni van Leeuwenhoek kan over deze ontwikkeling alleen maar enthousiast zijn.

- Radiotherapeutisch laboranten/ RT laboranten in opleiding - Oncologieverpleegkundigen - Postdocs en PhD-studenten - Vrijwilligers voor het Antoni van Leeuwenhoek en het Gasthuis - Studenten Geneeskunde voor een bijbaan Kijk voor al onze vacatures op www.werkenbijavl.nl.

Antoni van Leeuwenhoek, grensverleggend in zorg

Onderzoeker Daniel Peeper is voor­ zitter van de Translational Research Board (TRB). Dit advies­orgaan brengt mensen uit verschil­lende disciplines samen, om weten­schappelijk onder­ zoek zo snel mogelijk te vertalen naar toepassingen voor de patiënt.

Tweerichtingsverkeer Translationeel onderzoek is volgens Daniel Peeper te vergelijken met een ketting met vele schakels. “Als er één zwakke tussen zit, dan kan die ketting breken. Vandaar dat we die keten voortdurend moeten blijven versterken.” Melanoom “Laat ik een voorbeeld geven uit mijn eigen laboratorium,” begint Daniel, “waarin we onderzoek verrichten aan melanoom, een agressieve vorm van huidkanker. Een bepaald middel is werkzaam bij een groot aantal patiënten, maar niet bij allemaal. Deze laatste groep heeft wellicht betere kansen bij een andere aanpak. Een belangrijke doelstelling is om te kunnen voorspellen hoe de patiënt op een bepaalde behande­ ling zal reageren. Om antwoord te krijgen op zulke vragen is een stevige verbinding tussen het laboratorium en de kliniek noodzakelijk. We zijn in het lab steeds beter in staat dergelijke ‘predictieve biomarkers’ te identificeren, maar om die te valideren (testen) moeten we weer terug naar de kliniek. Zo gaat dat steeds heen en weer.”

Wisselwerking Juist die wisselwerking is volgens Daniel kenmerkend voor goed translationeel onderzoek. “Het is tweerichtingsverkeer, de relevante waarnemingen koppel je voortdurend aan elkaar terug. Om die reden is het nodig dat onderzoekers en artsen elkaar goed weten te vinden. Vandaar dat de Raad van Bestuur een tijdje geleden heeft besloten om die samenwerking verder te versterken met behulp van de TRB.” In de board bracht Daniel een twintigtal deskundigen bij elkaar van allerlei achtergronden. Door zoveel disciplines bijeen te brengen, verwacht hij het trans­lationeel onderzoek nog efficiënter te kunnen maken. “We komen maandelijks bij elkaar om knel­ punten te identificeren, oplossingen te bedenken en nieuwe initiatieven te bespreken. Het is een diverse groep, met basale en klinische onder­zoekers, medischoncologen, pathologen, radiotherapeuten, bio-informatici, mede­werkers van de biobank: allemaal essen­tiële schakels in de translationele keten.” Grote ontwikkelingen Inmiddels is Daniel al meer dan vijfen­

t­wintig jaar onderzoeker. “Maar ik heb nu voor het eerst het gevoel dat we het verschil aan het maken zijn. Kijk naar de ontwikkelingen binnen personalized medicine en immuno­therapie, daar worden echt enorme stappen vooruit gemaakt. Dit zijn belangrijke ontwik­ kelingen waarin ons instituut een voor­­trekkersrol speelt. De TRB streeft er naar dit type onderzoek nog verder te faciliteren.” Fundamenteel onderzoek “Maar,” zo geeft hij tot slot aan, “laten we vooral niet vergeten dat de hoopgevende resultaten van nu staan op de schouders van tientallen jaren van fundamenteel onderzoek. Onderzoek dus waarvan voor­af niet vaststond of het ooit tot klinische toepassingen zou leiden. Ook daar moeten we in blijven investeren, want anders stagneert de verbetering van kankerbehandeling in de toekomst. Juist door oog te hebben voor de kracht van die combinatie is Antoni van Leeuwenhoek zo’n vernieuwend instituut.”

Auteur: Bart de Haas

Antoni 2-2015

9

10

Antoni 2-2015

Sommige afweercellen kunnen helpen bij het verspreiden van borsttumoren

Schaduwzijde van het afweersysteem

Met de opkomst van immunotherapie is duidelijk geworden dat je eigen immuun­ systeem soms kanker kan bestrijden. Maar datzelfde immuunsysteem heeft ook een schaduwzijde, zo laat onderzoek van het team van researcher Karin de Visser van het Antoni van Leeuwenhoek zien. Het is al een tijdje bekend dat vrouwen met borstkanker die veel afweercellen genaamd neutrofielen in hun bloed hebben, een verhoogde kans hebben op uitzaaiingen. Rondom die neutrofielen liggen nog veel vragen open. Daarom wordt dit in de kliniek ook niet gebruikt om het risico op uitzaaiingen in te schatten. Maar tumor immunologe Karin de Visser vond de neutrofielenkwestie intrigerend. Het afweersysteem (immuunsysteem) is er tenslotte om je lichaam te beschermen. Waarom hangt het hebben van veel neutrofielen dan samen met een slechte prognose? Karin en haar team besloten dit te gaan uitzoeken. Veel van het werk is gedaan door Seth Coffelt, die als postdoctoraal onderzoeker in De Vissers groep werkt. Samen wisten ze het raadsel op te lossen. Dit leverde hen afgelopen maart een publicatie op in het vooraanstaande vakblad Nature. Domino-effect De onderzoekers ontdekten dat sommige borstkankertumoren een soort dominoeffect in het immuunsysteem veroorzaken. De tumor scheidt dan bepaalde signaalstoffen uit, die via een reeks van tussenstappen ervoor zorgen dat het

afweersysteem extra veel neutrofielen gaat produceren. Bovendien hebben die neutrofielen een iets ander karakter dan normaal. Ze blijken in staat om andere afweercellen, de zogenoemde T-cellen, te remmen. T-cellen zijn de afweercellen die (soms) in staat zijn om kankercellen te herkennen en op te ruimen. Karin en Seth hebben gevonden dat deze T-cellen normaal gesproken ook soms uitzaaiingen kunnen voorkomen door rondzwervende kankercellen op te ruimen. Maar dat deze T-cellen hierin worden dwarsgezeten door de tumor-geactiveerde neutrofielen. Ze ontdekten verder dat een signaalstof genaamd IL17 cruciaal is binnen het ingewikkelde proces. Karin: “We zagen in onze proeven dat IL17 de stof is die zorgt voor die verhoogde productie van neutrofielen. En dat dit óók de stof is die ervoor zorgt dat de neutrofielen opeens de T-cellen gaan remmen.” Naar een medicijn Om de proef op de som te nemen met deze in het laboratorium gevonden resultaten, besloten de onderzoekers de IL17-neutrofielen route te remmen in muizen met borstkanker. De dieren bij wie ze dit deden kregen inderdaad minder vaak uitzaaiingen dan dieren in een controlegroep. “Daarbij was het interessant dat het remmen van deze route echt alleen invloed had op het ontstaan van uitzaaiingen, niet op de primaire tumor”, vertelt Karin. “Het zorgt er dus niet voor dat de borsttumor verdwijnt. Maar het zou wel een heel interessante aanvullende therapie kunnen zijn om het verspreiden

van de tumor tegen te gaan. Als je uitzaaiingen kunt voorkomen, is de kanker beter te behandelen.” Ontstekingsreacties De volgende stap zal dus worden om te kijken hoe dit toegepast kan worden bij mensen. De neutrofielen zelf remmen is lastig. Je hebt deze ook nodig; het volledig weghalen van de neutrofielen maakt patiënten vatbaar voor allerlei infecties. Maar IL17, de stof die zorgt voor de extra neutrofielen én hun gedrag verandert, kan wel worden geremd. Sterker nog: er bestaat al een anti-IL17 medicijn. Deze stof speelt namelijk ook een rol bij de ontstekingsreacties bij ziekten als reuma en psoriasis. In de Verenigde Staten is onlangs de eerste IL17 remmer officieel goedgekeurd, als medicijn tegen psoriasis. Karin: “Het zou dus heel interessant zijn om nu te gaan kijken of dit medicijn ook nuttig is voor borstkankerpatiënten.” De mogelijkheden voor zo’n vervolgonderzoek met patiënten worden op het moment hier in het Antoni van Leeuwenhoek onderzocht.

Auteur: Nadine Böke

Antoni 2-2015

11

Het beste voor onze patiënt Het Antoni van Leeuwenhoek bouwt aan de toekomst. Alles met als doel om zoveel mogelijk nieuwe patiënten de beste behandeling te kunnen bieden. De (ver)nieuwbouw is op onderdelen nog in volle gang, maar de afgelopen periode zijn ook de eerste afdelingen verhuist naar hun gloednieuwe onderkomen of staan op het punt te verhuizen.

Polikliniek Rust en ruimte, dat zijn de eerste twee woorden die bij team­ leiders Arthur Dernison en Jolanda Brugman opkomen als zij spreken over de nieuwe Polikliniek. “Van één wachtgebied zijn we naar twee gegaan en aan het eind van dit jaar hebben we drie wachtgebieden,” vertelt Arthur, “waarmee de capaciteit van de Polikliniek wordt vergroot. We hebben dertien nieuwe spreek-/onderzoekkamers. Zo hopen we de verwachte groei van het aantal patiënten aan te kunnen. Patiënten en hun naasten kunnen voortaan met meer comfort wachten.” Dat is niet het enige voordeel. Ook het interieur is

12

Antoni 2-2015

onder handen genomen. “Het wordt prachtig,” weet Jolanda, “alles in de huisstijl van onze Antoni van Leeuwenhoek interieurarchitect Peter Vanca, met meer sfeer, dankzij de houttinten, comfortabele loungestoelen en veel meer daglicht dan we nu hebben. Ook komen er nog informatieschermen met de verwachte wachttijd en voorzieningen voor water, koffie en thee. Alle wachtgebieden zijn zo ingericht dat iedereen zich er thuis kan voelen.” Ook de Bloedafname, het ‘priklab’, verhuist naar de nieuwe Polikliniek.

Dagbehandeling Teamleider Marieke Hockx denkt dat het daglicht het grootste voordeel is van de nieuwe Dagbehandeling, die afgelopen mei in gebruik is genomen. “Dat klinkt misschien vreemd, maar toch maakt dat een groot verschil, zowel voor mede­ werkers als voor onze patiënten. In de oude situatie hadden we enkele kamers waar het vrij donker was, op onze nieuwe afdeling staan alle bedden met het voeteneind naar het daglicht. We hebben gekozen voor een luchtige opzet met

Operatiekamers “Hier komen de operatiekamers van de toekomst…” Trots loopt anesthesioloog Peter Schutte door de nu nog vrij lege ruimtes, hoewel ten tijde van het verschijnen van deze Antoni de eerste drie nieuwe OK’s al in gebruik genomen zullen zijn. “Naast vier extra OK’s krijgen we ook twee innovatieve ruimten. In een daarvan komt een zogenaamde hybride OK, waarin opereren kan worden gecombineerd met radiologische beeldvorming. Als dat nodig is, kan de beeldvorming tijdens de operatie worden herhaald. In de andere nieuwe OK’s kunnen chirurgen in de nabije toekomst beeldgestuurd opereren, waarmee ze exact weten waar de tumor zich bevindt en tot waar ze moeten snijden. Op grote monitoren zullen ze meerdere beelden tegelijk kunnen bekijken. En dat alles op een goed toegeruste, ruime werkplek. Een enorme vooruitgang!”

veel transparantie.” De verpleegkundigen zijn vanuit het bed te zien en dat schept volgens Marieke niet alleen een veilige situatie, maar maakt het ook eenvoudiger voor de patiënt om de verpleegkundige een seintje te geven. “Als je iets nodig hebt, hoef je voortaan niet meer te bellen en dat is wel zo gemakkelijk. Nieuw zijn ook de twee patio’s, zodat patiënten die dat willen buiten kunnen zitten.”

Intensive Care “Onze oude Intensive Care-afdeling telde vijf bedden en we leenden een extra bed van de Verkoeverafdeling. Dat was natuurlijk niet ideaal,” stelt teamleider Martine Peek. “In de nieuwbouw, die afgelopen mei in gebruik genomen is, zijn we uitgebreid naar zeven bedden, maar met oog op de toekomst zijn er twaalf kamers gebouwd. Het zijn eenpersoonskamers, vanwege de privacy én om de verspreiding van resistente micro-organismen te voorkomen. Daarnaast hebben we een opslagmagazijn, enkele kantoorruimtes en een koffiekamer; die hadden we in de oude situatie niet. Mijn collega’s en ik keken er dan ook al een tijd naar uit om in de nieuwbouw te gaan werken. Ook de reacties van onze patiënten zijn fijn; ze zijn enthousiast over hun eenpersoonskamers en de mooie uitstraling.”

Antoni 2-2015

13

U ALS

erf later de kracht van betrokkenheid

Samenloop voor Hoop Op 14 en 15 augustus vindt voor de eerste keer in Amsterdam de Samenloop voor Hoop plaats. Deze 24 uurs-wandelestafette staat in het teken van het vieren van het leven, het herdenken van de overledenen én het inzamelen van geld. De opbrengst van dit KWF evenement gaat naar onderzoek naar therapie op maat in het Antoni van Leeuwenhoek.

U kunt het onderzoek in het Antoni van Leeuwenhoek ondersteunen door ons in uw testament op te nemen. Dat kan op verschillende manieren. Via een erfstelling wordt het Antoni van Leeuwenhoek (mede) erfgenaam van uw nalatenschap. Bij een legaat kent u een vastgesteld bedrag of een roerend of onroerend goed uit uw nalatenschap toe aan het Antoni van Leeuwenhoek. Maar ook een fonds op naam is een optie. Een notaris kan u helpen bij het opmaken van uw testament. De foundation is als goed doel met ANBI status vrijgesteld van successierecht. Wilt u meer weten? Vraag dan de brochure met het formulier aan bij de afdeling Fondsenwerving, 020 512 2856, [email protected].

Help ik leef! “Ontroerend”, “meesterlijk gespeeld”, “ongelofe­lijk mooi”, “confronterend”. Dat waren enkele van de reacties uit de zaal op de voorstelling ’Help ik leef!’. Deze humoristische theatervoorstelling werd vertolkt door de acteurs Henry Kalb en Flip Jan van Oenen en werd aangeboden aan de Vrienden van de Antoni van Leeuwenhoek Foundation. Ze vertelt over het zwarte gat waarin Henry Kalb belandde nadat hij kanker­ vrij werd verklaard, over de zoektocht naar zingeving en over ‘help’ in plaats van ‘hoera’.

Heeft u de voorstelling gemist en wilt u deze alsnog bijwonen, kijk dan voor de speellijst op de website: www.alaskaunlimited.nl.

Meedoen of bijwonen? Kijk op www.samenloopvoorhoop.nl/amsterdam

Jaarverslag 2014 De kracht van betrokkenheid Als Vriend bent u een onmisbare steun voor het Antoni van Leeuwenhoek. Maar er zijn meer manieren om uw betrokkenheid tot uiting te brengen. Zo kunt u eenmalig schenken, een speciale actie op touw zetten, periodiek schenken (met fiscaal voordeel) of nalaten aan het Antoni van Leeuwenhoek. Ook voor bedrijven zijn diverse mogelijkheden. Voor meer informatie over alle mogelijkheden van steun aan het Antoni van Leeuwenhoek kunt u terecht bij Pelagia de Wild, hoofd Fondsenwerving, telefoonnummer 020 512 2856 of per e-mail [email protected].

Bent u benieuwd naar de resultaten van de Antoni van Leeuwenhoek Foundation in 2014? In ons jaarverslag leest u wat de opbrengst was, hoe deze tot stand kwam en waar de middelen aan besteed worden. Kijk op www.avlfoundation.nl/beleidenjaarverslag.

Bijzondere gift De Antoni van Leeuwenhoek Foundation ontving een bijzondere gift van H 2.830 van het echtpaar Huub en Geja. Huub keerde eind 2012 na een zeilreis met vrienden doodziek terug. Hij bleek niet alleen TBC te hebben, ook werden hartproblemen en longkanker geconstateerd. Snel daarna kreeg ook Geja te maken met kanker. Na diverse operaties bleken de prognoses voor Huub ongunstig en bezochten zij het Antoni van Leeuwenhoek voor een second

opinion, waar hij vervolgens is behandeld. Twee jaar na dato voelen zij zich beiden goed, zijn er minder controles, hebben zij de kanker achter zich gelaten en genieten ze van het ‘nu’. Dit jaar rijden zij samen de bekende Route 66. En onlangs vierden ze samen met vrienden en familie hun 50-jarige huwelijksfeest. Daarbij vroegen zij in plaats van cadeaus een gift voor de Antoni van Leeuwenhoek Foundation.

Antoni van Leeuwenhoek • Afdeling Fondsenwerving • Antwoordnummer 3524, 1000 SE Amsterdam • T: 020 512 2856 • E: [email protected] • www.avlfoundation.nl • IBAN Antoni van Leeuwenhoek Foundation NL26 RABO 0102 9000 00

14

Antoni 2-2015

De dagelijkse leiding van Antoni van Leeuwenhoek is in handen van de Raad van Bestuur. De leden van de Raad van Bestuur hebben elk een eigen portefeuille. Tezamen zijn zij eind­verantwoordelijk voor de algehele gang van zaken binnen het instituut. (v.l.n.r.) Prof. dr. W.H. van Harten - directeur Organisatie & Bedrijfsvoering, Prof. dr. E.E. Voest - directeur Zorg & Zorgontwikkeling, Prof. dr. R.H. Medema - voorzitter en directeur Wetenschapsbeleid.

Handen uit de mouwen

Kostbare winst

Een nieuw jaar, een nieuw magazine, Antoni, ze luiden een jaar in met veel onzekerheden. Wat staat ons te wachten met een recessie in het vooruitzicht? Gelukkig Het behoort wetenschappelijk gezondheidszorg kankeronderzoek tot de eerste levert levensbehoeften de laatste jaren ineen Nederland reeks van en beloftevolle is daarom relatief resultaten, conjunctuur die tot nieuwe ongevoegeneesmiddelen lig. Nietteminen zou behandelmethoden het onverantwoordleiden. zijn ons Vooral niet voor de ontwikkelingen te bereiden op slechtere het gebied tijden. van ‘precision Hoe gaat medicine’ een organisatie brengen als het behandelmethoden NKI-AVL daarmee dichterbij, om, of beter, diehoe op de gaan wij dat biologische met z’n allen kenmerken doen en van meer de individuele specifiek wat kankerpatiënt ga ik daar aan zijn doen? afgestemd. Ik denk Deze aandoelgerichte stevig schepje behandeling er bovenop draagt en ik Sucde belofte ces mijn van collega’s verbetering te kunnen van overleving motiverenen datsoms ook te zelfs doen. genezing Dat schepje in zich.komt Hetzelfde in verschillende geldt voor de smaken: ontwikkeling aanpakken, op het meer gebied doen van dan immunotherapie, we deden. Voor waarbij de behandeling met genees­ van pamiddelen tiëntenofisbijvoorbeeld dit een probate infusie benadering. met geactiveerde De ziekenhuismelymfocyten dewerker (T-cellen), zal niet snel het immuunsysteem worden wegbezuinigd van de zoals patiënt veel wordt andere gestimuleerd posities in om detegen maatschappij, de eigen tumor hoogstens actiefzal teiets worden. harder Steeds gewerkt meer moeten blijkt juist worden een voor combinatie iets minder van geld, verschillende een relatiefmiddelen bescheiden effectief. offer. Voor de research zal dit onvoldoende soelaas bieden. Deze Research veelbelovende voorzietontwikkelingen niet in urgentekomen behoeften wel tegen en bezuinieen gingen bijzonder daarop hogezijn prijs. pas Soms op termijn tot meer merkbaar dan 100.000 en worden eurodaarom per behandeling gemakkelijker of per doorgevoerd, jaar. In 2014we heeft weten het Antoni dat uit van het Leeuwenhoek recente verleden. een post Hier dure zijngeneesmiddelen. we meer op onzeDeze eigen i beslaat inmiddels bijna 20% van de begroting; als we dat niet goed bewaken wordt er zomaar op toegelegd. Het uitgangspunt dat wij hanteren, is dat patiënten die voor dergelijke middelen in aanmerking komen, deze ook daadwerkelijk toegediend krijgen. En dat wij alles uit de kast halen om daar extra vergoeding voor te krijgen c.q. dit binnen onze exploitatie op te lossen. Zelf zitten we al snel tegen grenzen van ons budget aan en dat betekent dat de besprekingen met zorg­ verzekeraars hierover soms erg stevig en, als het zo doorgaat, wellicht zelfs via de rechter zullen verlopen.

nventiviteit aangewezen om de gevolgen van de recessie op te vangen. Als groepsleider wil ik extra energie steken in het schrijven van subsidieaanvragen die ook Landelijk indirecte is er onderzoekskosten ook veel aandacht vergoeden; voor dit thema vooraf omdat nog deze beter kostenstijgingen, nadenken over vande totproeven; soms wel nog 30% selectiever per jaar, zijn bij ook voor de rekrutering de financiële vanhoudbaarheid medewerkersvan en meer de ziekenhuizen aandacht te een probleem besteden vormen. aan hun begeleiding; Er zijn aanwijzingen en proberen dat dit minder tot te ongelijkheid reizen. En tussen …. niet ziekenhuizen te vergeten, enmijn patiënten collega’s gaat overtuigen leiden. Op verschillende hetzelfde te doen. manieren Verder zijneen wij reeks als instituut plannen actief, opstellen bijvoorbeeld die instituutsbreed in de mediatot enkostenbesparingen in landelijke commissies, leiden zonder om voor dat ze deonze beschikbaarheid mogelijkheden en om betaalbaarheid toponderzoek van tedeze doen middelen frustreren. aandacht te vragen. Het is onvermijdelijk dat er meer Maar geld ik zie beschikbaar meer mogelijkheden. komt voor ziekenhuizen Wij zijn een bijzonder die kankerpatiënten instituut datmet tot de deze beste middelen kankerinstituten behandelen, in de en wereld dat daar wordt landelijk gerekend. extra ruimte Dat kunnen voor wordt we beter gemaakt. uitdragen, ook naar het Nederlandse publiek dat niet onze artikelen in MaarCell ooken aan Nature de kant turft. vanZelf de farmaceutische harder op de trom industrie slaan. Naverdienen tuurlijk demoeten - soms we onverklaarbare geen beloften - hoge doenprijzen die we niet waar aandacht. kunnen Wijmaken zijn naar en geen zorgverzekeraars zaken claimen en die over­ we heid niet zelf tot volledig stand transparant hebben gebracht, in de wijze ookwaarop al geven wijwe voor­ onszelf daarschrijven mee en eenhoe handicap wij omgaan ten opzichte met onze vankosten sommige voorcollega’s geneesmiddelen. die hier minder Hetscrupules is niet meer tonen. danMaar redelijk dan dat blijven ook de er nog farmaceutische voldoende industrie mogelijkheden qua prijsstelling over om ons in beweging als topziekenhuis komt,en omdat topresearchinstituut anders het financiële en “preferred houdbaarheid partner” van van hetKWF ziekenhuissysteem Kankerbestrijding volledig te presenteren uit de hand enloopt. Nederland ervan te overtuigen dat het NKI-AVL een juweel is dat moet worVeelbelovende den gekoesterd, middelen zeker die als dede behandeling diamantjes van in dat kanker juweel verbeteren, zichtbaar moeten hun mouwen voor de opstropen. Nederlandse Ik patiënt wil proberen of ik beschik­ allebaar NKI-AVLers blijven en mee allekan betrokken krijgen in partijen dat streven. moeten zich daar­ Ik wens vooreenieder inspannen, eenen voorspoedig sommigen 2009! een stevige duit in Ton hetBerns zakje doen!

Wim van Harten, directeur Organisatie & Bedrijfsvoering

Antoni 2-2015

15

In dit nummer...

p.2

p.14

Pathologie: diagnostiek voor behandeling

U ALS

erf later de kracht van betrokkenheid

p.6

 amen sterk op het gebied S van NET-tumoren

p.8 p.12

Boek ‘Patiëntgericht organiseren van Sneldiagnose’

Het beste voor onze patiënt

p.10

Schaduwzijde van het afweersysteem

Kijk voor meer informatie

www.avl.nl Colofon Antoni is een intern en extern relatiemagazine van het Antoni van Leeuwenhoek. Opmerkingen en suggesties voor onder­werpen kunt u doorgeven via [email protected] of tel. 020 512 9031. Antoni verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 9.000 exemplaren. Het volgende nummer verschijnt in september 2015. Eindredactie Nathalie Grotenhuis, afdeling PR & Communicatie, Postbus 90203, 1006 BE Amsterdam

p.5

Gracieus en swingend tegelijk

Informatie Aan dit nummer werkten verder mee Stef Bertina, Nadine Böke, Annemaret Bouwman, Bart de Haas, Wim van Harten.

Algemeen telefoonnummer Antoni van Leeuwenhoek 020 512 9111

Fotografie Audiovisueel Centrum Antoni van Leeuwen­­hoek, Rob Ronda

Voorlichtingscentrum Voor vragen over het onderzoek en de behandeling van kanker in het Antoni van Leeuwenhoek, tel. 020 512 9111.

Concept, ontwerp en realisatie Room for ID’s, Nieuwegein Druk NPN drukkers, Breda

Word Vriend Voor informatie en vragen: [email protected]. Voor schenkingen, legaten en erfstellingen: 020 512 2856, [email protected].