We moeten snel groeien Menno Holterman gelooft in de kracht van watertechnologie. GELDSTROMEN Investeerders verkennen watermarkt

9de jaargang / nummer 2 / maart 2013 / €12,50

GELDSTROMEN Investeerders verkennen watermarkt Drinkwaterbedrijven veilig voor Brussel? INDUSTRIE Nieuw tijdperk voor afvalwaterzuivering

‘We moeten snel groeien’

Menno Holterman gelooft in de kracht van watertechnologie

A Q U A N E D E R L A N D VA K B E U R S & R I O L E R I N G S VA K D A G E N

Driewerf ‘ready for take-off’! KWR start TKI met terugwinning en hergebruik van water en reststoffen

Faecal deposit from airplanes is 25% of total load to wwtp

WC

Als het aan KWR Watercycle Research Institute ligt, gaan we op Schiphol aantonen dat fosfaat uit afvalwater gewonnen en zonder nabewerking hergebruikt kan worden in de naburige landbouw. Samen met Evides Industriewater, Amsterdam Airport Schiphol en Vewin zetten we innovatieve technologie uit de watersector in voor het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen in andere sectoren.

WC

‘Sustainable Airport Cities’ is een inspirerend voorbeeld van samenwerking tussen bedrijfsleven, publieke watersector en kennisorganisaties. Vandaar dat het ministerie van Economische Zaken dit project mee financiert uit de toeslag voor Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI). Onder de vlag van terugwinning en hergebruik hebben we inmiddels nog twee TKI-projecten ‘ready for take-off ’: MDR in de waterketen (samen met WBL) en Valorisatie van Waterijzer (met Reststoffenunie). Informatie Wilt u meer weten over TKI-projecten van KWR die op weg zijn naar de startbaan, kijk dan op www.kwrwater.nl/TKI-Watertechnologie of neem contact op met Danny Traksel bij KWR: 030 60 69 741 of [email protected].

www.kwrwater.nl @KWR_Water

Deze activiteit is mede gefinancierd uit de toeslag voor Topconsortia voor Kennis en Innovatie van het ministerie van Economische Zaken.

Water Well Screen & Casing Systems

www.boode.com

Proven quality worldwide BOODE b.v. Nijverheidscentrum 3 NL 2761 JP Zevenhuizen The Netherlands T. +31 180 63 27 44 F. +31 180 63 30 90 E. [email protected]

Ook leverancier van:

Inhoud COLOFON WaterForum Magazine is een uitgave van:

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.novaforum.net

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever Sandra Alberts Hoofdredactie Arjan Veering, [email protected] Met medewerking van Astrid ter Borgh, Loes Elshof, Annemarie Geleijnse, Adriaan van Hooijdonk, Olav Lammers, Esther Rasenberg, Rob Schoon, Jac van Tuijn en Dick Vat. Secretariaat 015-3617433, [email protected] Verkoop Bas van Deventer 015-3617433, [email protected] WaterJobForum Tamara Drevijn 015-3617433, [email protected] Coverfoto Hans Prinsen Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (€ 49,95) toegestuurd aan relevante doelgroepen. Prijs van losse nummers bedraagt € 12,50. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected] Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Business Media BV, 2013. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

INTERVIEW

‘We halen de handrem eraf’ Menno Holterman is terug. Hij is de nieuwe topman van Nijhuis Water Technology, waarmee hij de sprong naar de Champions League van de watertechnologie wil maken. Nijhuis is de eerste stap in een ambitieus investeringsplan. “Wij kennen de ins en outs van de markt.”

16

Aqua Nederland Vakbeurs Interviews en voorbeschouwing op de Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen in Gorinchem. En een overzicht van de belangrijkste noviteiten op de beursvloer.

31

4

redactioneel

GELDSTROMEN

Investeerders ontdekken het blauwe goud

Tussen publiek en privaat

De watermarkt geldt al jaren als een van de ­economische troeven, maar is voor veel banken en investeerders nog ‘terra incognita’. Maar nieuwe technologie, slimme start-ups en crisisbestendige groei trekken de aandacht van fondsen en durfkapitalisten uit ­binnen- en buitenland.

20

GELDSTROMEN

Brussel rakelt debat waterprivatisering weer op Aanpassing van de Europese concessierichtlijn doet het debat over p­ rivatisering weer oplaaien, al doet ­eurocommissaris Michel Barnier alle moeite de onrust te temperen. Nederland vreest echter niet voor zijn publieke ­watervoorziening.

26

Nieuwe ronde voor awzi Industrie kijkt met andere ogen naar zuivering afvalwater

36

Verder in dit nummer Actueel

6

Mens in Beeld: ‘homo ludens’ Bert Satijn

10

Den Haag gastheer Wereldwaterdag 2013

12

Beursnieuws en agenda

13

Opinie: ‘Blijft politiek achterop in waterketendebat?’

15

Over de vloer bij vleesverwerker Hutten en Zonen

40

Column Jac van Tuijn

43

Geld en water is een gevoelige combinatie. Dat heeft eurocommissaris Michel Barnier weer gemerkt met zijn voorstel voor de wijziging van de Europese richtlijn voor concessies, waarin ook drinkwater zou worden opgenomen. Direct kwamen overal in Europa actiegroepen, politici, belangenverenigingen en publieke drinkwaterbedrijven in het geweer en Barnier haastte zich te zeggen dat het geenszins zijn bedoeling was de lidstaten te verplichten tot privatisering van de drinkwatervoorziening. Landen in Zuid-Europa staan sowieso onder zware druk hun watervoorziening in de aanbieding te doen om hun schuldenlast te verlichten. Het wrange is dat elders in de EU een tegengestelde beweging gaande is. Verschillende Duitse en Franse steden met private waterbedrijven proberen de watervoorziening weer in publieke handen te krijgen. Private bedrijven hebben blijkbaar de burger niet voor zich kunnen winnen. En koning klant is onverbiddelijk. In Nederland voelen we ons bevoorrecht: de publieke drinkwatervoorziening is verankerd in onze wet en wij hoeven onze waternutsbedrijven niet te gelde te maken. En de burger is tevreden: hij krijgt goed en betaalbaar water. Op andere waterterreinen blijkt de publieke invloed echter belemmerend te werken. Er wordt veel gesproken over publiek-private samenwerking, vooral in het topsectorenbeleid. Om de echte sprong te kunnen maken is er kapitaal nodig, ook van buiten de watersector. Maar juist de nauwe vervlechting van de overheid met de watermarkt schrikt investeerders af: ‘financials’ vinden de watersector – al een containerbegrip op zichzelf – maar een lastige markt. De watersector bevindt zich in een spagaat tussen publiek en privaat. Toch zie je juist in de ontwikkeling van watertechnologie dat het samenspel van overheid en bedrijven, en natuurlijk de kennisinstituten, vruchten begint af te werpen. Van de universiteiten komen start-ups die staan te trappelen om de markt op te gaan. Zulke voorbeelden trekken de aandacht en langzaam maar zeker komen de investeerders nu af op beloftevolle starters en renderende gevestigde bedrijven. Met het nieuwe kapitaal wordt de sector minder afhankelijk van de overheid en ontstaat een nieuwe balans tussen privaat en publiek. Arjan Veering Hoofdredacteur WaterForum Magazine

5

actueel

‘Veel hogere normen voor de Noord- en Zuid-Hollandse kust’ Matthijs Kok zwengelt debat over nieuwe veiligheidsnormen aan Nederland moet haast maken met de nieuwe veiligheidsnormen voor hoogwater. Dat stelt hoogleraar Matthijs Kok van de TU Delft. Kok wil bestaande dijkringen samenvoegen en ­variërende normen invoeren per dijkring. In zijn voorstel bepleit hij een 1:100.000-norm voor de Noord- en Zuid-Hollandse kust. Kern van het plan Waterkeringen 2.0 is de ‘buitenring’: de buitenkant meer beschermen dan zaken die erachter liggen. Kok doelt dan op de kust maar bijvoorbeeld ook op rivierdijken met daarachter diepgelegen polders, zoals langs de Waal. De hoogste norm zou moeten gelden voor de Noorden Zuid-Hollandse kust: een overstromingskans van eens in de 100.000 jaar. Dat is tien keer hoger dan nu. In Waterkeringen 2.0 bepleit Kok het samenvoegen van dijkringen en het hanteren van verschillende normen tussen delen van dijkringen. Tot op heden wordt voor elke dijkring een en dezelfde norm vastgesteld. “Dat principe laat ik in mijn voorstel los, omdat uit berekeningen blijkt dat een polder bij een dijkdoorbraak zelden helemaal zal volstromen”, zegt Kok op WaterForum Online. Volgens Matthijs Kok kan zijn voorstel voor gedifferentieerde normen vele miljarden euro’s aan dijkversterking en onderhoud besparen. De hoogleraar, die tevens directeur is van adviesbureau HKV Lijn in Water, zegt echter vooral de discussie

over de normen weer op gang te willen brengen. Na het advies van de commissie Veerman in 2008 is de discussie over normen volgens hem stilgevallen. De tijd dringt om de normen, die nog uit 1953 stammen, te moderniseren. Kok kreeg in zijn oproep bijval van Pier Vellinga van het onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat. Hij sluit zich aan bij het idee om de veiligheidsnorm langs de kust te verhogen. “De huidige normen en de economische berekeningen waarop die zijn gebaseerd gaan volstrekt voorbij aan de indirecte schade en vervolgschade van een overstroming”, aldus Vellinga op WaterForum

Online. Hij ziet ook een voordeel in het vergroten van dijkringen. Vellinga breekt een lans voor de aanleg van brede, multifunctionele dijken op de meest kritische plekken. Volgens een onderzoek van Deltares zou tweehonderd kilometer van die doorbraakvrije waterkeringen voldoende zijn om de maximale overstromingsschade en het aantal slachtoffers met een factor 10 tot 100 te verkleinen.

KORT NIEUWS

VEMW kritisch over zuiveringheffingen

transparant. Zo is hoogheemraadschap Delfland twee keer zo duur als waterschap Rijn en IJssel. De gekozen besturen van waterschappen stellen de heffing vast. VEMW wil dat de heffing duidelijker wordt gebaseerd op de werkelijke zuiveringskosten.

Strand bij Katwijk, laatste 'zwakke schakel' die wordt aangepakt. In de verte ligt Scheveningen, waar de kust al is versterkt.

Belangenvereniging VEMW wil weten waarom de tarieven voor zuivering sterk per waterschap verschillen. Waterschappen mogen de heffing zelf bepalen, maar volgens VEMW-directeur Roy Tummers is de tariefvorming weinig

6

Meer artikelen en discussiestukken over dijkversterking, nieuwe normering en meerlaagsveiligheid op www.waterforum.net

(foto: RWS)

Nieuwe website WaterForum

WaterForum Online is geheel vernieuwd: nieuwe vormgeving, mobiele applicaties, dossiers en een makkelijk doorzoekbaar archief. En natuurlijk het laatste nieuws uit de watersector.

www.waterforum.net

actueel

Commisie licht samenwerking waterketen door Een visitatiecommissie gaat de samenwerking in de waterketen ­onderzoeken. De commissie gaat in twee jaar bekijken hoe de ­waterschappen en gemeenten vorderen met de afstemming van ­afvalwaterzuivering en rioolbeheer.

Minister Melanie Schultz van Haegen geeft waterschappen en gemeenten nog de ruimte om hun afspraken uit het Bestuursakkoord Water uit te voeren. (foto: Ministerie IenM)

De onafhankelijke commissie, die op 14 maart door minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu wordt benoemd, komt voort uit het Bestuursakkoord Water (BAW) uit 2011. Daarin hebben gemeenten en waterschappen afgesproken meer samen te werken in de afvalwaterketen, wat in 2020 een besparing van 450 miljoen euro moet opleveren. In het BAW staat ook dat een commissie vanaf dit jaar de voortgang van de samenwerking zou moeten peilen. De commissie kan gemeenten en waterschappen in de samenwerkingsregio’s formeel niets opleggen, maar haar advies zal zeker niet vrijblijvend zijn. Minister Schultz staat onder druk van een kritische Tweede Kamer, die in december 2012 een motie heeft aangenomen die de eventuele verplichte oprichting van waterketenbedrijven bepleit. Schultz wil gemeenten en waterschappen echter de kans geven om hun BAW-afspraken uit te voeren, alvorens zij eventueel hen zou dwingen tot meer samenwerking. Naast de onafhankelijke visitatie gaan de Vereniging Nederlandse Gemeenten en de Unie van Waterschappen ook zelf inventariseren hoe de uitvoering van de waterketen vordert. Lees ook het opinieartikel van Dick Vat in de nieuwe rubriek ‘Kijk op het nieuws’ op pagina 15

OESO onderzoekt Nederlandse watersector De internationale Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) voert dit jaar een onderzoek uit naar de inrichting van de Nederlandse watersector. De organisatie zal voor de komende vijftig jaar aanbevelingen voor de organisatie van het waterbeheer en -bestuur ontwikkelen. Het onderzoek gebeurt op verzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) en de Unie van Waterschappen (UVW). In februari volgend jaar wordt het eindrappport verwacht. In 2011 voerde de OESO al een inventarisatie van de sector uit. De organisatie van de watersector staat ter discussie, aangezien het kabinet ingrijpende veranderingen in het openbaar bestuur wil doorvoeren. Het rapport

van de OESO kan een bijdrage aan de politieke besluitvorming leveren. In een rapport over ‘watergovernance’ in zeventien landen deed OESO vorig jaar al aanbevelingen aan Nederland om de taken in de watersector beter af te bakenen en de coördinatie tussen instituties en tussen de verschillende overheidslagen te Hoofdkantoor van OESO in Parijs. (foto: OESO) verhelderen.

(foto: Waternet)

Kikkerreddende Putklep wint Rioned-prijs De door Waternet ontwikkelde Putklep heeft de Rioned-innovatieprijs gewonnen. Het is een stalen klep die in een straatkolk wordt geplaatst om te voorkomen dat straatvuil in de riolering komt. Vuil blijft achter in de kolk, zonder dat de afvoer van regenwater wordt belemmerd.

Dit voorkomt verstoppingen en stankoverlast. Tijdens de proeven met de Putklep werd bij toeval ontdekt dat veel kikkers in putten vallen en er dan niet meer uit kunnen. Daarom is de klep voorzien van een gaatjesrooster: kikkers kunnen dat als houvast gebruiken om omhoog te klimmen.

7

actueel

Straten van East Village in New York zijn ondergelopen na de orkaan Sandy op 30 oktober 2012. Vlak na het nemen van de foto zou het elektriciteitsstation van East Village exploderen. (foto: Wikimedia Commons)

Ontwrichting na overstroming vaak onderschat Amsterdam trek t lessen uit New York na ‘Sandy ’ Het is vooral de onvoorspelbare kettingreactie na een ramp die een gebied totaal lamlegt. Zo was de regio New York wekenlang ontwricht door uitgevallen stroomvoorziening, gebrek aan brandstof en kapotte infrastructuur na het overtrekken van de orkaan Sandy in oktober vorig jaar. Op een congres, begin februari in Amsterdam, bleek dat de nasleep van een ramp nog vaak wordt onderschat. Rob Pirani, vice-president van de Regional Planning Association in New York, hield de toehoorders op het congres in het Amsterdam Eye-gebouw, met een bloedstollend verhaal in zijn greep. Hoe het door de superstorm opgezweepte water raffinaderijen, distributiestations en chemische complexen overspoelde, maar ook hoe brandstoftanks in de kelders van huizen losraakten

en begonnen te drijven. De verontreiniging bemoeilijkte later het wegpompen van water. Het is een van de voorbeelden, waarin een maatschappij ontwricht raakt in de nasleep van een overstroming. Volgens Pirani werd de metropool overvallen, omdat de zwaarte van de storm pas op het laatste moment duidelijk werd. In de stad konden kritieke voorzieningen nog op het nippertje worden veiliggesteld of beschermd, zodat het leven redelijk snel weer op gang kwam. In de buitenwijken en de kust was de ontwrichting veel groter. De bevolking bleek vooral op zichzelf aangewezen, omdat de hulpverlening van de overheid vaak pas laat op gang kwam. ‘Social resiliance’ is cruciaal in de periode na de ramp, zo stelde Pirani. Op het congres werden parallellen getrokken tussen New York en Amsterdam. Hoewel de

geografische en klimatologische omstandigheden sterk verschillen, kan Amsterdam wel lessen trekken uit de gebeurtenissen, bijvoorbeeld voor de brandstofopslag en industrie in het westelijk havengebied en langs het Noordzeekanaal. De onvoorspelbaarheid van de kettingreactie die op een ramp kan volgen, was een ‘eye opener’ en gaf voer aan de discussie over meerlaagsveiligheid die de gevolgen van een ramp moet inperken. Voorstanders betogen dat scenario’s voor klimaatadaptatie en rampenbeheersing de impact kunnen verkleinen, anderen zien juist in New York, maar bijvoorbeeld ook Japan na de tsunami, een voorbeeld dat ontwrichting vooraf nauwelijks is voor te stellen en moeilijk te beteugelen valt. Een uitgebreide verslag van het relaas van Rob Pirani over ‘New York na Sandy’ op www.waterforum.net

KORT NIEUWS

Investeerder SKion sluit zich bij Wetsus aan

september 2012 nam het een belang in de Nederlandse algentechnoloog Evodos. Klatten staat vooral bekend als mede-eigenaar van BMW. De deelname in het technologisch topinstituut Wetsus lijkt een teken dat Duitse investeerder nadrukkelijk kijkt naar de Nederlandse watertechnologie.

De investeringsmaatschappij SKion van de Duitse ondernemer Susanne Klatten heeft zich aangesloten bij het participantenplatform van Wetsus. SKion heeft vorig jaar 20% van de aandelen van watertechnologiebedrijf Paques gekocht en in

8

actueel

Nederlands bureau ontwerpt masterplan voor Guanghzou Het Rotterdamse landschapsarchitectenbureau West 8 heeft een prijsvraag gewonnen voor het masterplan voor het gebied Fangchun Huadi bij de Chinese miljoenenstad Guangzhou. Het plan moet een antwoord bieden op de snelle verstedelijking en vervuiling van het gebied. Fangchun Huadi (‘Bloemenstad’) is een tuinbouwgebied dat een snelle expansie doormaakt. West 8 heeft een masterplan opgesteld waarin een ‘ecologisch water­ systeemnetwerk’ de basis wordt van de ruimtelijke ontwikkeling. Ongeveer een vijfde van het twintig vierkante kilometer grote gebied zal uit wetlands bestaan. Het watersysteem is volgens het bureau de ‘schoonmaakmachine’ van het gebied, dat ook nieuwe woonwijken en industrie zal bevatten. Een Internationale Flora Expo in het centrale parkgedeelte zou als ‘economische motor’ voor de ontwikkeling van het gebied moeten dienen.

Impressies van de Fangchun Huadi

(Beeld: West 8)

Internationale innovatieprijs voor ‘champagnespoeling’ Drinkwaterbedrijf Vitens heeft in Madrid twee internationale innovatieprijzen gewonnen. Twee Global Innovation Awards van Water and Energy Exchange (WEX) gingen naar de zogenaamde ‘champagnespoeling’ en de ‘Vitens Innovation Playground’. De ‘champagnespoeling’ is een manier om met CO2 en water de biovervuiling van membranen te lijf te gaan. De nieuwe reinigingsmethode, die onder meer met WE Consult, RWB en Universiteit Twente is ontwikkeld, won de prijs in de categorie procestechnologie. De andere prijs was voor de ‘proeftuin’, waar Vitens onderzoek doet naar de mogelijkheden om met sensoren in het leidingnet ‘realtime’ de waterkwaliteit van en de vraag naar water te meten.

De ‘champagnespoeling’ van Vitens. (foto: Vitens)

PWNT en PUB Singapore verder met keramische membranen Het Singaporese drinkwaterbedrijf PUB wil de zuiveringstechnologie met keramische membranen van PWN Technologies verder toepassen. Dat meldt de website Dutchwatersector.nl. het

afgelopen anderhalf jaar is de technologie getest in een demo-installatie op de ChaoChu Kang-waterwerken. De PUB en de technologietak van het Noord-Hollandse waterbedrijf PWN hebben een overeenkomst gesloten voor de verdere ontwikkeling van hoogwaardige waterbehandeling.

Delegatie onder leiding van minister Ploumen bezoekt demo-installatie in Singapore (foto: dutchwatersector.nl)

9

actueel Den Haag gastheer voor Wereldwaterdag

‘In 2040 schoon water voor iedereen’ Alle mensen ter wereld moeten in 2040 toegang tot schoon drinkwater en sanitatie hebben. Dat voorstel voor de nieuwe VN-doelstellingen, een vervolg op de millenniumdoelen voor 2015, wordt op 21 en 22 maart besproken in Den Haag. Nederland is gastland voor de internationale viering van Wereldwaterdag, waarmee het jaar van de watersamenwerking wordt ingeluid.

Waterkiosk in Zambia. Op Wereldwaterdag in Den Haag zal onder meer worden gesproken over de nieuwe ontwikkelingsdoelen voor water na 2015. (foto: Wikimedia Commons)

De officiële viering van Wereldwaterdag in Den Haag wordt aangegrepen om de nieuwe internationale ontwikkelingsdoelen voor water te bespreken voor na 2015, als de bestaande ‘millennium goals’ aflopen. De vervolgdoelen moeten dit jaar door de Verenigde Naties worden vastgesteld. Het voorstel voor 100%-doelstellingen op het gebied van water – iedereen toegang tot schoon water en sanitatie in 2040 – zal op 21 maart tijdens een thematische consultatiebijeenkomst worden besproken. De aanbevelingen zullen een dag later, op Wereldwaterdag zelf, worden aangeboden aan leden van het ‘high level panel’ die de nieuwe VN-doelen voorbereidt. Dit panel is benoemd door secretarisgeneraal Ban Ki-moon van de VN. “In mei van dit jaar moet een eerste concept gereed zijn van de nieuwe ontwikkelingsdoelen. Het eindbesluit volgt in september”, zegt Sjef Ernes van Aqua for All. “De volgende twee jaar worden gebruikt om te bepalen wat dat voor de 187 landen betekent en hoe daarmee om te gaan.” De belangstelling voor de viering van Wereldwater-

dag 2013 op 22 maart is zeer groot. Het officiële evenement is verplaatst van het Vredespaleis naar het World Forum (het vroegere Nederlands Congrescentrum) waar vierhonderd plaatsen beschikbaar zijn. Dat zich zoveel kandidaten hebben gemeld komt volgens Ernes mede door het thema samenwerking. De VN heeft 2013 uitgeroepen tot het internationale jaar van samenwerking op het gebied van water. Afgevaardigden van verschillende regeringen, vertegenwoordigers van de Verenigde Naties en delegaties van maatschappelijke en jongerenorganisaties en de private sector komen naar de Wereldwaterdag. De dag wordt georganiseerd door Unesco, de Nederlandse overheid en een aantal Nederlandse organisaties zoals Aqua for All en het Netherlands Water Partnership. Volgens Ernes van Aqua for All biedt de organisatie van de internationale conferentie Nederland de kans zijn nieuwe benadering van ontwikkelingssamenwerking te laten zien. “Natuurlijk is het belangrijk dat Nederland als gastland de

gelegenheid krijgt dit congres te hosten. Wij kunnen dan ook laten zien – zonder al te veel het podium op te eisen – hoe wij ontwikkelingssamenwerking en buitenlandse handel in één portefeuille onderbrengen met water. Dat biedt kansen op het gebied van ontwikkelingssamenwerking”, aldus Ernes. Rondom water wordt daarbij gekeken vanuit een aantal invalshoeken: water en veiligheid en vrede, water en sociale duurzaamheid en welke economische kansen water en samenwerking biedt. Ernes: “Wij verwachten dat Nederland een net iets prominentere positie kan innemen om ook die discussie een bepaalde richting op te sturen. We hebben met het Netherlands Water Partnership geprobeerd het watersamenwerkingsthema handen en voeten te geven aan de hand van aansprekende voorbeelden en participatievormen. En we gaan proberen een markt op te zetten met behulp van baanbrekende innovatieve samenwerkingsvormen, ook ter inspiratie van de post-2015 ontwikkelingsdoelen.”

KORT NIEUWS

Fosforatoom hoofdrol in internetfilmpje

laten maken, The Phosphorus Challenge. Een fosforatoom stuitert door woningen, langs fosfaatmijnen en door het riool om de problematiek rond de grondstof in beeld te brengen. Het filmpje is te zien op de website van het fosforplatform en via videosite Vimeo.com.

Het Phosphorus Platform heeft een campagne opgezet om de aandacht te vestigen op de fosforproblematiek. Het platform, waarin verschillende Nederlandse bedrijven en organisaties als Grontmij, GMB en Aqua for All en het Vlaamse Aquafin deelnemen, heeft onder meer een animatiefilmpje

10

www.phosphorusplatfom.eu

Agenda

23 en 24 mei Water en sociale media

Foto: Bigstockphoto

16 mei

Nationaal Watersymposium De Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) organiseert op 16 mei het Nationaal Watersymposium. Het symposium wordt eens in de twee jaar gehouden. Deze editie richt zich op de industriewaterpraktijk onder de noemer ‘operation excellence’. Sprekers zijn onder G.J. Witkamp van de TU Delft, Willem Buijs namens de topsector Water en Frans Durieux van Veolia WS. In de middag zijn er parallelsessies over proces- en koelwater, afvalwater, duurzaam watergebruik en bedrijfsvoering. Het evenement vindt plaats op het hoofdkantoor van Royal HaskoningDHV in Amersfoort.

De opkomst van sociale media, vooral dankzij smart phones en tablets, brengt ook een omwenteling teweeg in het werk van de waterprofessional. Koninklijk Waternetwerk organiseert in Amsterdam het internationale symposium Crossing the Currents, waarin gedurende twee dagen de impact van sociale media wordt besproken en de manieren waarop de watersector de diversiteit aan informatiestromen kan benutten.

www.waternetwerk.nl

www.skiw.nl

14 mei BlueTech Forum BlueTech Forum organiseert in Amsterdam zijn eerste Europese ‘summit’. De internationale bijeenkomsten, die al sinds 2010 worden gehouden, brengen topbestuurders van water- en watertechnologiebedrijven, investeerders en onderzoekers samen. Thema van dit jaar is ‘Brave blue world’ en de discussie zal onder meer gaan over de ‘foodwater challenge’, water en olie/gas, slimme infrastructuur en strategische ‘corporate’ investeerders.

www.bluetechforum.com

Foto: Marijke Volkers/RDM Campus

6 juni Deltavisie 2013

Het vakblad Petrochem organiseert samen met uitgever Industrielinqs jaarlijks een congres voor de industrie in de Rijn-Scheldedelta. Innoveren, combineren en communiceren is het thema van dit jaar. Er wordt gekeken naar innovaties in energie-efficiëntie, ketendenken, milieueffecten en veiligheid. Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie. Deltavisie 2013 wordt gehouden in RDM Campus in Rotterdam.

www.industrielinqs.nl

Nederland met paviljoen op vakbeurs Berlijn Op de Duitse vakbeurs Wasser Berlin, van 23 tot 26 april in de Berlijnse Messe-hallen, zal Nederland met een eigen paviljoen vertegenwoordigd zijn. Het paviljoen is een initiatief van NWP, Water Alliance en AquaNL. Wasser Berlin

is, samen met milieubeurs IFAT, de belangrijkste watervakbeurs in Duitsland. Naast de beurs is er ook een congresprogramma op Wasser Berlin, waaronder Watervent, een bijeenkomst voor ondernemers en investeerders in de watersector.

www.wasser-berlin.de 11

Mens in beeld

CV

Bert Satijn (63)

1969 1974 1975 1978 1983 1987 1996 1998 1998 2004 2011

HTS Heerlen, weg- en waterbouwkunde TU Delft, civiele techniek: gezondheidstechniek Project engineer in Tanzania In dienst bij adviesbureau Iwaco Hoofd adviesgroep Bodem, Iwaco Directeur vestiging West, Iwaco Hoofd adviesgroep milieutechnologie, Iwaco Oprichting eigen adviespraktijk Programmamanager technologie, stichting SKB Programmadirecteur Leven met Water Kwartiermaker Water Governance Centre (foto: Vincent Basler)

12 12

Games Zet onderhandelaars niet direct om tafel, maar laat ze eerst in een spel elkaars werelden en belangen ontdekken. Als programmadirecteur van ‘Leven met Water’ heeft Bert Satijn al enkele jaren geleden de kracht van ‘serious games’ ontdekt. Met het Water Governance Centre zet hij de spelvorm nu in om de lastige onderhandelingen bij integrale gebiedsontwikkeling te versoepelen.

In februari is de ‘climate game 3.0’ gelanceerd voor de wijk Rotterdam-Feijenoord. De game laat de complexiteit van de gebiedsontwikkeling zien, met lastige vraagstukken voor water, ruimte, klimaatadaptatie en meerlaagsveiligheid. Het Water Governance Centre heeft samen met de gemeente Rotterdam en het Deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering de game laten maken door de TU Delft, HKV Lijn in Water en ontwikkelaar Tygron. Een volledig verslag van de gamedag in Rotterdam is te lezen op www.waterforum.net

Bert Satijn trekt complexe onderhandelingen vlot met 'serious games'

Homo ludens

Door Olav Lammers

Gaat het om het spel of de knikkers? “Het is een spel, maar dan met een serieus doel. Een game kan helpen bruggen te slaan tussen de belangen van verschillende gebiedsgebruikers. De game laat de geografische componenten in een gebied zien − bebouwing, infrastructuur, water, groen − en daardoor gaan de spelers elkaars belangen herkennen en erkennen. De serious game is de dansvloer om samen te oefenen, als voorbereiding voor de onderhandelingstafel.”

Dat is toch werk voor bestuurders? “Oké, maar de behoefte aan integrale afweging wordt groter en noodzakelijker, omdat de maatschappij complexer wordt. Vooral ook vanwege het steeds intensievere grondgebruik en het feit dat alle stakeholders steeds meer informatie hebben in onze democratie. Ik heb te vaak gezien dat bestuurders de sommetjes van specialisten niet voldoende begrijpen om de juiste besluiten te kunnen nemen en dan maar beslissen op politieke gronden of een onderbuikgevoel. Dat is jammer.”

U bent een echte bruggenbouwer? “Nou, daar heb ik aan het begin van mijn studie wel even over gedacht, maar het is toch grond- en oppervlaktewater geworden.”

Hebben we het nog steeds over water? “Natuurlijk! Het probleem is dat water op allerlei manieren met gebiedsgebruik en de maatschappij te maken heeft. Die maatschappij zit niet te wachten op sommen, maar op oplossingen voor concrete problemen op korte en lange termijn. Dan moet je begrijpen wat de problemen zijn en hoe je die met de mensen kunt delen.”

Maar in figuurlijke zin? “O, ik denk van wel, hoewel ik een civiel ingenieur ben in hart en nieren. Maar al vroeg besefte ik, door een verblijf in Afrika kort na mijn studie, dat we er met rekenen en techniek alleen niet komen. Er was veel meer nodig om water bij de mensen te brengen. Ik heb toen begrepen dat het breder moet. Dat governance in de breedste zin van het woord noodzakelijk is om de belangen met de mensen te delen.”

U bent aanhanger van het compromismodel? “Ofschoon zo’n model niet per definitie alle belangen honoreert. Sterker, het komt steeds vaker neer op ‘share the shit’. Men praat veel te vaak over winwin. Als je alleen maar iets kunt regelen

als er winst voor iedereen is, zal dat vaak mislukken, omdat je met elkaar de maatschappelijke opgave moet delen. Je moet belangen niet opstapelen, maar assembleren, zorgen dat ze in elkaar passen en ook water bij de wijn doen.” Heeft u vanuit uw ’vogelperspectief‘ nog een advies voor de Nederlandse waterwereld? “Zeker! Wees bescheidener over de Nederlandse positie op het gebied van waterkennis. We staren ons er blind op dat we zo goed zouden zijn en we vergeten goed om ons heen te kijken. En maak anders die positie waar, door beter samen te werken met die partijen die gezamenlijk het verschil maken. Je hebt dan partijen nodig die het mandaat, de ‘power’, krijgen daarover de regie te voeren, te schakelen en te bepalen met welk consortium de internationale concurrentie het best kan worden aangegaan.” Tenslotte: wel eens een nat pak gehaald? “Ja, tijdens de periode van ‘Leven met Water’. Een proef gedaan met twee hoogleraren om erachter te komen wat een overstroming betekent. We hebben een huis nagemaakt en onder laten stromen. Die hoogleraren waren er veel eerder uit dan ik, terwijl het juist hun vak is…”

13

Dé vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie

Naast Aqua Nederland Vakbeurs vindt ook Rioleringsvakdagen plaats in Evenementenhal Gorinchem. Rioleringsvakdagen is de vakbeurs die zich richt op de rioleringssector en een welkome aanvulling tijdens Aqua Nederland Vakbeurs. Een bezoek aan Rioleringsvakdagen mag daarom ook niet ontbreken. Bezoekers kunnen met één entreebewijs een bezoek brengen aan beide beurzen.

Gorinchem

19, 20 en 21 maart 2013 Openingstijden: 12.00 - 20.00 uur

Dé vakbeurs voor de totale rioleringsbranche

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Gorinchem T 0183 - 68 06 80 I www.evenementenhal.nl E [email protected]

Ons evenement. UW MOMENT.

Kijk op het nieuws De Tweede Kamer wil dat gemeenten en waterschappen beter gaan samenwerken in het beheer van riolering en afvalwaterzuivering. In een motie dringt de Kamer nog eens aan op de oprichting van waterketenbedrijven. Maar is zo’n standaardoplossing niet allang achterhaald, vraagt Dick Vat zich af.

Waterketenmotie: misser of meesterzet? De Tweede Kamer heeft eind 2012, met een motie, het kabinet aangespoord te onderzoeken of er sneller efficiencywinst kan worden behaald door het verplicht oprichten van waterketenbedrijven. Minister Melanie Schultz van Haegen ontraadde de motie, omdat een dergelijke standaardoplossing ingaat tegen het kabinetsbeleid. Het kabinet wil juist naar decentraal maatwerk, zoals vastgelegd in het Bestuursakkoord Water. Gemeenten en waterschappen zijn jaren bezig geweest om duidelijk te maken dat een waterketenbedrijf géén adequate oplossing biedt voor de toekomstige uitdagingen in het stedelijk waterbeheer. Een misser dus? Gemeenten en waterschappen komen echter traag op gang met het lokale maatwerk en de politiek wil subtiel druk uitoefenen. Uitdagingen Tot 2020 moeten er volgens het Bestuursakkoord honderden miljoenen worden bezuinigd, vooral in de afvalwaterketen. Tot 2030 moet er echter ook fors worden geïnvesteerd in het duurzamer maken van de afvalwaterketen en het klimaatbestendig maken van de openbare ruimte. De gemeentelijke riolering speelt in beide dossiers een belangrijke rol. Daar komt bij dat de komende decennia veel rioleringen aan vervanging toe zijn. Uit alle landelijke en regionale onderzoeken blijkt dat de ingeboekte, forse besparingen alleen kunnen worden gehaald als er regionaal slim wordt geïnvesteerd in effectieve maatregelen. Dit slimme investeren vraagt maatwerk met veel lokale kennis en goede communicatie met bestuurders en burgers. Essentieel hierbij is dat sinds enkele jaren ook het ambitieniveau regionaal bepaald moet worden door bestuurlijk maatwerk. Organisatorisch probleem Behalve met slim investeren kan er ook bespaard worden door efficiënt samen te werken bij het uitvoeren van operationele taken. Uit alle onderzoeken blijkt dat slim investeren op de langere termijn aanzienlijk meer besparingen kan opleveren dan efficiënter uitvoeren van operationele taken. Het probleem is nu dat het slim investeren een andere organisatie vraagt dan het efficiënt uitvoeren van operationele taken. Volgens

moderne inzichten is een netwerkorganisatie het meest geschikt om dit soort complexe problemen aan te pakken. In een, op hiërarchie gebaseerd, waterketenbedrijf, dat sterk lijkt op een drinkwaterbedrijf, ligt het accent op het efficiënt produceren van een eenduidig product, zoals betrouwbaar drinkwater. Besparingen worden vooral bereikt door schaalvoordelen. Dit type organisatie is minder goed ingesteld op het uitvoeren van lokaal maatwerk in de openbare ruimte. Praktijk In het binnenland hebben we geen ervaring met het zelfstandige waterketenbedrijf. In Amsterdam en Friesland is men het verst gevorderd met een bedrijfsmatige aanpak. Voorstanders van het waterketenbedrijf verwijzen daar graag naar. Het Amsterdamse Waternet noemt zich echter een watercyclusbedrijf en doet meer dan alleen de waterketen. Het is formeel een stichting, opgericht door de gemeente Amsterdam en het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht, en is eigenlijk een regionale netwerkoplossing. Na eerdere, deels geslaagde, pogingen gaat dit jaar in Friesland een nieuwe vorm van lokale samenwerking van start in de afvalwaterketen: een uitvoeringsorganisatie van de gemeente Súdwest Fryslân en het Wetterskip Fryslân waarbij binnen de afvalwaterketen zowel efficiencywinst geboekt gaat worden als besparingen op investeringen. Hoe nu verder? De Tweede Kamermotie is te zien als een signaal dat de politiek vindt dat er doorgepakt moet worden op dit dossier. Het idee dat dit zou moeten in de vorm van een waterketenbedrijf is echter kortzichtig en contraproductief. Inhoudelijk een misser dus. Het resultaat kan echter wel zijn dat het kabinet nu de druk gaat opvoeren om na de, tot nu toe vrijblijvende, samenwerkingsgesprekken tot concrete regionale maatwerkoplossingen te komen. De motie als meesterzet! Dick Vat is freelance adviseur en publicist over strategie en ontwikkeling in stedelijk waterbeheer. Hij heeft een eigen adviespraktijk, Stad & Watervisie. 15

interview Menno Holterman is terug. En hoe. Na de verkoop van Norit verdween hij even uit de schijnwerpers, maar vanuit de coulissen werkte hij met zijn zakenpartner Ronald Ruijtenberg aan een investeringsplan dat de Nederlandse watertechnologiemarkt moet opschudden. “We willen nog één keer een leidende onderneming Door Arjan Veering bouwen.”

Menno Holterman wil met Nijhuis Water Technology sprong op mondiale watermarkt maken

‘Ik had het gevoel nog niet klaar te zijn’ (foto's: Hans Prinsen)

16

interview

Met grote stappen snelt hij door de gangen van het gebouw, langs de wanden staan allemaal kasten. “We hebben het archief tijdelijk op de gang moeten onderbrengen. We hebben alle ruimte nodig voor extra werkplekken.” In december 2012 heeft Menno Holterman het roer overgenomen bij Nijhuis Water Technology en zijn bedoelingen met het bedrijf zijn snel duidelijk. Hij wil het watertechnologiebedrijf uit Dinxperlo in Achterhoek laten uitgroeien tot een sterke internationale speler. “Nijhuis zit nu in 50 landen, maar we willen naar zeker 176 landen.” Die 176 noemt hij niet toevallig, het is het aantal landen waar Holtermans vorige onderneming, Norit, actief was. In 2011 werd de water- en milieutechnologiepoot van Norit voor 750 miljoen dollar verkocht aan het Amerikaanse Pentair. Norit had zich eveneens via slimme overnames en een krachtige technologie-ontwikkeling mondiaal opgewerkt tot belangrijk leverancier van ‘clean process technology’. Samen met een van de vroegere financieel topmannen van Norit Clean Process Technologies, Ronald Ruijtenberg, is Holterman nu in Nijhuis Water Technology gestapt. “Of we nu van Nijhuis een nieuwe Norit willen maken? Nee, dat klinkt alsof we het willen kopiëren.” Holterman aarzelt even voordat hij verdergaat. “Maar, natuurlijk, ik wil graag nog één keer een nieuwe leidende onderneming bouwen, een bedrijf dat er wereldwijd toe doet. De verkoop van Norit was een goede deal, ook voor ons en de aandeelhouders. Toch had ik zelf het gevoel dat ik nog niet klaar was.” Gouden handjes Na zijn afscheid van Norit ging Holterman zich nog sterker bemoeien met de innovatiestrategie van de watertechnologiesector en de topsector water, organiseerde hij een ‘industrial leaders forum’ op de International Water Week in Amsterdam en nam hij zitting in de adviesraad van het Blue Tech Forum, een jaarlijks evenement voor internationale investeerders in de watersector. Achter de schermen werkte hij met Ruijtenberg aan een nieuwe investeringsmaatschappij, Naesta, die zich specifiek op de watertechnologiemarkt richt. “Naesta is IJslands voor ‘volgende’. De naam geeft weer wat we willen”, zegt Holterman. De eerste stap voor Holterman en Ruijtenberg was het verwerven van een 20%-belang in Nijhuis Water Technology. Dat is ook een strategische zet, want Nijhuis was in handen van Egeria, een investeringsfirma die in 1997 is opgericht door Peter Visser en leden van de familie Brenninkmeijer. Naesta wil de komende jaren samen met Egeria 50 tot 100 miljoen euro in de watertechnologiemarkt investeren. “Natuurlijk zijn dat grote ambities, zeker in deze tijd”,

erkent Holterman. “Ik weet dat de afgelopen jaren meer partijen het hebben geprobeerd in de watertechnologie. Veel zijn er weer afgehaakt. De watertechnologiemarkt is voor investeerders van buitenaf moeilijk te doorgronden, onder meer door de sterke invloed van de publieke sector op de markt. Ik beweer niet dat wij de mensen met de gouden handjes zijn, maar wij kennen de ins en outs van de markt en hebben in veel landen zaken gedaan. Dat is cruciaal. We hebben in onze Norit-tijd natuurlijk heel veel gezien en die lessen kunnen we nu gebruiken.” Holterman benadrukt dat dat hetgeen is waarop Naesta zich moet onderscheiden. “We zijn geen standaard investeringsfonds, maar een ‘industrial private equity’. Juist onze ‘industrial’ focus maakt ons als investeerders uniek. Wij richten ons op deze specifieke sector, die we inhoudelijk ook door en door kennen.” Verdienmodel Hij klapt zijn laptop open en aan de hand van enkele grafieken laat hij de belangrijke marktverschuivingen zien. Grote multinationals als Danaher, Xylem of Pentair zoeken steeds meer schaalgrootte, ook om de aandeelhouders op de beurs tevreden te stellen. Daar passen ook steeds grotere overnames bij. “De grote jongens kijken sterk naar elkaar. De grens waarop een bedrijf voor hen interessant wordt voor overname ligt inmiddels al bij zo’n 250 miljoen dollar omzet. Aan de andere kant van het spectrum ontstaan er veel nieuwe kleine bedrijven met nieuwe technologieën. Vaak spin-offs vanuit de universiteiten. In de middengroep van stevige MKB-ondernemingen ontstaat nu echter een vacuüm en daar denken wij een rol te kunnen spelen.” Hij neemt Nijhuis als voorbeeld. “Het heeft in de industriële afvalwatermarkt een ijzersterke positie, vooral met ‘dissolved air flotation’, een bewezen en robuuste zuiveringstechniek.” Toch is er volgens Holterman nog veel meer op de markt te winnen, maar daarvoor moet het verdienmodel van het bedrijf worden aangepast. Hij wil meer ‘totaaloplossingen’ bieden en de klant ‘ontzorgen’ bijvoorbeeld door ook het beheer van zuiverings-, verwerkings- en vergistingsinstallaties in handen te houden. Zo kan Nijhuis ook het aandeel van ‘recurring business’ in zijn omzet vergroten. De stap naar de integrale aanpak is opvallend, omdat juist verschillende grote technologiebedrijven – mede ingegeven door de crisis – zich juist in tegengestelde richting bewegen en zich weer meer op de harde levering van componenten richten. “Precies, daar ontstaat ruimte”, zegt Holterman. “Dat is essentieel, klanten zitten niet op deeloplossingen te wachten. En zeker niet in de markten die wij voor ogen 17

interview

‘De industrie moet veel harder op de trom slaan. Daar vinden de echte vernieuwingen plaats’ hebben, zoals agro, food & beverage waar we al sterk vertegenwoordigd zijn, maar bijvoorbeeld ook de gas- en oliesector.” Die ambities vergen investeringen, realiseert Holterman zich. “We moeten nog meer eigen technologie en innovatie in huis hebben. Alleen dan kunnen we grip houden op de prijsvorming en inspelen op ontwikkelingen in ‘emerging markets’. Daarnaast breiden we sterk uit en hebben we zowel in Nederland als bij onze buitenlandse vestigingen minimaal veertig nieuwe mensen nodig.” Champions League Holterman beseft dat hij het bedrijf op zijn kop zet sinds zijn aantreden. Nijhuis Water Technology stond vooral bekend als een gestaag groeiend bedrijf, dat ondanks grote internationale opdrachten graag wat in de luwte bleef, ook publicitair. Nu de nieuwe leiding alle schroom van zich afgooit, zou het bedrijf in zijn voegen kunnen gaan kraken. “Het bedrijf heeft het de afgelopen dertig jaar heel goed gedaan, maar het had wel steeds de handrem erop. We halen de handrem er nu af en natuurlijk besef ik dat we nogal wat vergen van iedereen. We moeten dus goed kijken of we niet te ver voor de troepen uitlopen. Dat is de eerste les van verandermanagement. Maar ik trek wel eens de vergelijking met een voetbalclub. We hebben fantastisch spelersmateriaal, dus willen we naar de Champions League.” Nijhuis is zo de spil in de investeringsplannen, maar Holterman wil als geldschieter ook nadrukkelijk naar andere bedrijven kijken. De ene keer kan dat vanuit Nijhuis als de activiteit er goed bij aansluit, de andere keer kan het met investeringsmaatschappij Naesta. “Een start-up zou ervan kunnen profiteren als een bedrijf Nijhuis zich er achter stelt. Je komt dan makkelijker bij klanten binnen. Of je maakt gebruik van het internationale netwerk van vestigingen.” Zijn ideaal is een ‘community te creëren’ van complementaire watertechnologiebedrijven, ook samen met vooraanstaande universiteiten en kennisinstituten. “Dat hoeft niet alleen in Nederland of Duitsland, we kijken bijvoorbeeld ook naar de VS, Canada, Israël en Azië.” Optelsom In tijden van economische malaise klinken de plannen bijna te goed om waar te zijn. De Nederlandse watersector lijkt nu toch ook gevoelig te zijn geworden voor de recessie.

18

Investeerders zijn huiverig om de sector te betreden, om van banken al niet te spreken. “Natuurlijk is de situatie nu totaal anders dan tien jaar geleden. Toen kon je zomaar met 90% vreemd vermogen een overname financieren. Nu is het boter bij de vis”, beaamt Holterman. Toch is hij ervan overtuigd dat hij de groeiplannen gaat waarmaken. “Het is een optelsom. Ten eerste groeit de industriële afvalwatermarkt nog steeds. Ten tweede wordt de regelgeving strenger, juist ook internationaal. En ten derde beseffen industriële klanten wereldwijd dat duurzaamheid tot lagere operationele kosten leidt. Van die drie ontwikkelingen kunnen wij profiteren. Ik noem dat ‘realizing the value of (waste)water’. Er is een verschuiving gaande in de waardeketen, denk aan de aandacht voor het terugwinnen van grondstoffen en energie; wij zitten daar als watersector middenin.” Al jaren wordt gesproken over de grote potentie van de watertechnologie, maar de echte doorbraak blijft vooralsnog uit. Holterman ziet de industrie als het mogelijke breekijzer. “De industrie moet veel harder op de trom slaan. Daar vinden de echte vernieuwingen plaats. Binnen de topsector water ligt de nadruk veel te sterk op het publieke domein. Ik pleit al jaren voor meer evenwicht tussen de innovatiestrategieën.” Zo laat hij zich toch verleiden tot bespiegelingen over de sector als geheel. Hij heeft het gevoel dat Nederland te veel inzet op hightech ontwikkeling. In de opkomende markten ziet hij een sterke behoefte ontstaan aan eenvoudiger technologie. “Hightech is natuurlijk fantastisch, maar in India of Afrika heb je daar vaak weinig aan. Voor die markten moet je een hightech oplossing dikwijls downgraden, downgraden en nog eens downgraden, totdat je een goedkoop, goed werkend instapmodel hebt. Als Nederlanders zijn we daar niet zo goed in, we hebben nu eenmaal die hightech mindset.” Hij bepleit daarom meer aandacht te schenken aan projectmanagement en ontwikkeling van integrale systeemoplossingen. “We zijn wel heel goed in het aan elkaar knopen van verschillende systemen en het ontwikkelen van innovatieve processen binnen een aantal niches, zoals bij de verwerking en recycling van afvalwater en het terugwinnen van waardevolle grondstoffen. Daar kunnen we ons wereldwijd mee onderscheiden. Overigens kan de watertechnologie dan binnen de watersector nog veel leren van deltatechnologen en de maritiem ingenieurs en van andere topsectoren.”

interview

Waterzuiveringsinstallatie bij een kippenslachthuis in Rusland. (foto: Nijhuis Water Technology)

Metamorfose van een watertechnologiebedrijf “Kijk maar eens naar het aantal vacatures op de website”, lacht Debby Martinus, sales- en marketingcoördinator van Nijhuis Water Technology, op de vraag hoe groot de veranderingen in het bedrijf zijn sinds de entree van Holterman en Ruitenberg. “We zijn heel snel aan het groeien.” Ze toont de productiehal waar volop gewerkt wordt aan metershoge flotatie-units. Met deze zuiveringstechnologie, ‘dissolved air flotation’, is Nijhuis Water Technology groot geworden. In dezelfde hal installeren enkele technici ook een digestaatbehandelingsinstallatie in een container, die naar een klant in Engeland wordt verzonden. Egeria Het bedrijf in Dinxperlo, op een steenworp van de Duitse grens, bestaat al tachtig jaar. Nijhuis is vooral actief op de markt voor industriële afvalwaterzuiveringen, zoals in de voedingsmiddelen- en drankenindustrie, de olie-, gas- en agrisector. Zo levert het veel installaties aan slachterijen en vleesverwerkers. In 2008 kwam Nijhuis Water in handen van Egeria, een private investeringsmaatschapij die onder meer medeeigenaar is van NRC Media. Het bedrijf sloeg een nieuwe koers in en ging zich verbreden buiten de klassieke waterbehandeling. In 2011 nam het biogasspecialist Thecogas over, waardoor Nijhuis zijn klanten complete en geïntegreerde afvalwaterbehandeling, vergisting en energieterugwinning kon bieden. Met de komst van de nieuwe investeerders en directie maakt Nijhuis nu een opvallende metamorfose door. De strategie is gericht op snelle expansie en het binnenhalen van

nieuwe technologie en kennis om de ambities als integraal technologiebedrijf waar te maken. ’Sustainability‘ “We houden de markt scherp in de gaten. Het draait steeds meer om ‘sustainability’,” zegt area manager Johan Hekkenberg. “Toen ik achttien jaar geleden bij Nijhuis begon, telde alleen het scheiden van de verontreiniging uit het water. Nu halen we uit de reststroom nuttige stoffen, winnen we biogas en produceren we energie. En de ontwikkelingen op dat gebied gaan heel snel. We kijken nu met de klanten verder dan het voldoen aan de eisen en het verminderen van de lozingsheffing, we kijken hoe de klant het meeste rendement kan behalen.” Zo ontwerpt Nijhuis de gehele lijn voor een grote slachterij en vleesverwerker, waarbij uiteindelijk niets als afval verdwijnt, alles wordt nuttig gebruikt. De olie- en gasmarkt lonkt ook. Nijhuis heeft onder meer voor een raffinaderij in Basra (Irak) de waterzuivering geleverd. Het levert ook de zuivering voor een raffinaderij in Kazachstan, die twee keer het oppervlak van de Botlek beslaat. Bij Nijhuis Water Technology werken 140 mensen, waarvan 40 mensen in vestigingen in Moskou, Warschau, Chicago, Jakarta en Bogota. Meer dan de helft van de werknemer is technisch geschoold op hoger- of wetenschappelijk niveau, aldus Hekkenberg. “We zijn bijna een ingenieursbureau met een eigen productiefaciliteit. Los van de engineering hebben we een aparte researchafdeling die veel eigen technologie ontwikkelt.” Hekkenberg verwacht dat Nijhuis in de toekomst op het gebied van research meer zal gaan samenwerken met andere bedrijven en met kennisinstituten.

19

GELDSTROMEN

Er wordt veel verwacht van de watertechnologie. Ontwikkelingen gaan snel, starters maken zich klaar voor een sprong naar de markt en ‘gevestigde’ namen kijken steeds verder over de grenzen. Hebben de watertechnologen goud in handen? Financiers van buiten zijn voorzichtig, investeerders vinden de watermarkt maar ingewikkeld.

Financiële sector moet ‘moeilijke markt’ tot bloei brengen

Blauw goud moet

Door Loes Elshof

De waterproducerende windmolen van Dutch Rainmaker is een van de troeven van de Nederlandse waterinnovatie. (Foto: Dutch Rainmaker, fotomontage: MarkDesign)

20

GELDSTROMEN

De watersector heeft een belofte in te lossen. Water geldt voor trendwatchers, economen, wetenschappers én beleidsmakers bij de overheid als een van de groeimarkten van de toekomst. Dat geldt voor de deltatechnologie – denk alleen maar aan de bescherming van groeiende metropolen in kwetsbare delta’s – maar zeker ook voor de waterzuivering en -behandeling. En water leent zich goed voor combinaties met andere sectoren, zoals de land- en tuinbouw, chemie en voedsel. Maar op de lijstjes van de private investeerders blijkt water meestal niet erg hoog te staan. Waar geldschieters in de rij staan voor appmakers en biotechbedrijven, lijken ze huiverig voor een stap in de waterwereld. Aleid Diepeveen, directeur business development bij NWP, vindt het vreemd dat nog maar zo weinig investeerders een markt zien in hoogwaardige watertechnologie. “Investeerders zijn blijkbaar nog heel terughoudend.” Kapitaalintensiviteit, de langere aanloop voordat technologie zich terugbetaalt of lagere rendementen, zijn volgens haar mogelijke oorzaken hiervoor. Diepeveen ziet wel de kansen voor de watermarkt toenemen,

nu gaan blinken al zijn de crisisinvloeden merkbaar. De watersectorexportindex (WEX), die het NWP jaarlijks laat opstellen, toont in elk geval tot 2011 nog steeds een stevige groei. De cijfers over 2012 zijn pas dit najaar bekend. Groeiende kansen “Rabobank heeft een aantal investeringen in de watersector, maar is er niet op gefocust. Investeren gebeurt onder andere via Rabo Ventures, dat zich richt op investeringen in snel groeiende technologiebedrijven in de voedselwaardeketen”, zegt Koen van Engelen van Rabo Ventures. “De kansen voor watertechnologie worden in potentie steeds groter”, zegt hij. “Door de toenemende schaarste van water verwacht ik dat de druk op overheden om de prijs van schoon drinkwater te verhogen toeneemt. Veel bedrijven in waterintensieve industrieën zijn om deze reden al bezig met het verminderen van hun ‘water footprint’.” Kunnen watertechbedrijven de kansen omzetten in vraag naar

hun product? Rabo Ventures stak in 2010 samen met Pentair en Unilever Ventures €4,5 miljoen in de ontziltingstechnologie CapDI van Voltea. “CapDI staat aan de vooravond van een internationale doorbraak, omdat het een van de efficiëntste oplossing voor het ontzilten van brak water is”, aldus Van Engelen. Voltea is een verzelfstandigd bedrijfsonderdeel vanuit de research & development van Unilever. Na enkele jaren doorontwikkelen is besloten met hulp van extern kapitaal CapDI wereldwijd te lanceren. “Het duurt wat langer dan verwacht”, zegt Van Engelen. “Er waren nog diverse tests nodig, maar zoiets duurt altijd langer dan je verwacht.” De investeerder volgt de voortgang bij Voltea nauwlettend. “De kostprijs moet aansluiten bij de beoogde toepassing, de technologie moet stabiel zijn en een goede performance hebben.” Fonds voor food & agriculture Jaarlijks onderzoekt de ‘venture capitalist’ driehonderd bedrijven, bij slechts één of twee van deze bedrijven komt

21

GELDSTROMEN

Technologiebedrijf Voltea wekt hoge verwachtingen met zijn CapDI-ontziltingssysteem (foto: Voltea)

het daadwerkelijk tot een investering. “Investeren in jonge technologiebedrijven is risicovol. Omdat je altijd bedrijven in je portefeuille zal hebben die minder presteren dan verwacht, moet iedere investering ook de potentie hebben om de ‘underperformers’ goed te maken”, stelt Van Engelen. Voor jonge technologiebedrijven is het belangrijk om goed geïnformeerd te zijn over de criteria die investeerders stellen in de verschillende groeifasen van een onderneming. “Het is vaak relatief gemakkelijk om geld te vinden voor de ‘seed’-fase, maar de vervolgfase blijkt lastiger, omdat de criteria daar strenger zijn.” Rabo Ventures heeft Voltea ondergebracht in een ‘food & agriculture’-fonds, waarbinnen water een investeringsthema is. Gunstig is dat de bank een uitgebreid netwerk heeft in de landbouw- en voedselindustrie. “Rabo is bijvoorbeeld groot in de zalmindustrie. Dat is van grote waarde voor een van onze portefeuillebedrijven, Global Fresh Foods, dat een aan de zalmindustrie gerelateerde technologie op de markt brengt. Wij hebben overal relatiemanagers die hun klanten wijzen op dergelijke nieuwe technologieën in hun sector die door Rabobank met risicodragend kapitaal worden versterkt. Omdat we ernaar streven een gespreide portefeuille op te bouwen, ligt een tweede watertechnologie-investering minder voor de hand, maar ik zou het toch ook niet willen uitsluiten.” Zelfde taal “Water is een moeilijke markt voor jonge technologiebedrijven”, meent Van Engelen, wat deels komt door de klantengroep in het publieke domein. “Bij semi-overheid weet je nooit precies wat haar drijft. Het is een extra uitdaging.” Het is eenvoudiger om met commerciële partijen te werken, als is het alleen maar omdat dezelfde taal wordt gesproken. “De industrie werkt net als wij met begrippen als return-on-investment of payback. Hierdoor is het als relatieve outsider makkelijker om te bepalen hoe interessant een nieuwe technologie voor hen zou kunnen zijn. Bovendien is de waterindustrie een conservatieve markt waarin het relatief lang duurt voordat innovaties grootschalig

Meer voorlichten

“Als netwerkorganisatie moeten we met NWP aan de slag om de financiële sector te verbinden met de watertechnologiesector”, zegt Aleid Diepeveen van het NWP. “We kunnen de financiële sector meer gaan voorlichten over hoe de watersector werkt. Het is ook heel goed als bijvoorbeeld mkb-bedrijven in een eerder stadium in contact komen met financiële investeerders, zodat ze op de hoogte zijn van de criteria die daar worden gesteld.”

22

worden opgenomen worden”, aldus Van Engelen. Dat wordt bijvoorbeeld ook zichtbaar in de wereldwijde Cleantech Top 100 met bedrijven die met venture capital gefinancierd zijn. Voltea staat in die lijst, maar verder zitten er weinig watertechnologiebedrijven bij. “In Amerika is venture capital diep geworteld in het bedrijfsleven. In de Nederlandse markt is er vaak een ‘mismatch’ tussen wat een venture capitalist zoekt en wat veel bedrijven in de aanbieding hebben.” Van Engelen ziet nu maar een beperkt aantal waterinnovaties die commercieel interessant genoeg zijn voor een grote investering. Meer interactie In een recente column constateert uitgever Christopher Gasson van het internationale watervakblad Global Water Intelligence eveneens een mismatch tussen het aanbod van nieuwe watertechbedrijven en de vraag vanuit de markt. Gasson merkt fijntjes op dat deze bedrijven niet zozeer hun technologie, als wel zichzelf in de aanbieding doen – naarstig op zoek naar een investeringspartij. Ook meent hij dat nieuwe watertechnologiebedrijven ‘geen idee hebben’ van waar hun klanten werkelijk om vragen. Investeerders kunnen watertechnologiebedrijven op weg helpen. “Eigenlijk is in een vroeg stadium meer interactie nodig tussen bedrijven en venture capitalists: wat is je businesscase, sluit die aan op onze criteria?”, zegt Van Engelen van Rabo Ventures. “Een investeerder is op zoek naar bedrijven met een unieke technologie met een aanzienlijk marktpotentieel, liefst meer dan een miljard euro. De technologie moet bovendien gemakkelijk schaalbaar zijn. Venture capitalists vinden het prettig als een ondernemer op relatief kleine schaal zijn businessmodel kan aantonen, zonder dat miljoenen kapitaal nodig zijn om een eerste ‘pilot’ of productievestiging te financieren.” Op wereldschaal Nityen Lal bestuurt Icos Capital, een Nederlands technologiefonds, dat is opgericht door onder meer Imtech, BAM en CSM. “Venture capital is eigenlijk niet voor de vroegste fase. Icos Capital is een van de weinige venture capitalists die wel investeert in ‘early stage’. In deze bedrijven moet je vooral kennis stoppen en in mindere mate kapitaal, in commerciële bedrijven moet er vooral kapitaal bij, maar weinig kennis”, stelt Lal. “Wij bieden onze bedrijven ondersteuning van ervaren ondernemers, we zorgen dat ze zich kunnen focussen, dat er een professionele engineering komt en dat het businessplan wordt geprofessionaliseerd. Vaak ontbreekt het aan marktkennis: klanten willen geen technologie, maar een oplossing van hun probleem. Ook zoeken wij kapitaal. Er is

GELDSTROMEN

Cleantech top 100

De lijst met honderd meest veelbelovende technologiebedrijven wereldwijd is onderverdeeld in sectoren. - Energie en energie-efficiency 22 % - Biobrandstoffen en biochemicaliën 11 % - Water en afvalwater 11 % - Landbouw en bosbouw 5 % - Air 2 % - Adwvanced Materials 2 % wel zo’n 15 tot 20 miljoen euro nodig om een bedrijf te laten groeien.” Icos Capital zag brood in het bedrijf Dutch Rainmaker, dat met een windmolen water produceert, en Biaqua, een spin-off van de TU Delft die is gespecialiseerd in ‘biobased’ waterzuiveringstechnologie. Het investeert vanaf de start met geld en kennis in deze bedrijven. “Dutch Rainmaker is bijna zover”, zegt Nityen Lal. “De kansen liggen vooral in het Midden-Oosten, in gebieden met weinig waterinfrastructuur. Ook Biaqua – actief op het snijvlak van energie, water en afval – kan met zijn technologie in de hele wereld terecht, ze hebben alleen nog net wat meer klanten nodig. Beiden kunnen op wereldschaal opereren.” Lal erkent dat investeren in deze bedrijven risico’s met zich meebrengt. Aan de andere kant: “Als het bedrijf de aspiraties waarmaakt, wordt de waarde verveelvoudigd. Dat maakt een verlies op anderen weer ruimschoots goed.” Interessante watertechnologie is er in Nederland voldoende, het is alleen de vraag hoe je er klanten voor vindt. “De sector is heel specialistisch, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de ict. Watertechnologieën zijn vaak zeer complex, en vormen meestal slechts een deel van een grotere oplossing binnen een proces. Mensen begrijpen dit niet altijd.” Geldinjectie De commerciële markt van water is breed, ‘fluids’ noemt Lal die. Industrie, chemie en voedsel maken er onderdeel van uit. “Overal is afvalwater. Nu is water nog goedkoop, maar dat zal het in de toekomst niet meer zijn.” Lal omschrijft klanten uit de publieke sector als een beetje conservatief, hoewel er wel veel belangstelling is voor innovatie. Een gunstige uitzondering vormen waterbedrijven Evides en PWN. Volgens Lal zijn er genoeg Europese maatschappijen die zich richten op meer gevorderde bedrijven. “Voorbeelden zijn E-capital, Emerald Technology Ventures, Gimv en diverse Engelse fondsen.” In zijn algemeenheid: hoe commerciëler de bedrijven, des te groter de geldinjectie. Bekend is de Duitse Susanne Klatten, mede-eigenaar van BMW, die via SKion een belang kocht in het Friese Paques, dat tot de ‘gevorderden’ in de markt gerekend kan worden. Verdergaand is een overname. Zo kwam Norit CPT in handen van Pentair. Of Capilix, dat sinds oktober 2012 deels in handen is van het Zwitserse Metrohm. Wereldspeler Metrohm raakte geïnteresseerd in de ‘Q-Watch’-technologie van Capilix, via contacten in het informele netwerk. Capilix biedt apparatuur die razendsnel de samenstelling van industriële waterprocessen meet. In oktober 2012 werd Metrohm mede-eigenaar van Capilix, dat toen pas vier jaar

Watertechbedrijven in Cleantech top 100 Canada: FilterBoxx, Ostara Nutrient Recovery Technology, Saltworks Technologies VSs: Aptwater, NanoH2O, WaterHealth Israël: Emefcy, TaKaDu Nederland: Voltea Engeland: i2O Water Luxemburg: Epuramat www.cleantech.com bestond. Algemeen directeur Evert van de Werfhorst verwacht via Metrohm een verbeterde toetreding tot de wereldmarkt. “Veel ondernemers vinden de invloed van zo’n buitenlandse eigenaar lastig, maar ik heb er geen problemen mee.” Van de Werfhorst is er niet in geslaagd in Nederlandse investeerder te vinden, voor Rabo bevond het bedrijf zich nog in een te ‘vroege’ fase’. “Investeerders willen een grote omzet zien, maar die is er nog niet.” Consolidatie De watersector zelf biedt steeds vaker de helpende hand bij kansrijke technologie. Bekend is de zuiveringstechnologie Nereda, waarin onder andere adviesbureau DHV risicodragend investeerde. Instituut Wetsus, incubator van vele technostarters, is samen met de provincie Friesland bezig een investeringsfonds voor watertechnologie op te richten. Menno Holterman, voormalig topman van Norit Clean Process Technologies, is een eigen ‘industrial private equityfonds’ gestart en hij investeerde in Nijhuis Water Technology (zie interview op pagina 16). Van de Werfhorst van Capilix verwacht de komende jaren beweging in de watertechnologiesector. “De opbouw en organisatie van de Nederlandse markt, met veel kleine spelers maakt het niet overzichtelijker. Ik denk dat we de komende jaren een proces van consolidatie zullen meemaken – kleinere bedrijven worden samengevoegd tot grotere bedrijven. Daarmee maak je veel meer kans op de internationale markt. In feite heeft Norit dat in het verleden ook succesvol gedaan op kleinere schaal en is later overgenomen door een reus als Pentair.” Koen van Engelen meent dat zo’n strategie met name interessant is voor bedrijven die al hun commerciële waarde hebben bewezen. “Jonge technologiebedrijven moeten zich kunnen focussen op hun technologie en het vinden van klanten.” Verschillende typen investeerders De Duitser Ulf Leonhard startte enkele jaren geleden WaterVent, terugkerende evenementen waar hij

23

Nieuwe VA80

36% MEER capaciteit 40% MINDER luchtverbruik

We put our heart into pumps

Meer weten over de meest efficiënte membraanpomp? Bel 050 549 59 00, mail naar [email protected] of bezoek onze website www.verder.nl.

VA80_adv_A5_NL_(nl).indd 1

08-02-13 08:19

interview Dutch Rainmaker produceert water uit lucht met een windmolen. Investeerder Icos Capital ziet onder meer marktpotentie in het Midden-Oosten. (foto: Dutch Rainmaker)

watertechbedrijven in direct contact brengt met investeerders: “Dat zijn niet alleen de tien mensen die je ontmoet, maar die tien hebben weer veel contacten aan wie zij informatie over jou doorgeven.” Leonhard onderscheidt verschillende typen investeerders. Sommige zijn geïnteresseerd in starters, zoals de Israëlische investeringsmaatschappij Kinrot. Andere investeerders zijn bijvoorbeeld bedrijven als Danfoss, BMW, GE, Philips en Ikea, die hun oog laten vallen op gevorderde technologiebedrijven. Leonhard noemt de watertechnologiemarkt ‘ondoorzichtig’ en in vergelijking met bijvoorbeeld ict of biotechnologie nog ‘onderontwikkeld’. Wel ziet hij de markt snel groeien. “De vragen op het gebied van water breiden zich uit en daarmee ook de vraag naar nieuwe technologie.” Volgens Leonhard is het een internationale markt, waarop een groot aantal landen actief is: Nederland, maar ook Duitsland, Zwitserland, Denemarken, Engeland en Israël. En verder weg de VS, Canada en Singapore. Marktgroei verwacht Leonhard vooral in de industrie, landbouw en ‘real estate’, zoals hotels en golfbanen. Veel kansen zijn er volgens hem ook in China, dat haar vervuiling wil terugdringen. Incubator Somberder is Leonhard over de mogelijkheden in de publieke watersector. “Publieke partijen zijn niet bereid om nieuwe technologie te kopen of te proberen. Er is geen druk. Vaak werken ze al decennia met dezelfde leveranciers. Althans, dit is mijn ervaring.” Een succesvol concept in Engeland is TAG (Technology Approval Group) van Isle Utilities: industriële eindgebruikers en locale overheden laten zich in groepen voorlichten over de nieuwste technologieën en kiezen waarin zij willen investeren. TAG heeft plannen om zijn vleugels uit te slaan naar Nederland. Ook Lal en Van de Werfhorst noemen TAG een veelbelovend voorbeeld. Essentieel voor beginnende bedrijven blijft evenwel subsidie: alle steun die er maar te krijgen is. Evert van de Werfhorst: “Van subsidiegevers krijg je vaak meer tijd om terug te betalen, dat is bij de bank toch anders.” Lal wijst op de mogelijkheden van NWP, allerlei innovatieplatforms en innovatiekredieten. Vervolgens zijn er de technologiefondsen voor starters, zoals Icos Capital. Koen van Engelen noemt het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB) dat zich richt op fundamenteel onderzoek van kennisinstituten als een succesvol voorbeeld. “VIB is een aan meerdere universiteiten gerelateerde ‘incubator’. Het is een doordacht systeem, met duidelijke afspraken over het laten terugvloeien van opbrengsten naar de universiteiten.”

Paula González-Contreras, winnaar in 2012, temidden van juryleden en sponsors van de Wetsus Rabo Business Challenge. González-Contreras won met een innovatieve methode om arseen uit water te verwijderen (foto: Wetsus/O2 Environment)

Jaarlijkse businesswedstrijd

Technologisch topinstituut Wetsus organiseert samen met Rabobank ieder voorjaar een ‘business challenge’. Het is een vijfdaags programma, waarin (startende) ondernemers een idee kunnen lanceren, hun businessplan kunnen maken of verbeteren en nieuwe zakelijke contacten kunnen leggen of eventueel investeerders interesseren voor hun plannen. Het businessidee moet met duurzame watertechnologie te maken hebben en een bijdrage leveren aan de aanpak van de mondiale waterproblematiek. De trainingsdagen worden afgesloten met de presentatie van de plannen. De winnaar van de ‘challenge’ wordt gekozen op basis van de pitch en het businessplan. Ook Deloitte, O2 Environmental en BlueTech Research zijn bij de organisatie betrokken. Een andere optie is incubatiecentrum Yes Delft. Ook internet biedt waardevolle netwerken. Zo participeert Leonhard in vijftig LinkedIn-groepen, waaronder zijn eigen groep. Lal: “Praat met je klanten, ga naar (industriële) conferenties, zoals die van de International Water Association.” Leonhard: “Kom in beweging. Ga naar plaatsen waar je potentiële investeerders ontmoet, als Global Water Summit of Watech. “Niks schaamte, gewoon jezelf aanbevelen en je laten aanbevelen.” En een laatste tip: “Stop niet te veel technische details in je presentatie. Die komen later wel.”

25

GELDSTROMEN

Gedwongen verkoop van drinkwaterbedrijven in Griekenland en Portugal en het openstellen van de watermarkt leiden in Europa tot fel protest. Het burgerinitiatief Right2Water verzamelde 1 miljoen handtekeningen van burgers uit zeven lidstaten tegen gedwongen privatisering. Op de Europese drinkwatermarkt bestaan er verschillende financieringsmodellen met een wisselende rol voor private bedrijven. Nederland is met zijn volledig publieke watervoorziening een eilandje in Europa. Dankzij de Drinkwaterwet zouden we hier niet gedwongen kunnen worden tot privatiseren. Of moeten we toch op onze hoede zijn?

Europees Commissaris Michel Barnier (Foto: EU)

EU-commissaris tempert ontstane discussie over privatisering drinkwater

Water for sale?

Door Annemarie Geleijnse en Esther Rasenberg

Europees Commissaris Michel Barnier werkt al jaren aan de herziening van de concessierichtlijn, waarmee marktvergunningen worden verleend aan telecom-, transporten energiebedrijven. In het voorstel voor een nieuwe richtlijn voor concessies is ook de watervoorziening opgenomen. Dat betekent dat bedrijven toegang krijgen tot de watermarkten in de verschillende lidstaten. Eind vorig jaar verscheen de tekst van het voorstel waarin onder meer staat dat Brussel de ‘watermarkt wil openbreken’. In landen als Frankrijk, Duitsland en Oostenrijk worden nu concessies (vergunningen voor markttoegang) verleend aan publieke waterbedrijven. Als het voorstel voor de nieuwe richtlijn wordt aangenomen, kunnen ook bedrijven meedingen naar drinkwatercontracten. “Hoe meer spelers, hoe meer druk op de prijs, hoe beter voor de consument”, meent eurocommissaris Barnier. Duitsland en Oostenrijk reageerden begin dit jaar geschokt op het voorstel. Zij zijn bang dat zij onder Europese druk ‘verplicht’ moeten gaan privatiseren. In Nederland maken de drinkwaterbedrijven, bij monde van de Vereniging van Waterbedrijven in Nederland (Vewin), zich minder zorgen. In de Drinkwaterwet is vastgelegd dat water geleverd moet worden door de publieke sector. Volgens hoogleraar Drinkwatervoorziening Hans van Dijk is

26

privatisering in Nederland bovendien onzin. “Hier is de drinkwatervoorziening goed geregeld: de waterbedrijven zijn financieel gezond, we hebben het beste water ter wereld, het is goedkoop, de waterbedrijven zorgen goed voor het milieu, de dienstverlening is goed. Dus waarom zou je daarin iets gaan veranderen?” Mediahausse De commotie die ontstond nadat het Duitse actualiteitenprogramma Monitor aandacht aan de privatisering van water had besteed, was overweldigend. Ook het Nederlandse televisieprogramma Nieuwsuur maakte twee uitzendingen over het onderwerp waarna er ook in Nederland een mediahausse ontstond. Van Dijk nuanceert de ophef. “Ik geloof niet dat het in de watersector zo’n vaart zal lopen. Het lijkt er niet op dat Barnier er concreet op uit is om tot privatisering in de watersector te komen. Bovendien zijn ze bij de Europese Unie ook niet gek. Er zijn veel negatieve ervaringen met privatisering van de waterleidingbedrijven. Je ziet een kentering in het denken over privatisering van de waterbedrijven. Her en der wordt het teruggedraaid.” In Nederland startten sommige drinkwaterondernemingen afzonderlijke bedrijven om activiteiten buiten de particuliere

GELDSTROMEN

Het Franse model

Door privatisering van de watersector ontstonden in Frankrijk grote private waterbedrijven, zoals Suez, Veolia en het kleinere Saur. Parijs gold lange tijd als schoolvoorbeeld van geslaagde privatisering, maar in 2010 kwam het Parijse water weer in handen van de stad. Na 25 jaar werd het contract met Veolia niet verlengd, met name wegens onvrede over de waterprijs, die gedurende de contractjaren was verdubbeld. Ook zouden private waterbedrijven in Frankrijk vaak zeer gunstige contractvoorwaarden genieten. Zo hielden ze vast aan een automatische driemaandelijkse prijsverhoging, profiteerden ze van rente op de betalingen van klanten en gunden ze bouw- en andere opdrachten aan dochterondernemingen. Dat Parijs weer een publiek waterbedrijf heeft, Eau de Paris, is van grote symbolische waarde. Hoewel de reorganisatie hoge kosten met zich meebracht – 15% van de jaarlijkse omzet – bespaarde de stad het eerste jaar maar liefst 35 miljoen euro. De waterprijs ging met 8% omlaag.

drinkwatervoorziening te ontplooien. PWN richtte een besloten vennootschap op om zijn bijzondere technologie in het buitenland te verkopen. Kunnen zulke activiteiten als een opmaat tot privatisering worden gezien? “Dat is heel wat anders”, stelt Van Dijk. “Die particuliere bv’s zijn altijd onderdeel van het toezicht van het waterbedrijf zelf. Ze vallen direct onder toezicht van de commissarissen en de publieke aandeelhouders. Die zien er op toe dat het bedrijf op een nette wijze de business doet. Dat je zo in het buitenland de waterkennis vermarkt, vind ik een goede zaak. We zijn trots op wat er allemaal ontwikkeld is, daar is internationaal belangstelling voor. Dat hoef je niet gratis weg te geven.” Internationale projecten De hoogleraar Drinkwatervoorziening vindt het ontplooien van commerciële activiteiten naast de publieke taak een logische zaak. “Ik denk wel dat deze bedrijven alert moeten zijn op de enorme risico’s die ze kunnen lopen op de internationale markt. Die moeten ze goed afdekken. Maar op zich ben ik er voorstander van om op die manier de Holland Water BV waarover we al jaren over praten eens echt handen en voeten te geven. Buitenlandse projecten vragen om een integrale projectaanpak met mensen van verschillende disciplines en

Publiekscampagne van Eau de Paris, het nieuwe publieke waterbedrijf van de stad (foto: Eau de Paris)

organisaties. Het zou heel goed zijn als we vanuit Nederland wat meer internationaal kunnen gaan samenwerken. Dus dat de waterbedrijven, de ingenieursbureaus en de aannemers wat meer samen dat soort projecten oppakken”, aldus Van Dijk. Onderzoek invloed Europese richtlijn Hoewel de hoogleraar Drinkwatervoorziening er zeker van lijkt te zijn dat privatisering hier niet aan de orde is, zijn anderen daar niet helemaal gerust op. “Het is niet helemaal duidelijk of onze Drinkwaterwet boven de nieuwe Europese richtlijn zal gaan”, zegt hoogleraar Europees en nationaal waterrecht Marleen van Rijswick. “Daar wordt op dit moment onderzoek naar gedaan. In de Drinkwaterwet is niet expliciet opgenomen dat drinkwater een dienst is van ‘algemeen belang’. Onduidelijk is of dat een voorwaarde is om het Nederlandse systeem te kunnen handhaven, ook al stelt de Drinkwaterwet dat de veiligstelling van de drinkwatervoorziening een zorgplicht voor de overheid is. Als je je zorgen maakt over de impact van de nieuwe richtlijn, is het verstandig om nu te onderzoeken of aanpassing van de wetgeving nodig is.” Misverstand Eurocommissaris Barnier was overrompeld door de onrust

27

GELDSTROMEN

Het Engelse model

Een medewerker van Thames Water zoekt in Londen op het gehoor naar ondergrondse lekken. (foto: Thames Water)

De Engelse watermarkt is in 1989 volledig geprivatiseerd. De tien regionale waterautoriteiten zijn verkocht aan bedrijven, veelal dochtermaatschappijen van multinationals, en zij hebben het waterleidingnetwerk en alle zuiveringsinstallaties in handen. Door de lange afschrijvingstermijn (soms wel vijftig jaar) is investeren voor deze bedrijven minder aantrekkelijk. Het Office of Water Services (Ofwat) voert, namens de overheid, inspecties uit, bepaalt de maximale drinkwaterprijs en ziet toe op de infrastructuur. Een speciale inspectiedienst en een milieuagentschap controleren de waterkwaliteit. Ook in Engeland verliep de privatisering met problemen. Tussen 1989 en 1999 stegen de prijzen met 46%. In 2001 dwong Ofwat de bedrijven hun prijzen met 13,7% te verlagen. De investeringen in de infrastructuur bleven achter en ook de kwaliteit van het drinkwater is vergeleken met andere Europese landen laag. Om de aandeelhouders te kunnen betalen zijn de investeringen sinds het midden van de jaren negentig uitgebleven. Dat ondertussen directiesalarissen en bedrijfswinsten in die periode fors stegen, leidde tot felle kritiek van het Britse publiek en het parlement. Een aantal van de bedrijven is inmiddels in Aziatische handen.

en legde in het europarlement op 21 februari een verklaring af. “Over de concessierichtlijn zijn tal van misverstanden ontstaan. Het publieke debat in Duitsland en Oostenrijk, maar ook elders wint terrein. Ik wil die valse beschuldigingen ontkrachten. De Europese Commissie is niet uit op het ‘verplicht’ privatiseren van de drinkwatervoorzieningen. Vandaag niet en morgen ook niet”, zei Barnier tegen de europarlementariërs. En hij beweerde het grotendeels eens te zijn met het burgerinitiatief Right2Water. Barnier: “Op één punt verschil ik wezenlijk van mening. Ook bij een verplichte ‘publieke’ watervoorziening zijn burgers en bedrijven niet gebaat.” De eurocommissaris zegde toe de tekst in het voorstel van de nieuwe concessierichtlijn – waarover het Europese Parlement in mei stemt – op een aantal punten te verhelderen. Zuidelijke lidstaten In de zuidelijke lidstaten van de Europese Unie, zoals Griekenland en Portugal, speelt op dit moment ander probleem. Door de enorme schuldenlast worden de lidstaten gedwongen om in ruil voor Europese steun hun tafelzilver te verkopen. De waterbedrijven van Thessaloniki en Athene moeten in de uitverkoop en ook het Portugese staatsbedrijf Aguas de Portugal staat in de etalage. Ook in Italië en Spanje

28

wordt de druk om te privatiseren groter. De noodlijdende landen zoeken naar manieren om de staatskas te spekken. In Italië werd in 2011 nog een referendum aangenomen, waarin onder meer werd beloofd het water niet te privatiseren. Ondanks dat referendum laait de discussie ook in Italië opnieuw op. Historie Privatisering van de watervoorziening is in Europa niet nieuw. De geschiedenis van de privatisering van het Europese water gaat terug naar het begin van de jaren tachtig. Ingegeven door de wens milieuproblemen aan te pakken en de vervuiling van drinkwater tegen te gaan, drong de EU aan op grote investeringen in de watervoorziening. Die moesten, zo vonden Brussel en het Internationaal Monetair Fonds, desnoods betaald worden door private partijen. Eind jaren tachtig was Frankrijk een van de eerste landen die voor privatisering ging, gevolgd door Engeland. De aanpak is in de diverse landen is verschillend. Publiek-private samenwerking zag het levenslicht. In Frankrijk bleef de infrastructuur in handen van de overheid en lag de uitvoering bij de bedrijven. Investeringen werden door de overheid gedaan en via langdurige contracten werd de

GELDSTROMEN

WATER ALS MENSENRECHT Het Duitse model

Putdeksel in Berlijn. In Duitsland kreeg het bedrijfsleven in 1990 voet aan (foto: Wikimedia de grond. Opgestuwd door verschillende regeringen Commons) en de Europese Unie gingen vooral partijen uit de energiesector in het water. Energiegiganten als Energie Baden-Wurttemberg (EnBW), RWE, Vattenfall en E.On gingen de watervoorziening in grote en middelgrote steden verzorgen. Veelal zijn de constructies publiek-privaat, met een variërende invloed en zeggenschap van het bedrijfsleven. Maar ook hier zijn er problemen. De prijzen stijgen en in Oost-Duitsland verschijnen door verkeerde inschattingen kostbare, maar veel te grote nieuwe waterinstallaties. In 2008 wist een referendum te verhinderen dat de gemeentelijke watervoorziening van Leipzig in handen kwam van private partijen. In 2010 besloot de gemeenteraad van Stuttgart de waterinfrastructuur terug te kopen van EnBW. Het waterbedrijf van Berlijn is in 1999 voor 49,9% in handen gekomen van Veolia (toen nog Vivendi) en RWE. Enkele jaren geleden ontstond er verzet tegen de private inbreng in het waterbedrijf, vooral omdat de aandeelhouders ‘winstgaranties’ zouden hebben geëist waardoor de watertarieven onnodig hoog zouden zijn. In 2012 was er sprake dat Berlijn de private belangen in het waterbedrijf zou terugkopen, maar er is vooralsnog geen overeenstemming bereikt.

uitvoering vastgelegd. Bekende formules daarvoor zijn ‘design, build, finance & operate’ (DBFO), ‘build-operate-transfer’ (BOT) en ‘design-build-operate’ (DBO). In Engeland werden de publieke waterbedrijven eind jaren tachtig volledig geprivatiseerd. De bedrijven zijn verantwoordelijk voor de investeringen, de aandeelhouders zijn eigenaar van de infrastructuur en de uitvoering ligt ook bij het bedrijf. De overheid riep daar verschillende instanties in het leven om de bedrijven te gaan inspecteren. Voor of tegen privatisering Wie zich verdiept in de discussie rondom privatisering ziet dat de argumenten die door voor- en tegenstanders worden gebruikt eigenlijk dezelfde zijn. Drinkwater zou, in handen van de tegenpartij, duurder worden, aan kwaliteit verliezen en leiden tot verpaupering van de infrastructuur. De uitvoering blijkt sterk afhankelijk van de professionaliteit van de gekozen partij, ethiek en het bestaan van ‘checks & balances’, zoals een sectorwaakhond, democratische controle en effectieve handhaving. Bij een incompetente of corrupte overheid is de zorg voor drinkwater immers niet beter belegd dan bij een commerciële onderneming die uitsluitend die winst wil maximaliseren.

De Verenigde Naties namen in juli 2010 de toegang tot schoon water en sanitaire voorzieningen op in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Per individu zou het gaan om 25 tot 50 liter water per dag. Dat is een absoluut minimum. Via de VN-resolutie worden de lidstaten en internationale organisaties opgeroepen om financiering, technologie en kennis ter beschikking te stellen aan landen waar schoon water niet vanzelfsprekend is. In Europese verdragen en regelgeving is het recht op water niet expliciet vastgelegd, maar is het onderdeel van algemene mensenrechten, zoals het recht op leven. Nederland De Nederlandse vertegenwoordiging onthield zich tijdens de VNbijeenkomst van stemming. De vertegenwoordiger benadrukte de positieve essentie van de resolutie, maar vindt dat ‘onvoldoende verantwoordelijkheid’ bij de probleemlanden ligt. Water moet, volgens de resolutie, voor iedereen betaalbaar zijn. In Nederland ziet de overheid het recht op water niet als het recht op ‘gratis’ water en dat is in overeenstemming met de internationale en Europese uitleg van het recht op water. Betalen voor water wordt gezien als een stimulans voor het zuinig omgaan met water en past binnen het beginsel dat betaald moet wordem voor geleverde waterdiensten. In het uiterste geval mogen drinkwaterbedrijven, volgens de Nederlandse overheid, overgaan tot het afsluiten van de watervoorziening.

HANDEL IN WATER

Water is lucratieve handel. Jaarlijks is de watermarkt, inclusief de waterzuivering in Europa, goed voor zo’n 95 miljard euro. Naar schatting ligt de omzet op de mondiale markt tussen de 400 miljard en 500 miljard euro. Door toenemende waterschaarste zal de watermarkt de komende jaren alleen maar groeien. Europa is de thuisbasis van vijf van ’s werelds grootste bedrijven; Suez, Veolia, Saur, Agbar en RWE.

29

Pompen Afsluiters Service ■

■

ze stand

Bezoek ons op on

Aqua Nederland in Gorinchem3 Standnummer:

18

130049

Uw succes is ons doel. U heeft doelstellingen en wij helpen u bij het bereiken daarvan. Uw succes staat voor ons centraal – dat bewijzen we met onze pompen, afsluiters, automatisering en aandrijvingen die zich eenvoudig laten selecteren en direct beschikbaar zijn. Of u nu actief bent in de gebouwentechniek, industrie, water- of afvalwatersector: onze producten sluiten naadloos aan op uw eisen en toepassingen. Als u succes heeft, hebben wij dat ook. Lees hoe we dat doen op www.ksb.nl/water

Aqua Nederland Vakbeurs

Voor het economisch klimaat in de watersector zijn de Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen een goede barometer. Hoewel de sector het moeilijk heeft, blijft het aantal leveranciers op de beurs stabiel. Opvallend is het heersende pragmatisme: “Oplossingen voor échte problemen.” Tegelijk werpt onderzoek en ontwikkeling nu zijn vruchten af.

Vakbeurs in Gorinchem stemmingsmeter voor watersector

’Kansen in de crisis‘ Door Astrid ter Borgh

Bedrijven die actief zijn in waterbehandeling, watermanagement en watertechnologie presenteren zich 19, 20 en 21 maart op de Aqua Nederland Vakbeurs in Gorinchem. Drie dagen lang is de beurs dé ontmoetingsplek voor ondernemers in de waterbranche. Tegelijkertijd worden ook de Rioleringsvakdagen gehouden, de beurs voor de rioleringsbranche. Voor deze zevende editie is er een compleet nieuwe beursindeling gemaakt. “We kregen de opmerking dat er te veel lange gangen waren”, vertelt Gert-Jan Eg, secretaris van vereniging Aqua Nederland. “Dat hebben we opgelost met minder eilandstands, meer kopstands en betere paden. We verwachten dat de bezoekers nu gemakkelijker de hele beurs aflopen en elke standhouder gelijke aandacht krijgt.” Persoonlijk contact De beurs heeft volgens Gert-Jan Eg, na de continue groei van de afgelopen jaren, nu zijn ‘optimale grootte’ bereikt. “Vorig jaar waren er zelfs nog veertig nieuwe standhouders. Er zit echter een grens aan de groei. Dat heeft niet primair met de crisis te maken”, zegt Eg. Wat hij wel ziet is dat sommige

(kleinere) bedrijven de beurs overslaan, terwijl andere juist de gelegenheid aangrijpen om zich in deze tijd goed te presenteren. “Ze investeren in persoonlijk contact.” Volgens Eg kun je niet in zijn algemeenheid zeggen hoe de sector de crisis doorstaat. “Het verschilt of een bedrijf alleen in het binnenland of ook in het buitenland zaken doet. En de bedrijven die voor de overheid werken hebben minder last van de crisis terwijl bedrijven die verkopen aan de industrie, zoals de agrifood, het moeilijker hebben.” Stagnatie bouw werkt door Organisator Naomi Sijtsma van de Evenementenhal in Gorinchem ziet verschuivingen. “Het ene bedrijf heeft juist een grotere stand genomen, andere een kleinere.” Ze merkt dat een aantal bedrijven sinds vorig jaar is samengevoegd of onderdeel van een ander bedrijf is geworden. Die bedrijven staan nu samen op de beurs. Bij de aanmeldingen voor de Riovakdagen merkte ze meer aarzeling, vooral bij bedrijven die last hebben van de stagnatie in de bouw. “Maar als je het vergelijkt met beurzen voor andere sectoren als de bouw of horeca, mag ik zeker niet klagen.” 31

Aqua Nederland Vakbeurs

Onderzoek, innovatie, kennis en maatwerk moeten soelaas bieden op de moeilijker markt. “De kansen liggen bij partijen die echte problemen identificeren en pragmatische oplossingen aandragen”, zegt Wouter Stapel van Royal HaskoningDHV over de rioolsector. “Dat betekent dat je letterlijk de putten opentrekt en kijkt wat je aantreft. Vaak zijn gerichte lokale ingrepen en reparaties effectiever dan grote investeringen in bijvoorbeeld afkoppelen van verhard oppervlak.” Het Bestuursakkoord Water, dat voorziet in jaarlijkse besparingen van 380 miljoen euro tot 2020, zorgt er volgens directeur van Stichting Rioned, Hugo Gastkemper, voor dat er slimmer, anders of later wordt geïnvesteerd in de riolering en dat gemeenten en waterschappen beter moeten samenwerken. “Goed meten en de gegevens goed uitwisselen, is daarvoor een randvoorwaarde. Daar kunnen bedrijven vervolgens op inspelen.” Wouter Stapel ziet de rioolsector een omslag maken. “Vroeger bepaalden de regels wat er gedaan werd, nu zie je de verschuiving van beton naar denk- en maatwerk. Dat laatste kost tijd en dat is goed voor de markt. Ook de markt voor ‘relining’, renovatie van riolen, zie je groeien.” ‘Je ziet de verschuiving van beton naar denk- en maatwerk’ Onderzoek met subsidie Pieter van Staveren van Logisticon noemt initiatieven zoals de waterfabriek en de energiefabriek kansrijk. “Deze tijd vraagt innovatieve oplossingen en slimme combinaties. Ik zie de meeste ontwikkeling in de membraantechnologie en vindingen die energie besparen, neem afvalwaterhergebruik.” Ook ziet hij dat bedrijven serieus maatschappelijk verantwoord willen ondernemen. “Niet alleen meer ikke-ikke-ikke.” Ook Logisticon doet daar volgens hem aan mee, zoals met een onderzoeksproject naar waterhergebruik. Dat doet het bedrijf samen met TNO en andere partners in het door de EU gesubsidieerde project ResFood. Wat hij

32

ook ziet, is de striktere handhaving van wetgeving voor lozingen. “Dat is gekomen na de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk en de problemen bij Odfjell. Het betekent werk voor de waterbranche.” Hij merkt van de crisis alleen dat de prijzen wat onder druk staan. ‘Striktere handhaving betekent werk voor de waterbranche’ Keramische membranen André Reigersman van RWB kan niet voor de hele branche spreken, maar zijn bedrijf heeft de crisis wel enigszins gemerkt in het eerste halfjaar van 2012. “Wij hebben gelukkig de afgelopen jaren behoorlijk wat geld in onderzoek en ontwikkeling gestoken. Dat begint nu vruchten af te werpen.” Maar de crisis biedt ook volgens hem kansen. Als belangrijke ontwikkelingen noemt hij het winnen van energie uit afval (biogas) en hergebruik van afvalwater. “Een echt nieuwe, robuuste methode is zuivering met keramische membranen. Die kun je schoonhouden met alle producten uit het keukenkastje. Gelukkig is dit amper nodig omdat je ze elke paar uur met grof geweld schoon spoelt.” Samen met PWN Technologies bouwt RWB installaties met keramische membranen die duizenden kubieke meters per uur drinkwater uit vuil oppervlaktewater of afvalwater kunnen bereiden. Met name in landen met waterschaarste is de toepassing zeer kansrijk. ‘Investeringen in onderzoek en ontwikkeling beginnen vruchten af te werpen’ Ziekenhuizen Gert-Jan Eg ziet eveneens nog voldoende potentie. Hij noemt de nooddrinkwatervoorziening voor grote ziekenhuizen als voorbeeld. “Ziekenhuizen hebben wel noodvoorzieningen voor elektriciteit, luchtbehandeling en voedsel, maar niet voor water, terwijl de afhankelijkheid van schoon drinkwater groot is. Na anderhalf uur is de voorraad op en zal er moeten worden ontruimd.”

Kleine zusje

In november vorig jaar was er in Hardenberg voor het eerst een Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost. Organisator Naomi Sijtsma blikt positief terug: “De beurs heeft natuurlijk aanlooptijd nodig. Hoewel de kwaliteit van de bezoekers nu al goed was, hopen we dat er de volgende keer meer bezoekers komen. We hebben overigens niet de pretentie om zo groot te worden als Gorinchem.” Of Aqua Nederland de beurs opnieuw in Hardenberg wil organiseren, is voor secretaris Gert-Jan Eg niet zeker. De Aquatech-beurs in november is volgens de geïnterviewden geen concurrent voor Aqua Nederland, want deze richt zich vooral op de internationale markt.

Afspiegeling

De exposanten vormen een goede afspiegeling van de Nederlandse water(technologie)branche. Componentenleveranciers, systeembouwers en bedrijven die actief zijn in waterzuivering en waterbehandeling: proceswaterbereiding, drinkwaterbereiding, afvalwaterbehandeling, koelen ketelwaterbehandeling, legionellapreventie, desinfectie, meeten regeltechniek, pompen, filters, flowmeters, membraan bioreactoren, zwembadwaterbehandeling en laboratoria.

Aqua Nederland Vakbeurs

De Aqua Nederland Vakbeurs doet zijn naam eer aan: een beurs pur sang voor professonials in de watersector, met aandacht voor waterbehandeling, legionella, desinfectie, pompen en meet- en regeltechniek. Net als de afgelopen edities van de waterbeurs, is ook de rioleringswereld aanwezig, vanwege de combinatie met de Rioleringsvakdagen. WaterForum maakt een selectie uit het aanbod aan de hand van drie trends.

Selectie uit aanbod van exposanten

Blik op de beursvloer Door Rob Schoon

Trend 1:

Meten is – nog altijd – weten

Het meten van de hoeveelheid water en vooral de kwaliteit van waterstromen is van alle tijden. De technieken om dit uit te voeren ontwikkelen zich echter nog steeds, mede ingegeven door tijdbesparing voor operationeel personeel en het adequater in kunnen grijpen bij afwijkingen.

Draagbaar en uitwisselbaar flow meten Flow Pulse is volgens Bar Instruments een revolutie in flowmeting. De door Pulsar ontwikkelde meettechniek is nu ook beschikbaar als clamp-on meter. Door de meter uitwendig op de leiding te monteren, wordt snel eenvoudig het debiet in de leiding gemeten. De Flow Pulse kan worden gebruikt bij leidingdiameters van 30-1000 mm met een meetbereik van 0,3-4 m/s. De meter is daarnaast toepasbaar op diverse soorten materialen. exposant: BAR Instruments standnummer: 137

Meerdere parameters inzichtelijk met één meter Kwaliteit van waterstromen inzichtelijk maken is het doel van veel exposanten. De zogenaamde multi-parameter analyseapparatuur is daarbij het sleutelwoord. Hach Lange brengt de ionselectieve electrode AN-ISE in het voetlicht. De electrode zorgt voor gelijktijdige meting van het gehalte aan ammonium en nitraat. Daarmee kan deze onder andere zorgen voor optimalisatie van de nitrificatie/ denitrificatie in een afvalwaterzuivering. Tevens is er aandacht voor de Water Treatment Optimisation Solutions (WTOS), een modulair en autonome meet- en regeltechniek. De verkregen signalen van de diverse on-line analyzers zorgen voor besturing en besparingen in de bedrijfsvoering van zuiveringen. exposant: Hach Lange standnummer: 133 Parameters op grafisch display Applied Process Technology (APT) presenteert de Sigrist AquaMaster. Het meetsysteem combineert acht meetsignalen zoals troebelheid, pH, redox, zuurstof, geleidbaarheid, temperatuur en analoge meetsignalen. Naast de meters is het systeem uitgerust met een grafisch display voor weergave van de gemeten parameters en voorzien van een geheugen voor het terugkijken naar de meethistorie tot een maand terug. De compacte AquaMaster is compleet voorgemonteerd en kan volgens APT na het aansluiten van de water aan- en afvoer direct in gebruik worden genomen. exposant: Applied Process Technology standnummer: 172 33

Aqua Nederland Vakbeurs

Trend 2: Twintig parameters online BEST Instruments zet in op een nog breder scala aan te meten parameters. Het IQ-sensor netsysteem van WTW kan tot 20 parameters op één systeem online analyseren. Naast de meer gebruikelijke parameters als bijvoorbeeld pH, geleidbaarheid en troebelheid, bestaat tevens de mogelijkheid tot het meten van onder andere fosfaat, het chemisch zuurstofverbruik (COD), het biochemisch zuurstofverbruik (BOD), kalium, nitraat en het slibniveau. Het brede scala aan mogelijke parameters in combinatie met de kwaliteit en betrouwbaarheid van de metingen heeft volgens BEST Instruments veel waterzuiveringen in Nederland doen besluiten dit meetsysteem aan te schaffen. exposant: BEST Instruments standnummer: 177 Multimeter in de hand Hanna Instruments lanceert op de vakbeurs haar handheld multiparameter meetinstrument HI9829. Zowel in laboratoriumals in veldomstandigheden worden data verzameld van onder andere de pH, redox, zuurstof, geleidbaarheid, luchtdruk, temperatuur en troebelheid. De waterdichte probe met drie sensoren kan ook ionselectieve meting van ammonia, chloride of nitraat uitvoeren. Het interne geheugen voor dataopslag, de robuustheid, het overzichtelijke display en de eenvoudige bediening is volgens Hanna een extra pluspunt. exposant: Hanna Instruments standnummer: 259 Spectrofotometer Macherey-Nagel gaat voor een maximale meetzekerheid bij het gebruik van cuvettentesten. De Nanocolor-spectrofotometer kent een automatische en geïntegreerde troebelheidscontrole. Parallel aan de fotometrische meting van de gewenste parameter meet de spectrofotometer de troebelheid en corrigeert de meetwaarde hiervoor. In het te analyseren monster aanwezige, of door chemische reactie gevormde, deeltjes zorgen zo niet meer voor afwijkende meetresultaten. exposant: Macherey-Nagel standnummer: 156

34

Energie, energie, energie

Anaeroob zuiveren is door de winning van biogas uit afvalwater is een nog steeds groeiende markt. Energiebesparing is ook bij aerobe zuivering een belangrijk aandachtspunt, waar leveranciers van apparatuur en technologieën graag op inspelen. Paradepaardje Nereda Royal HaskoningDHV deelt met trots de ervaringen die de laatste twee jaar zijn opgedaan met de eerste fullscale Nereda stedelijke afvalwaterzuiveringsinstallatie in Epe. De energiezuinige en compacte zuiveringstechniek breidt zich binnen Nederland snel uit, met minstens vijf installaties dit jaar. Ook internationaal timmert Royal HaskoningDHV flink aan de weg met dit type zuivering. In Zuid Afrika en Portugal draaien al installaties, maar ook vanuit Australië, Azië, ZuidAmerika de Verenigde Staten en diverse Europese landen is er volop concrete belangstelling. exposant: Royal HaskoningDHV standnummer: 192 Energiezuinige beluchters Landustrie brengt de plaatbeluchters van het Aerostripsysteem onder de aandacht. De strookvormige beluchters van Aquaconsult uit Oostenrijk zijn leverbaar in diverse lengtes en met een basis van kunststof of roestvaststaal. Door het gebruik van een polyurethaan membraan heeft het systeem voor fijne bellenbeluchting een gering energiegebruik en een lange levensduur. De beluchters van Aquaconsult worden (in de nabije toekomst) onder andere toegepast op rioolwaterzuivering Hilversum. exposant: Landustrie Sneek standnummer: 302 Minder drukverlies, hogere zuurstofafdracht Boeg constructiewerken exposeert met twee energiebesparende mogelijkheden voor de aerobe zuivering. In persleidingen zorgt lucht voor verlaging van pomprendementen. Volgens Boeg zorgt de Adpron SK3.1 voor automatische ontluchting en daarmee voor verlaging van het verbruik aan (pomp)energie. De energiezuinige Diamond S membraanbeluchtingselementen zijn het tweede paradepaardje. De materiaaleigenschappen zorgen voor een langere levensduur van de beluchtingselementen. Daarnaast heeft het systeem het dubbele aantal elementen per header en heeft het membraan meer luchtsleuven. Beide staan volgens Boeg garant voor een lager drukverlies en een hogere zuurstofoverdracht, dus energiebesparing. exposant: Boeg BV constructiewerken standnummer: 210

Aqua Nederland Vakbeurs

Trend 3:

Omgang met ‘ongewenste stoffen’ Elke waterbehandelingsfirma heeft dé oplossing voor het omgaan met ongewenste stoffen in water of watervoerende systemen. Of het nu gaat om het voorkomen van afzettingen in koel- en proceswatersystemen, het bestrijden van microbiologie of het verwijderen van deze stoffen uit afvalwaterstromen.

Fouling meten en bestrijden in koel- en proceswater Ashland Nederland heeft een analyzer ontwikkeld die inline scale vorming in koelen proceswatersystemen kan meten. Met de Onguard 3S ultrasonic fouling analyzer speelt Ashland in op de vraag naar een betere monitoring van vervuilende processen in deze systemen, waaronder ook warmtewisselaars. Ten aanzien van het bestrijden van microbiologische vervuiling exposeert Ashland met de Generox CSR/TR chloordioxide generator. De krachtige biocide chloordioxide wordt ter plaatse aangemaakt met beperking van veiligheidsrisico’s. De hoge efficiency van de generator in combinatie met de krachtige werking van chloordioxide zou moeten leiden tot lage kosten voor het bestrijden van microbiologische vervuiling exposant: Ashland Nederland standnummer: 160 Scaling verwijderen uit onthardingsreactoren Een veel toegepaste behandeling voor bereiding van drinkwater bij drinkwaterbedrijven is de onthardingsreactor. Een operationeel probleem van deze reactoren is dat er zich na verloop van tijd een harde hardheidsafzetting vormt op de wanden. Waar dit (in het verleden) periodiek werd verwijderd door een medewerker met spuitlans de reactor in te sturen, introduceert Q-Flow een veiligere en snellere methode. De vernieuwde reinigingsmethode werkt met een langzaam roterende spuitkop, die de reactor reinigt. Er hoeft geen medewerker de reactor in, omdat het reinigingsproces volledig van buitenaf is aan te sturen. Daarnaast stelt Q-Flow dat het reinigingsproces op deze wijze één tot twee dagen sneller kan. exposant : Q-Flow standnummer: 246

Waswater van voertuigenreiniging compact behandeld Op- en overslagbedrijven hebben veelal geen (grote) afvalwaterstroom om te behandelen. Eigenlijk ondervinden zij volgens EnviroChemie alleen lozingsproblemen door het bij het reinigen van voertuigen vrijkomende waswater. Tijdens de vakbeurs toont het Haarlemse bedrijf de oplossing voor deze lozing met de compacte Lugan flotatie-installatie met een behandelingscapaciteit van 0,5-15 m3/h. Gebaseerd op het DAFprincipe, ontdoet de installatie het waswater van, voor de lozing, ongewenste stoffen als olie, vet, zware metalen en tal van andere verontreinigingen. Na de installatie is het waswater geschikt voor lozing op het riool en in sommige gevallen zelfs op oppervlaktewater of hergebruik. Met de compacte, robuuste en volautomatische zuivering met eenvoudige bediening verwacht EnviroChemie de lozingsproblemen van diverse bedrijven op te lossen, zodat zij zich kunnen richten op het eigen bedrijfsproces. exposant: EnviroChemie standnummer: 174 Gevalideerde UV-systemen voor desinfectie Van Remmen UV Techniek presenteert in Gorinchem zijn nieuwe Validated-serie, die de meest energiezuinige toepassing in het assortiment UV-C apparatuur zou zijn. De serie heeft capaciteiten tot en met 150 m3/uur voor het desinfecteren van drinkwater. De Validated serie is bij de diverse capaciteiten uitgebreid onderzocht in de eigen R&D-testfaciliteit op een goede werking, onder andere door microbiologisch onderzoek van het behandelde drinkwater. De validatie van de UV-systemen volgens NEN-EN 14897 en resultaten van praktijkonderzoek qua capaciteiten geeft de Validated systemen volgens Van Remmen een voorsprong op de systemen van andere leveranciers. exposant: Van Remmen UV Techniek standnummer: 290

35

Industriewater

Vervangingsmarkt industriële afvalwaterzuivering komt op gang

Zuivering op de

Door Adriaan van Hooijdonk

De industriële afvalwaterzuivering beleeft een ‘revival’. Jarenlang was de markt stabiel, tegenwoordig is er weer volop beweging. Bestaande installaties zijn toe aan vervanging of vernieuwing. En nieuwe technologieën brengen betere prestaties, kostenbesparingen en terugwinning binnen bereik. Staan we aan de vooravond van een nieuwe investeringsslag?

36

De zuivering van afvalwater geldt als een van de successen van het Nederlandse milieubeleid. Met name de Wet Verontreiniging Oppervlaktewater (WVO) heeft daarin een belangrijke rol gespeeld. Afvalwater mocht niet zomaar worden geloosd. De industrie heeft sindsdien fors geïnvesteerd in de zuivering en behandeling van het afvalwater. Een bijkomend effect was dat er in Nederland zuiveringstechnologie werd ontwikkeld, die later over de hele wereld is toegepast, zoals de UASB-reactor. Waar de markt de laatste jaren zich leek te hebben gestabiliseerd, is er nu weer volop beweging merkbaar. Oude installaties zijn aan modernisering, vervanging of uitbreiding toe en lozingseisen worden scherper. Bovendien groeit de aandacht van bedrijven voor hergebruik van water en terugwinning van grondstoffen. En misschien wel het allerbelangrijkst: er zijn verbeterde of geheel nieuwe technologieën die afvalwaterbehandeling weer op de radar van de industrie hebben gebracht.

Industriewater

schop De verbetering van de interne productieprocessen speelt een belangrijke rol bij bedrijven om emissies zoveel mogelijk te beperken en de zuivering zo min mogelijk te belasten. Volgens hoogleraar Jules van Lier van de sectie watermanagement van de TU Delft proberen bedrijven zo niet alleen productieverlies in te perken, maar willen ze eveneens de mogelijke lozingsheffing zo laag mogelijk houden. “Bedrijven proberen door middel van verschillende technieken te voorkomen dat ze grondstoffen verliezen in het productieproces. Daarmee verminderen ze eveneens emissies naar oppervlaktewater of riolen”, zegt Van Lier. “Daarnaast proberen diverse industrieën hun gezuiverd afvalwater weer op te werken tot proceswater. Dat leidt tot een verminderde waterdoorvoer en dus een geringere afvalwaterstroom. Bij sommige industrieën, zoals bij inpakpapier- en kartonproductie, kan dit zelfs leiden tot een ‘zero-discharge’-fabriek, waarbij geen afvalwater wordt

Mourik bouwt nieuwe waterzuiveringsinstallatie Vopak Mourik is momenteel druk bezig met de detailengineering en werkvoorbereiding van een nieuwe waterzuiveringsinstallatie voor het oostelijk terreindeel van Vopak Terminal Europoort. Projectleider Michel van Heist van Mourik: “Eerder hebben we op het westelijk deel een nieuwe installatie gebouwd. Die bestaat uit twee parallelle straten, elk opgebouwd uit een oliewaterscheider, een DAF-unit (dissolved air flotation, waarbij verontreinigingen door beluchting van het water boven komen drijven) en een striptoren, waarmee vluchtige verbindingen worden verwijderd. Daarna wordt het gezuiverde water via een debietmeter en een automatisch bemonsteringsapparaat geloosd op het oppervlaktewater.” Op het oostelijk deel komen twee gescheiden zuiveringen. “Eén voor de behandeling van licht verontreinigd hemelwater. Daarbij gaat het om een dubbele oliewaterscheider en een striptoren. De andere zuivering is voor de reiniging van sterk vervuild spoelwater en overige zwaar belaste waterstromen. Dit water gaat naar een olie-waterscheider en vervolgens naar een biologische waterzuivering”, aldus Van Heist. Op de foto boven: Bouw van de nieuwe waterzuivering bij Vopak in Europoort. (foto: Mourik)

37

Industriewater

‘Strengere lozingseisen dan in buitenland’ Milieukundige Johan Raap van Royal Cosun herkent zich niet in een beeld dat bedrijven minder zouden investeren in waterzuiveringsinstallaties. “Dat geldt in ieder geval niet voor ons. Zo heeft het Suiker Unie bedrijf in 2009 nog twee grote reactoren van Paques gekocht. Ook is recent nog bij twee van onze aardappelverwerkende bedrijven in een verbeterde installatie geïnvesteerd.” De voornaamste reden voor de investeringen is het voldoen aan wet- en regelgeving, stelt Raap. “De lozingseisen zijn hier overigens een stuk strenger dan in het buitenland.” Cono Kaasmakers onderzoekt momenteel wat voor soort waterzuiveringsinstallatie het bedrijf het beste kan laten bouwen, aldus procestechnoloog Robin Hoefman. “Wij bouwen een nieuwe kaasfabriek, waarbij wij inzetten op een minimale hoeveelheid afvalwater en productieverlies. Wat wel verloren gaat, moeten we mogelijk zuiveren. We weten precies welke componenten onze afvalwaterstroom gaat bevatten, alleen de hoeveelheid is nog niet bekend. Daarom blijft de huidige zuivering in bedrijf tot we hier een goed beeld van hebben.” De specificaties van de nieuwe installatie hangen volgens hem mede af van de eisen van het waterschap. “Het maakt nogal een verschil of we volledig zuiveren en vervolgens op het oppervlaktewater lozen of dat we, net als nu het geval is, eerst voorzuiveren en dan op het riool emitteren. Wanneer we dat weten, kunnen we de keuze voor een nieuwe installatie bepalen.”

geloosd, maar al het water wordt hergebruikt voor de eigen operationele behoeften.” Anammox Directeur technologie Jans Kruit van waterzuiveringbedrijf Paques meent eveneens dat bedrijven het accent leggen op meer efficiëntie in de productieprocessen en het verminderen van hun afvalwaterstromen. “Hoe minder afvalstromen, hoe minder verlies”, stelt Kruit. “En met de organische stoffen en nutriënten die overblijven, kunnen ze door middel van compacte anaerobe of aerobe reactoren de vereiste vergunningseisen behalen en biogas produceren.” De laatste jaren worden vooral in de agro- en voedingsindustrie anaerobe reactoren opgewaardeerd, constateert Kruit. “Tevens is het energiezuinige stikstofverwijderingsproces Anammox geïntroduceerd als elegante nazuiveringstap. In 2013 zal de grootste Anammox van Europa in bedrijf worden gesteld in de industrie voor de verwerking van dierlijke restmaterialen.” Mondjesmaat investeren Verschillende grote industriële bedrijven hebben de afgelopen jaren geïnvesteerd in vernieuwing van de waterzuiveringsinstallaties. Toch zijn dat nog uitzonderingen,

38

blijkt uit een ronde langs verschillende spelers in de waterwereld. Verscherpte vergunningseisen zijn vaak de aanleiding. Projectmanager water & industrie Jan Appelman van Royal HaskoningDHV ziet dat er de afgelopen jaren slechts mondjesmaat is geïnvesteerd in grootschalige nieuwe afvalwaterzuiveringen. “In de grote installaties zit vaak een flink deel civiel werk, zoals de bekende betonnen bakken. Die gaan tientallen jaren mee en zijn ook dan nog vaak in een uitstekende staat”, aldus Appelman. “Daarom werken wij wel regelmatig aan vernieuwingen en aanpassingen van installaties, bijvoorbeeld met Nereda-technologie.” Deze technologie voor biologische afvalwaterzuivering maakt gebruik van unieke eigenschappen van aeroob korrelslib. “Het is een kosteneffectieve zuivering in compacte en eenvoudig te bedrijven installaties, die minder energie verbruiken en effluent van zeer hoge kwaliteit leveren”, prijst Appelman. Hij denkt dat Nereda zeer interessant is voor bedrijven die met ruimtegebrek te maken hebben of die hun energieverbruik willen terugbrengen. “Zo hebben wij bijvoorbeeld de waterzuiveringsinstallatie van een voedingsmiddelenbedrijf in de Botlek omgebouwd naar het Nereda-proces. Daardoor is capaciteit vergroot en de installatie stabieler geworden.” Verder ziet Appelman in de praktijk dat bedrijven vaak een afweging maken tussen de lozingsheffing die ze moeten betalen en de kosten van een nieuwe installatie. “De meeste bedrijven rekenen met een terugverdientijd van maximaal drie jaar en betalen daarom liever een heffing aan het waterschap. Ondanks dat deze bij sommige bedrijven honderdduizenden euro’s per jaar bedraagt.” In Nederland is er weliswaar veel belangstelling voor de Nereda-technologie, – zeker vanuit de communale hoek – maar de sterkste groei van het aantal industriële waterzuiveringsinstallaties verwacht Appelman vooral in het buitenland. Kosten verlagen Technologiemanager Jan Pereboom van Biothane, onderdeel van Veolia Water, stelt eveneens dat bedrijven steeds efficiënter willen produceren. Daardoor concentreren ze hun productie op een beperkt aantal locaties, waardoor de hoeveelheid afvalwater op die locaties kan toenemen. Door waterbesparende maatregelen kunnen de afvalwaterstromen geconcentreerder worden. Drijvende kracht achter de aanpassingen in industriële afvalwaterzuivering is volgens hem het verlagen van kosten. “Industriële klanten zijn altijd op zoek naar de lagere operationele kosten en ook lagere investeringen. Een van de manieren om de kosten te reduceren, is de verbetering van de interne productieprocessen. Dus minder afvalwater produceren en minder vervuiling naar de waterzuivering sturen. Het aanpakken van het productieproces is vele malen interessanter voor bedrijven dan de uitbreiding van de waterzuivering.” Bedrijven onderschatten volgens Pereboom nog vaak de

Industriewater

mogelijkheden om hun bestaande afvalwaterzuivering beter en tegen lagere operationele kosten te bedrijven. Bovendien kunnen ze daarbij vaak ook nog eens de zuiveringscapaciteit vergroten. “Momenteel hebben wij een moderne processturing beschikbaar waarmee bedrijven tientallen procenten in operationele kosten en chemicaliën kunnen besparen, met name voor anaerobe systemen. Met deze systemen kunnen ook de initiële investeringskosten fors omlaag”, aldus Pereboom. Verder ziet hij een groeiende belangstelling bij bedrijven om hun waterstromen te hergebruiken. Hij wijst op de Memthane-technologie, een biologische methode om afvalwater schoon te maken met behulp van een anaerobe membraanbioreactor. “Deze reactor is niet alleen veel compacter, maar heeft tevens een hoger zuiveringsrendement. Ook biedt de technologie uitkomst voor de behandeling van afvalwater die met bestaande anaerobe technieken niet gemakkelijk te behandelen is, zoals wei uit de kaasproductie of vinasse van distilleerderijen”, aldus Pereboom. Hij vertelt dat Biothane op het punt staat een contract af te sluiten voor een nieuw Memthane-project in Nederland. Onderdelen vervangen Pereboom constateert dat bedrijven de afgelopen jaren vooral onderdelen van bestaande installaties hebben vervangen. “Een andere ontwikkeling is dat ze naast hun waterzuivering een vergister plaatsen om uit de vaste stoffen in hun afvalwater en andere ‘vaste’ afvalstromen, zoals aardappelschillen, biogas te produceren. Daarmee kunnen ze meer biogas produceren om zo in een groter gedeelte van energiebehoefte te voldoen.” Tehnisch gezien zouden bedrijven al hun water kunnen hergebruiken, meent Pereboom. “Maar daar hangt een prijskaartje aan en mogelijk een hogere milieubelasting door het gebruik van chemicaliën. Sommige bedrijven rekenen inderdaad met een korte terugverdientijd van maximaal drie jaar. Daarnaast zijn er ondernemingen die verder kijken en ook de operationele kosten van een nieuwe installatie meenemen over veel jaren.” Energieverbruik reduceren Roy Tummers, directeur water van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW), hoort ‘uit het veld’ dat er zeker vervanging en nieuwbouw plaatsvindt. “De leeftijd van de installatie is vaak niet de doorslaggevende reden om te investeren. Meestal zijn er andere redenen, zoals prestaties van de zuivering die onder de maat zijn, de wens om het energieverbruik te reduceren of nieuwe vergunningseisen, bijvoorbeeld in het kader van de uitbreiding van de Europese lijst met prioritaire stoffen waar momenteel sprake van is.” Daarnaast zijn veel bedrijven volgens hem op zoek naar slimme en creatieve oplossingen om hun interne processen te verbeteren. “Zo proberen ze op verschillende manieren het energieverbruik te reduceren, zijn ze op zoek naar synergie met bedrijven in de omgeving en onderzoeken ze in toenemende mate hoe ze water kunnen hergebruiken.”

Afvalwaterzuivering bij Gist-Brocades uit de jaren tachtig.

UASB-proefinstallatie bij CSM in de jaren ’70. De WVO heeft een belangrijke aanzet gegeven voor het ontwikkelen van de UASB reactor.

WVO: onverwacht succes Als er ooit een prijs wordt uitgereikt voor de meest succesvolle maatregel in het Nederlandse milieubeleid, zou die naar de heffing op industriële lozingen naar oppervlaktewater moeten gaan, schrijft auteur Egbert Tellegen in het boek Groene herfst, een halve eeuw milieu. De wettelijke heffing heeft tot een drastische verlaging van de industriële emissies van organische en zuurstofbindende stoffen naar oppervlaktewater geleid. Ondanks een forse toename van de productie is de emissie naar oppervlaktewater door de industrie sinds de introductie van de WVO in 1970 spectaculair afgenomen. Anno 2013 vormt de vervuiling door industriële puntbronnen een beperkt en overzichtelijk probleem. De huidige waterkwaliteitsproblemen komen voornamelijk door diffuse bronnen die veel moeilijker zijn aan te pakken. Het succes van de WVO werd echter op een onvoorziene manier bereikt. In de wet was een bestemmingsheffing opgenomen, bedoeld om de bouw van rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) te financieren. Deze heffing werkte echter als een regulerende heffing. Die leidde er toe dat bedrijven zelf hun productieprocessen zo veranderden of zelf afvalwaterzuiveringen bouwden dat de lozingen naar oppervlaktewater enorm terugliepen. De WVO heeft bovendien een aanzet gegeven voor belangrijke innovaties. Zo is de UASB-reactor, in de jaren zeventig ontwikkeld door professor Gatze Lettinga van de TU Delft en CSM, wereldwijd uitgegroeid tot de standaard voor industriële afvalwaterzuivering.

39

over de vloer met Rob Schoon

Nieuwbouw is een goed moment om het bedrijf eens door te lichten: waar kan het slimmer, beter, efficiënter? Het familiebedrijf Hutten en Zonen, dat runderen slacht en verwerkt, gebruikt dit ‘natuurlijke investeringsmoment’ om zijn energie- en waterhuishouding tegen het licht te houden.

Slachterij licht water- en energieverbruik in nieuwbouw door

Onder het mes Ontwerp van de nieuwbouw voor Hutten en Zonen.

Het bedrijf Ruim tachtig jaar bestaat het familiebedrijf Hutten en Zonen in Nieuw Heeten, een dorp in de gemeente Raalte. Het bedrijf heeft een eigen slachterij, waar het runderen verwerkt tot hoogwaardige circa 5000 ton rundvleesproducten, onder meer voor de internationale markt. Het bedrijf levert in Nederland aan de groothandel en aan vlees(waren)fabrieken. Hutten en Zonen exporteert zijn producten daarnaast naar verschillende landen in Europa. Het bedrijf slacht en verwerkt alleen Nederlandse runderen. Om te kunnen uitbreiden en beter te kunnen voldoen aan de strenge 40

HACCP-kwaliteitseisen, gaat Hutten een nieuwe vestiging in het naburige Heeten bouwen. In september 2014 moet de nieuwe locatie klaar zijn en zal het bedrijf verhuizen. De vraag: hoe kunnen wij optimaliseren? “Bij de plannen voor de nieuwbouw wilden we ook optimalisatieslag maken op gebied van de kwaliteit, in combinatie met het gebruik van energie, maar ook van water”, vertelt directeur-eigenaar Vincent Hutten. Hij bezocht onder meer een bijeenkomst over energie en water, ge-

Hutten en Zonen slacht en verwerkt Nederlandse runderen. (foto’s: Rob Schoon)

organiseerd door de Centrale Organisatie voor de Vleessector (COV). “Natuurlijk is energiebesparing qua operationele kosten interessant, maar eigenlijk wilden we verder gaan. Misschien dat we in de nieuwe situatie wel evenveel energie gebruiken, maar dan wel bij een hogere productie. Met onze adviseur hebben we de bedrijfsvoorzieningen dusdanig ontworpen en op elkaar afgestemd, dat we in ieder geval per jaar 20.000 m3 gas besparen.” De aanpak (1): Koeling en verwarming combineren Hutten bespaart op gas door de koeling voor de geslachte runderen te combineren met de verwarming voor de fabriek. De slachterij annex vleesverwerker beschikt over grote koelingen en de warmte van de koelcompressoren – vaak gezien als onbruikbare restwarmte – kan nuttig worden gebruikt om de overige bedrijfsruimte te verwarmen, legt Hutten uit. “Ik hoorde van andere bedrijven dat zij vaak wel kozen voor een gasaansluiting, maar die nooit gebruiken. Wij nemen dus geen gasaansluiting. Misschien lopen we hierdoor ooit tegen een probleem aan, maar dat risico is beheersbaar. En belangrijker, er is vooraf goed nagedacht over alternatieven.” Het scheelt Hutten enkele duizenden euro’s door het besparen op de aansluitkosten en op de energierekening. De aanpak (2): Kiezen voor leidingwater “De watervoorziening is voor het bedrijf zeer belangrijk”, aldus directeur Vincent Hutten die voor de keuze tussen leidingwater en grondwater stond. In de bestaande vestiging gebruikt de slachterij zowel drinkwater als grondwater. Het jaarlijkse verbruik ligt op ongeveer 25.000 m3 , waarvan ongeveer 25% drinkwater. Met zijn adviseur heeft Hutten verschillende scenario’s opgesteld. “Hier is de inbreng van de adviseur groot geweest. Wij maken uiteindelijk zelf de keuze, maar de scenario’s laten goed zien welke mogelijkheden er zijn en welke risico’s eraan zijn verbonden.” Hij is anders tegen het watervraagstuk aan gaan kijken. “Waar we vroeger de

keuze vooral baseerden op alleen investeringskosten en gebruiksgemak, hebben we deze nu goed doordacht.” De nieuwe vestiging gaat alleen drinkwater innemen, hoewel drinkwater per kuub duurder is dan bronwater dat op de locatie wordt opgepompt en behandeld. Maar bij het gebruik van bronwater had het bedrijf extra moeten investeren in een buffer en leidingnet en bovendien komen daar de kosten voor de verplichte monitoring van de bronwaterkwaliteit volgens de Drinkwaterregeling bij. “De balans sloeg door naar het gebruik het drinkwater. Een keuze die vooral gemaakt is op basis van financiële argumenten.” In het verbruik zijn de kosten van drinkwater hoger, maar aanpassingen maken waterbesparing mogelijk. Het streven is om in de nieuwe vestiging het huidige specifieke waterverbruik per geslacht rund te verlagen. De aanpak (3): Uitdagen van leveranciers Om de bedrijfsvoorzieningen als koeling, verwarming en ventilatie te optimaliseren, worden ook leveranciers betrokken. “Bij elke vraag aan leveranciers stellen we een document op met de minimaal gewenste functionele eisen voor de voorziening en de eisen die we er aan stellen, dus wat de installatie minimaal moet kunnen. De aanbieder is daarna vrij om invulling te geven aan de levering, waarbij ze zelf – innovatieve – opties kunnen uitwerken.” Zelfs de architect doet volop mee in het vinden van vernieuwende oplossingen. Het nieuwe fabriekspand wordt strak qua vormgeving, met een functionele indeling. “Door meedenken van de architect krijgen we geen buffertanks voor water aan de buitenkant van het bedrijf. Hij kwam zelf met het idee om de opslag van drinkwater en de opvang van vrijkomend afvalwater ondergronds aan te leggen in twee (rein) waterkelders.” Hoe het afvalwater exact gaat worden behandeld staat nog niet vast, maar de mogelijkheden worden reeds onderzocht. Opties zijn deelzuivering van het afvalwater met een DAF-installatie (‘dissolved air flotation’) en lozing op het vuilwaterriool of het compleet zuiveren van het afvalwa-

ter. “De keuze voor een DAF-installatie lijkt voor de hand te liggen", zegt Hutten. "Maar ook andere opties worden duidelijk in kaart gebracht. Zo wordt elk besluit genomen op onderbouwde argumenten en wordt elk (bedrijfs)proces goed doordacht.” Oordeel Nieuwbouw is een goed moment om nog eens kritisch naar het water- en energievraagstuk te kijken. Hutten en Zonen durft een wat minder conventionele aanpak aan, die zelfs op dit moment tot hogere investeringen kan leiden. Toch is dat acceptabel, en zelfs verstandig. Vincent Hutten denkt die extra kosten vanzelf terug te verdienen. “In september 2014 moet er een nieuwe fabriek in Heeten staan die jaren vooruit kan.” Het bedrijf moet nog diverse keuzes maken, onder meer voor de afvalwatervoorziening. Hutten blikt al met trots vooruit. “De kwaliteit van het productieproces verbetert en we besparen fors, met name op energie.” Het bedrijf gaat jaarlijks in ieder geval 20.000 m3 gas besparen. Door over te schakelen op alleen inname van drinkwater en het optimaliseren van watergebruik wordt een besparing tot 10% verwacht.

41

Senior afvalwatertechnoloog ARCADIS zoekt een proactieve, creatieve en gedreven professional die mede vorm wil geven aan onze ambities op het gebied van afvalwatertechnologie. Als senior afvalwatertechnoloog weet je kansen te vertalen tot concrete projecten en ben je in staat om op basis van inhoudelijke kennis projecten te acquireren en uit te voeren.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 215483

Senior adviseur / projectleider gemalen Als senior adviseur/projectleider gemalen werk je mee aan de ambities van ARCADIS om op het gebied van riool- en poldergemalen ons markaandeel verder te vergroten. Je zet jouw inhoudelijke kennis in om projecten te acquireren en uit te voeren. Je bent medeverantwoordelijk voor het verder uitbouwen van ons team.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 215485

Adviseur Grondstof (Geohydroloog)

Area Sales Manager bij MPS Aqua

Als adviseur grondstof geef je – gevraagd en ongevraagd - technisch operationele adviezen op het gebied van de waterwinning en grondstof. Je werkt met geohydrologische modellen en tijdreeksmodellen voor het bepalen van de invloed op en van de omgeving, ontwerpt puttenplannen voor de winning van de grondstof en monitoringsnetten voor de effecten daarvan.

Zelfstandige, internationale salespositie bij een toonaangevende speler met een indrukwekkend track record. Groeiende en innoverende markt. Mooie stap voor een ervaren Area Sales Manager met ambitie, die op zoek is naar een organisatie waarin ondernemerschap, groei, innovatie en betrokkenheid centraal staat. Wordt verantwoordelijk voor wereldwijde verkoop van afvalwaterzuiveringsinstallaties.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 214828

Programma manager Water Als senior programmamanager ben je verantwoordelijk voor zowel de voorbereidings- als uitvoeringsfasen van complexe waterprogramma's en -projecten bij opdrachtgevers. Door projectmatig en procesmatig naar de bestuurlijke ambities van opdrachtgevers te kijken, zorg je ervoor dat waterprogramma's en -projecten inzichtelijk worden gemaakt en resultaat opleveren.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 215436

Water and Sanitation Specialist As a water and sanitation specialist, your activities range from ensuring minimum watsan standards at the health facilities we support, to constructing water supply systems to refugee camps. Your job involves maintaining a reliable water supply, constructing or upgrading sanitary facilities as well as organising appropriate medical waste disposal.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 189815

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 215509

Projectleider Waterbouw Onze opdrachtgever zoekt projectleiders waterbouw met ruime ervaring als ontwerper van waterbouwkundige constructies en waterkeringen. U heeft talent en ambitie om junior ontwerpers te begeleiden en zelfstandig en/of in (multidisciplinair) teamverband adviezen, analyses en ontwerpen op te stellen.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 215449

volg ons via linkedin WaterJobForum volg ons via twitter @WaterJobForum Volg ons via facebook/WaterJobForum

Voor vacature plaatsingen, informatie en/of reserveringen bel of mail ons www.waterjobforum.nl 015 - 361 74 33 [email protected]

column door Jac van Tuijn

‘Wij komen voor de nieuwe wc’ De bel gaat, twee man voor de deur: ‘We komen de nieuwe wc plaatsen.’ Verbazing alom, de wc doet het nog prima.’ De opdracht komt echter van de huisbaas, hij heeft namelijk een goede deal gesloten met een leverancier, die goedkope toiletpotten levert en ze nog gratis plaatst ook. Leverancier blij, huisbaas blij. En jij? Blij met je mooie nieuwe wc? Misschien wel. Maar stel dat het nu niet om een watercloset gaat, maar om een droogtoilet. Met het verzoek of je de gevulde zakjes van het toilet goed wilt bewaren. De leverancier komt ze iedere week ophalen om er biogas en mest van te maken. De leverancier en jouw huisbaas vonden dit goed voor het milieu. Een vreemd verhaal? Het verschilt niet zo van ons eigen ontwikkelingsbeleid. De regering wil de financiële hulp in een aantal ontwikkelingslanden afbouwen en vervangen door een handelsrelatie. Ook op de mondiale watermarkt is het hemd nader dan de rok: de nieuwe aanpak kan er zomaar toe leiden dat mensen in een van de ‘ontvangende’ landen een dure waterdienst opgedrongen wordt waarom ze nooit hebben gevraagd. Overigens gebeurde dat net zo goed onder het oude ontwikkelingsregime. Met Nederlands geld zijn er toiletten gebouwd die nauwelijks zijn gebruikt, omdat na enkele weken de deuren waren gestolen en niemand meer ter plekke was om er nieuwe in te hangen. Liliane Ploumen, onze minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, spreekt over een nieuw beleid ‘met hart voor handel én hulp’. Ploumen denkt dat de Nederlandse dominee en koopman best samen kunnen gaan. Hoewel ik het nieuwe beleid wel een stap in de goede richting vind, betwijfel ik of die belangen kunnen samenvallen. In hoeverre verkleedt de koopman zich als dominee? Het zakelijke belang kan verscholen gaan achter goede intenties. Bij traditionele waterprojecten van hulporganisaties zijn voor lokale betrokkenen de beweegreden duidelijk, maar de vraag is of dat ook het geval is bij de ‘koopman-dominee’-combinatie? En hoeveel oog is er voor het lokale belang, als verschillende westerse landen of leveranciers tegen elkaar opbieden?

De Nederlandse hightech watertechnologie is voor ontwikkelingslanden per definitie duur. Zonder een krachtige inzet op het ontwikkelen van eenvoudige en goedkope watertechnologie, heeft het nieuwe ontwikkelingsbeleid weinig kans van slagen. Veel zal afhangen hoe wij erin slagen in het ontwikkelen van nieuwe ‘appropriate’ santiatieconcepten. In hoeverre gaat de koopman verkleedt als dominee? Zakelijk belang kan verscholen gaan achter goede intenties En we zijn niet alleen op de wereld. Kijk eens naar onze bemoeienis met Vietnam. Onder leiding van Cees Veerman helpen we het land bij het opzetten van een eigen deltaplan. Als tegenprestatie verwachten we dat Vietnam opdrachten plaatst bij de Nederlandse watersector. Maar tegelijk bouwen we onze financiële hulp aan het land af. Als Japan, Korea, China en Australië – die ook op die opdrachten azen – hun waterexpertise aanbieden en wel geld bijgeven, is de keuze voor de Vietnamese overheid niet zo moeilijk. Het dilemma van de dominee en koopman is dus niet ineens opgelost. Landen als Japan, China, Frankrijk en de VS hebben daar nooit zo mee geworsteld. Die geven financiële hulp en eisen daarbij compensatieorders. Nederland is daar altijd veel zuiverder in geweest en moet dat nu gaan loslaten. Dat kan de Nederlandse watersector een belangrijke boost geven, maar laten we er dan in ieder geval voor zorgen dat we waterproducten en -diensten ontwikkelen die ook bij die lokale markten passen. Zoals wij – in een waterrijk land – niet zitten te wachten op een droogtoilet, zo zitten mensen in droge gebieden niet te wachten op een water gespoelde toilet. Rekenschap geven van die specifieke behoeften, dat onderscheidt de dominee van de koopman. Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van WaterForum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement. 43

bedrijvenregister

Aquacare Europe bv Postbus 2147, 5202 CC Den Bosch www.aquacare.nl, [email protected] T: +31 73 6247171, F: +31 73 6217792 Chemicaliën, legionella, Doseringsapparatuur, Koelers/koeltorens, Filters

Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht www.atlascopco.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6230230, F: +31 (0)78 6230256 Beluchtingssystemen, Blowers, Compressoren , Druklucht, Generators, Gespecialiseerd advies , Luchtgekoelde drooginstallaties , Olie-afscheiders , Pompen , Waterbehandeling

AquaServa bv Wallaardtsacrestraat 435, 1117 BM Schiphol www.aquaserva.nl, [email protected] T: +31 88 0062500, F: +31 88 0062599 Desinfectie waterinstallatie - legionella, Energiebeheer, Engineering, Installatiebedrijven, Laboratoriumonderzoek - legionella, Legionella - installatietechniek, Legionella - risicoanalyse, Meet- en regelapparatuur, legionella, Onderhoud en beheer, Ultrafiltratie

ARCADIS Postbus 4205 , 3006 AE Rotterdam www.arcadis.nl/water, [email protected] T: +31 (0)10 2532222, F: +31 (0)10 2532194 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwaterbehandeling, Afvalwatertransport, Bodemsanering, Drinkwaterbehandeling, Ingenieursbureaus, Onderhoud en beheer, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer, Waterkeringen

AT Osborne Postbus 168, 3740 AD Baarn www.atosborne.nl, [email protected] T: +31355434343 Ingenieursbureaus, Personeel/management, Projectbegeleiding, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Ruimtelijke Ordening, Communicatie advies, Ruimtelijke Ordening, Procesarchitectuur, Waterbodems, Waterkerin-

Bermad Holland Postbus 5130, 3295 ZG ’s Gravendeel www.bermad.nl, [email protected] T: 078 6734761, F: 078 6737087 Watermanagement, Separators, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Kleppen, Irrigatiemiddelen, Hydrants, Engineering, Afsluiters, Advisering

gen, Watermanagement, Waterschappen,

Biothane Systems International Postbus 5068, 2600 GB Delft www.biothane.com, [email protected] T: +31 15 2700111, F: +31 15 2560927 Advisering, Afvalwaterbehandeling, Anaëuml;robe gistingssystemen, Biotechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren) Membraantechnologie, Nutrienten, Waterbehandeling Waterzuivering, Zuiveringsinstallaties

CimPro BV Postbus 3196, 4800 DD Breda www.cimpro.com, [email protected] T:+31 76 5317788, F: +31 76 5317799 Waterbeheer, Telemetriesystemen, Telemetrie, Stedelijk waterbeheer, Rioolpompstations, Procesbesturingsinstallaties, Meet- & Regeltechniek, Energiebeheer, Bewakingssystemen, Automatisering

De Jongh Pipesystems bv Sluisweg 2, 4794 SW Heijningen www.dejonghpipesystems.nl, [email protected] T: +31 16 7521739, F: +31 16 7521837 Buissystemen, Coatings en -bekleding, Fittingen, Flenzen, Kunststoffen

Control Techniques bv Kubus 155, 3364 DG Sliedrecht www.controltechniques.nl, [email protected] T: +31 18 4420555, F: +31 18 4420721 Aandrijvingen, Advisering, Automatisering, Elektr.processen water/rioolbehandeling, Elektrotechnische installaties, Engineering, Frequentieregelaars, Industriële installaties, Meet- en Regeltechniek

Endress+Hauser bv Postbus 5102, 1410 AC Naarden www.nl.endress.com/water, [email protected] T: +31 35 6958611, F: +31 35 6958825 Zuurstofmetingen, Watermetingen, Wateranalyse apparatuur, Toxiciteits analyseapparatuur, PH-elektroden, Niveaumeting, Monstername apparatuur, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Analyse-apparaten, Afvalwaterbehandeling

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.nl, [email protected] T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 Membraantechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren), Flotatie-installaties en tanks, Emulsiesplitsers, Chemische waterbehandeling, Biologische reiniging grondwater/lucht, Afvalwaterbehandeling

Eplan Postbus 246, 6900 AE Zevenaar www.eplan.nl, [email protected] T: +31316591770, F: +31316591749 Procesbesturingsinstallaties, Panelen, Onderhoud en beheer, Engineering, Automatisering, Advisering,

Green Rivers bv Ohmstraat 5, 6716 BA Ede www.greenrivers.nl, [email protected] T: +31610669533 Advies- en ontwerpbureaus, Advisering, Constructie, Corrosie preventiemiddelen, Engineering, Funderingssystemen, Gespecia-

Grontmij Postbus 203, 3730 AE De Bilt www.grontmij.nl, [email protected] T: +31 (0)30 2207911, F: +31 (0)30 6956366 Afvalwaterbehandeling, Drinkwaterbehandeling, Membraanbioreactor - advies, Membraanbioreactor - turn key, Membraan-

liseerd advies, Ingenieursbureaus, Waterbeheer, Waterkeringen

technologie, Remote Sensing, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Slibbehandeling, Stedelijk waterbeheer, Tele detectie

44

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

bedrijvenregister

Hach Lange Laan van Westroyen 2a, 4003 AZ Tiel www.hach-lange.nl , [email protected] T: +31344631130, F: +31344631150 Wateranalyse apparatuur, Labaratoriumapparatuur, Data logging/procesapparatuur, Zuurstofmetingen, Telemetrie, Sensoren, PH-elektroden, Monstername apparatuur, Electrochemie, Elektrodensystemen

Imbema Denso B.V. Postbus 160 , 2000 AD Haarlem www.imbemadenso.nl , [email protected] +31 (0)23 5172424 , +31 (0)23 5317433 Koppelingen, Hydrants, Flenzen, Fittingen, Corrosie preventiemiddelen, Controle apparatuur/systemen, Buis- en kabeldoorvoeringen, Afsluiters, Afdichtingen, Aanboortoestellen

Klay Instruments Nijverheidsweg 5, 7991 CZ Dwingeloo www.klay.nl, [email protected] T: +31521591550, F: +31521592046 Vloeistofniveau- /registreerinstrumenten, Sensoren, Niveaumeting, Meet/regel-/beveiligingsinstrumenten, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters,

HKV lijn in water Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl, [email protected] T: 0320-294242, F: 0320-253901 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

I-Real BV Postbus 593, 7000 AN Doetinchem www.i-real.nl , [email protected] T: +31 (0)314 366600, F: +31 (0)314 363410 Afvalwaterbeheer, Automatisering, Grondwater, Meet & Regeltechniek, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Telemetrie, Regenwatermanagement, Waterbeheer, Watermanagement

Jongia N.V. James Wattstraat 8, 8912 AS Leeuwarden www.jongia.com, [email protected] T: +31582139715, F: +31582129787 Slibbehandeling, Procestechnologie, Procesindustrie, Mixers, Mengketels, Mechanische waterbehandeling, Biotechnologie, Beluchters, MBR, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling,

Jotem Waterbehandeling B.V. Parelstraat 24 , 7554 TM Hengelo www.jotem.nl , [email protected] +31 (0)74 242 5255 , +31 (0)74 243 4880 Membraanfiltratie, Engineering, Demineralisatie, Beproevingsapparatuur, Adsorptiemiddelen/apparatuur, Actieve kool, Waterbehandeling, Ontijzering, Ontharding, Omgekeerde osmose - installaties

Koninklijk Nederlands Waternetwerk Binckhorstlaan 36, 2516 BE Den Haag www.waternetwerk.nl, [email protected] +31 (0)70 3222765. Afvalwaterbeheer, Netwerkorganisatie, Oppervlaktewater zuivering , Proceswaterbehandeling, Rioolwaterszuiverings-

Krohne Nederland B.V. Postbus 110 , 3300 AC Dordrecht www.krohne.com , [email protected] +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Waterkeringen

installaties, Vakbladen, Waterbehandeling, Waterbeheer, Watermanagement, Watervoorziening

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, [email protected] T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Afsluiters, Afvalwatertransport, Drinkwatervoorziening, Grondwater, Onderhoud en reiniging, Oppervlaktewater zuivering, Polderbemalings installaties, Pompen, Proceswaterbehandeling, Rioolwater-zuiveringsinstallaties

KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Postbus 1526 , 3800 BM Amersfoort www.kwa.nl , [email protected] +31 (0)33 422 1310 , +31 (0)33 422 1329 Waterbehandeling, Proceswaterbehandeling, Ontgassers, Legionella - advies, Koelwaterbehandeling, Ketelvoedingwater, Energiebeheer, Corrosie preventiemiddelen, Afvalwaterbehandeling, Advies- en ontwerpbureaus

Logisticon Water Treatment B.V. Postbus 38, 2964 ZG Groot Ammers www.logisticon.com, [email protected] T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 afvalwaterbehandeling, ketelvoedingwater, membraanbioreactoren, membraanfiltratie, mobiele waterzuiveringen, omgekeerde osmose installaties, ontijzering, proceswaterbehandeling, ultrafiltratie, waterbehandelingsinstallaties

Metawater Co., Ltd. Europe Rep. Office Westerbachstrasse 32, D-61476 Kronberg im Taunus / Duitsland www.metawater.co.jp/eng, [email protected] Filtratie, Membraanfiltratie, Membraantechnologie, Ozonisatieinstallaties, Waterbehandeling

Nijhuis Water Technology Anholtseweg 32 , 7091 HB Dinxperlo www.nijhuis-water.com, [email protected] +31 (0)31 5655 466, +31 (0)31 5655 494 Waterbehandelingsinstallaties, Turn-key leveranciers MBR, Terugwinninginstallaties, Slibbehandeling, Proceswaterbehandeling, Flotatie-installaties en tanks, Flocculatie-installaties, Engineering, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling

NWP (Netherlands Water Partnership) Bezuidenhoutseweg 2, 2594 AV Den Haag www.nwp.nl, [email protected] T: 070-3043700 , F: 070-3043737 Branche-organisaties, Watermanagement, Netwerkorganisatie

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

45

bedrijvenregister

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UV-bestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

Pro Water BV Lansinkesweg 4, 7553 AE Hengelo www.prowater.nl, [email protected] T: +31742915150, F: +31742915350 Wateranalyse apparatuur, Sensoren, PH-elektroden, Meet- & Regeltechniek, Labaratoriumapparatuur, Filtervulmateriaal, Chemische waterbehandeling, Chemicaliën, Afvalwaterbehandeling

Rood Wit Blauw watergroep (RWB) Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo www.rwbalmelo.nl, [email protected] T: +31 54 6545020, F: +31 54 6545030 Aannemers, Apparatenbouw, Constructie, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Engineering, Filtratie, Oppervlaktewater zuivering, Projectbegeleiding, Toegepast onderzoek

Roozeboom & Van den Bos Instrument BV Postbus 395 , 3760 AJ Soest www.rb-instrument.nl , [email protected] +31 (0)35 543 1511 , +31 (0)35 543 1448 Zuurstofmetingen, Wateranalyse apparatuur, PH-elektroden, Ozon concentratiemeetinstrumenten, Meet- & Regeltechniek, Labaratoriumapparatuur, Geleidbaarheidsmonitors, Doserings-

Royal Haskoning DHV Postbus 151, 6500 AD Nijmegen www.royalhaskoningdhv.com, [email protected] T: +31 (0)24 3284284, F: +31 (0)24 3232918 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwater­, Drinkwater, Engineering, Grondwater, Ingenieursbureaus, Milieutechnologie, Onderhoud en beheer, Waterbeheer, Watermanagement

Sensor Partners bv James Wattlaan 7, 5151 DP Drunen www.sensor.nl,  [email protected] T: +31 416 378239, F: +31 416 377439 Afstandsuitlezing, Analyse-apparaten, Automatisering, Controle apparatuur/systemen, Niveaumeting, Peilglazen, Procestechnologie, Sensoren, Vloeistofniveau- /registreerinstrumenten, Watermetingen

Stichting PostAcademisch Onderwijs (PAO) Postbus 5048, 2600 GA Delft www.pao.tudelft.nl, [email protected] T: +31 15 2784618, F: +31 15 2784619 Afvalwaterbeheer, Bouwmiddelen/materialen, Drinkwater Grondwater, Havens, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Waterbeheer, Waterkeringen

UVAR holland b.v. Postbus 5169, 3295 ZH 's-Gravendeel www.uvar.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6731477, F: +31 (0)78 6734557 Afsluiters, Filters, Filtratie, Meet- & Regeltechniek, Waterbehandeling, Watermeters

Water Alliance Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.wateralliance.nl, [email protected] T: +31 (0)58 2849044 Watermanagement, Waterbehandeling, Netwerkorganisatie, Branche-organisaties, Afvalwaterbehandeling, Waterzuivering

Wateropleidingen, Stichting Postbus 1410, 3430 BK Nieuwegein www.wateropleidingen.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6069400, F: +31 (0)30 6069401 Afvalwaterbeheer, Drinkwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Legionella - beheersplan opstellen, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer, Waterzuivering

WLN Postbus 26, 9470 AA Zuidlaren www.wln.nl, [email protected] Advisering, Membraantechnologie, Onderzoek

Xylem Water Solutions Nederland B.V. Postbus 1126, 3300 BC Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , [email protected] T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

apparatuur, Chloorelectrolyse installaties, Analyse-apparaten

SOLIS Projects bv Zuiveringweg 92, 8243 PE Lelystad www.solis.nl, [email protected] T: +31 32 0292020, F: +31 32 0292029 Waterzuivering, Slibtransportapparatuur, Slibbehandeling, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Ontwateringsapparatuur, Membraanbioreactor - turn key, MBR (Membraan Bio Reactoren), Filtratie, Engineering, Afvalwaterbehandeling

VISSER waterbeheer De Beeringen 22, 6681 JH Bemmel www.visserwaterbeheer.com, [email protected] T: +31 6 21206760 Waterschappen, Watermanagement, Waterbeheer, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Overheid, Organisaties, Oppervlaktewaterinname, Ingenieursbureaus, Freelancers, Advies- en ontwerpbureaus

A Division of Watts Water Technologies Inc.

Watts Postbus 98, 9660 AB Eerbeek www.wattsindustries.nl , [email protected] T: +31313673700, F: +31313652073 Sanitaire en drinkwaterinstallaties, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Legionella - installatietechniek, Kleppen, Gietijzeren appendages, Flowmeters, Buissystemen, Afsluiters,

46

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

Partners voor Water Springplank voor internationale ambitie Heeft u internationale ambitie? Informeer dan eens naar de mogelijkheden die het programma Partners voor Water u biedt. Veel organisaties in de watersector zetten hun eerste stappen in het buitenland met behulp van dit programma. Partners voor Water maakt nieuwe ontwikkelingen in de watersector mogelijk. Het programma biedt de watersector ondersteuning op de volgende vlakken:

3. Internationaal ondernemen/samenwerken

1. Aanjagen nieuwe ontwikkelingen

■ Netwerken gericht op verschillende niches/thema’s ■ Marktkennis en informatie ■ Financiele ondersteuning van projecten in het

■ Landenplatforms: samen met collega’s internationale

activiteiten ontplooien

■ Partners voor Water ondersteunt projecten die

de samenwerkende watersector verder brengen. Bijvoorbeeld het ontwikkelen van een gezamenlijke toekomstvisie. 2. Profileren Nederlandse Watersector in het buitenland ■ Gezamenlijke deelname aan beurzen en missies ■ Gezamenlijke marketing ■ Online marketing: etaleer uw beste projecten voor

een internationaal publiek op www.dutchwatersector.com

buitenland Partners voor Water is er voor samenwerkende organisatie met ambitie, die de stap durven zetten in een nieuwe regio, met een nieuwe technologie of aanpak. Waarmee ze internationaal kansen creëren waar zijzelf én de Nederlandse watersector op voort kunnen bouwen. Het is een programma dat middenin de sector staat; partijen uit de sector werken binnen het programma samen en geven het mede vorm. Partners voor Water is er voor profit en non profit. Veel organisaties gingen u al voor. Verwezenlijk uw internationale ambities en doe mee!

Partners voor Water wordt gefinancierd door drie ministeries: Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Infrastructuur en Milieu en Buitenlandse Zaken. Het programma wordt uitgevoerd door NL EVD Internationaal en het Netherlands Water Partnership.

Kijk voor meer informatie op www.partnersvoorwater.nl of bel: T (088) 602 80 58