Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Waterinnovaties in Nederland Een beknopt overzicht
Voorwoord Innovatieve oplossingen zijn hard nodig om in te spelen op complexere opgaven en altijd beperkte middelen. Niet alleen in Nederland maar over de hele wereld. Water is sterk verweven met mondiale maatschappelijke vraagstukken zoals waterveiligheid, waterkwaliteit, sanitatie, voedsel en energiewinning. Die vraagstukken stellen ons voor de permanente opdracht om te zoeken naar slimme, betaalbare oplossingen. Nieuwe technologie en nieuwe inzichten stellen ons land in staat om daaraan steeds beter te kunnen voldoen. We doen dat in nieuwe vormen van samenwerking waarbij overheid en marktpartijen samen optrekken met kennisinstellingen (topsectoren-aanpak). We voelen ons ook internationaal geroepen onze ervaringen in te brengen. Of het nu gaat om nieuwe manieren van dijkversterking, het winnen van energie uit het getij of het inzetten van 3D-technieken voor overstromingssimulaties: het zijn allemaal voorbeelden van hoe je met andere ogen naar water kunt kijken. Ik vind het van belang om de kansen die er zijn ook zichtbaar te maken. Graag presenteer ik daarom in deze brochure een breed overzicht van actuele innovatieve waterprojecten in Nederland. Ik hoop dat het inspireert, wellicht aanzet tot een bezoek en leidt tot nieuwe kennis, waar ook ter wereld.
DE MINISTER VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU, mw. drs. M.H. Schultz van Haegen
Inleiding In deze brochure zijn de innovatieve projecten als volgt geordend: 1
Projecten die de waterveiligheid bevorderen. Geotextiel tegen piping is een voorbeeld van een dergelijke innovatie. Maar ook dijkmonitoring met behulp van sensoren dient dit doel.
2
Projecten die inspelen op de zoetwaterbeschikbaarheid en de waterketen. Het zogenaamde achteroeverconcept bij Andijk combineert verbetering van de water veiligheid met de opslag van overtollig zoetwater voor later gebruik.
3
4
Projecten die bijdragen aan de waterkwaliteit. Een voorbeeld van een dergelijk project is het Pharmafilter, dat er voor zorgt dat ziekenhuizen medicijnresten en stoffen met hormoonverstorende werking filteren voordat het geloosd wordt in het afvalwater. Projecten die zorgen voor klimaatbestendige steden. In Rotterdam is een speelplein gerealiseerd dat tevens dient als tijdelijke waterberging voor overtollig regenwater.
Projecten die verschillende doelen hebben, zijn bij het oorspronkelijke hoofddoel ingedeeld. Van de projecten is kort beschreven wat de innovatie inhoudelijk behelst en aan welk doel het een bijdrage levert. Ook is aangegeven wanneer het is of wordt gerealiseerd. Met de meeste projecten uit deze brochure wordt ook gewerkt aan andere doelen, breder dan bovenstaande. Dat zijn de ‘cross-overs’ naar ander beleid. Van elk project is met een symbooltje aangegeven welke cross-overs er zijn.
Uitleg pictogrammen Afval en materiaalhergebruik
Het verduurzamen van grondstoffengebruik is belangrijk om een zo laag mogelijke milieudruk van productie en consumptie te bereiken. De projecten spelen daar op in. Voorbeelden: RWZI Horstermeer (1-STEP® filter) en fosfaatterugwinning
Energie De wens om de energievoorziening te verduurzamen leeft breed, ook in de watersector. Projecten die daarop inspelen hebben dit symbool. Voorbeelden: Ontzilting Voltea, Thermische Druk Hydrolyse in RWZI Venlo, getijturbines Oosterscheldekering
Klimaatadaptatie Deze projecten helpen om onvermijdelijke klimaatveranderingen op te vangen en verdere veranderingen in het klimaat zoveel mogelijk te voorkomen. Voorbeelden: Rivierverruiming en terpenplan Overdiepse Polder
Landbouw Door gebruik van innovatieve duurzame technologieën uit de watersector is voordeel te halen bij de productie van voedsel. Een doel van deze projecten is More Crop per Drop: meer voedsel met minder water. Voorbeelden: Teelt van aardappelen op zilte grond (Texel)
Natuurontwikkeling Projecten in het domein van water kunnen vaak volgens de ontwerpprincipes van ‘bouwen met natuur’ worden ontworpen. Dit levert voordelen op voor de natuur en voor recreatie, en is vaak ook financieel aantrekkelijk. Voorbeelden: Multifunctionele rivierdijk Munnikenland, veiligheidsbuffer Oesterdam
Ruimtelijke inrichting De realisatie van het programma Ruimte voor de Rivier heeft, naast veiligheidsdoelen, ook als doel de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied te verbeteren. Deze projecten, maar ook andere, spelen daarop in. Voorbeelden: Dijkteruglegging Lent, Boulevard Scheveningen en Cadzand
Innovatieve projecten
5 33 22 40
Projecten die de waterveiligheid bevorderen
25
1 Zeewering versterkt met zand
21
26
35 31
1
18
6 10
2
19
35
33
11
32 19 20 10 a te rw aas 41eg Nieuwe M 20 32 O ud e M 39 aa l a as
Rijn eder-
23 Zoet-zoutscheiding met bellenscherm
3 Innovatieve dijkversterking
24 Zoetwater tegen verzilting
4 Combinatiedijk
25 Vacuümtoiletten en urinezuivering
5 Dijkmonitoring met sensoren 6 Achteroevers 7 Veiligheidsbuffer Oesterdam 8 De Zandmotor
30 Marker Wadden 31 Water Insight
13 Uiterwaardvergraving en ‘Natuurderij’
32 Pharmafilter
s
16 Tidal Test Centre Grevelingen 17 Getijdenturbines in de Oosterschelde
s Bergsc h e Maa
12
18 Multifunctionele turbine
23 s Maa
24
28 Luwtemaatregelen Hoornse Hop
12 Rivierverruiming en terpenplan
15 ‘Wakkere dijk’, een multifunctionele rivierdijk
14
Waal
Projecten die bijdragen aan de waterkwaliteit 29 Getijdencentrale Brouwersdam
14 Dijkteruglegging bij Lent
Maa
e uw Ni
15
3
27 Energiezuinige ontzilting
11 Dijkversterking met geotextiel
k
n lka rte
ede
Waal
26 Zilte aardappel
10 Testen zetstenen dijken in Deltagoot
Le
W
eM e r w
29
25
N
Spui
17
e IJss
37
8
16
l
3
Nie uw e
2 Houtribdijk versterkt met zand
9 Hoogwatergeul
e Geldersc h
4
24
33
34
33
9 13
22 27
1
Zwa r t e Water
30
28
Ha
35
Projecten die inspelen op de zoetwater beschikbaarheid en de waterketen
19 3Di Waterbeheer
33 Nereda – biologische afvalwaterzuivering 34 1-STEP®-filter 35 Fosfaat-terugwinning 36 Thermische drukhydrolyse 37 Hydrochip 38 Remote control waterkwaliteit
20 ClimateGame
7 24 36
4
21 Duurzame Afsluitdijk 22 BoxBarrier
32
Projecten die zorgen voor klimaatbestendige steden 39 Waterplein 40 Klimaatbuffer 41 Klimaat Effect Atlas
38
1
2 33 26
5 40
21 25 21
26
Zeewering versterkt met zand
1
Houtribdijk versterkt met zand 27
35
18
2 Locatie: Hondsbossche en Pettemer Zeewering (tussen Camperduin en Petten)
30
Geldersc h
Ha
n lka rte
aa
10 20 32
W
k
19
11
r-Rijn
Nede
25
29
rw
l
19 20 32 39 41 aas
k
a te
W
11
33 37
13
3 33 37
10 20 32
8
Le
Nie uw e
3
4
l
se
34
22
11
e IJs
13 Realisatie: 2014 Uitvoering monitoring: 2015-2018
e g Nieu w e M Ou d
Spui
11
r-Rijn
Nede
3
W
e M a as ede eM e r w
e uw
35
9
Nie uw e
34
22
Realisatie: 2014-2015
8
Locatie: Houtribdijk (Enkhuizen-Lelystad)
Een zandige vooroever remt de golfaanval op de dijk en kan worden toegepast 33 die te laag zijn of niet sterk genoeg. Daarnaast biedt als versterking van dijken 4 de vooroever mogelijkheden voor natuurontwikkeling.
Ni
De zandige versterking wordt zodanig vormgegeven dat er kansen worden gecreëerd voor recreatie en natuurontwikkeling.
28
1
Voor een gedeelte van de Houtribdijk wordt als proef een vooroever van zand 35 aangelegd, waarbij de breedte en steilheid van de vooroever varieert. Vervolgens wordt gemeten in hoeverre het zand door de golven wordt 2 33 verplaatst. Ook de ontwikkeling van de vegetatie wordt gevolgd. Zwa r t e Wate r
Voor de Hondsbossche en Pettemer Zeewering wordt een zandige oever met een duin aangebracht. Hiermee worden de huidige problemen met de hoogte en de sterkte van de dijk opgelost.
10
Waal
15 s
6
Maa
1
2
35
3
25
26 21
4 27
35
1
35 18
6 2
10 30
Zwa r t e Wate r
28
1
2
35
33
33 Geldersc h
9
e IJs
4
Ou d
Spui
k
e M a as e eM e r w
Ni
e uw
29
de
Dijkvernageling is een nieuwe methodiek waarbij23 grondankers in de steile 24dijk worden helling van de bestaande geboord. Deze grondankers geven de dijk 16 extra sterkte, waardoor wordt voorkomen dat de dijk afschuift.
17
3
Waal
s BergsLocatie: c h e Maa
12
Hagestein en Opijnen Nede k Le
e uw Ni
32
de M e r we
Waal s
M a as
e
4
Locatie: Scheveningen en Cadzand
In Scheveningen is de dijkversterking gecombineerd met de ontwikkeling van Waal de boulevard met internationale uitstraling, ontworpen door de Spaanse architect De Solà-Morales. Maa
n lka rte
Spui
Een combinatiedijk maakt het mogelijk om bij noodzakelijke dijkversterking ook invulling te geven aan andere ruimtelijke wensen in het betreffende gebied, zoals recreatie, ruimtelijke kwaliteit en natuur. Zo worden meerdere belangen gediend. s
W
Uitvoering: 2014
al
l
Maa
r-Rijn
Nie uw
Bij de traditionele methode worden meestal bermen tegen dee dijk ate aangelegd. s 24 r aa 7 Dit kan grote gevolgen hebben voor de bebouwing naast deHa dijk. w eg Nieu w e M Dijkversterking van binnenuit, zoals dijkvernageling, kent dezea bezwaren Oud niet. e
24
14
Waal
4
s
l
e g Nieu w e M
Maa
n lka rte
aa
rw
e IJss
Ha
Combinatiedijk
25
r-Rijn
Nede
e Geldersc h
W
a te
19 20 32 39 41 aas
Le
8
Nie uw e
3
10 20 32
Zwa r t e Water
22
Innovatieve dijkversterking
2
se
l
29
13
s Bergsc h e Maa
36 dijkversterking gecombineerd met de aanleg van een In Cadzand wordt gemeentelijke jachthaven. Realisatie: 2014-2015 (Cadzand) s
Maa
4
5
6
26 21 5
Dijkmonitoring met sensoren
1
27en toetsen Deze informatie kan ook gebruikt worden voor het beter ontwerpen van dijken en voor het dagelijkse beheer en onderhoud. 35 De komende jaren wordt het systeem samen met waterbeheerders, 1 marktpartijen en kennisinstellingen doorontwikkeld en op meerdere locaties 6 toegepast.
2
2
1
De eerste achteroever is in 2013 gerealiseerd in de Koopmanspolder en richt zich op vis en natuur. Met een innovatieve en visvriendelijke buisvijzel is de Koopmanspolder verbonden met het IJsselmeer. Er wordt drie jaar geëxperimenteerd met het waterpeilbeheer.
Locatie: Koopmanspolder (Andijk)
35
34
In 2014 wordt de mogelijkheid verkend van een achteroever 22 in de Wieringermeer die zich richt op landbouw, tuinbouw, aquacultuur en visserij.
3
4
Realisatie: 2013 Experimenteerfase: 2014-2016
11
33
8 Nie uw e
a te
W
35
30
Zwa r t e Wate r
28
35 18
10
Doorontwikkeling: 2014-2016
Bij het concept ´achteroever´ draait het om nieuwe vormen van waterberging en functiecombinaties, om de waterveiligheid te vergroten en slim om te gaan met zoetwatertekort en de leefomgeving in en om het IJsselmeer.
Locaties: o.a. Lauwersmeerdijk en Ommelanderzeedijk (Groningen)
r
33 37
10 20 32 19 20 32 39 41 aas
k
Met behulp van sensoren kan continu de actuele conditie van dijken in de gaten worden gehouden. Dit levert 21 essentiële informatie op voor het inspecteren van dijken tijdens hoogwater.
6
Le
25
26
Achteroevers
11
r-Rijn
Nede
1
8
2
28
10 30
2
35
Geldersc h
11
e g Nieu w e M
ede eM e r w
Ni
e uw
Spui
e M a as
25
3
Waal
14
Waal
15
22
s
Ou d
ijn
r-R Nede
s Bergsc h e Maa
12
24
8 Nie uw e
s
De Zandmotor
17
Maa
7
a te
W
Ha
n lka rte
Veiligheidsbuffer Oesterdam
k
19 20 32 39 41 aas
Maa
n lka rte
29
l
33 37
Le
W
aa
13
10 20 32
rw
l
se
11
a te
13
3
4
Ha
e IJs
34
22
Nie uw e
33
33 9
8
1
Zwa r t e Wate r
7
18
6
aa
4
Bij de Oesterdam in de Oosterschelde is 450.000 m3 zand op de zandplaten gestort.
36
Locatie: Oesterdam (Tholen)
29 De Zandmotor is een grootschalig proefproject waarin een nieuwe, duurzame manier van kustonderhoud wordt onderzocht.
Dit draagt bij aan het herstel en behoud van het ecologisch waardevolle gebied van platen en schorren én dempt de golfwerking op de achterliggende dam. Hierdoor kan het toekomstig onderhoud van de Oesterdam langjarig worden uitgesteld.
De Zandmotor is aangelegd als schiereiland van 21,5 miljoen m3 zand. Dit zand 17 verspreidt zich onder invloed van wind, golven en stroming langs de kust, en zorgt daarmee voor kustbescherming, nieuwe natuur en een extra 24 recreatiegebied.
Het project wordt gekenmerkt door intensieve publiek-private samenwerking met de coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers en Natuurmonumenten.
Aan de Zandmotor is een omvangrijk onderzoeksprogramma gekoppeld, 24 waarin betrokken overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven nauw samenwerken. De eerste bevindingen over de werking 4 van de Zandmotor zijn positief. De verwachting is dat de Zandmotor na 20 jaar resulteert in 35 hectare 32 extra strand en duin.
Realisatie: 2013
Realisatie: 2011 Evaluaties: 2016 en 2021
rw
l
aas e g Nieu w e M Ou d
Spui
e M a as
Locatie: Ter Heijde
24
23 16
7
38
15
9
10 33
5 40
25
26 21
27 35 18
6 10
1
Zwa r t e Wate r
28
Hoogwatergeul 35
33
9 Geldersc h
Testen zetstenen dijken in Deltagoot
Le k
l
De proeven markeren het einde van de bestaande Deltagoot Voorst en de 33in de37 ingebruikname van de nieuwe Deltagoot in Delft. 11
16
n lka rte
s
Maa
aa
29
rw
l
e g Nieu w e M Ou d
Spui
e M a as ede eM e r w
11
Rijn
25
rNede
3
Waal
Waal
15 s
a te
W
12
19 20 32 39 41 aas
Maa
Nie uw e
s Bergsc h e Maa
10 20 32 k
s
Uitvoering:82014
Le
Waal
Maa
e uw
13
3
4
14
9
se
Ni
Locatie: De Voorst en Delft 33
Hoe groter de golfremmende werking van de stenen, hoe lager de dijk hoeft te zijn om aan de wettelijke normen te voldoen. Naar verwachting levert dit 34 kostenbesparingen op bij 22dijkversterkingen en voordelen voor het milieu en de omgeving.
Ha
7
2
e IJs
n lka rte
23
30
Geldersc h
W
Realisatie: 2014
10
In de unieke Deltagoot van Deltares wordt de sterkte en golfremmende 35 werking getest van diverse typen stenen voor dijkbekleding.
25
ede eM e r w
2
se
10 20 32
Spui
6
28
Locatie: Veessen-Wapenveld
Voor de rivier het water 19de IJssel wordt ruimte gemaakt, zodat bij hoogwater Nie r-Rijn Nede gebied. Dit uw afgevoerd kan worden, door twee dijken aan te leggen in agrarisch 11 e 20 32 39 41 a te gebied van 713 onderlopen. De ashectare zal bij hoogwater als overloopgebied a rw Ha 3 u e e g Ni w e M verwachting is dat de geul eens in een mensenleven zal volstromen. Het Waal Ou d arivierpeil e M amet zal al as 71 centimeter dalen bij hoogwater. 15
24
1
l
In Nederland hebben we steeds meer kans op overstromingen, omdat de rivier 4 ruimte krijgt. Rivieren liggen ingeklemd3tussen steeds hogere steeds minder dijken. Tegelijkertijd daalt de grond achter de dijken 33 en37regent het vaker en harder, waardoor de rivieren meer water11 moeten verwerken.
8
35
e IJs
34
22
27
Zwa r t e Wate r
2
21
26
uw
1
25
35
14
11
25
26 21
12
1
2
27
35
35
6
2
35
33
11
Geldersc h e IJs
13 Nie uw e
l
Ha
n lka rte
4 10 20 32
Nede
Ou d
Spui
k
Waal
e M a as
Ni
e uw
de Het gevaar van ‘piping’ speelt bij veel dijken. Als water door de dijk estroomt, M e r we wordt zand 29 meegevoerd en ontstaan er tunneltjes (pipes) die uiteindelijk tot Bergsc h e doorbraak van de dijk kunnen leiden. 23
24
24
e g Nieu w e M
16
Locaties: Nederbetuwe, Culemborg en Vianen s aa (dijkversterking). M12 Willemspolder (IJzendoorn) voor onderzoek.
14
32
Waal
ede eM e r w
23
s Bergsc h e Maa
16
24
Door de4unieke samenwerking van bewoners en overheid wordt de hoogwaterveiligheid verbeterd door het creëren van waterberging. De landbouw in het 32 gebied kan worden voortgezet door de aanleg van terpen.
s
Realisatie: 2014
e M a as
7 550 hectare van de In het kader van het project Ruimte voor de Rivier verandert Overdiepse Polder in een waterbergingsgebied, met landbouwbedrijven op acht terpen. 24
Uitvoering: 2010-2015 Binnen het 24programma Ruimte voor de Rivier wordt op vier locaties een praktijkproef uitgevoerd met geotextiel.
Ou d
Spui
17
Maa
Geotextiel, dat verticaal in de dijk wordt aangebracht, fungeert als een soort 17 filter dat wel water doorlaat maar geen zand. Het tegengaan van piping met traditionele maatregelen is relatief duur. Het aanbrengen van geotextiel is 24 goedkoper en geeft minder hinder7voor de bewoners.
Waal
s
l
l
e g Nieu w e M
29
r-Rijn
Maa
n lka rte
aa
rw
19 20 32 39 41 aas
11
Le
a te
W
Ha
Rivierverruiming en terpenplan aa
rw
19 20 32 39 41 aas
e uw
Dijkversterking met geotextiel Nie uw e
a te
W
13
36
33 37
10 20 32
8
se
34
22
3
4
33 9
34
22
k
30
35
1
Zwa r t e Wate r
28
10
Le
2
8
28
18
Ni
1
4
6
Locatie: Waspik
12
13
33 5 40
21
26
14
27 35 1
6 2
Zwa r t e Wate r
10
25 28
21 27
Locatie: Deventer
k
14
4 32
aal
Ni
Maa
e uw
s
de waterstand bij Deventer hoogwater met 10 centimeter. r we e M e tijdens s Bergsc h e Maa
12
23
k
Waal
15
14
s Bergsc h e Maa
12
16
Deze nevengeul biedt bij hoogwater extra capaciteit voor de waterafvoer waardoor de waterstanden lager worden. Het eiland dat ontstaat door het verleggen van de dijk wordt ingericht als rivierpark, met mogelijkheden voor recreatie en hoogwaardige woningbouw. Aan dit plan is in 2011 de prestigieuze Waterfront Center Award toegekend. Uitvoering: 2013-2015
16
Ni
e uw
ede eM e r w
Waal
Locatie: Lent, Nijmegen
7
24
Le
Spui
Waal
Spui
e M a as
3
De dijk bij Lent in de Waal wordt circa 350 meter landinwaarts verlegd. Hierdoor komt er ruimte voor een nevengeul van de Waal.
24
15 W in de uiterwaarden, daalt de In combinatie met het graven van geulen
e M a as
l
Ou d
25
s
Ou d
17
11
e g Nieu w e M
Rijn
rNede
Maa
l
eg
23Oplevering: 2013
Maa s
7
n lka rte
se
24
De ‘Natuurderij’ Keizersrande11 verenigt duurzame landbouw met slim water management en stimuleert de verhoging van de biodiversiteit, recreatie en 10 20 32 25 educatie.
rw
29
l
rw
Le
W
e IJs
n lka rte
aa
aa
3
19 r-Rijn Nede 11 20 Door de32 begrazing 39 41 van de uiterwaarden door het vee van de Natuurderij wordt as 3 e Ma Nieu wde opstuwende werking van de aanwezige vegetatie tegengegaan.
a te
19 20 32 39 41 aas
Dijkteruglegging bij Lent
Geldersc h
W
a te
Nie uw e
33 37
10 20 32
8
33
Ha
13
34
33 37
Ha
11
33
9
3
4
s
Zwa r t e Wate r
2
Uiterwaardvergraving en ‘Natuurderij’ Nie uw e
1
l
se
30
35
8
22
10
13
34
e IJs
28
4
9
Geldersc h
6
22
33
35 18
2
2
35
35 1
30
Maa
26
3
15
27 35 1
6 2
10 30
2
35
Nie uw e
33 37
Ha
n lka rte
Nede k
e M a as
Waal
e uw
Ni
Waal
14
s
ede eM e r w
23
15 Maa
Spui
Tidal Test Naam project Centre Grevelingen
Le
e g Nieu w e M Ou d
a te
W
n lka rte
s Bergsc h e Maa
16 17 24
16
24 Datzelfde vee zorgt ervoor dat de dijk nauwelijks onderhoud nodig heeft, omdat het de begroeiing op natuurlijke wijze kort houdt. 32 De ‘Wakkere dijk’ wordt aangelegd met grond die vrijkomt bij de aanleg van geulen in de uiterwaarden in het kader van het programma Ruimte voor de Rivier. Uitvoering: 2013-2015
Locatie: Slot Loevestein, Zaltbommel
s
De ‘Wakkere dijk’ is een 2 kilometer lange, multifunctionele dijk met een soort tribune bedoeld voor7 recreanten. De dijk fungeert tevens als hoogwater vluchtplaats voor het vee.
Maa
24
se
rw
1
8
aa
19 20 32 39 41 aas
29
17
l
13
r-Rijn
‘Wakkere dijk’, een multifunctionele rivierdijk 24
4
13
10 20 32
8
l
e IJs
11
aa
33
3
4
a te
18
1
Geldersc h
34
22
Ha
35
33 9
Nie uw e
1 16 Zwa r t e Wate r
28
W
4
21
Het Tidal Test Centre wordt gebouwd bij de Flakkeese spuisluis. De zes kokers van deze spuisluis komen beschikbaar voor het testen van getijdenturbines. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de waterstandsverschillen 4 tussen het Grevelingenmeer en de Oosterschelde. Het testcentrum is uniek in de wereld, omdat er stroom wordt opgewekt bij relatief kleine waterstandverschillen.
36Het testcentrum richt zich op kennisontwikkeling en het doorontwikkelen van kansrijke technologieën voor markttoepassing. Ook worden de effecten op de omgeving gemeten, zoals de visvriendelijkheid van de turbines. Uitvoering: 2015-2016
24Locatie: Flakkeese
spuisluis, Grevelingendam
32
rw
l
e g Nieu w
Ou d
Spui
118
6 2
28
10 30
Zwa r t e Wate r
1 17
1
2
35
33 Geldersc h
9
k
e g Nieu w e M Ou d
26
Spui
21
e M a as
17
1
35
6
2
10
In de sluis van het Stieltjeskanaal wordt 28 30 een multifunctionele visvriendelijke turbine getest. Naast het opwekken van duurzame energie kan deze turbine 2 worden ingezet als pomp, waardoor in tijden van hoogwater het kanaalwater versneld langs het sluizencomplex wordt afgevoerd. De turbine kan tijdens droogte ook 35 omgekeerd functioneren, door het kanaal juist vol te pompen.
Locatie:
4Oosterscheldekering
32
Voor de initiatiefnemers van dit project is de opwekking van duurzame getijdenenergie in de Oosterscheldekering een vitrine naar de rest van de wereld.
Locatie: Stieltjeskanaal 36 bij Nieuw-Amsterdam 33 (Drenthe)
33
Geldersc h
Dit initiatief is een potentiële innovatie waar naar gekeken wordt in het kader van slimme oplossingen bij vervanging of renovatie9van sluizen die vroeg in de 13 vorige eeuw zijn gebouwd.34 l e IJs
22
Realisatie: 2014
4
Realisatie: 2014
se
Als de turbines onder deze omstandigheden functioneren, kunnen ze vrijwel overal ter wereld worden toegepast.
11
a te
W
Ha
rw
19 20 32 39 41 aas
rt
e g Nieu w e M
k
Nie uw e
3 33 37
10 20 32 Le
8
11
ijn
r-R Nede
3
18
1
Zwa r t e Wate r
7
Naam Multifunctionele project turbine
27
s
Twee doorstroomopeningen van de Oosterscheldekering gaan fungeren als showcaselocatie voor twee typen getijdenturbines met een gezamenlijk vermogen van 4,5 megawatt.
16
12
Maa
Getijdenturbines Naam project in de Oosterschelde
14
Waal
15
s Bergsc h e Maa
Ni
23
3 25
Waal
ede eM e r w
e uw
l
11
25
r-Rijn
Nede
s
rw
19 20 32 39 41 aas
Maa
n lka rte
aa
5 40
10 20 32 Le
Ha
se
W
a te
33
33 37
11 8
l
13
3
4
Nie uw e
e IJs
34
22
13
25 38
1 19
120
25
26
21 27 35
1
35 18
6 2
30
1
Zwa r t e Wate r
28
10
2
35
33
33 Geldersc h
9
e IJs
l
se
34
13
13
3
Waal
14
Waal
15
Ha
In de ClimateGame van Tygron worden diverse stakeholders in een virtuele 29 in te 3D-simulatie uitgedaagd om de universiteitswijk Delft klimaat-adaptief as en daarbij op zoek te gaan naar oplossingen die voor alle belang a Bergsc hrichten e M12 24 hebbende partijen acceptabel zijn.
de belangentegenstellingen vaak leiden tot vertraging. Met de software die 24 Tygron biedt, kun je dit herkenbaar en bespreekbaar maken.
24 4
32
36 32
20
rw
l
aas e g Nieu w e M Ou d
Spui
23 16
7
20
e M a as
Locatie: o.a. Delft, Rotterdam
17 Bij gebiedsontwikkeling zijn altijd meerdere stakeholders betrokken, waarbij
24 4
a te
aa
s
ede eM e r w
e uw
Locatie: Delfland, Hollands Noorderkwartier, 23 Brouwersdam, 16 Mekong-delta (Vietnam), New York, Singapore, Kaapstad
7
Le
e M a as
3
s
24
Ou d
Spui
Nie uw e
Maa
Het onderzoeksprogramma 3Di Waterbeheer richt zich op supersnelle en 29 nauwkeurige waterberekeningen en een realistische visualisatie van de rekenresultaten in 3D stereo, voor direct gebruik aan tafel. De omgevings 24 modellen zijn te beschouwen als kaarten waarop je ‘water kunt laten stromen’. De gebiedsmodellen zijn geschikt voor waterspecialisten, ruimtelijke 17 ontwerpers, beleidsmedewerkers en calamiteitenbeheerders.
l
aas e g Nieu w e M
25
n lka rte
n lka rte
aa
rw
11
Rijn
rNede
W
a te
W
Ha
k
19
Ni
Nie uw e
Naam ClimateGame project 33 37
Maa
Naam 3Di Waterbeheer project
11
1 21
122 1
33 5 40
25
Naam project Duurzame Afsluitdijk
Naam BoxBarrier project
21
26
22
27 35
Tot nu toe werden bij dijkverhoging zandzakken gebruikt. Daarvoor moet zand beschikbaar zijn en het kost veel tijd om ruimen na het 33 de zandzakken op te29 hoogwater.
2
35
33 37
l
se
3
e IJs
4
13
aa
24
16
7 24
rw
l
aa e g Nieu w e M Ou d
Spui
39 41
e M a as
23
17
Geldersc h
9 22
24
33 Realisatie: 2012 op proeflocatie, 2013 in gebruik genomen.
34
Ha
n lka rte
30
1
Zwa r t e Wate r
2
28
Locatie: 10 20 32 8 Hoogheemraadschap 19 Nie Rijnland, Waterschap uw e 20 Noorderzijlvest a te s 32
als bescherming tegen overstromingen. Het houdt water tegen met water: de elementen (bakken) worden gevuld met water. Het systeem is efficiënt in 10 opslag, makkelijk te transporteren (400 meter tijdelijke waterkering in een container) en makkelijk te vullen.
e uw
6
Ni
Locatie: Afsluitdijk
W
Rijk en regio werken samen aan realisatie van regionale ambities op1 de Afsluitdijk: • Stroomopwekking door osmose-energie. Blue Energy proefcentrale is in april 2014 operationeel. • Getijdenenergie (Den Oever): test- en demonstratiefaciliteiten voor energiewinning zijn er. • Windturbines in potentie op termijn mogelijk. Het is een goede locatie voor windenergie. • Zonne-energie: de regio ontwikkelt plannen voor zonne-energie. • Vanuit de regio zijn er plannen voor een innovatieve vismigratierivier.
35 18 Met de BoxBarrier kan een dijk of een vlak terrein tijdelijk verhoogd worden,
21
24
1
35
35 18
6 2
28
10 30
2
35
Geldersc h e IJs
33 37
e M a as ede eM e r w
e uw
29
s Bergsc h e Maa
Ni
17
12
23
Zoutindringing, die landbouwgrond onbruikbaar maakt, in combinatie met zoetwatertekort, wordt een steeds groter probleem in delta’s overal ter wereld, ook in Nederland. Zoetwater in de bodem houdt verzilting tegen. s
Locatie: Krammerjachtsluizencomplex Philipsdam r-Rijn
Nede Le
k
Realisatie: 2013
e
e uw
de M e r we
Waal s
Bij de Krammerjachtsluis wordt een nieuw type bellenscherm in Ou d a ade praktijk e M a as 32 l getest. De verwachting is dat dit innovatieve systeem ervoor zorgt dat het Spui schutproces sneller verloopt en de kosten voor het beheer en onderhoud lager uitvallen.
Maa
s w e g Nieu w e M aa
Ni
n lka rte
4
ter
s Bergsc h e Maa
s
Maa
Realisatie: 2014
W
Nederland telt 23 schutsluizen op een zoet-zoutovergang waar deze techniek potentieel toegepast kan worden.
Op drie locaties worden proeven gedaan met het vergroten van de zoetwater36 voorraad in de bodem: Waal • Kreekrug Infiltratie Proef: methode van ondergrondse waterberging van regenwater, door middel van drainage. • Freshmaker: installatie voor het in de bodem inbrengen en opslaan van zoet water. • Drains2buffer: met deze techniek wordt de zoetwaterbel in de kreekrug vergroot, door de grondwaterstand in de winter voor een lange periode te verhogen.
Ha
24
l
Maa
De inzet van een luchtbellenscherm bij schutsluizen maakt het mogelijk een 24 effectieve scheiding te maken tussen zoet- en zoutwater. Dit om te voorkomen dat tijdens het schutten van schepen te veel zoutwater in het zoetwatergebied Nie stroomt, wat schadelijk is voor de flora en fauna en het gebruik van24 zoetwater uw e voor landbouw en consumptie. a
15
e IJss
24
Waal
24
14
Zoetwater tegen verzilting Waal
e Geldersc h
Spui
25
3
s
l
ijn
r-R Nede
Maa
n lka rte
aa
aas e g Nieu w e M Ou d
11
Le
W
Zoet-zoutscheiding Naam project met bellenscherm
k
10 20 32
Zwa r t e Water
11
rw
l
13
3
4
a te
13
se
34
22
Ha
33
33 9
Nie uw e
1
Zwa r t e Wate r
123
27
24 Locatie: Kerkwerve, Serooskerke, Ovezande
25
26
33 5 40
Vacuümtoiletten en urinezuivering
Zilte aardappel 25 26
21
Vacuümtoiletten gebruiken lucht voor het doorspoelen in plaats van (veel) water. Hierdoor ontstaat zeer geconcentreerd afvalwater dat eenvoudiger te zuiveren is. Urinezuivering gebeurt door bacteriën, die de vervuiling en de ammonia 1 verwijderen. Ook het fosfaat wordt teruggewonnen. Na (succesvolle) testfase is er opschaling in het IenM-gebouw aan de Rijnstraat. Het is de eerste commerciële opschaling.
6
35
2
28
Onder andere door de invloed van klimaatverandering zal wereldwijd de verzilting van landbouwgrond toenemen. Voor de landbouw is dat schadelijk.
27
Locatie: Sneek, Wageningen (NIOO-gebouw), Den Haag (IenM-gebouw Rijnstraat)
35
10 30
Locatie: Texel
Zilt Proefbedrijf Tested on Texel zoekt naar kansen bij verzilting en doet onderzoek naar de18teelt van gewassen, waaronder aardappels, op zilte grond. De zilte aardappel heeft een heel rijke minerale samenstelling en een bijzonder goede smaak. De zilte aardappel is op de lokale markt van Texel verkrijgbaar.
2
1
1
Er is inmiddels een vergelijkbaar project in Egypte in gang gezet.
Zwa r t e Wate r
26
33 35
35
33 e IJs
13
Geldersc h
9
22
se
27
28
33 5 40
25
26 21
27 26 1
18
6 2
30
2
21
1
Zwa r t e Wate r
28
Energiezuinige ontzilting
35
1 33
6
Luwtemaatregelen Hoornse Hop 33
Geldersc h
9
11
33 37
8 11
ijn
3
uw e
Uitvoering: 2015
Ha
a te
24
rw
l
20 32 39 41
aas e g Nieu w e M Ou d
Spui
e M a as ede eM e r w
29 24
23 16
11
r-Rijn
Nede
3
Waal
15 s
12
e uw
7
33 37
Maa
s Bergsc h e Maa
aa
24
3 11
In 2015 start de aanleg; de totale lengte is 2,5 kilometer. Het project is in 2017 10 20 32 gerealiseerd. Het toekomstperspectief voor 8 de lange termijn is de door 19 ontwikkeling tot een recreatief aantrekkelijke eilandenarchipel. Nie
13
Maa s
e uw Ni
15
34
22
n lka aas rte M
17
Waal
Locatie: Markermeer
Door de aanleg van drie (zand)dammen wordt een wind- en golfluw gebied in het Markermeer gecreëerd. Hierdoor wordt het water helderder, wat positief is 4 voor waterplanten Waal en vissen.14
W
16
23
25
r-R Nede
n lka rte
29
Het CapDI systeem wordt momenteel vermarkt in Europa, Noord Amerika en Azië om water, chemicaliën en energie te besparen in 24koeltorens.
ede eM e r w
De ecologie van het Markermeer gaat achteruit. Het toevoegen van nieuwe habitats als voedselgebied voor watervogels is een noodzakelijke maatregel.
k
32 39 41
k
W
20 a te Voltea BV heeft hiervoor een techniek ontwikkeld, Capacitieve aas rw Ha e g Nieu w e M Deïonisatie (CapDI). Ou d e M a as Electroden afgedekt met membranen scheiden in twee stappen het water a a l i Spu van de vervuiling.
Le
Nie uw e
35
Le
Locatie: Spannenburg
13
Ni
Ontzilting is energie-intensief en kostbaar. De maatschappelijke en commerciële waarde van een energiezuinige ontziltingsmethode met lage onderhoudskosten en hoge wateropbrengst is groot.
l
se
3
e IJs
34
27
28
13
s Bergsc h e Maa
12
30
35 1
6 2
28
10 30
2
35
33 Geldersc h
3
4
33 37
11 10 20 32 k
e g Nieu w e M Ou d
Spui
6
3
e uw
23
15
Waal
ede eM e r w
14
Waal
Marker Wadden
e M a as
29
25
1
30
s
l
11
ijn
r-R Nede
Maa
n lka rte
Getijdencentrale Brouwersdam
aa
rw
Le
a te
W
Ha
19 20 32 39 41 aas
s Bergsc h e Maa
Ni
Nie uw e
l
21
13
25
13
se
34
22
e IJs
26 9
8
1
Zwa r t e Wate r
29
27
12
s
Maa
35 Locatie: Brouwersdam
Marker Wadden is een natuurherstelplan voor het Markermeer van Natuur monumenten. Op de bodem van het Markermeer graven baggeraars metersdiepe geulen waarin slib wordt opgevangen. Deze ‘slibmotor’ functioneert als 22 een stofzuiger die het troebele water helder maakt.
Locatie: Markermeer langs de Houtribdijk, 34 Lelystad nabij
3
4
19 20 32 39 41
aa
l
Ou d
Spui
e M a as ede eM e r w
e uw
29 24
23 16
Rijn
12
25
rNede
3
Waal
s Bergsc h e Maa
13
37
Waal
15 s
n lka rte
Looptijd haalbaarheidsonderzoek: 2014
11
9
36
Maa
W
Nie uw e 2020. Start eerste fase 2015, afronding a te aas rw Ha e g Nieu w e M
k
32
Slib wordt gebruikt als bouwstof voor natuureilanden met natuurlijke oevers in het Markermeer. Hiervan profiteren planten, vissen, vogels, natuurliefhebbers 33 11 en recreanten. Bouwen met slib aan meer natuur en biodiversiteit is nog niet 10 20 32 eerder vertoond. 8 Le
4
De getijdencentrale draagt bij aan de doelstellingen voor duurzame energie en stimuleert daarmee de ontwikkeling van een nieuw Nederlands exportproduct. Om de haalbaarheid van het doorlaatmiddel met getijdencentrale te onder zoeken, zijn marktpartijen aangeschreven om hun interesse voor dit project aan te geven.
7
Ni
Samen met marktpartijen wordt de financiële haalbaarheid onderzocht van een doorlaatmiddel in de Brouwersdam, gecombineerd met een getijden centrale. Het doorlaatmiddel zorgt voor verversing van het Grevelingenmeer met water uit de Noordzee, waardoor de waterkwaliteit van het Grevelingen meer sterk verbetert.
31
32
Nie
Ha
29 24 17 24
Water Insight
Pharmafilter
Het is voor de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water van groot belang om de kwaliteit van water te kunnen meten. Water Insight BV levert innovatieve producten en diensten voor de optische bepaling van waterkwaliteit op basis van aardobservatietechnieken.
Vervuiling van afvalwater met medicijnresten en hormoonverstorende stoffen is voor 20 tot 45 procent toe te schrijven aan ziekenhuizen.
Uit een ‘foto’ wordt de precieze kleur van het water vertaald naar concentraties van bijvoorbeeld algen en slib. De WISP-3 (Water Insight Spectrometer) maakt deze ‘foto’. Het kan ook met behulp van satellietbeelden. Deze methodiek wordt wereldwijd gebruikt. In de Zwarte Zee en in de Donau-delta meet Water Insight voor lokale overheden de waterkwaliteit.
4 32
Locatie: Delft, Terneuzen, Rotterdam
Pharmafilter is een totaaloplossing voor afval en afvalwater in ziekenhuizen. Voor het systeem worden producten gebruikt in de zorg, die gemaakt zijn van bioplastics. Vroeger moesten deze producten schoongemaakt worden voor hergebruik, met veel kosten voor logistiek en schoonmaak. Nu gaan deze producten na gebruik naar de zuiveringsinstallatie, samen met het afvalwater. De installatie vergist het afval en filtert medicinale reststoffen uit afvalwater. Na vergisting ontstaat biogas, voor productie van energie en warmte. Realisatie: 2012, 2014 en 2015/2016
4
16
33
34 33 5 40
26 21
25 21
26
1
6
27
2
35 18
28
30
Zwa r t e Wate r
Nereda – biologische afvalwaterzuivering 2
35
Geldersc h
e IJs
se
die het water zuiveren.
Locaties: Vroomshoop, Epe, Garmerwolde, Utrecht, Zuid-Afrika, Brazilië en Portugal
19
Nie u
we Het is een filter dat in één stap meerdere zuiveringsprocessen combineert en 20 32 39 41 a te as daarmee flexibel. a rw Ha inschakelbaar daarmee ruimte bespaart. Het is modulair en e g Nieu w e M En het is kostenefficiënt, met een laag energieverbruik. O
Realisatie: 21 november 2013
Le
Waal
aa
ud e M
a as
24
23 16
17 24
7 24
ede eM e r w
e uw
29
15
Maa s
12
Spui
RWZI Horstermeer is de eerste full scale filterinstallatie ter wereld.
Realisatie: 2012, 2013 en verder s Bergsc h e Maa
l
Ni
r-
Nede
11
33 37 Locatie: gemeente 11 Wijdemeren
De 1-STEP-filter is een zuiveringstechniek (nabehandelings-installatie) voor verwijdering van nutriënten (fosfor, stikstof ) en verontreinigingen, zoals 10 20 32 medicijnresten en bestrijdingsmiddelen. 8
n lka rte
e uw
4
W
Ni
34
Met deze korrels wordt een vergaande verwijdering van organische verontreini37 (stikstof, fosfaat) bereikt, meestal zonder chemicaliëngingen en33nutriënten 11 gebruik. Voordeel is dat de zuivering nu in één kleinere tank, in één stap, plaatsvindt. Dit bespaart veel ruimte en energie, omdat er minder water 25 rondgepompt hoeft te worden Rijn en er minder chemicaliën nodig zijn. Met de techniek 3 kan ook alginaat uit het slib worden gewonnen. Alginaat 14 wordt gebruikt voor medische materialen en voor voeding. Waal (tandafdrukken)
ede eM e r w
22
k
3
32 39 41
33
1 STEP® filter
35
33
9 Rioolwater wordt gezuiverd door bacteriën, die worden gekweekt in grote 13 bassins. De Nereda-technologie gebruikt korrels, waarin de bacteriën groeien 34 l
2
1
11
r-Rijn
Nede
3
Waal
15 s
10
30
Maa
2
28
k
6
Le
1
35
s Bergsc h e Maa
12
2
2
36
30
Zwa r t e Wate r
35
28
10
2
35
33
n lka rte
aa
l
e g Nieu w e M Ou d
Spui
e M a as ede eM e r w
24
21
6
Ni
23
25
3
Waal
14
Waal
15
s Bergsc h e Maa
12
16
17
35 24
18 4
6 2
Thermische drukhydrolyse
s
35
7
Maa
Fosfaat-terugwinning
24
27
36
32
10 Zwa r t e Wate r
Uit slib dat ontstaat in de rioolwaterzuivering wordt fosfaat teruggewonnen, dat wordt omgezet tot struviet. In Echten gaat het om circa 200 ton per jaar. 30 in Duitsland ingezet in de landbouw, totdat daarvoor in Het28 struviet wordt 2 Nederland toestemming is.
1
Locatie: Emmen, Echten, Amsterdam, Amersfoort
33
Thermische drukhydrolyse wordt toegepast op de rioolwaterzuivering, om biogas te winnen uit rioolslib. Door toepassing van thermische druk lossen slibdeeltjes beter op en komt bij de vergisting tot 40 procent meer biogas vrij. Dit levert 50 procent van de elektriciteit voor de rioolwaterzuivering in Venlo.
Fosfaat-terugwinning maakt in Amsterdam een einde aan de verstoppingen, slijtage van de apparatuur en stilleggingen 33 van de installatie en het is nuttig als grondstof. Door samenvoegen van slibstromen uit verschillende steden bij Amersfoort 9 13 600 huishoudens). Het levert ontstaat potentie voor groene stroom (voor circa 34 jaarlijks circa 900 ton kunstmest op. l tevens
35
e uw
29 25
11
r-Rijn
Nede
s
Ha
rw
19 20 32 39 41 aas
Maa
5 40
33 37
10 20 32 Le k
W
a te
se
11 Nie uw e
l
3
4
33
Geldersc h
Ook slinkt de hoeveelheid droge reststof dusdanig dat ook op transport kilometers (afvoer) aanzienlijk wordt bespaard, ook in CO2-uitstoot.
e IJs
se
Realisatie: 2012
3 Realisatie: 2013, 2014, 2015 11
38
33 37
11
e IJs
22
8
13
34
Geldersc h
9
r-Rijn
Nede
25
4
Locatie: Venlo
n lka rte
aa
2925 21
Spui
e eM e r w
s
3 Zwa r t e Wate r
1 33
33 Geldersc h
9
13
Remote control waterkwaliteit e IJs
l
se
22
13
4 37 10 20 32 k
3
s
Waal
Waal
15
as Ma
12
Het in kaart brengen van schadelijke algen in oppervlaktewater is een tijdrovend proces. Flowcytometrie is een innovatieve techniek die dit werk volledig automatiseert.
14
De algen worden gesorteerd en één voor één belicht door lasers, waardoor een ´vingerafdruk’ van de alg wordt verkregen. Aanvullende identificatie gebeurt met een speciale camera. Door de hoge verwerkingssnelheid is deze techniek uitermate geschikt voor het verkrijgen van continue informatie over de biologische waterkwaliteit. De aansturing gebeurt op afstand en de meetgegevens worden online gepresenteerd. s
Toepassing: Sinds 2013 Realisatie: 2012 (prototype), test- en experimenteerfase tot 2016 24
36 32
38
25
Maa
De Hydrochip is een vierkant glasplaatje met daarop een DNA-patroon van eM e r wede 29 verschillende soorten micro-organismen, zoals kiezelwieren en algen. Deze Bergsc h e 23 in de waterkwaliteit. micro-organismen zijn zeer gevoelig voor veranderingen Het plaatje licht op als er24 een ‘match’16 is tussen het DNA op het plaatje en DNA in het watermonster. De chip kan met één meting een breed spectrum aan 17 indicatororganismen in watermonsters identificeren en kwantificeren. Nu gebeurt dat met lichtmicroscopie. Dat is tijdrovend, duur en specialistisch 24 7 werk. e uw
11
Maa
n lka rte
M a as
Ni
4Neder-Rijn
Locatie: Zeist Le
W
19 in het water Nie vanuit de landbouw Door vervuiling en teveel meststoffen die uw e komen, moeten waterbeheerders maatregelen nemen om de ecologische 20 32 39 41 a te as rw Ha w e Ma Nieukwaliteit e g de waterkwaliteit te verbeteren. Daarvoor moeten ze kunnen monitoren. Ou d a e
4
12
Maa
2
35
Spui
s Bergsc h e Maa
35
10 32
al
14
Waal
15
18
2
30
Waal
de
7
24
28
3
16 35
6 4
8
e M a as
25
27
24 1
Ou d
23
24 17
e g Nieu w e M
e uw
26
Hydrochip
l
11
r-Rijn
Nede
s
Ha
rw
19 5 40 20 39 32 41 aas
Maa
W
a te
33 37
33 Le k
38
10 20 32
8
Ni
37
Nie uw e
11
Locatie: Meetponton Eijsden
39
40
26
25
21
27 35
1
35 18
6 2
30
1
Zwa r t e Wate r
28
10
2
35
33
33 Geldersc h
9
e IJs
22
13
l
se
34
13
3
k Ou d
Spui
Locatie: Benthemplein, Rotterdam
ede eM e r w
Waal
26 s Bergsc h e Maa
12
16
17 Op het Benthemplein is een multifunctioneel waterplein gerealiseerd. Tijdelijke regenopvang op het plein is gecombineerd met een bijzondere openbare ruimte voor de burger. De gemeente 24 Rotterdam en DE URBANISTEN7 hebben hierin samengewerkt.
14
Waal
15
40
Klimaatbuffers zijn vaak waterrijke gebieden 25 die, naast natuurherstel en behoud van biodiversiteit, zorgen voor meer veiligheid, leefbaarheid en een betere zoetwatervoorziening. Mogelijkheden om de natuur te gebruiken bij het 21 opvangen van klimaatveranderingen staan bij klimaatbuffers centraal.
Locatie: Eelder Peizermade, Groningen
27 Het natuurgebied De Onlanden is nu de grootste natuurlijke waterberging van Nederland en is bedoeld om wateroverlast in Groningen te bestrijden. Het 35 project is een goedkoop alternatief voor dijkaanleg en bemaling. s Maa
24
3
39
e M a as
23
11
Le
aas e g Nieu w e M
25
ijn
r-R Nede
1
36
2
4 32 28
35 18
6
30
2
10 Zwa r t e Wate r
Doordat het klimaat verandert, regent het steeds vaker en 29harder. Rotterdam heeft in dichtstedelijk gebied relatief weinig ruimte om water aan de oppervlakte op te vangen en vast te houden. 24
l
Klimaatbuffer s
n lka rte
aa
rw
e uw
a te
W
Ha
Ni
Nie uw e
33 37
Maa
Waterplein
11
1 33
41
25
26 21
27 35 1
35 18
6 2
30
1
Zwa r t e Wate r
28
10
2
35
33
33 Geldersc h
9
e IJs
l
se
34
13
13
3
41
Ou d
Spui
e M a as
Locatie: bijvoorbeeld 23 gebruikt in Rotterdam
ede eM e r w
3
Waal
Waal
15
14
s Bergsc h e Maa
12
16 s
Maa
De Touchtable, een vervolg op de atlas, wordt in Bangladesh 24 gebruikt voor vraagstukken op het gebied van landgebruik, watermanagement en voedselproductie.
11
25
s
29
De Klimaat Effect Atlas is een digitale tool die ruimtelijke informatie over effecten van klimaatverandering inzichtelijk maakt. Daarmee wordt discussie 24 aan en besluitvorming ondersteund. Ook helpt het lokale overheden te werken een klimaatbestendige toekomst. 17
l
aas e g Nieu w e M
Rijn
rNede
Maa
n lka rte
aa
rw
33 37
Le
a te
W
Ha
e uw
Nie uw e
Ni
Klimaat Effect Atlas
k
11
7
24 36
4 32
Bronvermelding bij de foto’s: 1 Ecoshape 2 Ecoshape 3 Witteveen+Bos 4 Beeldbank Rijkswaterstaat 5 Stichting IJkdijk, Geotextiel: TenCate 6 Mennobart van Eeden 7 Rijkswaterstaat 8 Joop van Houdt 9 Waterschap Vallei en Veluwe, Combinatie IJsselweide 10 Deltares 13 Erwin Zijlstra
14 Beeldbank Rijkswaterstaat, Ruimte voor de Rivier/PDR 15 Waterschap Rivierenland 16 Beeldbank Rijkswaterstaat 17 IHC Merwede 18 Pentair 19 3Di 20 Tygron 21 Redstack 22 BoxBarrier 23 Rijkswaterstaat, Neeltje Kielen 24 Deltares 25 Wetsus 27 Voltea
29 Mieke Roth 30 Natuurmonumenten 31 Water Insight 32 Pharmafilter 33 Waterschap Vechtstromen 34 Waternet 35 Waterschap Reest en Wieden 36 Waterschapsbedrijf Limburg 37 TNO 38 Rijkswaterstaat 39 De Urbanisten 40 Natuurmonumenten 41 WUR
Dit is een uitgave van:
Ministerie van Infrastructuur en Milieu
www.rws.nl/innovatie www.innovatie.uvw.nl maart 2014 | wvl0314tp107
