N o o r dz e e
a r n k t r u u t a n editi
e 8
wat vind jij?
Coastwatch Resultaten, fotowedstrijd en reportages > 07 Kabeljauw
Jan-van-gent
Bruinvismysterie
Expeditie Doggersbank
Wat bedreigt deze zeerovers? > 02
Gespot op de radar
Waarom spoelen bruinvissen aan op het strand? > 05
5 bijzondere soorten uitgelicht > 08
> 03
BIG 5! De Noordzee is een rijke zee waar veel ver-
Cor Kuyvenhoven
schillende dieren leven. Veel te veel om allemaal in één krant te kunnen beschrijven. Stichting De Noordzee zet in deze krant vijf van die bijzondere zeebewoners in het zonnetje: de Big 5. Ook op www.noordzee.nl vind je ze natuurlijk terug. Lees snel verder en laat je verrassen door de zee.
Veel leesplezier!
campagne ‘ik scrub plasticvrij!’
Oktober 2011. Stichting De Noordzee lanceert de campagne: ‘Ik scrub plasticvrij’ om alle microplastics uit scrubs, shampoos e.d. Te krijgen. De kleine plastic deeltjes gaan namelijk door de zuiveringsinstallaties en komen zo in zee terecht. Op 31 oktober hadden bijna 3000 mensen de petitie getekend op
www.noordzee.nl
Expeditie Doggersbank door Joop Coolen
Cor Kuyvenhoven
Doggersbank - 15 juni 2011. Het is nu vier dagen geleden dat we zijn vertrokken in Antwerpen met een boot vol duikspullen, microscopen, onderzoeksformulieren en nog veel meer. De afgelopen dagen hebben we ondanks het ruige weer, al een paar geweldige duiken kunnen maken. Maar vandaag ben ik dan eindelijk op de Doggersbank. Kapitein Pim heeft ons naar het wrak van een Deens viskottertje gevaren. Er is bijna geen stroming en op tien meter diepte zien we de lichte zandbodem twintig meter dieper al onder ons. Een school kabeljauwen hangt als een bijna ondoordringbare wand voor het wrak. Op de bodem is een enorme kreeft aan de wandel.
Big 5 van de Noordzee
Iedereen heeft wel eens gehoord van ‘the Big five’ uit Afrika: olifant, neushoorn, leeuw, luipaard en buffel. De Noordzee heeft haar eigen Big 5. Echte Noordzeedieren: de bruinvis, kabeljauw, stekelrog, dodemansduim en janvan-gent.
Deze vijf soorten laten zien hoe gevarieerd de Noordzee is. Veel mensen denken aan een grijze grauwe zee, waar niets leeft. Niets is minder waar. In de Noordzee leven walvissen en
dolfijnen, kleurrijke anemonen, bijzondere koralen, krabben en kreeften, kwallen, vissen, waaronder haaien en roggen, en niet te vergeten allerlei zeevogels.
We hebben niet veel tijd onderwater en gaan druk aan de slag met fotograferen en het verzamelen van allerlei diertjes in kleine potjes. Later aan dek blijken de vondsten spectaculair. In één duik hebben we drie dieren gevonden, die nog nooit zijn waargenomen in Nederland. Henk Offringa
Op pagina 8 staan 5 soorten die ik tegenkwam tijdens de expeditie beschreven.
Preben Toft
nieuwsflits
De Big 5 laten ook zien welke invloed wij mensen hebben op het leven in zee. We verstoren
hun leefgebied en vangen dieren, met opzet of niet. Maar we hebben ook de mogelijkheid om ze actief te beschermen. Dat kan bijvoorbeeld door speciale gebieden extra te beschermen of door maatregelen die juist goed zijn voor bepaalde soorten in de hele Noordzee, zoals de bruinvis.
02 de BIG 5: kabeljauw
www.noordzee.nl
kabeljauw kabeljauw Bedreigingen
De kabeljauw in de Noordzee is zwaar overbevist; 93% van alle kabeljauw wordt gevangen voordat hij kan voortplanten. Het gewicht van een opgeviste kabeljauw in de Noordzee is gemiddeld 1 kg. Dit gebeurt door kabeljauwvissers, maar ook door vissers op bijvoorbeeld schol die kleine kabeljauw in hun netten krijgen. Door klimaatverandering stijgt de watertemperatuur in de Noordzee en is er minder voedsel voor de kabeljauw. Foto Natura / Jet de Boer
Kabeljauwen zijn grote koudwatervissen, ze zwemmen het liefst in water van zo’n 10 graden Celsius. Ze kunnen ruim 1.50 m worden en wegen dan zo’n 40 kilo.
Zeerovers Kabeljauwen leven dichtbij de bodem in scholen en zoeken vaak de beschutting van wrakken op. Daar is hun voedsel te vinden. De smaakzintuigen op de baardhaar op hun onderkin helpen hen hun prooi te zoeken in en op de zeebodem. Het zijn echte rovers die allerlei soorten vis eten, maar ook
krabben, inktvissen en wormen. Een collega-kabeljauw vinden ze overigens ook een prima maaltijd. Zelf worden ze gegeten door andere vissen, zeevogels en zeezoogdieren en niet te vergeten: mensen!
Trommelen Kabeljauwen communiceren met elkaar door hun zwemblaas te vergroten en er op te ‘trommelen’. Ze kunnen op die manier twee soorten geluiden maken, maar wat ze precies ‘zeggen’ is nog niet duidelijk.
Voortplanting Tussen hun zesde en tiende levensjaar worden kabeljauw geslachtsrijp. De vrouwtjes kunnen dan 500 eitjes per gram lichaamsgewicht leggen. Een vis van 10 kilo legt dus 5 miljoen eitjes. De 1,5 millimeter grote en doorzichtige eitjes stijgen naar de bovenste waterlagen waar ze na 10 tot 30 dagen uitkomen. De kleine kabeljauwtjes eten roeipootkreeftjes. Zodra ze 7 cm groot zijn, dalen ze af naar de zeebodem.
Kansen
Kabeljauw wordt internationaal erkend als bedreigde diersoort. Dit is een eerste stap op weg naar bescherming. Om de kabeljauw in de Noordzee beter te beschermen zouden volgens Stichting De Noordzee de volgende maatregelen genomen moeten worden: • tijdelijke stoppen met het vangen van kabeljauw, zodat de soort kan herstellen; • sommige gebieden blijvend sluiten voor visserij, bijvoorbeeld in de buurt van wrakken; • methoden die alleen grote vissen van een bepaalde soort vangen stimuleren, bijvoorbeeld lijnenvisserij. Deze maatregelen zouden internationaal vastgelegd moeten worden in het Gemeenschappelijk Visserijbeleid van de Europese Unie. Steeds meer mensen eten Goede VIS. Help ook mee. Eet alleen kabeljauw waarvan je zeker weet dat ie op een goede manier is gevangen, bijvoorbeeld die met het MSC keurmerk. Meer informatie vind je op www.goedevis.nl.
Windparken en vissen? een Coastwatch reportage Coastwatch reporter Sytske ging voor de NoordzeeNatuurKrant naar dr. Erwin Winter van Wageningen IMARES. Hij doet onderzoek naar vissen. Niet naar hoe ze smaken, maar hoe ze leven. Zo heeft Erwin onderzocht hoe vissen zich gedragen in het eerste Nederlandse windpark op zee dat voor de kust bij Egmond aan Zee ligt. Sytske: “Dat lijkt me een lastig onderzoek, want vissen zwemmen natuurlijk onder water.” Erwin: “Vissenonderzoek is inderdaad best moeilijk. Gelukkig bestaan er tegenwoordig allerlei slimme technieken die ons kunnen helpen, radiozendertjes bijvoorbeeld.
Sytske: “Naar welke vissen hebben jullie gekeken?” Erwin: “We hebben in het windpark onderzoek gedaan naar tong en kabeljauw. Tong is een vis die op de zanderige zeebodem leeft. Kabeljauw houdt juist van plekken in zee met schuilplaatsen, bijvoorbeeld bij scheepswrakken.
We hebben tong en kabeljauw gevangen en kleine radiozendertjes via een operatie in hun buikholte gedaan. Vervolgens hebben we ze weer vrijgelaten. Met behulp van ontvangers in het windpark, die door duikers op de zeebodem bij de windmolens zijn geplaatst, konden we de gezenderde vissen volgen.”
Sytske: “Jullie kunnen dus hier op kantoor volgen waar welke vissen zwemmen. Handig.” Erwin: “Zeker. Zo zijn we er achtergekomen dat tong zich niet zoveel aantrekt van een windpark. Ze worden er niet door aangetrokken, maar blijven er ook niet weg. Kabeljauwen gedragen zich
ia Feller Med
Erwin Winter in het windmolenpark in zee bij Egmond aan Zee. anders. Een deel van deze vissen lijkt door de windturbines te worden aangetrokken. Of molens draaiden of niet, leek ze niet uit te maken. Ongeveer 15% van de (jonge) kabeljauwen bleef de hele meetperiode van 11 maanden binnen het park. En nog eens 15% minstens enkele maanden. Twee kabeljauwen bleven zelfs het gehele jaar bij één en dezelfde windmolen.”
Sytske: “Ik weet dat er niet gevist mag worden in een windpark. En volgens jullie onderzoek vinden ze het er best prettig. Dus het lijkt erop dat kabeljauwen in het windpark een lekker veilige plek hebben om te leven.” Erwin:”Dat klopt helemaal.” Voor meer Coastwatch reportages, kijk op www.coastwatch.nl/zeeonderzoek.
Coastwatch-reporter Sytske
de BIG 5: jan van gent 03
Noordzeenatuurkrant 8
jan-van-gent
Henk Strietman
jan-van-gent Bedreigingen
Jan-van-genten hebben last van afval in zee. Ze raken verstrikt in drijvende netten, eten plastic, voeren het aan hun jong, of bouwen er nesten van. Nog steeds vinden we op het strand jan-van-genten die slachtoffer zijn geworden van olievlekken op zee. De olie komt in hun veren waardoor ze zich niet meer warm kunnen houden. Natuurlijk proberen ze zichzelf schoon te maken, maar daarmee krijgen ze het giftige spul binnen en wordt het alleen maar erger. Wouter Jan Strietman
De jan-van-gent is de grootste zeevogel van de Noordzee. Met zijn smalle vleugels haalt hij een spanwijdte van bijna 2 meter! Het zijn echte zeevogels, die hun hele leven op zee doorbrengen. Ze komen alleen aan land om te broeden.
Spectaculaire jagers Hoog in de lucht, wel 40 m boven het wateroppervlak speurt de jan-van-gent met zijn goede ogen naar vis. Ziet hij een school vis, haring of makreel, dan vouwt hij zijn vleugels naar achteren en duikt loodrecht naar beneden, met een snelheid van wel 100 km per uur! Om de enorme klap op het water op te vangen, heeft de jan-van-gent vlak onder zijn huid een dikke vetlaag en luchtkus-
sens, een soort airbag. Zijn schedel is bovendien zo dik en stevig als een helm. Onder water gaat de jacht verder. Soms maken ze het zich gemakkelijk door visafval dat overboord gegooid wordt door vissers op te eten. Helaas zijn deze ’snacks’ minder voedzaam dan verse visjes.
Broeden met je voeten Jan-van-genten broeden op steile rotskusten. Daar legt het vrouwtje één ei, dat het mannetje en
vrouwtje om de beurt verzorgen. Vanwege hun ‘airbags’ zijn jan-van-genten veel te goed geïsoleerd om het ei met hun lijf warm te houden. Ze broeden het daarom uit met hun poten. Door meer bloed naar de zwemvliezen te sturen worden die lekker warm. Het duurt 40 dagen voor het jong uit het ei kruipt. Het is bruinzwart met witte spikkels. Pas na 5 jaar krijgt hij het uiterlijk van een volwassen vogel: wit met zwarte vleugeluiteinden, een gele kop en blauwe ogen.
Hun leefgebied wordt steeds kleiner, omdat ze liever niet in de buurt van windmolens komen en er steeds meer windparken op zee gebouwd worden.
Kansen
Jan-van-genten moeten volgens de Europese Vogelrichtlijn en de Nederlandse Flora- en faunawet beschermd worden. Het zou goed zijn om voor Jan van Gent een beschermingsplan te maken waarin staat hoe we deze vogels precies gaan beschermen.
Marijke de Boer
Hans Verdaat
Karen kijkt dus veel naar vogels, vaak gewoon met een verrekijker. Nadeel daarvan is, dat je ’s nachts niets ziet. Toch is het wel belangrijk om te weten wat er dan gebeurt. Vogels vliegen namelijk gewoon door ’s nachts.
Daarom gebruikt ze naast haar verrekijker ook radars. Karen: ‘Speciaal voor dit soort onderzoek hebben we radars, die op schepen worden gebruikt om te zien waar alle schepen varen, zo aangepast dat we er vogels mee kunnen bekijken. Met één radar kijken we naar de vliegroute en met een andere, die op zijn zij is gezet, kijken we naar de vlieghoogte en aantallen. Op deze manier zijn we er bijvoorbeeld achtergekomen, dat de janvan-gent meestal om een windpark heen vliegt’.
Radars voor zeevogelonderzoek Om ervoor te zorgen dat zeevogels, zoals de jan-van-gent, zo min mogelijk last hebben van toekomstige windparken in zee, is het belangrijk die windparken niet te bouwen op plaatsen waar veel van zulke vogels voorkomen. Mardik Leopold (van IMARES) gaat dagenlang de zee op om vogels te tellen vanaf een schip. Op die manier kun je ook een groot gebied in kaart brengen. Vanaf een schip zie je goed hoe vogels zich gedragen. Aangevuld met tellingen vanuit kleine vliegtuigjes weten we nu beter waar de zeevogels zitten en welke gebieden we dus moeten beschermen’.
Dit is zo’n radarbeeld. De witte vlekjes zijn de windmolens. Daartussendoor zie je een paar vogels vliegen, dat zijn de groene stipjes.
Hein Prinsen
Karen Krijgsveld van Bureau Waardenburg brengt veel tijd door op zee om naar vogels te kijken. Welke vogels vliegen er, hoe veel en hoe hoog vliegen ze. Ze doet dit onder andere om uit te zoeken, wat voor effect een windpark op de vogels heeft.
Karen Krijgsveld telt voor NoordzeeWind, de eigenaar van de windturbines, vogels bij het windpark Egmond aan Zee.
04 de BIG 5: dodemansduim
www.noordzee.nl
dodemansduim
Wouter Jan Strietman
dodemansduim Bedreigingen Godfried van Moorsel
Een dodemansduim is een koraal. Het is een kolonie poliepen, kleine holtedieren, familie van de kwallen. Ieder poliepje is een klein buisje met acht vangarmpjes (tentakels). Ze leven op harde ondergronden; in het grindgebied de Klaverbank en op de vele scheepswrakken in de Noordzee.
blijven aan elkaar vastzitten en zijn door kanaaltjes met elkaar verbonden. De poliepjes zelf zijn maar 6-8 mm hoog, maar de kolonie kan uiteindelijk wel 20 cm hoog en 2 cm dik worden. Een enorme stapel identieke beestjes die samenwerken.
Aan tafel Kopietjes maken Het leven van de dodemansduim begint als een larfje. Vastgehecht op een steen of wrak kopieert het diertje zichzelf. Die kopietjes
De tentakels van de dodemansduim waaieren door het water en vangen kleine diertjes die voorbij komen uit het water. Maar als een vis of krab ook maar één van
de tentakeltje aanraakt, trekken ze zich allemaal terug. Dan wordt ineens duidelijk waar de naam dode-mans-duim vandaan komt.
Nieuwe kolonie Na 2 tot 3 jaar kan een dodemansduim zaad- of eicellen maken, die ze in het water loslaten. Uit de bevruchte eicellen groeien larven. Deze kunnen grote afstanden afleggen voor ze zich vastzetten op een steen of wrak en zichzelf gaan kopiëren. Het begin van een nieuwe kolonie.
Vissers die werken met netten die over of door de bodem van de zee gaan, vangen niet alleen vis. De netten trekken ook dodemansduimen los van de bodem of maken ze kapot. Het leefgebied van de dodemansduim is sterk verkleind, doordat veel stenen, en rotsen in de loop der jaren zijn weggehaald van de zeebodem.
Kansen
De Klaverbank, een belangrijk leefgebied van de dodemansduim, is een internationaal erkend natuurgebied en moet beschermd worden. Het is een grindbank waar ook grote stenen, zand en schelpen voorkomen. Stichting De Noordzee vindt dat je in de hele Klaverbank de bodem (en dus de dodemansduim) met rust moet laten, dat wil zeggen: geen bodemberoerende visserij en geen grindwinning.
Udo van Dongen
Met de schaaf op zoek naar bodemdieren Over het leven in de Noordzee weten we eigenlijk nog maar heel weinig. Rob Witbaard is een van de onderzoekers van het NIOZ die uitzoekt welke dieren er op de bodem van de zee leven. Wij zochten hem op en vroegen hem het hemd van het lijf. Waarom wil je eigenlijk weten welke bodemdieren daar ver op zee leven? Allereerst is er natuurlijk nieuwsgierigheid. Ik wil graag weten welke soort waar zit en waarom die soort daar zit. Ik wil weten hoe die dieren op de zeebodem leven, waar ze van eten, hoeveel het er zijn. Daarnaast vind ik het interessant dat sommige soorten ons iets vertellen over de toestand van de zee. Is de kwaliteit van het water goed? Wordt het water warmer?
voorjaar. We “vissen” op iedere locatie door met een bodemschaaf over de bodem te slepen. De schaaf neemt een bodemmonster over een oppervlakte van 20m². Dat is evenveel als 256 traditionele ‘bodemhappen’.
Moet je veel doen voor je kan beginnen?
Wat gebeurt er met de vangst?
Het Nederlandse deel van de Noordzee is net zo groot als Nederland zelf. Je kunt je dus voorstellen dat als je van zo’n oppervlakte het dierenleven in beeld wilt brengen, je een goed plan moet hebben. Je kunt het nooit alleen doen en hebt veel onderzoekstijd en een boot nodig. Vaartijd op het onderzoeksschip Pelagia moet ik een jaar van te voren aanvragen. Als onze vaartijd is aangebroken en het schip weer in de thuishaven ligt, brengen we alle apparatuur aan boord.
Als de bodemschaaf aan boord is gehesen, brengen we alle dieren op naam, meten en wegen ze. Zo komen we er achter hoeveel er van iedere soort zijn en waar ze zitten. Doordat we zo’n groot bodemoppervlak per keer bevissen krijgen we niet alleen inzicht in het voorkomen van vrij algemene soorten, maar ook in die van zeldzamere soorten. Uiteindelijk verwerken we alle gegevens tot verspreidingskaarten voor de atlas van de bodemdieren die we aan het maken zijn.
En dan ben je op zee. Hoe gaat het daar?
Welke dieren ben je tegengekomen op de zeebodem?
De afgelopen jaren hebben we elke onderzoekstocht 50 tot 100 punten bemonsterd die op een afstand van ongeveer 12 km afstand van elkaar liggen. Meestal werken wij in de winter en het
Tussen 2006 en 2011 hebben we op ongeveer 300 verschillende locaties in de Noordzee monsters genomen. Ik weet niet precies hoeveel soorten we gevonden
Rob Witbaard
Bidsprinkhaankreeft
hebben, maar op sommige plekken zaten er best zeldzame bij. Bijvoorbeeld bidsprinkhaankreeften. Een soort die normaal veel zuidelijker voorkomt. Ook vangen we de grote, zeldzame schelpdieren, zoals noordkrompen en zonneschelpen.
vaak sterk op elkaar lijken is het toch elke keer weer spannend om te zien wat in het net van de schaaf naar boven komt. Van de zomer zaten we in een iets steniger gebied. Daar konden we niet goed uit de voeten met de schaaf, maar met onze onderwater video zagen we wel dodemansduimen. Tussen het grind vonden we ook fossiele haaientanden!
Dank je wel. Kun je tot slot nog één onderzoekstocht noemen die je heel bijzonder vond? Hoewel de vangsten in een gebied
Een animatie over de werking van de bodemschaaf (dredge) staat op www.youtube.com/user/niozclips. Foto’s: NIOZ
de BIG 5: bruinvis 05
Noordzeenatuurkrant 8
bruinvis bruinvis Het is een naar gezicht, een dode bruinvis op het strand. Er zijn verschillende oorzaken voor het stranden van dode bruinvissen: ouderdom, ziekten, activiteiten van mensen op de Noordzee, zoals visserij of scheepvaart.
Bedreigingen
Ieder jaar raken tientallen bruinvissen verstrikt in visnetten en verdrinken hierdoor. Door giftige stoffen in het zeewater worden bruinvissen ziek. Honderden schepen die dagelijks over de Noordzee varen, het heien van windmolens en het boren naar olie; het geluid op de Noordzee neemt toe en bedreigt de bruinvis met zijn gevoelige oren. Bruinvissen kunnen verstrikt raken in drijvend afval en verdrinken. Wouter Jan Strietman
De bruinvis is de kleinste en meest voorkomende walvis van de Noordzee. Er zwemmen naar schatting 36.000 van deze bijzondere dieren in het Nederlandse gedeelte van de Noordzee. Bruinvissen leven in kleine groepjes van 2 tot 10 dieren, maar ze worden ook in complete scholen van wel 50 dieren gezien.
Bruinvis spotten Om een bruinvis te kunnen zien moet er weinig wind staan. Ze springen namelijk zelden boven het water uit. Meestal rollen ze langzaam door het wateroppervlak. Als er golven zijn is het klei-
ne, driehoekige vinnetje van de bruinvis moeilijk te vinden.
sen, zoogdieren. Vanaf hun vijfde jaar kunnen ze jongen krijgen. De draagtijd van een jong is ongeveer
Echolocatie Bruinvissen gebruiken echolocatie voor het vinden van voedsel (vis en inktvis), voor het ontwijken van vijanden en voor communicatie. Bij echolocatie maakt het dier zelf een geluidje (klik) en wacht het op de echo hiervan. Uit de richting en de samenstelling van de echo kan de bruinvis afleiden of het een vis was (of iets anders) en waar die vis zich bevindt.
Voortplanting Bruinvissen zijn, net als men-
Kansen
Bruinvissen staan op de lijst van beschermde diersoorten. Toch worden ze nog steeds bedreigd. De overheid heeft de opdracht gegeven om een bruinvisbeschermingsplan te schrijven. Stichting De Noordzee zal er op toezien dat de beschermingsmaatregelen uit dit plan ook daadwerkelijk genomen worden. Visserijmaatregelen om de bijvangst aan te pakken zijn daar een voorbeeld van.
Bruinvis
45 Man: +/- 1,
Erik van Ommen
11 maanden. Bij de geboorte komt er een mini-bruinvis tevoorschijn, van 70 tot 80 cm lang. De kalfjes gaan voor het eerst vis eten als ze een maand of vier zijn. Tot die tijd drinken ze alleen melk bij hun moeder.
6 meter Vrouw: +/- 1,
Lengte
Vrouw: +/- 60
Gewicht
Elk jaar stranden er zo’n 400 dode bruinvissen op de Nederlandse kust. Als een bruinvis strandt, is dat vervelend voor het dier, maar voor ons is dit een kans om meer te weten te komen over bruinvissen. Wat heeft hij gegeten? Was het dier ziek? Was hij gewond en waardoor? Hoe oud was deze bruinvis? In 2011 stond de teller in oktober al op 700 strandingen. Hoe is dat mogelijk? Stichting De Noordzee zorgt ervoor dat alle bruinvis-experts uit Nederland geregeld bij elkaar komen en hun kennis en ervaring delen. Op die manier kunnen we samen werken aan de oplossing van het raadsel van de bruinvisstrandingen. Ook
Rinus Noord
meter
Man: +/- 50 kg : 25 jaar
dste bruinvis
Leeftijd
grijsbruin met
Kleur
lichte buik
uit - stompe sn r driehoekig in, min of mee gv ru - kleine
kenmerken Opvallende
Bruinvismysterie
CSI – Bruinvis
kg
+/- 10 jaar, ou
Bruinvis en Stichting De Noordzee De bruinvis is het grootste deel van zijn leven onder water, onzichtbaar voor de mens. Toch willen we het dier een beetje in de gaten houden. Want als het niet goed gaat met de bruinvis, gaat het misschien ook niet goed met andere dieren in de Noordzee.
paspoort
Wouter Jan Strietman
1
2
nieuwsflits
zoeken we samen naar manieren om de strandingen te voorkomen.
Eerste Hulp Bij Zeezoogdieren Als er een bruinvis strandt op de Nederlandse kust, dan komt er een vrijwilliger van het EHBZ netwerk kijken. Als het dier nog leeft, neemt het team van SOS Dolfijn de bruinvis mee naar Harderwijk waar het in alle rust kan herstellen. Dode bruinvissen worden onderzocht door wetenschappers van de universiteit van Utrecht.
Wouter Jan Strietman
September 2011 Stichting Rugvin heeft bij haar tellingen in juli 14 bruinvissen, in augustus 9 en in september 10 bruinvissen geteld. Meer dan vorig jaar. De onderzoekers varen iedere maand twee dagen mee op de 30 meter hoge brug van de Stena Hollandica van Stena Line. Ze varen dan van Hoek van Holland naar Harwich en terug.
06 de BIG 5: stekelrog
www.coastwatch.nl
stekelrog stekelrog Bedreigingen Sytske Dijksen
Vliegen door de zee De stekelrog is een platte bodemvis. Ze hebben geen bot maar kraakbeen, dat veel zachter is. Hierdoor zijn roggen heel erg soepel. Hun grote borstvinnen lijken net vleugels, waarmee ze met sierlijke golvende bewegingen door het water ‘vliegen’. Zodra een rog echter stopt met zwemmen, zakt hij naar de bodem.
Op jacht op de zeebodem Ingegraven in het zand op de zeebodem wachten stekelroggen op hun prooi: die komt vanzelf een
keertje langs. Ze eten wormen, krabben, garnalen en kleine bodemvissen. Heeft de stekelrog een prooi te pakken, dan houdt hij deze gevangen met zijn lijf en peuzelt hem op met zijn korte en botte tanden.
Stekelige rog De huid van de rog is niet zoals bij vissen bedekt met schubben, maar met kleine tandjes. Hierdoor voelt zijn huid ruw aan. Bij de stekelrog zijn deze tandjes op zijn staart uitgegroeid tot echte stekels.
vlie gende rogg en
Meermintasjes Stekelroggen kunnen wel 20 jaar oud en 1 meter lang worden. Het duurt minstens 7 jaar voor ze geslachtsrijp zijn. Het mannetje bevrucht dan met zijn 2! penissen (claspers) het vrouwtje. Daarna legt het vrouwtje de eieren op de zeebodem, die zich met uitsteeksels vastzetten. Eén tegelijk, maar samen kunnen het er wel vijftig zijn. Na 4 maanden zijn de roggetjes 10 cm groot en zwemmen ze uit het ei. De eikapsels kun je tegenkomen op het strand en worden ook wel meermintasjes genoemd.
Stekelroggen zijn zeer zeldzaam geworden in het Nederlands deel van de Noordzee. Vooral de vissersboten met boomkornetten zijn gevaarlijk voor de rog. Deze vissers zijn op zoek naar platvissen, zoals schol en tong. Zij trekken hun netten door het zand van de zeebodem. De platvissen zwemmen dan op en komen in het net terecht. Maar daar, in het zand, liggen ook roggen en roggeneieren. Omdat roggen niet zo veel en niet zo snel jongen krijgen als platvissen, zijn ze veel eerder allemaal weggevist.
Kansen
De laatst overgebleven stekelroggen van Nederland zwemmen op de Doggersbank, een internationaal erkend natuurgebied in de Noordzee. Het is voor het voortbestaan van de stekelrog van levensbelang dat de Doggersbank goed beschermd wordt. Hoe dat moet? Daarover beslist de overheid nog in 2012. Volgens Stichting De Noordzee zou alle bodemberoerende visserij er helemaal verboden moeten worden op termijn. Andere vormen van visserij kunnen onder bepaalde voorwaarden wel op de Doggersbank.
Sytske Dijksen
Bekijk ook eens het Roggenboekje op www.noordzee.nl of bezoek een van de zeeaquaria met een roggenbak.
Da ns en de ro gg en
Haaien en roggenonderzoek door vissers geven die door op de site www. haairog.nl. Om het makkelijker te maken de haaien en roggen te herkennen en ze de juiste naam mee te geven hebben we een haaien en roggen ID kaart gemaakt.
Joke Baron
Sytske Dijksen
Het oog van een rog
Stichting De Noordzee werkt o.a. met Sportvisserij Nederland aan de bescherming van haaien en roggen in de Noordzee. We weten dat deze prachtige maar kwetsbare dieren vroeger veel in de Noordzee voorkwamen en dat het nu niet goed met ze gaat. Hoewel... de laatste jaren worden er gelukkig weer wat meer haaien in de Noordzee gezien. Maar hoe
dat komt weten we eigenlijk niet. Speelt de klimaatsverandering mee? Beginnen de stappen op weg naar een duurzame visserij effect te krijgen? Reden om meer te willen weten over de plekken waar haaien en roggen leven en hoe oud ze nu worden. Sportvissers en vissers helpen ons. Zij noteren hun vangsten en
Sommige van deze haaien en roggen zijn zeer zeldzaam en zijn beschermd door de wet. Soorten, zoals de zee-engel moeten worden teruggezet. De vangst van andere soorten, waaronder de stekelrog, moet gemeld worden bij de Nederlandse overheid. Stichting De Noordzee wil dat vissers alle haaien en roggen vrijlaten na de vangst, zodat we over 20 jaar kunnen zeggen dat het weer goed gaat met de haaien en roggen van de Noordzee. Wil je zelf een haaien en roggen id kaart hebben? Ga dan naar haairog.nl.
nieuwsflits
Haai terug in Nederland Telegraaf, 5 augustus - Voor de kust van Zeeland zijn deze zomer tientallen gladde haaien gevonden. Daarmee is de haai terug in Nederland. Sportvisserij Nederland is bezig met een groot onderzoek om vast te stellen om hoeveel van deze roofdieren het gaat en waar ze precies leven.
coastwatch 07
Noordzeenatuurkrant 8
Resultaten Coastwatch 2011
29
In 2011 onderzochten weer honderden, zo niet duizenden, jongeren voor Coastwatch de Nederlandse kust. Van Zeeland tot Friesland en op de Waddeneilanden deden de jongeren met behulp van turflijsten onderzoek naar aanspoelsels op het strand. Ze keken niet alleen naar afval, maar onderzochten ook wat er uit zee aanspoelt aan biologisch materiaal: schelpen, wieren, eikapsels, soms zelfs dode vogels. Of ze gingen zelf aan de slag met een visnet om te kijken wat er vlakbij de kust in zee zwemt. In de tabellen zijn alle resultaten tot en met oktober 2011 meegenomen. Iedere dag kunnen jongeren hun gegevens invoeren, dus kijk op de resultatenkaart van www.coastwatch.nl voor de laatste stand van zaken. De krabbetjes wijzen de weg.
27 25 23-24 21
18 17 14
en 1. Plastic etenswarenn ge snoepverpakkin 2. Plastic tassen 3. Plastic drankflesjes
4. Sigarettenfilters r dan 50 cm 5. Stukken touw kleine
15
13 11 12 8 -10
Meer informatie vind je op www.coastwatch.nl.
ems Meest gevonden afvalit ) per 100 meter (landelijk
6
Meest gevonden biologische aanspoelsels per 100 meter (landelijk)
1
Deelnemers Coastwatch 2011
2 -5
Top 5
16
7
Top 5
1. bruinwieren 2. zeekatschildjes 3. kokerwormen 4. mosselen 5. kwallen
22
19-20
Doe je nog niet mee? Neem dan nu de beslissing om de Noordzee zelf te gaan ontdekken en en doe ook mee met Coastwatch.
Top 5
28
26
Scheldemond College
sten
meest opgeviste zeebee (landelijk) 1 krabben 2 garnalen 3 platvissen 4 rondvissen 5 kwallen
1 Vlissingen
2 Middelburg
3 Middelburg
4 Middelburg
5 Goes
6 Poeldijk
7 Delft
8 Den Haag
9 Den Haag
opdc Griffioen Nehalennia SG CSW Toorop Odyzee College ISW Poeldijk Stanislas College
Coastwatch op bezoek bij 3 zeewetenschappers Op www.coastwatch.nl kun je 3 films bekijken. Ieder film geeft je een kijkje in de keuken van een andere zeewetenschapper. • Wat hebben afval en stormvogels
Fotowedstrijd ‘de Noordzee’
word jij de winnaar? Er zijn leuke prijzen te winnen met de Coastwatch fotowedstrijd die in april 2012 begint. Hou de website coastwatch.nl goed in de gaten en maak alvast een prachtige foto om in te sturen.
International School The Hague
10
Den Haag
Rijnlands Lyceum
11 Wassenaar
Rijnlands Lyceum
12 Oegstgeest
Visser ‘t Hooft Lyceum
13 Leiderdorp
Northgo College Linde College
15 Wolvega
Corderius College
16 Amersfoort
Kennemer Lyceum
• In ‘Optelsom’ nemen Hans Witte
17 Overveen
Ichtus Lyceum
18 Driehuis
Jan Andries van Franeker van Wageningen IMARES
BonHoeffer College
19 Castricum
Jac. P. Thijsse College
20 Castricum
• In schelpen leven dieren. Ontdek de samenhang tussen fos-
CSG Jan Arentsz
faat, algen en schelpdieren met Katja Philippart van het NIOZ in ‘Schelpdieren’.
nieuwsflits
Haags Montessori College
14 Noordwijk aan Zee
met elkaar te maken? Zeebioloog Jan Andries van Franeker van Wageningen IMARES geeft duidelijkheid in ‘Strandafval’. van het NIOZ en Wouter Klootwijk je mee naar de NIOZ-fuik. Welke dieren leven er in de Noordzee en heeft de verandering van ons klimaat daarop invloed?
Aloysius College
Noordwijk, juni 2011. Noordwijk opende de eerste 2 MyBeaches van Nederland. Een MyBeach is een stuk strand waar bezoekers zélf het strand schoonhouden en zo bijdragen aan een schone en gezonde zee. Stichting De Noordzee is initiatiefnemer van MyBeach. Kijk ook op www.noordzee.nl/mybeach of volg MyBeach via facebook.nl/mybeachnoordzee.
John Jansen
Thema van de wedstrijd is ‘de Noordzee’. Maak een foto van kleuren, dieren, dingen die jou doen denken aan de Noordzee. Je hoeft dus niet helemaal naar het strand af te reizen om mee te doen! Het mag wel natuurlijk. Stuur je foto in met kort daarbij waarom dit je aan de Noordzee doet denken. Er zijn verschillende leeftijds-
categorieën, dus je kunt altijd meedoen en kans maken op een prijs. Roep je vrienden op om te stemmen via hyves en facebook of rechtstreeks op coastwatch.nl. Hoe actiever jij bent, hoe groter de kans om te winnen!
21 Alkmaar
Huygens College
22 Heerhugowaard
Lyceum aan Zee
23 Den Helder
Junior College
24 Den Helder
RSG De Hogeberg
25 Texel
VMBO De Krijtenburg
26 Vlieland
RSG Simon Vestdijk
27 Harlingen
RSG Simon Vestdijk
We zijn erg benieuwd naar jouw Noordzee-ervaring, dus ga naar www.coastwatch.nl voor verder uitleg en doe mee!
28 Franeker
Burg. Walda Scholengemeenschap
29
Ameland
08 de BIG 5
www.noordzee.nl
Expeditie Doggersbank – de dieren
Door Joop Coolen
Tijdens Expeditie Doggersbank hebben we ontzettend veel dieren gezien, o.a. veel dodemansduim en kabeljauw. Maar ook 11 diersoorten, die nog niet eerder op Nederlandse bodem waren gesignaleerd. Ik stel je voor aan 5 bijzondere dieren.
Arjan Gittenberger
Stiefelslak De stiefelslak is een bol schelpdier, een zogenaamde cowrieschelp, die alleen op dodemansduimen leeft. Dit dier werd tijdens de expeditie voor het eerst gevonden in Nederland en is genoemd naar de organisator van de expeditie, Ben Stiefelhagen. Het dier leeft van dodemansduim. Vroeger werden cowries als betaalmiddel gebruikt.
Kliplipvis
Belletje
Dichtbij de kust zie je deze grappige visjes eigenlijk nooit. Op de wrakken ver weg zagen we ze juist wel. Deze lipvissen zijn erg nuttig voor de mens. Ze vormen namelijk een goed alternatief voor giftige bestrijdingsmiddelen in zalmkwekerijen. Kliplipvissen eten graag de luizen waar die zalmen last van hebben.
‘Belletje’ is een bijzonder kwalletje, dat in het superblauwe water boven de Doggersbank alle duikers vervelend prikte. De draden waarmee ze haar voedsel vangt door kleine harpoentjes af te schieten, bleven namelijk plakken aan de lijn waarlangs de duikers opstegen.
Arjan Gittenberger
Jos Gryson
Zeeanjelier Zeeanjelieren zijn een soort zeeanemonen die je bijna het onkruid van de wrakken kunt noemen. Ze komen in grote groepen van wel 500 exemplaren per vierkante meter voor. Opvallend is dat alle anjelieren in één groep meestal dezelfde kleur hebben. Dit komt omdat zeeanemonen kopietjes van zichzelf kunnen maken.
Bruinvisgeschiedenis
In de middeleeuwen kwam de bruinvis veel voor in de Noordzee. Er werd op gevist door ´varkenvissers´. De bruinvis wordt namelijk ook wel zeevarken genoemd door zijn dikke speklaag, ronde kop zonder nek en kleine oogjes. De dieren werden gevangen om hun vlees en olie. Bruinvis gekookt en gevuld met kruiden, stond geregeld op
het menu. Zijn tong werd beschouwd als een delicatesse. In de Gouden Eeuw dachten de mensen juist dat een aangespoelde bruinvis een voorbode was van rampspoed. Erg lastig, want in de 17e eeuw kwamen ze zoveel voor dat ze zelfs door de grachten van Amsterdam zwommen.
John Jansen
Arjan Gittenberger
Edgar
Noordzeekrab De noordzeekrab is de bodybuilder onder de krabben. Ze zijn heel breed, hebben grote scharen en een dik pantser. Ze kraken schelpdieren als houtjes. Toch hebben we tijdens de expeditie veel Noordzeekrabben moeten bevrijden. Ze raakten verstrikt in achtergebleven lijnen en netten van vissers op wrakken.
Big5 Woordzoeker E
r
a
a
h
l
s
h
v
n
l
e
g
r
c
h
d
j
e
d
q
h
h
z
s
o
d
s
k
t
k
h
a
x
r
r
f
i
p
l
a
s
t
i
c
m
v
r
o
c
l
i
t
v
e
c
l
n
i
g
o
i
e
p
c
d
m
w
u
a
j
l
e
b
a
k
s
u
t
s
j
r
v
t
e
e
t
g
w
g
a
s
f
d
e
n
u
s
b
g
s
g
n
i
m
r
e
h
c
s
e
b
a
t
i
n
i
a
o
i
k
r
a
b
o
n
e
q
h
c
d
e
v
t
h
r
i
d
d
k
a
a
z
r
e
o
k
n
n
r
e
j
l
a
w
k
s
m
d
e
e
e
a
t
i
o
x
a
v
e
n
t
t
e
r
e
z
j
a
f
u
p
e
i
e
e
k
i
w
d
o
i
x
e
r
a
r
e
w
e
k
c
e
e
a
o
o
t
i
t
t
o
b
r
d
i
j
c
s
g
t
d
n
k
i
t
z
m
i
s
u
e
l
k
m
g
c
s
h
a
y
o
o
o
l
d
y
m
m
o
a
i
h
e
e
v
Zoek de volgende woorden:
bruinvis krab reportage plastic
janvangent kabeljauw idkaart dodemansduim
kwal visserij stekelrog noordzee
Colofon Uitgever: Stichting De Noordzee Samenstelling en teksten: Ike Span, Sytske van den Akker en Marchien de Ruiter Vormgeving en productie: STRETTA
Ontdek de Noordzee met Coastwatch. Een uitdagend, vakoverstijgend project over de zee voor vmbo, havo en vwo, onder- én bovenbouw. Veldwerk en lessen voor in de klas: biologie, afval en onderzoek
www.coastwatch.nl
Stichting De Noordzee werkt aan een schone, gezonde zee. Met de Big 5 laten we zien dat er prachtige dieren leven in de Noordzee, die onze aandacht en bescherming verdienen.
www.noordzee.nl
wrak bescherming coastwatch duiken
