Wat doen heksen in Nederlandse sprookjes en sagen? Theo Meder
Meertens Instituut
Amsterdam Onderzoek en documentatie van taal en cultuur in Nederland Specialisme: Volksverhalen in Nederland in heden en verleden Volksverhalenbank
Rijksuniversiteit Groningen
Groningen Nederlandse Taal en Cultuur (Oudere Letterkunde) Hoogleraar Volksverhalen en Vertelcultuur van de middeleeuwen tot heden in Nederland in een internationale context.
www.verhalenbank.nl 44.000 volksverhalen
Verspreidingskaart, tijdlijn en statistiek op trefwoord “heks” in VVB
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres:
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres: ●
sprookjes
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres: ● ●
sprookjes sagen
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres: ● ● ●
sprookjes sagen legenden
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres: ● ● ● ●
sprookjes sagen legenden moppen
Overkoepelende term: Volksverhalen Subgenres: ● ● ● ● ●
sprookjes sagen legenden moppen broodjeaapverhalen
INZOOMEN OP SPROOKJES Eerst zes misverstanden rechtzetten over sprookjes
Misverstanden over sprookjes 1. De sprookjes van Grimm zijn niet de authentieke sprookjes
Misverstanden over sprookjes 2. De authentieke mondelinge versies zijn niet te achterhalen
Misverstanden over sprookjes 3. Authentieke schriftelijke versies zijn wel te achterhalen (kunstsprookjes zijn ook sprookjes als ze in de mondelinge overlevering terecht komen)
Misverstanden over sprookjes 4. Sprookjes zijn niet oeroud
(en bevatten ook geen oeroude esoterische wijsheden of metaforen die door verlichte mensen ontsleuteld kunnen worden)
Misverstanden over sprookjes 5. Sprookjes danken hun voortbestaan niet aan een pure mondelinge overlevering
Misverstanden over sprookjes 6. Sprookjes zijn niet universeel (althans niet in oorsprong)
Roermond: Heksenwaan de Musical (heksenjaar 2014) Wat heeft dat met sprookjes te maken?
Roermond: Heksenwaan de Musical (heksenjaar 2014) Wat heeft dat met sprookjes te maken?
NAGENOEG NIETS !
Hoeveel heksen kennen jullie uit sprookjes? Hans en Grietje EN VERDER?
Hoeveel heksen kennen jullie uit sprookjes? Hans en Grietje Sneeuwwitje: stiefmoeder (heks bij Disney) Rapunzel De Tondeldoos (kleine rol in begin) Janman in het Papieren Huisje (Groningen; soms heks) De Indische Waterlelies (kunstsprookje)
Heks hoort thuis in sagen Heksenwaan sinds de late middeleeuwen en in de renaissance. Heksenhamer – Heinrich Kramer en Jacob Sprenger (1486)
Heksen in sagen in verbond met de duivel contra God In de perceptie van de tijd: Heksen zijn angstaanjagende, levensgevaarlijke en goddeloze wezens.
Wat kunnen/doen heksen in Nederlandse sagen? Heksen hebben God afgezworen en hebben omgang met de duivel
Heksendans Heksen dansen op heksensabbath rond (met) de duivel (en gestolen avondmaalsbeker)
Doodtoveren Heksen moeten met zekere regelmaat iemand doodtoveren
Kinderen ziek maken / doden Heksen maken liefst onschuldige kinderen ziek / dood (betoverd snoep, de kwade hand, heksenkrans in het kussen)
Boterheks Heksen gebruiken magie om te stelen of voor sabotage (melk uit koe stelen, karnen/boter maken mislukt)
Voodoo Heks kan voodoo bedrijven
Vastzetten Heksen kunnen mensen en wagens vastzetten
Ongeluk veroorzaken Heksen veroorzaken ongeluk of pech (wagen valt van dijk, jager schiet steeds mis)
Ongedierte-plaag Heks tovert plaag aan luizen, vlooien, muizen
Metamorfose: klein maken Heks kan zich heel klein maken (in stoof, zeef)
Vliegensvlug de wereld rond Heks kan boot heel snel laten varen
Vliegen met of zonder bezem Heks kan door de lucht vliegen (zalf, bezem)
Nachtmerrie Heks kan zich veranderen in nachtmerrie
Zieledier Heks heeft uittredend zieledier: vlieg, muis uit mond
Heks wordt kat Heks kan shapeshiften: wordt heksendier, met name (zwarte) heksenkat
Heks gaat naar de hel Na haar dood gaat de heks naar de hel: haar ziel is voor eeuwig voor de duivel.
Afweersagen Kruisdaalder onder stoel; heksendier getroffen met gewijd schot; veren of zelfs hele zwarte kip koken
Katholiek perspectief vanuit christelijk/katholiek perspectief verpersoonlijkt de heks het ultieme kwaad dat bestreden dient te worden.
In werkelijkheid… bestonden echte heksen niet (de duivel bestaat niet, dus kun je er ook niet echt mee samenwerken) de beschuldiging van hekserij was vaak een manier om een andere rekening te vereffenen en zondebokken aan te wijzen marteling laat mensen de meest waanzinnige verhalen ‘bekennen’ grootste heksenproces vond in 1613 in Roermond plaats: 64 heksen, 2 per dag
De Heksenwaag om aan te tonen dat vrouwen niet vederlicht zijn en dus geen heks
Heksen bestonden niet maar er werd wel regelmatig geprobeerd om te toveren, met name door vrouwen: liefdesmagie, vruchtbaarheid e.d. heksen waren niet de wijze vrouwen of priesteressen van natuurgodsdiensten van vroeger (New Age onzin) en ook niet per se de kruidenvrouwtjes en vroedvrouwen van vroeger.
Geen heksenangst meer Inmiddels zijn we niet meer bang voor de duivel of voor heksen, Zozeer dat heksen in bepaalde manieren weer aantrekkelijk worden: Wicca
Heksjes zijn lief Inmiddels zijn we niet meer bang voor de duivel of voor heksen, Zozeer dat heksen in bepaalde manieren weer aantrekkelijk worden: Wicca Harry Potter
Heksen zijn niet eng maar lief Inmiddels zijn we niet meer bang voor de duivel of voor heksen, Zozeer dat heksen in bepaalde manieren weer aantrekkelijk worden: Wicca Harry Potter Hansel and Gretel: Witch Hunters (2013, 16 jaar en ouder))
Vragen?
