Volkssprookjes van de middeleeuwen tot heden Theo Meder
Volksverhalen Een volksverhaal is een mondelinge vertelling die voor langere of kortere tijd circuleert tussen (groepen) mensen. Volksverhalen maken deel uit van de ‘orale kunst’ (verbal art) van het dagelijkse leven in heden en verleden. Mondelinge overlevering gaat steeds gepaard met variabiliteit: volksverhalen behoren tot het collectieve geheugen maar zijn geen gefixeerde teksten.
Subgenres van volksverhalen
Sprookjes
Sagen
Legenden
Moppen
Broodjeaapverhalen
(Er zijn in de Nederlandse volkstaal geen mythen overgeleverd)
Kenmerken van sprookjes Los van tijd en plaats (“Er was eens…) Feodaal verleden Fictie / amusement / wensdroom Avonturentocht jonge held(in) Magie, dierhelpers Optimistisch slot (“Ze leefden nog lang en gelukkig”) Bruidverwerving, sociale promotie, groei tot volwassenheid en zelfstandigheid
Sprookjesrepertoire Sprookjeskennis: afgedaald tot de kinderkamer en uitgedund tot kleine canon Komen geen nieuwe sprookjes meer bij; nieuwe versies zijn veelal parodieën. Voorbeeld: De wollef en de seve geitjes, een Amsterdams volkssprookie (DIVTX043)
Zeven misverstanden over sprookjes 1) De sprookjes van Grimm zijn niet de authentieke sprookjes 2) De authentieke mondelinge versies zijn niet te achterhalen 3) Authentieke kunstsprookjes zijn wel te achterhalen 4) Sprookjes zijn niet per se oeroud 5) Sprookjes danken hun voortbestaan niet aan een pure mondelinge overlevering 6) Sprookjes zijn niet universeel (althans niet in oorsprong) 7) Sprookjes zijn (in oorsprong) geen kindergenre
Actuele controverse: beginnen sprookjes eerst op schrift?
Bottigheimer, De Blécourt versus Zipes c.s.
Bottigheimer & De Blécourt Italiaanse novelles (Straparola, Basile) Franse feeënlectuur (Perrault, Mme. d'Aulnoy) Duitse Märchenverzamelingen (Musäus, Grimm, Bechstein) De Grimms hadden hun verhalen niet van analfabete oude boertjes, maar van geletterde, Fransgeoriënteerde jonge vrouwen (bv. Dortchen Wild, Marie Hassenpflug) Alleen Frau Viemann kwam in de buurt.
Bronnen van sprookjes (middeleeuwen – 1800) Ridderromans Fabels, dier-epen Sproken, boerden Heiligenlevens Kronieken Volksboekjes Kluchtboekjes Centsprenten Almanakken Reisbeschrijvingen
Esopet (13 eeuw) e
Esopet afschrift (vss. 669-680) DIe geet ghinc wilen te velde. Haren kinde hiet si, dat helde Sine dore besloten wel Vorden wolf, die es soe fel. Vor de dore ghinc hi bleeten In die wise vander geeten. Dat geetkijn sach vut doer .i. gat. Ay dief, seidsoe, bestu dat? Twi heefstu dijn luut verkeert? Voer gode moetstu sijn onteert. Tkint es te beter ende vroeder, Horet na vader ende na moeder.
Walewein (13 eeuw) e
Ridderroman (sprookje van de Gouden Vogel met ridderlijke neven-episodes) Maartje Draak: Onderzoekingen over de Roman van Walewein (1936) versus Willem de Blécourt: ''De gouden vogel', 'Het levenswater' en de Walewein: over de sprookjestheorie van Maartje Draak', in TNTL 2008
Aernout van Overbeke (1632-1674)
Anecdota sive historiae jocosae
Almanach a la Figaro (1789)
Sprookjes: optekeningen uit de mondelinge overlevering (1800 – nu)
Groningen 1804: Het boek van Trijntje Soldaats
17 volksverhalen opgetekend door Gerrit Arendsz. Arends
Limburg en Friesland 1875-1876, Henri Welters: Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen 1895-1896, Waling Dykstra: Uit Friesland's volksleven van vroeger en later.
Gerrit Jacob Boekenoogen (1868-1930)
Cornelis Bakker (1863-1933)
Brief van Bakker met voodoo sage
J.J. Voskuil Amsterdams verzameloffensief door J.J. Voskuil (1926-2008) in jaren ‘60 en ‘70 24 verzamelaars 32.000 verhalen 20 tot 30 gulden per interview-sessie
Verzamelwerk in Nederland
A.A. Jaarsma Ruim 16.000 verhalen Ruim 300 sprookjes
Actieradius Jaarsma (1914-1991)
Vertelster Geeske Kobus-Van der Zee (1885 – 1972)
271 volksverhalen
79 sprookjes
25x bezocht
(1x bandopnames
gemaakt door Voskuil)
Ingezonden handschrift
Sprookje over een dankbare bedelaar
Ingezonden formulier
Informatie over de
verteller (door Jaarsma)
Nederlandse volksverhalenbank www.verhalenbank.nl
Digitaal archief van immaterieel erfgoed
Wetenschappelijk onderzoeksinstrument
Database sinds 1994 Meer dan 60 invoerders (wetenschappers, documentalisten, stagiaires, invoerkrachten, vrijwilligers) Pageviews per jaar: tussen de 0,5 en 3 miljoen Ruim 44.000 Nederlandstalige volksverhalen (incl. Varianten) Bezoekers: wetenschappers, studenten, scholieren, journalisten, professionele vertellers, familie van (overleden) vertellers, liefhebbers van volksverhalen
Visualisaties
Toekomst: internationale harvester
Classificatie van sprookjes: Aarne – Thompson – Uther The Types of International Folktales (3 delen, 2004) Roodkapje = ATU 333 (Little Red Riding Hood)
Subgenres binnen het sprookje Diersprookjes (fabel) (Vos en raaf) Wondersprookjes (Tafeltje dekje) Religieuze sprookjes (Vliegende Hollander) Novellesprookjes (realistische) (Getemde feeks) Domme duivelsprookjes (vuurwapen als tabakspijp) Grappige sprookjes (Dappere kleermakertje) Formulesprookjes (Japanse steenhouwer)
Enzyklopädie des Märchens Voor internationaal comparatief onderzoek In 1975 begonnen 14 banden in 2015 voltooid
Wetenschappelijke benaderingswijzen van sprookjes Germaans-mythologische theorie (Grimms) Psychologische duiding (Freud, Jung, Bettelheim) Antroposofische benadering (Steiner) Structuralisme (Propp, Greimas) Geografisch-historische methode (Krohn, Aarne) Historisch-sociologische invalshoek (Clerkx) Etnologische / cultuurhistorische invalshoek (Van der Kooi, De Blécourt, Meder)
Centrale begrippen in het huidige onderzoek Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie Variabiliteit, comparatief onderzoek Intertekstualiteit, intermedialiteit Repertoires Toe-eigening en het claimen van verhalen Identiteit, etniciteit Authenticiteit, invention of tradition Memen en conduits Ostension Structuren, patronen, 'verhaalgrammatica' Performance
Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie Nachtmerrie, Old Hag, Druckgeist, duivel, alien; sleep paralysis
Henry Fuseli (1781)
Variabiliteit In mondelinge en schriftelijke overlevering: - ons geheugen - creatieve vertellers (collectief cultuurgoed)
Intertextualiteit, intermedialiteit Snow White and the Huntsman (2012)
Hansel & Gretel: Witch Hunters (2013)
Repertoires Het verhaalrepertoire van Anders Bijma (1890-1977) Creatieve verteller vs. Passieve verteller
Russisch formalisme
Vladimir Propp: De morfologie van het toversprookje
Frans structuralisme
Algirdas Greimas: het actentenmodel
Narratieve matrix
Van Aladdin tot Zwaan Kleef Aan Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties. Ton Dekker, Jurjen van der Kooi & Theo Meder
Vertelcultuur in Nederland / Waterland
Avonturen en structuren / Van kikvors tot droomprins
E-zine Vertelcultuur
Downloaden op: www.docvolksverhaal.nl
Facebookgroep Vertelcultuur
