Inhoud
11
150 jaar LGOG, een geschiedenis
13
Voorwoord van de redactie
15
Ad Knotter Inleiding
25 28 29 30 32 33 33 34 38 39 41 41 42 43 44 45 47 48
Hans Renes Het landschap 500 na Chr.: een leeg landschap Ontwikkelingen in de Vroege Middeleeuwen De Volle en Late Middeleeuwen: agrarische landschappen De Volle en Late Middeleeuwen: een netwerk van steden 1500 na Christus: een bewoond landschap Ontwikkelingen in de vroegmoderne periode: de steden Ontwikkelingen in de vroegmoderne periode: de landelijke gebieden 1800: een gedocumenteerd landschap De negentiende eeuw: infrastructuur De negentiende eeuw: de steden De negentiende eeuw: de landelijke gebieden De eerste helft van de twintigste eeuw: steden De eerste helft van de twintigste eeuw: de landelijke gebieden De periode vanaf circa 1950: de steden De periode vanaf circa 1950: de landelijke gebieden Huidige ontwikkelingen in het landschap Noten
50
Van Prehistorie tot en met Vroege Middeleeuwen
51 51 52 55 57 60
Liesbeth Theunissen & Evert van Ginkel De vroegste geschiedenis: van Neanderthalers tot La Tène (circa 300.000 – circa 500 v. Chr.) Twee eeuwen graven in Limburg Van Midden-Paleolithicum tot Mesolithicum (circa 300.000 jaar geleden – circa 9.000 v. Chr.) Van Mesolithicum tot Laat-Neolithicum (circa 9000 v. Chr – circa 2900 v. Chr). Van Laat-Neolithicum tot Midden-IJzertijd (circa 2900 v. Chr. – circa 500 v. Chr.) Noten
61 62 66 72
Nico Roymans & Henk Hiddink Aan de vooravond van de Romeinse verovering. De latere IJzertijd Een moeilijk grijpbaar grafritueel Glazen armbanden als vrouwendracht Noten
73 76 78 81 83 85 90 91 94 95 96 97 99
Titus Panhuysen In het achterland van Romeinse steden De pacificatie en gebiedsinrichting De provincie Germania inferior en enkele civitates De Romeinse wegenkaart van Limburg Tongeren en Xanten, de hoofdsteden van de Limburgse civitates Vici en straatnederzettingen Heiligdommen en Jupiterzuilen De crisis van de derde eeuw De hervormingen van Diocletianus Constantijn de Grote en zijn dynastie De civitas-hoofdsteden in de vierde eeuw Het einde van een tijdperk Noten
103 106 107 108 112 114 115 119 122 126 128 130 132 136
Harry van Enckevort & Joep Hendriks Het platteland van Romeins Limburg De eerste Limburgse centra (circa 40 na Chr.) De Bataafse Opstand (69-70) De definitieve integratie Onrust in de late tweede eeuw Het platteland Villa’s op de löss Het platteland op de zandgronden De grafcultuur Religie en volksgeloof Een nieuw begin rond 300 Groeiende Frankische invloed Laat-Romeinse nederzettingen en grafvelden Noten
141 142 143 143 144 145 146 147 147 148 150 151 153 153 154 154 157 158
Karen Jeneson Transformaties van land, economie en samenleving in Romeins Zuid-Limburg Het onderzoek naar Romeins Zuid-Limburg Ingelijfd in het Imperium Romanum Gedwongen voedselproductie Nieuwe bewoners? Kenmerken van de nieuwe landbouw Toenemende welvaart De rol van veteranen De ambachtslieden Romeinse bouwvakkers Aardewerk: de nieuwe standaard Smeden Overige materialen Merknamen Een voorbeeld: het provinciestadje Coriovallum Aardewerk made in Coriovallum Een pottenbakker uit Coriovallum in beeld Noten
6
Limburg. Een geschiedenis
Deel 1 _ tot 1500
159 160 161 162 163 165 165 166 166 167 168 170 172 173
Frans Theuws Cultus, bezit en macht in de Vroege Middeleeuwen Het landschap De erfenis van Rome Sociaal-landschappelijke eenheden (pagi) Het koningsgoed ten westen van de Maas Strijd om de macht in de Maasvallei Het koningsgoed ten oosten van de Maas En in het noorden? Monulphus, de Sint-Servaaslegende en het Sint-Servaascomplex Maastricht als centrum van macht Gevolgen voor de topografie van Maastricht De pagus Masau Epiloog Noten
175 175 176 176 177 178 179 181 181 186 188 188 190 193 194
Régis de la Haye Kerk en cultuur in de Vroege Middeleeuwen De laat-Romeinse kerk De vroegste kerkelijke structuren in het noorden De civitas Tungrorum als bakermat van het bisdom Tongeren-Maastricht-Luik De Merovingische kerk na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk Maastricht, een Merovingisch kerkelijk centrum Monulfus en het ‘Servatiusprobleem’ De laat-Romeinse en Merovingische stad Maastricht De kerken van Maastricht Bisschop Hubertus, met Luik als nieuwe bisschopsstad De eerste parochies De eerste kloosterstichtingen Het evangeliarium van Aldeneik Epiloog Noten
196
Volle Middeleeuwen (900-1200)
197 199 200 204 207 212 213 217 221 223 224 225 226 228
Arnoud-Jan Bijsterveld Machts- en territoriumvorming: van Karolingische kernregio tot territoriale lappendeken, 900-1200 Bronnen van macht Van Meerssen (870) tot de inlijving bij het Oost-Frankische rijk (925) Hertog Giselbert (928-939) en zijn nazaten Geestelijke en wereldlijke macht in één hand: de bisschoppen van Luik (972-1119) De ontwikkeling van dynastieke graven (circa 1020-1150) De graven van Loon De graven, vanaf 1101 hertogen van Limburg De graven van Wassenberg-Gelre Brabant, Gulik en Kleef De heren van Heinsberg-Valkenburg Opnieuw bisschoppen op het machtstoneel (circa 1150-1200) Conclusies: machtsvorming in de Maasvallei Noten
7
Inhoud
231 231 233 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 246 246 248
Arnoud-Jan Bijsterveld Bisdommen, kapittels, kloosters en kerken in de Volle Middeleeuwen Bisdomindeling en bisschoppelijk gezag Seculiere kapittels Aldeneik Susteren Sint-Odiliënberg Munsterbilzen Thorn Kapittels en macht De proosdij van Meerssen De Gregoriaanse hervorming De stichting van de abdij Kloosterrade Houthem en Sint-Gerlach Heerlijke en kloosterlijke eigenkerken Besluit Noten
251 251 253 254 255 256 257 262 264 266
Henk Stoepker Het landelijk gebied in een overgangstijd, 950-1250. Resultaten van archeologisch nederzettingsonderzoek Nederzettingsaantallen Bestaande en verdwenen nederzettingen Plateauontginningen in het lössgebied Nederzettingen aan de oostzijde van de Maas De westelijke Maasoever Weert en de noordelijke zandgronden De ontwikkeling van de gebouwen Conclusie Noten
267 268 268 270 272 274 284 286
Elizabeth den Hartog Kunst en cultuur van 800 tot in de vroege dertiende eeuw Historiografie De achtste en negende eeuw De tiende eeuw De elfde eeuw De twaalfde eeuw Het eind van de twaalfde en het begin van de dertiende eeuw Noten
288
Late Middeleeuwen (1200-1543)
289 289 291 293 295 297 299 300 303
Jens Lieven In het spanningsveld tussen participatie van de standen en dynastieke machtsaanspraken: het hertogdom Gelre, 1200-1543 Territoriale consolidatie en transformatie van de landsheerlijke organisatie in de dertiende eeuw Grafsteden en memoria van de graven van Gelre in de dertiende eeuw De Limburgse Successieoorlog en de slag bij Woeringen (1283-1288) Landsheerlijke organisatie, ontginningen en verheffing tot hertog De Gelderse successieoorlogen van de veertiende eeuw en de opkomst van de standen Gelre tussen medezeggenschap van de standen en ‘burgeroorlog’ Het einde van de Gelderse zelfstandigheid in 1543: het Verdrag en Traktaat van Venlo Noten
8
Limburg. Een geschiedenis
Deel 1 _ tot 1500
315 317
Hans van Hall Het hertogdom Limburg en de landen van Overmaze ‘Limburgse’ territoriumvorming? Autonome machtsvorming Infiltratie van ‘grootmachten’ De weg naar Brabantse suprematie Brabants hoogtepunt: Woeringen Brabants laatste: Valkenburg Brabants territoriale macht gebreideld Eerste verpandingsgolf Integratie in het Bourgondische statencomplex Tweede verpandingsgolf Einde aan oriëntatie op Duitse Rijk Ontwikkeling van gewestelijke instellingen sedert de Brabantse suprematie Rechterlijke en bestuurlijke organisatie per gebiedsdeel over de Maas Rechterlijke en bestuurlijke organisatie binnen de gebiedsdelen over de Maas gezamenlijk Standenorganisatie Brabant en Overmaze, een eenheid of niet? Integratie en centralisatie binnen het Bourgondisch-Habsburgse statencomplex: het voorbeeld van de territorialisering van de jurisdictie Conclusie Noten
319 320 322 323 324 324 325 325 327 327 327 329 329 330 330 330 331 333
Jacques van Rensch Bestuur en rechterlijke organisatie van Maastricht, 1100-1500 Twee oorkonden uit 1131 en 1132 Maastricht als rijksstad Instellingen 1200-1230 De wijsdommen van 1243 en 1245 De Alde Caerte (1284) en de Maastrichtse neutraliteit De Alde Caerte en de nativiteiten De schepenbanken De territoriale verdeling van het stadsgebied De rechtspraak over onroerend goed Notariaat Ontwikkeling van stedelijk zelfbestuur Het laaggerecht De ambachten De hervormingen uit de jaren 1380 Stadsbestuur 1380-1428 Toename van Brabants-Bourgondische en Oostenrijks-Habsburgse invloed Noten
335 335 335 337 338 339 340 342 343
Wim Hupperetz & Hans Janssen Elite en kastelen in de Late Middeleeuwen De bouwkundige ontwikkeling van kastelen in Limburg Vroege territoria en hun machtscentra: van militair machtsvertoon tot residentie. Vorstelijke residenties en prestedelijke nederzettingen De zaalbouw Het mottekasteel Veelhoekige torens Het ronde en onregelmatig ronde kasteel
305 305 306 306 307 307 308 308 309 309 310 310 311 311 312 312 313 314
9
Inhoud
344 344 346 347 349 350 351 351 352 352 357 358
Het veelhoekige kasteel Het vierkante kasteel De woontoren Het zoeken naar de ideale verdediging en meer wooncomfort De vele functies van het kasteel in Limburg Het kasteel als administratief centrum Het kasteel en het domeinbeheer Het kasteel als bouwplaats Het kasteel en de oorlogsvoering Het kasteel als residentie en adellijk decor Samenvatting Noten
359 359 359 361 365 367 370 373 373
Hans van Hall Middeleeuwse steden Een typologische benadering Moedersteden en Gründungsstädte Kleine steden Dwergsteden Minderstädte Kwijnende steden Conclusie Noten
377 378 379 381 383 386 388
Jacob Schotten Stadswording in de Late Middeleeuwen in archeologisch perspectief: het voorbeeld van Venlo Stad en stadswording Steden in Limburg Middeleeuws Venlo in historische bronnen Middeleeuws Venlo op basis van archeologische gegevens Slotopmerkingen Noten
389 390 391 392 393 394 394 395 396 397 399 401 402
Birgit Dukers Laatmiddeleeuwse burgerhuizen Maastrichtse huizen in de dertiende en veertiende eeuw Sittardse huizen in de dertiende en veertiende eeuw Roermondse huizen in de dertiende en veertiende eeuw Venlose huizen in de dertiende en veertiende eeuw Verschillen in bouwmaterialen en bouwtradities Maastrichtse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw Sittardse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw Venlose huizen in de vijftiende en zestiende eeuw Roermondse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw Wat bleef er over van de middeleeuwse woonhuizen na 1600? Conclusie Noten
403 403 404 407
Krijn Pansters Kerk en religie in de Late Middeleeuwen (1200-1548) Kerk, religie, religiositeit De praktische en rituele dimensie De experiëntiële en emotionele dimensie
10
Limburg. Een geschiedenis
408 411 415 415 420 422 425
Deel 1 _ tot 1500
De verhalende en mythische dimensie De doctrinaire en filosofische dimensie De ethische en juridische dimensie De sociale en institutionele dimensie De materiële dimensie Conclusie: laatmiddeleeuwse regionale religiositeit Noten
429 429 430 430 432 433 437 442 443
Rob Dückers Laatmiddeleeuwse gedecoreerde handschriften Cultuurlandschappen Limburgse handschriften in de diaspora Belangrijke verluchte handschriften van buiten Limburg in Limburgse collecties Handschriften uit de elfde tot en met de veertiende eeuw De vijftiende eeuw: penwerk De vijftiende eeuw: luxe handschriften Conclusie Noten
445 445 445 447 449 451 453 456 461 462
Aart Noordzij Geschiedschrijving in de Late Middeleeuwen Een kosmopoliet uit Maastricht Regio en territorium Tongeren, Maastricht, Luik Overmaas Maastricht en het land van Valkenburg: centra tussen de landsheerlijke territoria Het Overkwartier van Roermond en het hertogdom Gelre Roermond en Venray Conclusie Noten
463 464 469 471 472
Paul le Blanc Middeleeuwse muur- en gewelfschilderingen Schilderingen uit de twaalfde tot veertiende eeuw Schilderingen uit de vijftiende en zestiende eeuw Conclusie Noten
473 473 475 476 477 479 481
Peter Nissen Laatmiddeleeuwse stadscultuur in het Limburgse Maasdal De stad als cultureel fenomeen in de Volle en Late Middeleeuwen Steden zonder stadscultuur en stadscultuur zonder bronnen Versiering van de ruimte Versiering van de tijd De lekenwereld ontwaakt Noten
485
Bronnen en literatuur
