Vroege Nederlandse tekeningen Van Bosch tot Bloemaert

Vroege Nederlandse tekeningen Van Bosch tot Bloemaert

Museum Boijmans Van Beuningen bezit een van de belangrijkste verzamelingen vroege Nederlandse tekeningen in de wereld. Deze zijn gemaakt door Hollandse en Vlaamse kunstenaars geboren voor 1581. Een groot deel is afkomstig uit de verzamelingen van Frans Boijmans (verworven in 1847) en Franz Koenigs (verworven in 1940). Verschillende tekeningen zijn in de afgelopen decennia aangekocht, twee zelfs zeer recent. Deze 400 tekeningen zijn gepubliceerd in een wetenschappelijke bestandscatalogus die online toegankelijk is op de museumwebsite. Ruim 140 daarvan zijn geselecteerd voor de tentoonstelling Bosch to Bloemaert, die in het voorjaar van 2014 te zien was in de Fondation Custodia in Parijs en die nu ook ‘in eigen huis’ wordt getoond. Dit gebeurt in drie opeenvolgende delen, elk met een min of meer chronologische presentatie van tekeningen van bekende kunstenaars als Pieter Bruegel, Hans Bol, Hendrick Goltzius, Jacques de Gheyn en Abraham Bloemaert, maar ook van minder bekende. Twee zeldzame tekeningen van Jheronimus Bosch zijn te zien in de eerste twee delen. De uiteenlopende genres, zoals landschappen, portretten, Bijbelse scènes, historische en mythologische voorstellingen, zijn in elk deel vertegenwoordigd. Zo ook de functies van tekeningen, van voorbereidende

studies voor schilderijen en ontwerpen voor prenten tot zelfstandige kunstwerken, gemaakt voor verzamelaars. De tentoonstelling is in 2017 ook te zien in de National Gallery of Art in Washington. De rijk geïllustreerde Engelstalige tentoonstellingscatalogus is te koop in de museumwinkel: Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings in Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

Deel 1 1 november 2014 - 25 januari 2015

Hendrick Goltzius, Het Gezicht, circa 1595-1596 (cat.nr. 67.1)

1

3.1

Rogier van der Weyden (werkplaats) Doornik circa 1399/1400 - Brussel 1464

Rogier van der Weyden (twee navolgers) Doornik circa 1399/1400 - Brussel 1464

Maria en Christuskind, circa 1440-1450

Jan IV, hertog van Brabant, circa 1460-1470

Zilverstift op wit geprepareerd papier, uitgesneden

Zilverstift op grijs-wit geprepareerd papier

en gedoubleerd

Verworven met de verzameling van D.G. van

Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen,

Beuningen, 1958

1940 (Collectie F. Koenigs)

MB 1958/T 20

N9

Door de plastische weergave van Maria en kind, de fijne arceringen en de subtiele lichteffecten is deze tekening lange tijd als eigenhandig werk van Rogier van der Weyden beschouwd. Inmiddels wordt aangenomen dat de voorstelling een kopie is naar een verloren gegaan schilderij van deze meester, getekend in zijn werkplaats. De vele gebruikssporen op de tekening wijzen erop dat deze als voorbeeldblad in het atelier is gebruikt.

In deze bijzondere zilverstifttekening zien we volgens de inscriptie Jan IV van Bourgondië, hertog van Brabant (1403-1426). Het portret is nauwkeurig uitgevoerd - de zachte bontranden van de kleding zijn bijna tastbaar. Verondersteld wordt dat dit portret behoorde tot een reeks van 24 tekeningen van gebeeldhouwde vorstenportretten, die alle onderdeel uitmaakten van het 15de-eeuwse - verloren gegane praalgraf van Lodewijk van Mâle in Rijsel.

5 2 Petrus Christus Baarle circa 1425 - Brugge 1475/1476

Jan van Eyck (werkplaats of navolger) Maaseik (?) circa 1390/1400 - Brugge 1441 De kruisiging, circa 1440-1450

Portret van een jonge vrouw, circa 1450

Goudstift, zilverstift, pen in zwarte inkt, doorgegriffeld,

Zilverstift op grijs geprepareerd papier

op grijs geprepareerd papier

Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt (met

MB 328

dank aan het Dura Kunstfonds), Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, Mondriaan Fonds, VSB

Dit innemende portret van een onbekende vrouw sluit stilistisch aan bij de geschilderde portretten van Petrus Christus. Het gezichts-type, de subtiele modellering en de zorgvuldige weergave van licht en donker zijn kenmerkend voor deze Brugse kunstenaar. Het trompe-l’oeil-effect van de arm en hand op de balustrade is uitzonderlijk voor deze vroege periode. Getekende portretten van 15de-eeuwse Vlaamse kunstenaars zijn zeldzaam, zeker van dit hoge niveau.

Fonds, 2014 MB 2014/T 1

Sinds de ontdekking van deze uitzonderlijke tekening in 2012, is ze onderwerp van een levendige kunsthistorische discussie: is dit een werk van Jan van Eyck of een kopie naar een verloren gegaan schilderij van Jan of zijn broer Hubert van Eyck? Wat betreft compositie en figuurtypen bestaan er overeenkomsten met een aan Jan van Eyck toegeschreven geschilderde ‘Kruisiging’ van circa 1430-1435

in New York. Vooralsnog wordt ervan uitgegaan dat de tekening wat later, omstreeks 1440-1450, dichtbij Jan van Eyck is ontstaan.

zijn. Is er een dieperliggende betekenis in de voorstelling te ontdekken? Waarschijnlijk heeft Bosch niet meer willen uitdrukken dan wat we zien: een virtuoos getekende natuurscène.

7 Anoniem (Gent of Brugge)

16.1

Rechtspraakscène, circa 1480

Pieter Coecke van Aelst Aalst 1502 - Brussel 1550

Zwart krijt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen,

Ecce Homo, circa 1530-1550


Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen,

N 138

op papier met afgeronde bovenkant, gedoubleerd Aankoop, 1958

Onbekend is welk verhaal hier is weergegeven. De twee knielende mannen proberen de koning of keizer met zijn scepter van iets te overtuigen. Wordt de man links als schuldige aangewezen en weggevoerd? Hoogstwaarschijnlijk gaat het om een geschiedenis over de rechtvaardige rechtspraak, als leerzaam voorbeeld voor rechters en bestuurders. Zowel de kleding van de figuren als de tekenstijl doen vermoeden dat de anonieme maker van dit blad rond 1480 in Gent of Brugge heeft gewerkt.

9

MB 1958/T 10

De Zuid-Nederlandse kunstenaar Pieter Coecke van Aelst was veelzijdig: hij was schilder, beeldhouwer, architect en ontwerper van houtsneden, wandtapijten, monumentale glasramen en kleine glasruitjes. Typerend voor de tekenstijl van de kunstenaar zijn de krullerige pennenstreken waarmee het landschap en de begroeiing zijn weergegeven in deze scène uit het lijdensverhaal van Christus. Ook de figuurtypen komen vaker in zijn tekeningen voor. De tekening is vermoedelijk een ontwerp voor een geschilderd reisaltaartje.

Jheronimus Bosch ‘s Hertogenbosch circa 1450-1516

18 Het uilennest, circa 1505-1515 Pen in bruine inkt op papier, gedoubleerd

Jan Gossaert Mabuse circa 1478 - Middelburg 1532

Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 175

Keizer Conrad ontdekt de ware identiteit van zijn page, circa 1520-1530 Pen en penseel in zwarte en bruine inkt, wit gehoogd,

Dit blad, een van de belangrijkste tekeningen van Bosch, is een klein wonder. Kijk naar het contrast tussen de droge boomschors en de zachte vogelveren, en dat landschap, in ragfijne lijnen neergezet. Uitgebeeld is het ochtendlijke moment waarop drie steenuilen hun nest opzoeken, terwijl andere vogels actief

op blauwgrijs geprepareerd papier, gedoubleerd Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 139

In deze eetzaal lopen de emoties hoog op. Er is een gebeurtenis te zien uit de destijds

populaire verhalenverzameling Gesta Romanorum. Keizer Conrad - de wanhopige man achter de tafel - ontdekt dat de wijnschenker (rechts) de jongen is die als baby gedood had moeten worden om te voorkomen dat hij de keizers schoonzoon zou worden. De rijk geklede hovelingen en luchtige details, zoals het nieuwsgierige hondje, maken de voorstelling extra aantrekkelijk.

26 Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569 Berglandschap met muildierdrijvers, circa 1553-1555 Pen in donkerbruine inkt, rood krijt (sporen), blauwe inkt (sporen) Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs)

20 Aertgen Claesz van Leyden (toegeschreven aan) Leiden circa 1498 - circa 1564 Dansend boerenpaar en doedelzakspeler, circa 1525-1530 Pen in zwarte en grijze inkt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 12

De vrouw draagt een biggetje en houdt een worst in haar hand. De man steekt een ham omhoog en wordt door een hondje in zijn kuit gebeten. Dit boerenpaar - dat voor de grap van hoofddeksel heeft geruild - staat in de beeldtraditie van dansende boeren, afkomstig uit de vroeg 16de-eeuwse Duitse prentkunst, en is een zeldzaam onderwerp in de vroege Nederlandse tekenkunst. Dergelijke voorstellingen zijn satirische waarschuwingen tegen al te uitbundig gedrag.

N 146

Dit fascinerende landschap van Pieter Bruegel, waarin een kleine karavaan met reizigers en muildieren over een berghelling trekt, is een van zijn eerste tekeningen die tot doel hadden de schoonheid en grootsheid van de natuur te verbeelden. Bruegel weet een enorm diepte-effect te bereiken door het hoge vogelvluchtperspectief en de bomen die als repoussoir voor het landschap staan. Het weidse rivierdal met een stad in de verte, is minutieus getekend met talloze arceringen, streepjes en stipjes.

29 Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593 Landschap met bomen en een watermolen, 1557 Pen in bruine inkt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 35

Drieëntwintig jaar is Hans Bol wanneer hij dit landschap tekent. Het is de vroegste tekening die van hem bekend is. De compositie is eenvoudig, samengesteld uit diverse elementen, zoals een centraal geplaatste boom, verschillende watertjes, een roeiboot en een

watermolen in de verte. Nieuw is het lage standpunt: anders dan zijn voorgangers - die landschappen vaak in vogelvluchtperspectief schilderden - plaatst Bol de horizon opmerkelijk laag, resulterend in een bijzonder naturalistische voorstelling.

31 Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593 Landschap met de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan, 1580

Het is uitzonderlijk dat een samenhangende reeks 16de-eeuwse tekeningen compleet bewaard is gebleven. Dit is het geval met de serie ‘De twaalf maanden’. De twaalf maanden zijn herkenbaar aan de tekens van de dierenriem en de bezigheden die typerend zijn voor de betreffende periode: in februari wordt er geschaatst, in augustus graan geoogst en in november wordt hout gekapt. De tekeningen tonen een aantrekkelijke combinatie van landschappen of stadsgezichten met alledaagse tafereeltjes vol aardige details. In dit deel worden de drie maanden van de tentoonstellingsperiode getoond.

Pen in bruine inkt, bruin gewassen, doorgegriffeld en de keerzijde geheel rood geprepareerd

32.11

Aankoop, 1902

November Houthakkers kappen bomen om hout te verzamelen voor de winter. Dikke boomstammen worden op karren weggevoerd. Een vrouw verzamelt stukken hout in een mand; een ander draagt een takkenbos boven haar hoofd mee.

MB 1684

In dit imaginaire landschap heeft Hans Bol een Bijbelverhaal opgenomen, zoals traditie was in de 16de-eeuwse landschapsschilderen tekenkunst. Het is de parabel van de barmhartige Samaritaan, die een beroofde reiziger verzorgt en meeneemt op zijn paard, terwijl eerdere voorbijgangers nalieten de man te helpen. De tekening is een ontwerp voor een prent in een reeks landschappen met bijbelscènes, gegraveerd en uitgegeven door Johannes Sadeler.

32.12 December Op een slachtblok ligt een geslacht varken. Voor de koude wintertijd wordt een voorraad vlees en spek aangelegd. Het zal immers nog maanden duren voordat het land en de boerderij nieuw voedsel opleveren.

32

32.1

Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593

Januari Een Driekoningenfeest op het marktplein. Er worden Driekoningenbroden en andere lekkernijen verkocht en kinderen dragen papieren kronen. Voor het stadsgezicht heeft Bol zich laten inspireren door de Grote Markt in Bergen op Zoom, een stad boven Antwerpen. Te herkennen zijn de Grote Kerk en de slanke toren van de Lakenhal.

De twaalf maanden, 1580-1581 Pen in bruine inkt, bruin gewassen, elk op een rond stuk papier, gedoubleerd Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, Mondriaan Fonds, Job Dura Fonds en andere fondsen en particulieren (zie catalogus), 2005 MB 2005/T 2 a-l

38 Pieter Aertsen Amsterdam circa 1508-1575

Isaäk als toonbeeld van lijdzaamheid vanwege zijn bereidheid zich door zijn vader te laten offeren, zoals linksboven is uitgebeeld.

Het offer van Iphigeneia, circa 1555-1560 Pen in bruine inkt

45

Aankoop met financiële steun van het legaat van mw.

Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569

N.C. van Riemsdijk-Borsje (2006), 2008 MB 2008/T 36

In een oogopslag is duidelijk dat zich hier een drama voltrekt. Koning Agamemnon, de Griekse aanvoerder in de Trojaanse oorlog, staat op het punt zijn dochter Iphigeneia te doden als zoenoffer voor de godin Artemis. De omstanders duiken ineen, draaien zich om of heffen wanhopig hun armen. Links knielt Iphigeneia’s moeder Clytemnestra. Het meisje wordt op het laatste moment door Artemis gered. Pieter Aertsen verbeeldt dit klassieke drama met vaart, zwierigheid en verbeeldingskracht.

39 Maarten van Heemskerck Heemskerk 1498 - Haarlem 1574 De triomf van Isaäk, 1559 Zwart krijt, pen in bruine inkt, doorgegriffeld, op papier, gedoubleerd Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 180

De Haarlemse schilder en tekenaar Maarten van Heemskerck was een productief prentontwerper. Hij heeft circa circa 600 ontwerptekeningen geleverd met een breed scala aan onderwerpen. Deze en de twee tekeningen (cat. 40, 41) zijn ontwerpen voor de prentenreeks ‘De triomf van de lijdzaamheid’ uit 1559, gegraveerd door Dirck Volkertsz Coornhert. Heemskerck verbeeldt

Temperantia, 1560 Pen in bruine inkt, doorgegriffeld Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 331

Deze en twee andere tekeningen (cat. 43-44) zijn ontwerpen voor de zevendelige prent reeks ‘De zeven deugden’ (1559-1560). Temperantia (Matigheid) is uitgerust met een breidel, een bril en een slang om haar middel. Op haar hoofd balanceert een klok. Onder haar voeten liggen twee molenwieken. Het zijn attributen met een lange beeldtraditie die verwijzen naar regelmaat en zelfbeheersing. Rondom haar worden de zeven vrije kunsten beoefend; Grammatica, Dialectica, Geometrie, Astronomie, Muziek, Retorica en Rekenkunde. IJverige leerlingen, musici, acteurs, rekenmeesters en geleerden tonen samen de noodzaak te meten of maat te houden.

46 Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569 De verrijzenis van Christus, circa 1562

tot een zesdelige prentreeks over de geschiedenis van Mozes en vertoont een tekenstijl die typerend is voor Van den Broeck. Met zijn gevarieerde techniek, verschillende kleuren inkt, wassingen en witte hoogsels, heeft hij een schilderachtig effect weten te bereiken.

Pen in bruine inkt, penseel in grijze inkt, grijsblauw gewassen, groene dekverf (sporen), doorgegriffeld, geplakt op een eikenhouten paneel

53


Hendrick Goltzius Mühlbracht 1558 - Haarlem 1617

1940 (Collectie F. Koenigs) N 121

Offerscène, circa 1585-1588 Drie vrouwen arriveren bij het lege graf van Christus en worden toegesproken door een stralende engel die op de weggerolde steen zit. Daarboven is Christus verrezen, op de voorgrond schrikken soldaten wakker. Bruegel maakt deze tekening vermoedelijk als zelfstandig kunstwerk, voor zichzelf of als geschenk voor een vriend. Wat bijzonder is, is dat de jonge Haarlemse graveur Philips Galle er een gravure van maakt (bijgevoegd in de tentoonstelling, inv. L 1974/14). Hiervoor griffelt hij de contouren van de tekening door en komt de voorstelling bij het afdrukken in spiegelbeeld.

47 Crispijn van den Broeck Mechelen circa 1522/1523 - Antwerpen circa 1588/1591

Pen in grijze inkt, grijs gewassen, wit gehoogd, op groen geprepareerd papier Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 333

Hendrick Goltzius is een buitengewoon getalenteerde tekenaar die moeiteloos verschillende tekentechnieken hanteert. Weergegeven is een Suovetaurilia, een brandoffer uit het oude Rome waarbij een zwijn, een schaap en een stier geofferd worden. Goltzius suggereert diepte en volume met diverse grijstonen en een ingenieuze afwisseling van lichte en donkere partijen. Deze schilderachtige manier van tekenen heeft hij afgekeken van Dirck Barendsz in Amsterdam en Bartholomeus Spranger in Praag, wier werken hij goed kent.

De koperen slang, circa 1575

54

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, penseel in

Jan Harmensz Muller Amsterdam 1571-1628

grijze inkt, grijs en bruin gewassen, wit gehoogd, doorgegriffeld Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

Adam en Eva, circa 1590

MB 1698

Pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, rood krijt (hoofd van Adam)

Van Crispijn van den Broeck is een flinke hoeveelheid tekeningen bewaard gebleven. Het merendeel daarvan bestaat uit ontwerptekeningen voor prenten. ‘De koperen slang’ is een van de bekendste hiervan. De gravure behoort

Aankoop, 1962 MB 1962/T 5

Van Jan Harmensz Muller zijn ongeveer zestig tekeningen bekend. Deze voorstelling

dateert van rond 1590. Muller staat dan als jonge graveur volop in contact met Hendrick Goltzius en Cornelis Cornelisz van Haarlem. Hij wordt beïnvloed door hun maniëristische stijlperiode, zoals goed te zien is aan de langgerekte lichamen van Adam en Eva. Kenmerkend is ook de gekunstelde houding van Adam, met de gekruiste benen, uitstekende kin en wapperende haren.

Gerrit Pietersz Amsterdam 1566 - na 1608

Karel van Mander is niet alleen auteur van het Schilder-Boeck (1604), maar is ook zelf schilder, tekenaar en leverancier van prentontwerpen. Deze serie van dertien tekeningen is een bijna complete reeks ontwerpen met episoden uit het lijdensverhaal van Christus. De pentekeningen zijn schilderachtig ingekleurd met blauwgrijze wassingen en witte dekverf voor lichtaccenten. De eerste tekening is het titelblad en verbeeldt hoe Christus is gestorven voor de mensheid; zijn bloed wordt in een miskelk opgevangen. In elk deel van de tentoonstelling worden vier tekeningen uit de serie getoond.

Mercurius, circa 1591-1593

57.1

Pen in bruine inkt, bruin gewassen

Christus in de wijnpers (titelblad)

55

Aankoop, 1975 MB 1975/T 28

57.2 Christus wast de voeten van de apostelen

Uit het opschrift op de keerzijde van het blad blijkt dat deze Mercurius door Gerrit Pietersz als een brief verstuurd is aan de Utrechtse gouden zilversmid Adam van Vianen. Voorop schrijft Pietersz dat hij wenst dat Mercurius zijn collega veel geluk brengt. Als scherpzinnige god van de welsprekendheid en kunst is Mercurius uitermate geschikt voor een vriendschappelijke groet aan een collegakunstenaar. De snelle en levendige tekenstijl maakt dit een hoogtepunt in Pietersz’ getekende oeuvre.

57.3 Het laatste avondmaal

57.4 Christus op de Olijfberg

57.5 De gevangenneming van Christus

58 Johannes Stradanus Brugge 1523 - Florence 1605

57 Karel van Mander Meulebeke 1548 - Amsterdam 1606

De vogelvangers, circa 1596 Pen en penseel in bruine inkt, wit gehoogd, doorgegriffeld, op lichtbruin papier

De Passieserie, 1596


Pen in bruine inkt, blauwgrijs gewassen, wit gehoogd,

MB 1903

doorgegriffeld (de Voetwassing niet) Aankoop, 1871 MB 1716-1728

Deze tekening is een ontwerp voor een populaire prentreeks van maar liefst 104 jachtvoorstellingen, uitgegeven door Philips

Galle in Antwerpen. Stradanus verbeeldt hoe vogels (rietzangers) worden gevangen met behulp van lokvogels: uiltjes die kleine vogels moeten aantrekken. Op de grond liggen lijmstokken, die door als struiken gecamoufleerde jagers worden uitgestoken. Een klein gezelschap bergt de dode vogels op in manden, terwijl een klein kind geboeid naar de jachtpartij kijkt.

59.1 Johannes Stradanus Brugge 1523 - Florence 1605 Odysseus en de cycloop Polyphemus, circa 1600-1605 Pen in bruine inkt, blauw gewassen, wit gehoogd Aankoop, 2007 MB 2007/T 1

Deze tekening behoort tot een groep van vier gekleurde tekeningen in de museumcollectie, welke belevenissen van Odysseus, ontleend aan Homerus’ Odyssee uitbeelden. In deze tekening zijn Odysseus en zijn soldaten gestrand op het eiland van de Cyclopen en zijn opgesloten in een grot. We zien hier het moment waarop Odysseus en vier van zijn mannen de slapende eenogige reus Polyphemus verblinden met een scherpe stok. Zo voorkomen ze dat hij ze ziet en doodt. Onder de voorstelling heeft Stradanus in het Nederlands deze gruwelijke scène beschreven.

63 Hendrik de Clerck Brussel circa 1560/1570-1630 Het laatste avondmaal, circa 1595-1600 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin gewassen Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1701

Dit Laatste Avondmaal is een ontwerptekening voor een altaarstuk in de Sint-Onkomenakerk te Bavegem (Vlaanderen), dat zich nog altijd op deze plek bevindt. Hendrik de Clerck - een leerling van Maarten de Vos (cat. 60) - maakt meerdere tekeningen ter voorbereiding. Naast dit exemplaar kennen we er nog drie. Op deze tekening concentreert hij zich op de licht- en donker effecten. De groepjes druk pratende en gebarende apostelen maken de voorstelling levendig.

65 Johannes Wierix Antwerpen 1549 - Brussel circa 1620 Het oordeel van Paris, circa 1598-1599 Pen in bruine inkt op perkament Legaat H.M. Montauban van Swijndregt, 1929 MvS 393

Johannes Wierix heeft vele gedetailleerde tekeningen gemaakt in pen in bruine inkt op perkament. Deze vonden gretig aftrek bij kunstliefhebbers. Uitgebeeld is de herders jongen Paris die moet besluiten aan welke godin hij de gouden appel geeft. Hij kiest Venus - die hem Helena belooft, de vrouw van de Spartaanse koning Menelaos - en ontketent met deze onverstandige keuze de Trojaanse oorlog. Wierix tekent vaker klassieke onderwerpen die zich lenen voor de uitbeelding van naaktfiguren in een landschap.

67.1-2 Hendrick Goltzius Mühlbracht 1558 - Haarlem 1617

Aan zijn riem hangen kruitkokertjes en een buideltje dat vermoedelijk met kogels is gevuld.

De zintuigen Gezicht en Gehoor, circa 1595-1596

73

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, doorgegriffeld

Jan Brueghel Brussel 1568 - Antwerpen 1625

Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1747 en 1751

Ondergelopen beekdal met bomen, circa 1590-1595

Bij deze twee tekeningen van zintuigen en de twee in het tweede deel van de tentoon stelling (cat. 67.3-4) hoort nog een vijfde tekening met Het Gevoel, tegenwoordig in Amsterdam. Goltzius is de eerste die de zintuigen verbeeldt als eigentijdse liefdesparen. Alleen de dieren - hier tamelijk onopvallend weergegeven - horen traditioneel bij de verbeelding van dit onderwerp: de lynx (Gezicht), het hert (Gehoor), de hond (Reuk) en het aapje (Smaak). Door hun vernieuwende en speelse karakter vielen deze voorstellingen ongetwijfeld in de smaak.

Pen in bruine inkt

69


De man die zijn behoefte doet (links), benadrukt de grootte van de boom op de voorgrond. Vermoedelijk is dit ondergelopen beekdal een van de tekeningen die Jan Brueghel maakt tijdens zijn Italiëreis tussen 1589 en 1596. Hij laat zich voor zijn landschappen inspireren door die van zijn vader Pieter Bruegel. De expressieve beweeglijkheid van de grote boom - wel beschreven als ‘maniëristisch vuurwerk’ - en de losse manier van tekenen getuigen echter van een heel eigen stijl.

Jacques de Gheyn Antwerpen 1565 - Den Haag 1629

79 Soldaat die zijn musket laadt, circa 1597-1600


Pen in bruine inkt, grijs gewassen Aankoop, 1959 MB 1959/T 11

Duinlandschap met een boerderij, circa 1603 Pen in bruine inkt

Deze tekening is een ontwerp voor de omvangrijke prentenreeks in het instructiewerk Wapenhandelinghe van Roers Musquetten ende Spiessen. Dit werk verschijnt voor het eerst in 1607 en is direct een groot succes. Het toont de infanteristen van het leger van prins Maurits in karakteristieke uitrusting en poses. Deze soldaat laadt zijn vuurwapen.

Schenking Dr. A.J. Domela Nieuwenhuis, 1923 DN 199/96

Deze tekening biedt een fascinerende blik op het landschap bij Haarlem - daar waar het vlakke land overgaat in de duinen. Op de voorgrond een boerderij met een goedgevulde hooiberg, in de verte een onbekende ruïne.

Karel van Mander, die de kunstenaar goed kent, vertelt in zijn Schilder-Boeck (1604) dat Goltzius veel wandelt vanwege zijn slechte gezondheid. Misschien dat hij zijn landschappen heeft getekend tijdens een van deze tochten.

82

personen - hun hoofden, houdingen of gebaren. Daarvoor bestudeert hij waarschijnlijk mensen uit zijn directe omgeving, wat nieuw is in de vroege 17de eeuw. Dit studieblad toont een oudere man, een jongen en een vrouw met een hoofdkapje. Alle drie komen zij ook op andere studiebladen van De Gheyn voor, alsof hij geslaagde studies met opzet nogmaals vastlegde.


84 Portret van een man met baard, 1609 Zwart, roze, rood, bruin en wit krijt, bruin gewassen


(in haren en hals) Aankoop, 1866

De drie koningen, circa 1600-1610

HG 12

Zwart krijt, pen in bruine inkt, wit gehoogd, op grauw papier

Dit is het op één na grootste portret in gekleurd krijt van Goltzius’ hand dat we kennen. Het gezicht van de man is zorgvuldig getekend, terwijl de kleding schetsmatig neergezet is. Goltzius doet dit vaker in zijn portretten in gekleurd krijt. Het uiterlijk van de man en zijn omhooggerichte blik doen vermoeden dat het gaat om een persoon ‘in vermomming’. Bijvoorbeeld een dichter, kunstenaar of retoricus, die uitgedost in een toga zijn ogen ten hemel slaat op zoek naar inspiratie.

Schenking I.M. Hudig, 1926 MB 1713

Nooit eerder zijn de drie koningen met hun geschenken zo in close-up verbeeld. Wie langer kijkt ziet dat het eigenlijk drie aparte studies zijn. De middelste koning herinnert aan de oude man op het voorgaande studieblad (cat. 83). De Gheyn heeft hier bewust geëxperimenteerd met een nieuwe uitvoering van een traditioneel thema. Daarbij is hij vermoedelijk beïnvloed door zijn leermeester en collega Hendrick Goltzius (vergelijk cat. 81).

83 Jacques de Gheyn Antwerpen 1565 - Den Haag 1629

90 David Vinckboons Mechelen 1576 - Amsterdam 1633

Hoofden van een oude man, een jongen en een vrouw, circa 1600-1610

De berg heeft een muis gebaard, 1611

Pen in bruine inkt op bruinig papier

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, grijs gewassen


Aankoop, 1947


MB 1948/T 17

H 259

Van de tekenaar Jacques de Gheyn kennen we een groot aantal tekeningen met studies van

Consternatie in de bergen: een groep mensen schaart zich rond een muis die groot opzien baart. Vinckboons verbeeldt hier het spreek-

woord ‘de berg heeft een muis gebaard’. Dit is ontleend aan de Fabulae Aesopiae van de klassieke auteur Phaedrus. De moraal is dat grote plannen en beloftes vaak op niets uitlopen. Vinckboons’ amusante, mooi uitgewerkte tekening zal menigeen hebben doen glimlachen.

rond Praag. Savery tekent hen ter plekke met krijt - ‘naer het leven’ - en werkt ze later met pen in inkt uit. Savery heeft vooral interesse in de kleding en hoofddeksels van de mannen. Ter herinnering zijn naast hen kleurnotities aangebracht, zoals ‘grijze muts’ en ‘zwarte laarzen’.

91

99

David Vinckboons Mechelen 1576 - Amsterdam 1633

Tobias Verhaecht Antwerpen 1561-1631

Een boer en boerin in gesprek, circa 1604-1606

Rivierlandschap met de verzoeking van Christus, circa 1605-1620

Pen in bruine inkt, gewassen in grijs

Pen in bruine inkt, bruin en blauw gewassen

Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, 1937


DV 1


‘Een pittig blad, dat karakteristiek is voor dezen meester’, zo wordt deze ontwerptekening getypeerd na de aankoop door het museum in 1937. Het gesprek tussen de boer leunend op zijn kruk en de boerin met haar kindje in een draagdoek levert een aantrekkelijk genretafereeltje op. Vinckboons is een productief leverancier van ontwerptekeningen voor prenten en boekillustraties en werkt samen met diverse prentmakers.

92 Roelandt Savery Kortrijk 1576 - Utrecht 1639 Drie staande mannen, circa 1610 Rood krijt, pen in bruine inkt Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1792

Tussen 1603-1613/1614 werkt Roelandt Savery als hofschilder in Praag. Uit deze jaren dateren ongeveer tachtig figuurstudies van boeren, kooplieden, marktvrouwen, bedelaars en kreupelen, die de kunstenaar maakt in en

Tobias Verhaecht tekent voornamelijk panoramische fantasielandschappen in vogelvluchtperspectief. Kenmerkend voor zijn tekenstijl zijn de dikke, krachtige penlijnen in de voorgrond en de kriebelige penlijnen voor de bebouwing en bosschages in de achtergrond. In dit landschap vindt op de uitstekende rotspunt linksboven de Verzoeking van Christus plaats. De weidsheid die zich in de diepte uitstrekt, symboliseert de wereldse koninkrijken die de duivel aan Christus voorspiegelt.

102 Joachim Anthonisz Wtewael Utrecht circa 1566-1638 De aanbidding der koningen, circa 1605-1620 Zwart krijt, pen in zwarte inkt, penseel in grijs, gewassen in grijs, wit gehoogd, op oker geprepareerd papier Aankoop, 1885 MB 1919

De grote zwierigheid van deze ‘Aanbidding der koningen’ is karakteristiek voor het Utrechts maniërisme waar Joachim Wtewael een belangrijke exponent van is. Vooral de koning in het midden (met tulband) en Jozef (geheel rechts) hebben expressieve houdingen. De voorstelling is wel ‘een lichtstudie’ genoemd: lichte en donkere partijen wisselen elkaar af in een goed doordacht patroon. De witte hoogsels op het okerkleurige papier geven de tekening een bijzonder karakter.

107 Abraham Bloemaert Gorinchem 1566 - Utrecht 1651 Studies van een jonge vrouw (recto), Figuurstudies (verso), circa 1595-1602 Rood en zwart krijt, wit gehoogd Schenking, 1925 MB 336

Abraham Bloemaert maakt een groot aantal figuurstudies ter voorbereiding van zijn schilderijen of om motieven te verzamelen die hij later in zijn werk kan gebruiken. Op dit blad tekent hij tweemaal hetzelfde meisje, met en zonder hoofdkapje. Zij is een voorstudie voor de godin Ceres op een van Bloemaerts prentontwerpen. Misschien behoort dit blad oorspronkelijk tot een tekeningenboek, want ook op de keerzijde staan figuurstudies, onder andere van drie benen.

Deel 2 31 januari 2015 - 26 april 2015

Pieter Coecke van Aelst, Herbergtafereel met bordspel, 1529 (cat.nr. 17)

3.2

8

Rogier van der Weyden (twee navolgers) Doornik circa 1399/1400 - Brussel 1464

Jheronimus Bosch ‘s Hertogenbosch circa 1450-1516

Lodewijk, hertog van Savoye, circa 1460-1470

Spinster en oude vrouw (recto), circa 14801490, Vos en haan (verso), circa 1500-1505

Zilverstift op grijs-wit geprepareerd papier

Pen in bruine en grijze inkt (recto), pen in bruine

Verworven met de verzameling van D.G. van

inkt (verso)

Beuningen, 1958


MB 1958/T 21


In deze bijzondere zilverstifttekening zien we volgens de inscriptie Lodewijk, hertog van Savoye (1402-1465). Het portret is nauwkeurig uitgevoerd - de zachte bontranden van de kleding zijn bijna tastbaar. Verondersteld wordt dat dit portret behoorde tot een reeks van 24 tekeningen van gebeeldhouwde vorstenportretten, die alle onderdeel uitmaakten van het 15de-eeuwse - verloren gegane praalgraf van Lodewijk van Mâle in Rijsel.

Anoniem (Brugge)

Deze tekening wordt beschouwd als de vroegste die van Jheronimus Bosch bewaard is gebleven. Het oude, mogelijk 16de-eeuwse opschrift ‘bosch’ linksonder bewijst dat deze kunstenaar al sinds eeuwen als maker gezien wordt. De vrouwen zijn met vloeiende contouren neergezet; eenvoudige arceringen zorgen voor volume. De linker vrouw is een spinster: met in haar rechterhand een spintol en onder haar arm een spinrokken met vlas eraan. De andere vrouw leunt op een wandelstok. Zij verbeeldt mogelijk de andere betekenis van het woord spinster, namelijk oude vrijster.

Studies van twee hoofden, een hand en een oog, circa 1480

10

Zilverstift, zwart krijt (het oog onderaan), op wit

Anoniem

4

geprepareerd papier Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

Sibille van Samia, circa 1500-1510

MB 329

Zwart krijt (sporen), zwarte inkt (sporen), pen in bruine inkt

Dit is een zeldzaam voorbeeld van een 15de-eeuws studieblad. Het behoort tot de modellenvoorraad van een schildersatelier, met voorbeelden die gebruikt kunnen worden in schilderijen. De gezichten zijn getekend in zachte contourlijnen, die de kunstenaar hier en daar sterker heeft aangezet. Lichtaccenten creëert hij door op sommige plaatsen het papier onbetekend te laten. Gezien overeenkomsten tussen de hier uitgebeelde motieven en die op schilderijen uit Brugge is de tekening vermoedelijk in deze stad ontstaan.


De sibille van Samia is een van de twaalf zieneressen uit de klassieke oudheid die de komst van het christendom voorspelden. Zij voorzag dat Christus geboren zou worden in een stal. Dit verklaart haar attribuut, de aandoenlijke houten wieg met kruis. De tekening behoort tot een reeks met sibillen; een tweede tekening uit deze serie, met de sibille

van Eritrea, bevindt zich in Kopenhagen. De anonieme kunstenaar heeft waarschijnlijk in de omgeving van Gerard David in Brugge gewerkt.

15 Jan Swart van Groningen Groningen circa 1490/1500 - Antwerpen (?) in of na 1562 De ouderlingen bespieden Suzanna, circa 1530-1550

De Zuid-Nederlandse kunstenaar Pieter Coecke van Aelst was veelzijdig: hij was schilder, beeldhouwer, architect en ontwerper van houtsneden, wandtapijten, monumentale glasramen en kleine glasruitjes. Typerend voor de tekenstijl van de kunstenaar zijn de krullerige pennenstreken waarmee het landschap en de begroeiing zijn weergegeven in deze scène uit het lijdensverhaal van Christus. Ook de figuurtypen komen vaker in zijn tekeningen voor. De tekening is vermoedelijk een ontwerp voor een geschilderd reisaltaartje.

Pen in zwarte en bruine inkt, bruin gewassen Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen,

17


Pieter Coecke van Aelst Aalst 1502 - Brussel 1550

N6

Deze mannen zijn de twee ouderlingen die de kuise Suzanna bespieden - ze loopt achter in de tuin - en haar valselijk van overspel beschuldigen. De tekening behoort oorspronkelijk tot een serie tekeningen met de geschiedenis van Suzanna. Een tweede tekening uit deze reeks bevindt zich in Amsterdam. Mogelijk zijn het ontwerpen voor gebrandschilderde glasruitjes. Jan Swart tekent met nadrukkelijke contouren, waarna hij de compositie verder vorm geeft met wassingen en arceringen. Vooral bij de kleding van beide mannen geeft dit een mooi effect.

Herbergtafereel met bordspel, 1529 Grafiet (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, op papier, gedoubleerd Aankoop, 1871 MB 330

Dit is een van de weinige bladen van Pieter Coecke van Aelst die met zekerheid van hem zijn. De uitvoerige signatuur onderstreept dat dit een autonome tekening is, gemaakt voor een liefhebber of verzamelaar. We zien een jonge boer die zijn geld spendeert aan drank en het triktrakspel. Zijn blik verraadt dat hij zijn laatste geld verloren heeft en alleen nog de kip in zijn mand heeft om mee te betalen.

16.2 Pieter Coecke van Aelst Aalst 1502 - Brussel 1550

19

Kruisdraging, circa 1530-1550

Pieter Cornelisz Kunst Leiden circa 1490-1560/1561

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen, op papier met afgeronde bovenkant,

De Spijziging van de Armen, 1531

gedoubleerd

Pen in bruine inkt, wit gehoogd, op papier, gedoubleerd

Aankoop, 1958


MB 1958/T 9

1940 (Collectie F. Koenigs) N5

In een binnenhof wordt aan hulpbehoevende mannen en vrouwen voedsel en drank uitgedeeld. Wie gevoed is vertrekt linksachter door de poort. De tekening behoort tot een serie ontwerptekeningen voor gebrandschilderde glasruitjes met de Zeven werken van barmhartigheid. Pieter Cornelisz Kunst ontwerpt vaker ruitjes met dit onderwerp, die door gespecialiseerde glasschilders worden uitgevoerd. Het thema is gebaseerd op een bijbeltekst, maar Pieter Cornelisz verbeeldt het hier in een eigentijdse en alledaagse omgeving.

21 Aertgen Claesz van Leyden (toegeschreven aan) Leiden circa 1498 - circa 1564 Bruiloftsmaal, circa 1530-1540

22 Meester van de Dood van Absalom Werkzaam circa 1500-1540 Zes leeuwen in een bos, circa 1525-1535 Penseel in zwarte inkt, wit gehoogd, op violet-grijs geprepareerd papier Schenking G.C.A. Basch, 1930 MB 1707

De Meester van de Dood van Absalom is een anonieme kunstenaar, werkzaam in de Noordelijke Nederlanden, wellicht in Haarlem. Dit blad met vijf leeuwen en een leeuwin in verschillende houdingen tekent hij in chiaroscuro-techniek: met donkere inkt is getekend op een violet-grijze ondergrond, waarna in witte verf details en hooglichten zijn aangebracht. De schematisch weergegeven koppen van de dieren doen vermoeden dat ze gebaseerd zijn op een modelboek of op prenten.

Pen in bruine inkt, zwart krijt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs)

25

N 67

Anoniem (Antwerpen)

We zien hier drie scènes: linksachter een huwelijksceremonie, in het midden een bruiloftsmaal en rechtsachter een vrouw in het kraambed terwijl de pasgeboren baby wordt gewassen. Het is onbekend of hier een specifiek verhaal is uitgebeeld. Over het getekende oeuvre van Aertgen van Leyden bestaat veel discussie. Deze tekening wordt aan hem toegeschreven vanwege de langgerekte figuren, de plooival van de kleding en de overeenkomsten met een tekening in het Louvre, die ook aan Aertgen toegeschreven wordt.

Weids berglandschap met rotspartij, circa 1525-1550 Zwart krijt (sporen), pen in twee tinten bruine inkt, op papier, gedoubleerd Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 143

Ook dit landschap is lange tijd toegeschreven aan Joachim Patinir (zie cat. 24). Dit gebeurde al heel vroeg, getuige twee oude opschriften links- en rechtsonder. Toch kan deze toeschrijving niet standhouden. Het landschap is daarvoor opgebouwd uit teveel losse elementen en heeft te weinig dieptewerking. Wellicht was dit een modelblad waarop bestaande motieven zijn gekopieerd en dat in een Antwerps atelier als hulpmiddel bij het schilderen van landschappen is gebruikt.

27 Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569 Berglandschap met de Emmaüsgangers, circa 1560

er geschaatst, in augustus graan geoogst en in november wordt hout gekapt. De tekeningen tonen een aantrekkelijke combinatie van landschappen of stadsgezichten met alledaagse tafereeltjes vol aardige details. In dit deel worden de drie maanden van de tentoonstellingsperiode getoond.

Zwart krijt (sporen), pen en penseel in grijze en bruine inkt

32.2


Februari Schaatsenrijden op een bevroren gracht buiten de stadswal van Antwerpen. De stadspoort rechts is de Roode Poort, daarachter is de Sint-Jacobskerk te herkennen.


Na zijn opstanding verschijnt Christus aan twee van zijn discipelen die op weg zijn van Jeruzalem naar Emmaüs. Zonder dat zij Christus herkennen reizen zij samen verder, zoals hier is uitgebeeld. De voorgrond is in schetsmatige, hoekige lijnen opgezet, terwijl het landschap naar achteren toe gedetailleerder is uitgevoerd. Vermoedelijk tekent Bruegel hier zo schetsmatig omdat hij de tekening maakt als compositiestudie of ter voorbereiding van een schilderij of prent.

32 Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593

32.3 Maart Het voorjaar nadert, landbouwers maken zich op voor een nieuw seizoen. Terwijl links boven de rivier een regenbui overtrekt worden er onderhoudswerkzaamheden verricht in een wijngaard.

32.4 April Een voorname dame en heer wandelen in een formele tuin, waarin tuinlieden de perken verzorgen. Links wordt een potplant naar buiten gedragen; op de achtergrond wordt een akker geploegd.

De twaalf maanden, 1580-1581 Pen in bruine inkt, bruin gewassen, elk op een rond stuk papier, gedoubleerd

33

Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt,

Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593

Mondriaan Fonds, Job Dura Fonds en andere fondsen en particulieren (zie catalogus), 2005 MB 2005/T 2 a-l

De verloren zoon verspilt zijn fortuin, 1584 Pen in donkerbruine inkt, bruin gewassen,

Het is uitzonderlijk dat een samenhangende reeks 16de-eeuwse tekeningen compleet bewaard is gebleven. Dit is het geval met de serie ‘De twaalf maanden’. De twaalf maanden zijn herkenbaar aan de tekens van de dierenriem en de bezigheden die typerend zijn voor de betreffende periode: in februari wordt

doorgegriffeld Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 38

Jonge paren vermaken zich in een kasteeltuin. De compositie van deze voorstelling is

goed vergelijkbaar met de tekening ‘Mei’ in de serie ‘De twaalf maanden’ (cat. 32.5). Hier is echter de parabel van de Verloren Zoon verbeeld; de jongen die zijn erfdeel opeist, een luxueus leven leidt en berooid naar huis terugkeert. De man die languit tegen de dame aanleunt, is hier de - nog rijke - zoon. Rechts wordt hij als armoedzaaier uit de herberg verjaagd.


In de reeks ‘De triomf van de lijdzaamheid’ wordt de personificatie van Patientia (Geduld), gevolgd door zes bijbelse mannen die uitblinken in lijdzaamheid. De serie besluit met Christus, als degene die het zwaarst heeft geleden. Na Isaäk (cat. 39) komt de oudtestamentische Jozef. Hij is lijdzaam omdat hij de verleidingen van de vrouw van Potifar heeft weerstaan, die hier aan zijn mantel trekt. Links loopt Invidia (Jaloezie), symbool van Jozefs broers die hem uit jaloezie in de put gooiden - rechtsboven en vervolgens verkochten.

Boslandschap met een beek, 1588

44

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, grijs gewassen

Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569


Fortitudo, 1560 In 1584 vlucht Hans Bol vanwege het oorlogsgeweld vanuit Antwerpen naar de Noordelijke Nederlanden. Deze tekening maakt hij in 1588. Omstreeks dat jaar vestigt hij zich in Amsterdam, waar hij tot zijn overlijden blijft werken. Bol is een van de Zuid-Nederlandse kunstenaars die de traditie van het Vlaamse landschap introduceert bij collega’s in het Noorden. Dit betreft zowel het naturalistische landschap, beïnvloed door de landschappen van Pieter Bruegel, als het gefantaseerde boslandschap, weergegeven op dit blad.

40 Maarten van Heemskerck Heemskerk 1498 - Haarlem 1574 De triomf van Jozef, 1559 Pen in bruine inkt, doorgegriffeld, op papier, gedoubleerd Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 178

Pen in bruine inkt, doorgegriffeld Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 189

Deze en twee andere tekeningen (cat. 43, 45) zijn ontwerpen voor de zevendelige prentreeks ‘De zeven deugden’ (1559-1560). De gevleugelde Fortitudo (Kracht) houdt een zuil in haar hand en heeft een aambeeld op haar hoofd. Onder haar voeten een geketende draak - symbool van het kwaad dat zij bestrijdt. Om haar heen leveren mannen en vrouwen een felle strijd tegen duivelse krachten, gesymboliseerd door monsters en gedrochten in de stijl van Jheronimus Bosch. Dieren symboliseren de zeven hoofdzonden, zoals een beer (Woede), pad (Hebzucht) en ezel (Luiheid).

48 Hans Speckaert Brussels circa 1530 - Rome 1577 De strijd tussen goden en giganten, circa 1575 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin gewassen,

eenvoudig en schetsmatig maar tegelijkertijd uitermate krachtig.

52 Hendrick Goltzius Mühlbracht 1558 - Haarlem 1617

wit gehoogd Aankoop, 1988

Doctrina, 1583

MB 1988/T 5

Pen in zwarte en grijze inkt, roodbruin gewassen Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

Uitgebeeld is de aanval van de Giganten op de Olympus. Giganten stapelen reusachtige rotsblokken op elkaar. Daarboven worden zij met succes door de goden afgeweerd, aangevoerd door Jupiter (met adelaar en bliksemschicht). Rechts tuimelen Giganten naar beneden. Het onderwerp is geliefd bij maniëristische kunstenaars omdat het de gelegenheid biedt een staalkaart aan menselijke houdingen en bewegingen te verbeelden. De dynamiek in de voorstelling wordt versterkt door de licht-donkereffecten.

MB 1742

Doctrina (Onderwijs) is een vroeg voorbeeld van een zogenaamd ‘penwerk’ of ‘Federkunst stück’, een tekening die door vloeiende, parallelle lijnen en kruisarceringen sterk op een gravure lijkt (zie ook cat. 66). De kroon en scepter zijn de beloningen voor het vergaren van kennis. De roede en plak gebruikten schoolmeesters om luie leerlingen te bestraffen. Volgens de tekst op de sokkel moeten leerlingen echter leren uit verlangen naar wijsheid, niet vanwege angst voor straf.


57 Karel van Mander Meulebeke 1548 - Amsterdam 1606

Aritmetica, circa 1580 Pen in bruine inkt, roodbruin gewassen

De Passieserie, 1596

Aankoop, 1956

Pen in bruine inkt, blauwgrijs gewassen, wit gehoogd,

MB 1956/T 7

doorgegriffeld Aankoop, 1871

Deze vlot getekende voorstelling is een vroeg werk van Hendrick Goltzius. Hij verbeeldt Aritmetica (Rekenkunde) - een van de zeven vrije kunsten - rekenend op een schrijftafeltje vol cijfers. De contouren van haar uitgestrekte rechterbeen zijn volledig zichtbaar, alsof de kunstenaar de draperieën er pas later overheen heeft geschetst. De pentekening is ingevuld met wassingen in een opmerkelijke kleur roodbruin. De voorstelling is

MB 1716-1728

Karel van Mander is niet alleen auteur van het Schilder-Boeck (1604), maar is ook zelf schilder, tekenaar en leverancier van prentontwerpen. Deze serie van dertien tekeningen is een bijna complete reeks ontwerpen met episoden uit het lijdensverhaal van Christus. De pentekeningen zijn schilderachtig ingekleurd met blauwgrijze wassingen en witte

dekverf voor lichtaccenten. In elk deel van de tentoonstelling worden vier tekeningen uit de serie getoond.

61

57.6

De apostel Paulus in Corinthe bij Aquila en Priscilla, circa 1585-1590

Christus voor Kaiafas

Joos van Winghe Brussel 1542/1544 - Frankfurt 1603

Zwart krijt, pen en penseel in bruine inkt, bruin

57.7

gewassen, wit gehoogd, doorgegriffeld, op twee

Christus weggevoerd van Pilatus

samengevoegde vellen papier Aankoop, 1871

57.8

MB 1744

De geseling van Christus

57.9 De doornenkroning en bespotting van Christus

59.2 Johannes Stradanus Brugge 1523 - Florence 1605 Odysseus en Aeolus in de Grot der Winden, circa 1600-1605

Een werkplaats vol bedrijvigheid, getekend met een vlotte en trefzekere hand. Bruine wassingen in verschillende tinten zorgen voor een overtuigende schaduw- en dieptewerking. Weergegeven is een nieuwtestamentisch verhaal dat zelden wordt uitgebeeld. We zien de apostel Paulus in de werkplaats van de tapijtwever Aquila en zijn vrouw Priscilla in Corinthe. Paulus zit rechts, met lessenaar en schrijfgerei. De tekening is het ontwerp voor een prent, gegraveerd door Johannes Sadeler.

Pen in bruine inkt, blauw gewassen, wit gehoogd Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

64

MB 1777

Adam van Noort Antwerpen 1561-1641

Deze tekening behoort tot een groep van vier gekleurde tekeningen in de museumcollectie, welke belevenissen van Odysseus, ontleend aan Homerus’ Odyssee uitbeelden. In deze tekening is Odysseus te gast op het eiland Aeolia bij Aeolus, beheerder van de winden. Deze geeft zijn gast de in een zak gevangen ongunstige winden mee, zodat Odysseus alleen voorspoedige wind zal krijgen. Odysseus’ mannen openen echter de zakken, waardoor hun schip wordt teruggedreven. Op deze tekening probeert Odysseus tevergeefs de ontsnapte winden te vangen.

Minerva onderricht Pictura, 1598 Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, grijs en bruin gewassen Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1767

Dit is de enige gedateerde tekening die we kennen van Adam van Noort, de eerste leermeester van Rubens. We zien Minerva, de godin van de wijsheid en de kunsten, die Pictura (de Schilderkunst) inspireert. De zonnewijzer, het boek en de meetinstrumenten symboliseren dat voor een schilder kennis noodzakelijk is. Het vaandel van Minerva verwijst wellicht naar de roem die de schilder

kan verwachten wanneer hij zich door haar laat leiden.


eergegeven - horen traditioneel bij de verw beelding van dit onderwerp: de lynx (Gezicht), het hert (Gehoor), de hond (Reuk) en het aapje (Smaak). Door hun vernieuwende en speelse karakter vielen deze voorstellingen ongetwijfeld in de smaak.

Venus en Cupido, 1590

80

Pen in bruine inkt, gedoubleerd


Aankoop, 1953 MB 1953/T 11

Een tweede voorbeeld van een ‘Federkunststück’ (zie cat. 52) - tekeningen waarmee Hendrick Goltzius bij kunstliefhebbers veel succes oogstte. Vooral in Venus’ ronde lichaamsvormen is goed zichtbaar hoe Goltzius met zijn getekende lijnen een gravure imiteert. Venus vraagt haar zoontje zijn liefdespijlen op Pluto te richten, de god van de onderwereld die linksachter arriveert. Amor doet dit, waarna Pluto verliefd wordt op Proserpina.

Portret van een jonge vrouw, circa 1605-1610 Zwart en rood krijt, op wit gegrondeerd perkament Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1739


Toen dit portret zich in de tekeningencollectie van de Delftse verzamelaar Valerius Röver (1686-1739) bevond, noteerde deze: ‘een zeer schoon meysjes tronie, van vlees bloud na ’t leven, extra konstig met root en zwart krijt’. Hij schrijft bovendien dat de verzamelaars Lambert ten Kate en Antoni Rutger bereid zijn Italiaanse tekeningen tegen dit portret te ruilen. Dit laat zien hoezeer Goltzius’ jonge vrouw met neergeslagen blik door 18deeeuwse collectioneurs wordt gewaardeerd.

De zintuigen Reuk en Smaak, circa 1595-1596

85

67.3-4

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, doorgegriffeld

Jacob Matham Haarlem 1571-1631

Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1741 en MB 1740

Fantasieportret van een man, 1606 Zwart krijt, rood krijt (plaatselijk), doorgegriffeld

Bij deze twee tekeningen van zintuigen en de twee in het eerste deel van de tentoonstelling (cat. 67.1-2) hoort nog een vijfde tekening met Het Gevoel, tegenwoordig in Amsterdam. Goltzius is de eerste die de zintuigen verbeeldt als eigentijdse liefdesparen. Alleen de dieren - hier tamelijk onopvallend

(gedeeltelijk, het hoofd) Aankoop, 1933 JMat 2

Deze tekening is een goed voorbeeld van de fantasieportretten van mannen en vrouwen met uitheemse kleding of bijzondere hoofd-

deksels die Jacob Matham in de vroege 17de eeuw tekent. Hij doet dit in navolging van zijn stiefvader en leermeester Hendrick Goltzius. Matham tekent de man in zwart krijt, in afwisselend dunne en dikke lijnen. Met rood krijt zijn accenten aangebracht om het portret levensechter te maken. Ook deze combinatie van zwart en rood krijt ontleent Matham aan Goltzius.

89 Cornelis Claesz van Wieringen Haarlem circa 1575-1633 Gezicht op een terras en schepen in een haven, circa 1613 Pen in bruine inkt, gewassen in grijs, roze, grijsblauw en groen Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 CCW 1

Volgens de kunstenaarsbiograaf Karel van Mander heeft de marineschilder Van Wieringen zelf gevaren voordat hij met ‘wonderlijcken gheest en verstandt’ schepen gaat tekenen en schilderen. De schepen in de haven zijn schetsmatig, maar met hun masten en touwen toch uiterst krachtig en trefzeker weergegeven. De voorstelling is in dunne penlijnen getekend, vooral het water op de achtergrond. Korte lijntjes en vloeiende, parallelle lijnen wisselen elkaar af, wat kenmerkend is voor zijn tekenstijl.

93 Roelandt Savery Kortrijk 1576 - Utrecht 1639 Staande man, circa 1610 Zwart krijt, pen in bruine inkt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 144

Dit is de tweede tekening (zie ook cat. 92) uit een groep van acht zogenaamde ‘naer het leven’-tekeningen van Roelandt Savery die het museum bezit. De zorgvuldige uitwerking en aandacht voor alledaagse details wekken de indruk dat Savery zijn figuurstudies maakt uit een grote nieuwsgierigheid naar de mensen die hij op de straten en markten tegenkomt. Vaak tekent hij zijn figuren op de rug, alsof hij zijn modellen bestudeert zonder hun medeweten.

94 Roelandt Savery (omgeving van) Kortrijk 1576 - Utrecht 1639 Dromedaris, circa 1600 Zwart krijt Aankoop, 1912 MB 1787

Deze tekening is in 1912 door het museum aangekocht als een werk van Roelandt Savery. Van hem zijn diverse tekeningen met kamelen en olifanten bekend. Vermoedelijk is deze voorstelling echter niet van zijn hand, omdat deze zachter uitgevoerd is dan de dierstudies van Savery. Kamelen, o lifanten en dromedarissen worden in die tijd als curiositeiten tentoongesteld op kermissen en jaarmarkten, zo is bekend uit dagboeken en reisverslagen. Ook deze dromedaris is hoogstwaarschijnlijk getekend naar een levend exemplaar.

96

100

Paulus Willemsz van Vianen Utrecht 1570 - Praag 1613

Joos de Momper Antwerpen 1564-1635

Twee bomen en struikgewas, circa 1602-1607

Landschap met ruiters op de valkenjacht, circa 1610

Pen in bruine inkt, bruin gewassen

Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin en blauw

Aankoop, 1978

gewassen, wit gehoogd

MB 1978/T 28

Schenking P. de Boer, 1930 MB 1769

Tegen een met struikgewas begroeide helling zijn een enigszins kromgegroeide naaldboom en een dode boomstronk weergegeven. De fijne lijnvoering, in combinatie met zachte wassingen in bruin, is kenmerkend voor de tekenstijl van Paulus van Vianen. Ook generatiegenoten als Roelandt Savery, Jacques de Gheyn (cat. 97) en Abraham Bloemaert hebben interesse in de uitbeelding van bomen. Niemand geeft ze echter op zo’n fragiele en ijle manier weer als Van Vianen.

Over een landweg rijden drie heren en een dame te paard die op valkenjacht gaan. Een heer koopt wat te drinken bij twee vrouwen die met handelswaar langs de weg staan. Joos de Momper tekent en kleurt dit landschap zo zorgvuldig dat het vermoedelijk voor de verkoop bestemd is geweest. Aan deze Antwerpse landschapschilder worden zo’n zestig tekeningen toegeschreven, waarvan er maar enkele zijn gesigneerd en/of gedateerd.

97

103


Hendrick Hondius Duffel 1573 - Den Haag 1650

Studie van een boomstam, circa 1608-1610 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin en grijs

Imaginair stadsgezicht met de aanbidding der herders, 1618

gewassen, op bruin papier

Pen in bruine inkt, blauw gewassen, doorgegriffeld

Aankoop, 1976

Aankoop, 1949

MB 1976/T 41

MB 1949/T 1

Karel van Mander vertelt in zijn Schilder-Boeck (1604) dat Jacques de Gheyn om alle regels van de kunst te leren zowel ‘naar het leven’ als ‘uit de geest’ werkt. Deze boomstudie is het resultaat van beide werkwijzen, van directe waarnemingen in de natuur en van tekenen uit de fantasie. De Gheyn benadrukt de dikke schors, de knoestige stam en het grillig gevormde wortelgestel.

Op dit sfeervolle stadsgezicht met blauwe wassingen valt de bijbelscène in de hoek niet direct op. Mensen spoeden zich richting de bouwval rechts, waar de pasgeboren Christus wordt aanbeden door de herders. Hendrick Hondius maakt de tekening als een ontwerp voor een prent die door hemzelf is gegraveerd en uitgegeven. De tekening dateert uit Hondius’ productieve jaren als graveur en prentuitgever in Den Haag.

104 Pieter de Jode Antwerpen 1573-1634 Elisa en het wonder van de olie van de weduwe van de profeet, circa 1600-1630 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin gewassen,

de lichtval van rechts doen vermoeden dat De Witte hem ‘naar het leven’ heeft getekend.

108 Abraham Bloemaert Gorinchem 1566 - Utrecht 1651

doorgegriffeld Aankoop, 2009 MB 2009/T 28

De Maria van de Annunciatie, circa 1615-1618 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit

Voor Elisa knielt een weduwe die vertelt dat schuldeisers dreigen haar kinderen mee te nemen. De profeet zegt haar dat zij met haar zonen lege vaten moet vullen met een onuitputtelijk kruikje olie in haar huis, zoals rechts is verbeeld. Zo kan zij (middenachter) haar schulden afbetalen. De Antwerpenaar De Jode tekent met overtuigingskracht, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de goed getroffen houding van de weduwe, de lichtval op haar kleding en de schaduw van haar uitgestoken arm.

106 Peter de Witte, genaamd Candido Brugge circa 1540/1548 - München 1628 Studie voor een personificatie van de geneeskunde, circa 1614-1615 Zwart krijt (sporen), rood krijt, wit gehoogd, gekwadreerd met zwart krijt, op beige geprepareerd papier Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) I 411

De schilder en tapijtontwerper Peter de Witte werkt in Italië en Duitsland, waar hij bekend staat als Pietro of Peter Candido. Vanaf 1586 is hij hofschilder van de hertogen in München. Dit is een ontwerptekening voor een (verloren gegane) plafondschildering in de ‘Residenz’, het hertogelijke paleis in die stad. De houding van de personificatie van de Geneeskunde en

gehoogd, doorgegriffeld Aankoop, 1930 AB 11

Met een vaardige hand schetst Bloemaert de verbazing van Maria wanneer haar de geboorte van Christus wordt aangekondigd. De tekening is een voorstudie voor een prent gegraveerd door Crispijn de Passe. Het is echter niet het definitieve ontwerp voor deze gravure, want de prent en deze tekening vertonen substantiële verschillen. Van de engel Gabriël die bij de Annunciatie aan Maria verschijnt, maakt Bloemaert een aparte tekening (tegenwoordig in Granville, Ohio).

Deel 3 2 mei 2015 – 26 juli 2015

Jacques de Gheyn, Ruitergevecht, 1599 (cat.nr. 70)

6 Rogier van der Weyden (werkplaats) Doornik circa 1399/1400 - Brussel 1464 De kruisdraging (recto), diverse studies (verso), circa 1470

atelier wordt gebruikt als voorbeeld bij het schilderen van vrouwen in gebed. De onderbroken contourlijnen in de kap van de vrouw links duiden erop dat de voorstelling is overgetrokken van een andere tekening; waarschijnlijk een werk van de meester zelf.

Zwart krijt of houtskool, pen en penseel in bruine inkt, gecorrigeerd met wit, op aan beide zijden rood geprepareerd papier

12


Meester van St Michael (toegeschreven aan) Actief in Brussel circa 1515-1528


De compositie op de voorzijde is niet origineel; ze komt ook voor in enkele miniaturen en schilderijen uit de late 15de eeuw. Opmerkelijk zijn de langgerekte, slanke figuren - met ogen als rondjes of streepjes - en de nadrukkelijke, hoekige omtreklijnen. Waarschijnlijk werkte de tekenaar in het atelier van Rogier van der Weyden. De wijzigingen aangebracht met pen en penseel en witte dekverf duiden erop dat dit blad - zoals veel 15de-eeuwse tekeningen een typische werktekening is die als voorbeeld in de werkplaats heeft gecirculeerd.

11 Jacob Cornelisz van Oostsanen (werkplaats) Oostzaan circa 1475 - Amsterdam 1533 Drie vrouwen knielend in gebed, circa 1510-1515

De opwekking van Lazarus, circa 1515-1528 Zwart krijt (sporen), pen en penseel in bruine en zwarte inkt, grijs gewassen, gehoogd en gecorrigeerd met wit Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 10

Vier dagen na zijn overlijden wordt Lazarus door Christus tot leven gewekt, in het bijzijn van zijn zusters Martha en Maria. In de verte komen mensen aansnellen om dit wonder te aanschouwen. Deze tekening is mogelijk een ‘vidimus’, een nauwkeurig uitgewerkte voorstelling die als definitief ontwerp van een schilderij of glasraam aan een opdrachtgever gepresenteerd wordt. De tekenstijl van de anonieme maker vertoont duidelijk invloed van Bernard van Orley, de veelzijdige schilder en ontwerper uit Brussel.

Pen in bruine inkt, gewassen in bruin en grijs, wit gehoogd, gedoubleerd

13


Anoniem (Antwerpen)

1940 (Collectie F. Koenigs) N7

Twee figuren uit een Mannaregen, circa 1520

Deze schilderachtige tekening geeft een kijkje in de werkplaatspraktijk van Jacob Cornelisz van Oostsanen, die veel medewerkers had. Het is namelijk een modelblad dat in het

Zwart krijt, pen in bruine inkt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 70

Twee figuren vangen hier het manna op dat neervalt in de woestijn tijdens de reis van de Israëlieten naar het Beloofde Land. Nagenoeg hetzelfde tweetal komt voor op een Antwerps, vroeg 16de-eeuws altaarstuk in Waase (Duitsland). Het gaat hier dan ook om een voorbeeldblad met ‘standaardfiguren’, die vaker werden gebruikt. Er is goed te zien dat beide figuren met behulp van krijt van een ander modelblad zijn overgenomen. Het toont de levendige uitwisseling van motieven tussen Antwerpse kunstenaars.

23 Jan van Scorel Schoorl 1495 - Utrecht 1562 Heuvellandschap met een stad, circa 1519-1521 Pen in zwarte inkt

24 Anoniem (Antwerpen) Heuvellandschap met een kasteel aan het water, circa 1520-1535 Pen in bruine inkt, penseel in grijze inkt, grijs gewassen, sporen van lichtgele dekverf Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 14

De eerste Nederlandse kunstenaar die weidse heuvellandschappen schildert is de Antwerpenaar Joachim Patinir (1475/14801524). Dit landschap is dan ook lang als werk van hem beschouwd, maar staat toch dichter bij de tweede generatie Zuid-Nederlandse landschapsschilders. Opvallend zijn de fijne penstreken, de vele wassingen en de slanke boom in het midden, die de compositie vrijwel in tweeën deelt.


In 1520-1521 reist Van Scorel naar Venetië en het Heilige Land. Karel van Mander vertelt in zijn Schilder-Boeck (1604) dat de kunstenaar onderweg dagelijks ‘naar het leven’ landschappen, steden, kastelen en bergen tekende. Er zijn maar vier tekeningen van Van Scorel bekend die hoogstwaarschijnlijk tijdens deze reis zijn ontstaan, waaronder dit blad. Hij zal het inderdaad ter plekke getekend hebben, vanaf een heuvel - naast een muur - uitkijkend over het heuvelachtige landschap en de stad.

28 Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569 Gezicht op Reggio di Calabria, circa 1560 Pen in bruine inkt, bruin en grijs gewassen (later) Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 191

In een bocht van de Straat van Messina - die Sicilië scheidt van het Italiaanse vasteland - ligt de stad Reggio di Calabria aan de voet van een bergketen. Pieter Bruegel tekent deze stad als een studie voor een grote prent, de ‘Zeeslag in de Straat van Messina’ (1561). Vermoedelijk is de voorstelling een uitwerking van schetsen die Bruegel tijdens zijn Italiëreis heeft gemaakt. De bruingrijze wassingen zijn later aangebracht en hebben helaas het oorspronkelijke karakter van de pentekening aangetast.

31 Hans Bol Mechelen 1534 - Amsterdam 1593 Landschap met de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan, 1580 Pen in bruine inkt, bruin gewassen, doorgegriffeld en de keerzijde geheel rood geprepareerd Aankoop, 1902 MB 1684

In dit imaginaire landschap heeft Hans Bol een Bijbelverhaal opgenomen, zoals traditie was in de 16de-eeuwse landschapsschilderen tekenkunst. Het is de parabel van de barmhartige Samaritaan, die een beroofde reiziger verzorgt en meeneemt op zijn paard, terwijl eerdere voorbijgangers nalieten de man te helpen. De tekening is een ontwerp voor een prent in een reeks landschappen met bijbelscènes, gegraveerd en uitgegeven door Johannes Sadeler.


binatie van landschappen of stadsgezichten met alledaagse tafereeltjes vol aardige details. In dit deel worden de drie maanden van de tentoonstellingsperiode getoond.

32.5 Mei Welgestelde jongens en meisjes hebben een aangename middag in een kasteeltuin. Ze picknicken onder de groene bomen, vermaken zich op de kolf- en kaatsbaan en met de bootjes in de vijver.

32.6 Juni Het is volop zomer: op een boerenerf naast een kasteel worden de schapen geschoren. Twee personen wandelen over de ophaalbrug, een huifkar vertrekt door de poort.

32.7 Juli Juli is hooimaand. Onder een stralende zon hanteren boeren de zeis, gooien het gras op hopen, of laden een hooiwagen vol.

De twaalf maanden, 1580-1581

35

Pen in bruine inkt, bruin gewassen, elk op een rond stuk

Mondriaan Fonds, Job Dura Fonds en andere fondsen

Peeter Baltens (toegeschreven aan) Antwerpen 1527 (?)-1584 (?) Boslandschap met een boerderij en een watermolen, circa 1555-1560

en particulieren, 2005

Pen in rode inkt (ondertekening) en donkerbruine inkt

MB 2005/T 2 a-l


papier, gedoubleerd Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt,


Het is uitzonderlijk dat een samenhangende reeks 16de-eeuwse tekeningen compleet bewaard is gebleven. Dit is het geval met de serie ‘De twaalf maanden’. De twaalf maanden zijn herkenbaar aan de tekens van de dierenriem en de bezigheden die typerend zijn voor de betreffende periode: in februari wordt er geschaatst, in augustus graan geoogst en in november wordt hout gekapt. De tekeningen tonen een aantrekkelijke com-

N 97

Dit charmante landschap met boerderijen en een watermolen is recent toegeschreven aan Peeter Baltens, een tamelijk onbekende Antwerpse schilder, graveur en prentuitgever. De compositie wordt gedomineerd door hoge bomen, die in een diagonale lijn naar achteren lopen. Rechts verbreedt een riviertje of beek zich tot een meertje. Zoals hier en

daar nog zichtbaar is, is de compositie eerst in rode inkt opgezet en vervolgens nauwgezet uitgewerkt in pen en bruine inkt.

36 Meester van Liechtenstein Werkzaam in de Nederlanden en/of ZuidDuitsland, circa 1545-1560 David brengt de Ark des Verbonds naar Jeruzalem, 1553 Pen in zwarte inkt, grijs en bruin gewassen, wit

een glasruitje uit een serie met de geschiedenis van Sint Joris. Met vloeiende contouren en minimale arceringen zette Van Noort de compositie helder neer, zodat de glasschilder deze eenvoudig op het glas kon overnemen. Lambert van Noort, de vader van Adam van Noort (cat. 64) tekende vooral ontwerpen voor glasschilders, tapijtwerkers en graveurs.

41 Maarten van Heemskerck Heemskerk 1498 - Haarlem 1574

gehoogd, op lichtbruin gewassen papier Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

De triomf van de Heilige Stephanus, 1559

MB 1732

Zwart krijt, pen in bruine inkt, doorgegriffeld, op papier, gedoubleerd

Dit is een opvallend grote tekening met een verrassend perspectief en expressieve, sterk gedraaide figuren. Tijdens de tocht met de Ark des Verbonds naar Jeruzalem spelen koning David en zijn gevolg op allerlei muziekinstrumenten. Naast de ossenkar ligt Uzza, die dood is neergevallen nadat hij de Ark heeft aangeraakt. De Meester van Liechtenstein dankt zijn naam aan een groep tekeningen die vroeger in het bezit was van de vorsten van Liechtenstein.

37 Lambert van Noort Amersfoort circa 1520 - Antwerpen 1570/1571 Sint Joris neemt afscheid van de koning van Silena, 1555 Pen in bruine inkt, blauw gewassen, op een rond


De zevende voorstelling in de reeks ‘De triomf van de lijdzaamheid’ (zie ook cat. 39-40) toont Stephanus, die als een van de eerste christelijke martelaren gedood wordt door steniging, uitgebeeld door de dreigende mannen achter de olifant. Stephanus bidt, voor hij sterft, God om vergeving voor zijn moordenaars. Op zijn kruisvaan staat Caritas (Naastenliefde). Heemskerks tekeningen van lijdzame mannen zijn extra aantrekkelijk door hun mooie rijdieren: een dromedaris, een rund en een olifant.

42 Maarten van Heemskerck Heemskerk 1498 - Haarlem 1574

stuk papier Legaat F.J.O. Boijmans, 1847

Job op de mestvaalt, 1562

MB 1768

Pen in bruine inkt, doorgegriffeld Aankoop, 1959

Sint Joris neemt afscheid van de koning van Silena. Hij heeft zojuist de draak verslagen en daardoor de dochter van de koning van de dood gered. De tekening is een ontwerp voor

MB 1959/T 22

De welgestelde Job wordt zwaar op de proef gesteld door de duivel, zo vertelt het

ijbelboek Job. Hij wordt getroffen door B vrijwel iedere denkbare plaag, totdat hij niets meer over heeft. Desondanks blijft hij God trouw. Op deze tekening zit Job, naakt en bedekt met zweren, op de mestvaalt; zijn vrouw en vrienden betreuren zijn lot. Maarten van Heemskerck maakt de voorstelling als een ontwerp voor een prentenreeks met Jobs geschiedenis, die in 1563 is gegraveerd door Philips Galle.

49.1-2 Hendrick Goltzius Mühlbracht 1558 - Haarlem 1617 Portretten van Jan Baertsz en Maritgen Pietersdochter, 1580 Metaalstift, wit gehoogd, gedeeltelijk opgewerkt met de pen in bruine inkt, kaderlijnen met metaalstift, pen in bruine inkt en penseel in dekverf, op een ivoorkleurig geprepareerd tablet Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, 1958 MB 1958/T 4 en 5

43 Pieter Bruegel Brueghel (Brogel?) circa 1525/1530 - Brussel 1569 Caritas, 1559 Pen in bruine inkt, doorgegriffeld Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 18

Deze en twee andere tekeningen (cat. 44-45) zijn ontwerpen voor de zevendelige prentreeks ‘De zeven deugden’ (1559-1560). De kunstenaar geeft de Deugden weer als vrouwenfiguren met attributen. Caritas (Naastenliefde) heeft twee kinderen bij zich, een hart in haar hand en een pelikaan op haar hoofd. Rondom haar zijn in alledaagse tafereeltjes de Zeven werken van barmhartigheid uitgebeeld. De inscriptie is van latere datum en roept op hulpbehoevenden te helpen.

Een jaar na zijn huwelijk met Margaretha Jansdr maakt Hendrick Goltzius deze minutieus uitgevoerde portretten van zijn schoonouders. Goltzius’ schoonvader Jan Baertsz is scheepsbouwer; de scheepswerf achter zijn portret verwijst hiernaar. Misschien zijn de portretten een geschenk van de ouders aan hun pasgetrouwde dochter, op hun verzoek gemaakt door hun kersverse schoonzoon. Een aanwijzing hiervoor zijn de teksten rondom, waarin de ouders hun kinderen aansporen tot een vroom en deugdzaam leven.

57 Karel van Mander Meulebeke 1548 - Amsterdam 1606 De Passieserie, 1596 Pen in bruine inkt, blauwgrijs gewassen, wit gehoogd, doorgegriffeld (de Voetwassing niet) Aankoop, 1871 MB 1716-1728

Karel van Mander is niet alleen auteur van het Schilder-Boeck (1604), maar is ook zelf schilder, tekenaar en leverancier van prentontwerpen. Deze serie van dertien tekeningen is een bijna complete reeks ontwerpen met episoden uit het lijdensverhaal van Christus. De pentekeningen zijn schilderachtig inge-

kleurd met blauwgrijze wassingen en witte dekverf voor lichtaccenten. In elk deel van de tentoonstelling worden vier tekeningen uit de serie getoond.

57.10 Ecce Homo

60 Maarten de Vos Antwerpen 1532-1603 Belgica Florens - Belgica Destructa: allegorie op de bloei en het verval van de Nederlanden, 1585 Pen in grijze inkt, grijs gewassen, doorgegriffeld, op

57.11

papier met dakvormig bijgesneden bovenkant

De kruisdraging

Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 M de Vos 1

57.12 De kruisiging

57.13 De kruisafname

59.3 Johannes Stradanus Brugge 1523 - Florence 1605 Odysseus bij de toegang van Hades, circa 1600-1605

Deze voorstelling toont een in 1585 actueel thema: de verwoesting van de Nederlanden door de jarenlange oorlog tegen Spanje. De rijk geklede vorstin bovenaan verbeeldt de voorspoed van de Nederlanden, met links de handel over land (een zwaar beladen wagen) en rechts over zee (een bewapend koopvaardijschip). Daaronder de teloorgang van het land door oorlogsgeweld. De wanhopige Belgica (de Nederlandse maagd) zit bovenop door Spaanse soldaten leeggeroofde geldkisten, vernielde kostbaarheden en verscheurde boeken.

Pen in bruine inkt, blauw gewassen, wit gehoogd Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1772

Deze tekening behoort tot een groep van vier gekleurde tekeningen in de museum collectie, welke belevenissen van Odysseus, ontleend aan Homerus’ Odyssee uitbeelden. Op aanraden van Circe daalt Odysseus af in de onderwereld. Daar ontmoet hij treurige schimmen van overleden personen, die hier uit het donker naderbij komen. Odysseus is in gesprek met de ziener Tiresias van Thebe, die hem vertelt wat hij op zijn tocht naar Ithaka nog kan verwachten.

62 Antonius Wierix Antwerpen circa 1555/1559-1604 Christus aan het kruis, circa 1585-1604 Rood krijt, doorgegriffeld Schenking L.P. Stracké, 1884 MB 1921

De Antwerpenaar Antonius Wierix is net als zijn broers Johannes en Hiëronymus Wierix een productief prentontwerper, graveur en uitgever. Dit blad is de enige bekende tekening van zijn hand. Het opschrift ‘Jeron.Wierx fe’, dat ten onrechte Hiëronymus als maker noemt, is later aangebracht. Kennelijk is hij niet tevreden met het hoofd van Christus dat hij aanvankelijk heeft getekend, want hij plakt er een tweede versie overheen.

68.1-2

71


Hendrick van Cleve Antwerpen 1525-1589

De apostels Thomas en Mattheus, circa 1589-1592

Landschap met ruïnes en een tekenaar, 1588

Pen in bruine inkt, penseel in grijze inkt, grijs gewassen,

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, blauwe en rood/

doorgegriffeld, op een rond stuk papier

bruine wassingen

Aankoop, 1939


MB 1734 en 1738


Beide voorstellingen zijn ontwerptekeningen voor een veertiendelige prentenreeks met Christus, de twaalf apostelen en Paulus. Van de serie zijn vijf ontwerpen bewaard gebleven. Met hun forse lichamen, kleine hoofden en uitgesproken handgebaren, vertonen de apostelen invloed van de maniëristische tekenstijl van Hendrick Goltzius in de jaren 1585-1590, wanneer De Gheyn in Goltzius’ werkplaats werkzaam is. Opvallend zijn de mooie lichtdonkercontrasten. Zo werpt de lans van Thomas een schaduw op zijn schouder.

Omstreeks 1550 reist de Antwerpenaar Hendrick van Cleve naar Italië om de overblijfselen van de klassieke oudheid te bestuderen. Hij tekent Romeinse monumenten en stadsgezichten van Rome, Napels en Genua. De hier uitgebeelde ruïnes en zuil met hiëroglyfen zijn echter imaginair. Het landschap - lang na zijn reis getekend - toont dat Van Cleve geboeid blijft door de klassiek oudheid, net als veel andere 16de-eeuwse kunstenaars uit het Noorden.

72 70 Jacques de Gheyn Antwerpen 1565 - Den Haag 1629

Gillis van Coninxloo (toegeschreven aan) Antwerpen 1544 - Amsterdam 1607

Ruitergevecht, 1599

Rotslandschap met burcht, circa 1587-1595

Pen in bruine inkt, grijs gewassen, doorgegriffeld

Pen in bruine en zwarte inkt, zwart en rood krijt, op


papier, gedoubleerd

MB 1711

Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs)

In 1598-1599 levert Jacques de Gheyn de ontwerptekeningen voor de prentenreeks ‘De ruiterschool’, die de handelingen en wapens van de cavalerie illustreert. Dit ruitergevecht is het sluitstuk en toont de cavaleristen in actie. De opdrachtgever voor de reeks is hoogstwaarschijnlijk graaf Jan VII van Nassau-Siegen, een neef van prins Maurits. Hij is geïnteresseerd in militaire aangelegenheden en vraagt De Gheyn ook de tekeningen voor Wapenhandelinghe (cat. 69) te maken.

N 132

Al in de 18de eeuw wordt dit landschap aan Gillis van Coninxloo toegeschreven, zoals blijkt uit het 18de-eeuwse opschrift op het aangehechte strookje. Het type landschap, met afgebroken boomstronken op de voorgrond, is kenmerkend voor de kunstenaar. De afwisseling van dikke en dunne penlijnen maken het landschap levendig en krachtig. De tekening is wellicht gemaakt tijdens het verblijf van Van

Coninxloo in Frankenthal - van 1587 tot 1595 waar hij zich heeft toegelegd op het uitbeelden van weidse berglandschappen.

Pieter Bruegel kopieert en deze van een valse signatuur voorziet. Misschien doet hij dat uit wedijver of om zich te verzekeren van een afzetmarkt.

74 Jan Brueghel Brussel 1568 - Antwerpen 1625

76 Abraham Bloemaert Gorinchem 1566 - Utrecht 1651

Berglandschap met havenstad, 1596 Pen in bruine inkt, bruin en blauw gewassen,

Boerenhoeve, circa 1595-1605

doorgegriffeld

Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin gewassen,


penseel in waterverf (blauw, groen, geel en rood)

MB 1690

Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs)

Zo los als Brueghels boslandschap getekend is (cat. 73), zo subtiel is dit berglandschap met vergezicht uitgevoerd. De kunstenaar maakt het in het jaar waarin hij vanuit Italië naar Antwerpen terugkeert. Naar achteren toe worden de penlijnen steeds dunner en zachter, totdat de bergen in de verte alleen met blauwe wassingen zijn aangegeven. De grote watervallen langs de steile bergwand ontleent Brueghel mogelijk aan landschappen van de Italiaanse kunstenaar Girolamo Muziano.

H6

De kunstenaarsbiograaf Karel van Mander vertelt dat Abraham Bloemaert in de omgeving van zijn woonplaats Utrecht landschappen, boerderijen en schuren tekent. Abraham Bloemaert vervaardigt inderdaad een groot aantal landschappen, waarvan dit blad een mooi voorbeeld is. Vermoedelijk maakt hij buiten, ter plekke, een krijttekening die hij thuis met pen, inkt en waterverf uitwerkt. De tekening heeft een ongebruikelijk formaat en is wellicht later bijgesneden.

75 Jacob Savery Kortrijk circa 1565 - Amsterdam 1603

78

Burcht in een berglandschap, circa 1600


Zwart krijt, pen in bruine inkt Aankoop, 1938

Duinlandschap bij Haarlem, 1603

MB 1687

Pen in bruine inkt Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen,

Deze tekening behoort tot een groep van 25 landschappen die lang als werken van Pieter Bruegel beschouwd werden, maar in 1986 overtuigend aan Jacob Savery toegeschreven zijn. Ze zijn vrijwel allemaal voorzien van Bruegels signatuur, die Savery hoogstwaarschijnlijk zelf erop heeft aangebracht. Het lijkt er dus op dat hij landschapstekeningen van

1940 (Collectie F. Koenigs) H 253

In deze en een andere tekening (cat. 79) toont Hendrick Goltzius zich een groot vernieuwer: als eerste Nederlandse kunstenaar tekent hij de duinen en het vlakke kustlandschap in de omgeving van zijn woonplaats Haarlem.

Voor een latere generatie Haarlemse en Amsterdamse kunstenaars wordt het Hollandse landschap als zelfstandig thema bijzonder geliefd. Samen met Abraham Bloemaert (cat. 76) is Goltzius een pionier op dit gebied.

Johannes Cornelisz Verspronck. Jochem is geboren rond 1612/1613 en is hier ongeveer tien jaar oud. Het portret maakt een intieme indruk, alsof het jongetje op verzoek van Matham even is gaan zitten, zijn handen ontspannen in zijn schoot. Alle aandacht gaat uit naar zijn hoofd dat naar verhouding te groot is.

81 Hendrick Goltzius Mühlbracht 1558 - Haarlem 1617 De man met de aardappelneus, circa 1600-1605

87 Hendrik Cornelisz Vroom Haarlem circa 1562-1640

Pen in bruine inkt

Schepen in een storm, circa 1595-1600


Pen in bruine inkt

MB 1743

Aankoop, 1906 Vroom 1

De vrolijke man lijdt aan rhinophyma, een onschuldige aandoening die een bloemkoolvormige vergroving en vergroting van de neus tot gevolg heeft. Gelet op de knollenneus, de olijke blik en lachende mond is deze voorstelling bedoeld als komische genrevoorstelling of interessant gezicht. Het opschrift linksonder verwijst ook naar de uitzonderlijke neus. De boodschap is dat het beter is een ander niet te bespotten om diens gebreken omdat niemand immers perfect is.

De Haarlemse kunstenaar Hendrik Vroom is gespecialiseerd in de uitbeelding van schepen en maritieme scènes en heeft daarmee veel succes. Door de gedetailleerde weergave van het spiegelschip middenvoor is deze tekening een soort ‘scheepsportret’. De vloeiende lijnen en schuimkoppen van de golven zijn weliswaar onrealistisch, maar geven de voorstelling een enorme dynamiek. Vroom laat zich inspireren door ontwerpen van Pieter Bruegel. Daaraan ontleent hij ook het grote zeemonster linksvoor.

86 Jacob Matham Haarlem 1571-1631 Portret van een zittende jongen (Jochem Verspronck), circa 1622

88 Hendrik Cornelisz Vroom Haarlem circa 1562-1640


De landing van het leger van Prins Maurits bij Philippine, 1600


Pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd,

H5

doorgegriffeld

Zwart en rood krijt, penseel in grijze inkt

Aankoop, 1869

Volgens het 17de-eeuwse opschrift is dit een portret van Jochem Verspronck, de jongere broer van de Haarlemse portretschilder

Vroom 2

Deze tekening toont de landing van de vloot van Prins Maurits van Nassau bij Philippine in Zeeuws-Vlaanderen. Prins Maurits onderneemt deze tocht in 1600 om de Hollandse handels- en vissersvloot te beschermen en Duinkerken te veroveren. Vrooms tekening laat de enorme omvang van deze militaire operatie zien - maar liefst 1300 schepen varen mee. Vroom maakt deze tekening als ontwerp voor een prent (gravure), uitgegeven in opdracht van de Staten-Generaal (in de tentoonstelling bijgevoegd, inv. L 1976/3).

95 Paulus Willemsz van Vianen Utrecht 1570 - Praag 1613 Watermolen, voor of in 1603 Pen in bruine inkt, bruin gewassen Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs)

98 Pieter Stevens Mechelen circa 1567 - Praag (?) na 1624 Boslandschap met reizigers en gebouwen, circa 1601-1607 Zwart krijt (sporen), pen in bruine inkt, bruin, groen en rood gewassen, doorgegriffeld, op papier, gedoubleerd Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, 1937 MB 1779

Dit gekleurde boslandschap is een ontwerptekening voor een prent in de prentreeks ‘Acht Boheemse landschappen’. Reizigers zijn op weg naar een lager gelegen hoeve die als pleisterplaats fungeert. Voor de deur zitten mensen met hun beladen ezels, rechts gaan reizigers weer op pad. Pieter Stevens werkt vanaf 1594 als hofschilder van keizer Rudolf II van Praag. Zijn tekeningen kenmerken zich door hun nauwkeurig uitgewerkte, sfeervolle karakter.

N 128

Alle bekende tekeningen van de tekenaar en zilversmid Paulus van Vianen dateren uit de jaren 1601-1603 en rond 1610, zijn periode in Salzburg en Praag. De landschapstekeningen die hij de omgeving van deze steden maakt, tonen zijn interesse in het Midden-Europese landschap. Deze watermolen heeft Van Vianen ongetwijfeld buiten, ter plekke, getekend. Links, naast de houten constructie rond het waterrad, staat een secreet: een houten toiletgebouwtje boven de beek.

101 Philips van den Bossche Actief 1604-1615 Landschap met onweer, 1615 Pen in zwarte inkt op perkament Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, 1940 (Collectie F. Koenigs) N 53

Philip van den Bossche komt in 1604 als borduurwerker in dienst van keizer Rudolf II in Praag. We kennen maar een paar tekeningen van zijn hand. Dit landschap toont vier personen die door een onweersbui worden overvallen. De zacht gekleurde omkadering maakt het tot een verfijnd, zelfstandig kunstwerkje. Misschien was het bestemd voor de Augsburgse koopman, diplomaat en humanist Philipp Hainhofer, aan wie de kunstenaar - zo is bekend - in 1615 een tekening cadeau gaf.

105 Pieter de Jode (omgeving van) Antwerpen 1573-1634

opdrachtgever. Het kwadraatnet op de tekening dient om de voorstelling te kunnen overbrengen op het doek.

Alexander ontvangt de sleutels van Babylon, circa 1600-1625

109 a

Zwart krijt (sporen), pen en penseel in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, op papier, gedoubleerd

Abraham Bloemaert Gorinchem 1566 - Utrecht 1651

Legaat F.J.O. Boijmans, 1847 MB 1783

Studie voor de dode Christus, circa 1625 Zwart en wit krijt, gedoezeld

De tekenstijl en figuurtypen in deze voorstelling zijn verwant aan die van Pieter de Jode, wiens getekende en gegraveerde werk nog onvoldoende is onderzocht. Rechts staat Alexander de Grote die de sleutels van de Babylon overhandigd krijgt door Mazaeus, een Perzische edelman. Daarachter trekt Alexander met zijn troepen vreedzaam de stad binnen. Deze klassieke episode is in de Nederlandse kunst maar zelden uitgebeeld.

109 Abraham Bloemaert Gorinchem 1566 - Utrecht 1651 De bewening van Christus, circa 1625 Zwart krijt, pen in bruine inkt, bruin gewassen, wit gehoogd, gekwadreerd Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt en de Stichting Lucas van Leyden, 2001 MB 2001/T 1

Van de 1700 tekeningen die we van Abraham Bloemaert kennen, houden maar zo’n tien tekeningen direct verband met zijn schilderijen, waarvan dit er een is. Deze zorgvuldig uitgewerkte tekening is het definitieve ontwerp voor een schilderij dat zich ook in Museum Boijmans Van Beuningen bevindt (bijgevoegd in de tentoonstelling, inv. 2062). Waarschijnlijk schildert Bloemaert, die zelf katholiek was, dit devotionele onderwerp voor een katholieke

Bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen (aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt en het Prins Bernhard Cultuurfonds), 2014 St 316

Deze studie maakt Bloemaert voorafgaand aan ‘De bewening’ (cat. 109). Hij tekent twee varianten voor de houding van Christus’ voeten, waarvan hij de bovenste verwerkt in de uiteindelijke compositietekening. Daar zijn ook de stand van het hoofd en de rechterhand gewijzigd. Beide tekeningen geven een goede indruk van het creatieve proces bij het voorbereiden van een geschilderde compositie. Deze voorstudie is een recente aanwinst van na de publicatie van de tentoonstellingscatalogus.

Colofon

Conservator Albert Elen Tekst Yvonne Bleyerveld

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm, of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. © 2014 Museum Boijmans Van Beuningen

Vertaling Michael Hoyle Redactie Museum Boijmans Van Beuningen Vormgeving Thonik Druk EMP grafimedia

De tentoonstelling is het resultaat van een samenwerking tussen Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, de Fondation Custodia in Parijs en de National Gallery of Art in Washington. Hierbij is tevens een Engelstalige catalogus verschenen: Yvonne Bleyerveld, Albert J. Elen, Judith Niessen, Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings in Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, Paris (Fondation Custodia), Bussum (THOTH Publishers) 2014

Abraham Bloemaert, Studies van een jonge vrouw (detail), circa 1595-1602 (cat.nr. 107) Cover beeld: Jheronimus Bosch, Het uilennest (detail), circa 1505-1515 (cat.nr. 9)

Vroege Nederlandse tekeningen Van Bosch tot Bloemaert

Recommend Documents