Wandelen langs het opgegraven Mechelen

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Wandelen langs het opgegraven Mechelen

Spoorzoeken naar het verleden van Mechelen

Help, een archeologische vondst!

p. 4

Archeologie, algemeen belang en de wet

p. 5

Museum Brusselpoort

p. 6

Site Lamot

p. 8

Melaan

p. 10

Sint-Romboutskathedraal

p. 12

Jan De Smedtplein

p. 14

Paardenstraatje

p. 18

Huis van de Mechelaar

p. 20

Toerismehuis de Gulden Arent

p. 22

Grote Markt

p. 24

Museum Schepenhuis

p. 26

Partners

p. 28

Stadsplan met wandeling

p. 31

2•

Archeologen graven naar het verborgen verleden van de stad aan de hand van sporen in de concrete materie. Vlekken in het zand of muren achter een dikke laag bepleistering vertellen soms een heel verhaal. Zo dringen ze langzaam maar zeker binnen in het privéleven van de vroegere bewoners: hoe leefden ze, wat aten ze, waar sliepen ze,...? Archeologen zijn de eersten, maar ook de laatsten die sporen vinden. Want opgraven betekent ook altijd informatie uitwissen. Daarom noteren en fotograferen ze zoveel mogelijk tijdens opgravingen of huizenonderzoek. Heb jij je ook al eens afgevraagd wat archeologen doen met de scherven, de kruikjes en andere gebruiksvoorwerpen die ze opgraven? Vele Mechelaars stonden in het verleden met nieuwsgierige blikken te kijken naar de archeologische opgravingen op de Grote Markt, de Veemarkt en de Lamot-site. In de kranten verschenen artikels over een oude middeleeuwse weg, over dobbelstenen, nissen in de muur...

Heb jij zelf een oud voorwerp gevonden in je tuin of in een veld? Op de volgende bladzijden vind je tips over wat je dan te doen staat. Waar kan je je vondsten melden? Hoe moet je ermee omgaan? Wat zegt de wet hierover? Achteraan in deze wandelgids vind je informatie over de partners die aan dit boekje meewerkten. Zij organiseren van 11 tot 26 maart 2006 een archeologie-veertiendaagse, De Stad onder je voeten. Archeologie in Mechelen, samen met de Stedelijke Musea, de Erfgoedcel en de Katholieke Hogeschool Mechelen. Deze wandelgids is een van de resultaten van deze samenwerking. Veel wandelplezier!

Met deze wandelgids in de hand kan je zelf de archeologische sites verkennen die de laatste jaren op Mechelse bodem werden opgegraven. Je krijgt een beeld van hoe het er vroeger moet hebben uitgezien. Je ontdekt hoe archeologen de historici hebben geholpen door hen concrete gegevens over het verleden aan te reiken. De opgegraven voorwerpen zelf kan je bekijken in het Museum Brusselpoort.

•3

Help, een archeologische vondst!

Archeologie, algemeen belang en de wet

Context

Algemeen belang

Niet alleen het voorwerp, maar ook de vondstomstandigheden zijn belangrijk. Een vondst moet steeds met kennis van zaken uit haar context worden gehaald, zeker als het om kwetsbaar of broos materiaal of moeilijk uit te graven voorwerpen gaat.

Archeologie is cultureel erfgoed. De informatie die vondsten en vindplaatsen bevatten, hoort toe aan de hele gemeenschap. Ze zijn een deel van ons collectief geheugen. Jouw vondst kan dus een onmisbare schakel zijn in het grote verhaal!

Voor vragen en vondstmeldingen kan je bij de volgende diensten terecht: AML: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten & Landschappen Phoenix-gebouw - 8ste verdieping Koning Albert II-laan 19 bus 3 - 1210 Brussel tel. +32 (0)2 553 16 11 [email protected] www.monument.vlaanderen.be

Documenteren Als je een voorwerp uit de grond haalt, gaat de informatie over de context onherroepelijk verloren. Fotografeer, situeer, teken en beschrijf de vondst én de vondstomstandigheden zo duidelijk mogelijk.

Eigendomsrecht Wat je vindt, is volgens de wet 50% voor de vinder en 50% voor de eigenaar van het terrein. Dus als je iets op je eigen grond vindt, is dat voorwerp 100% van jou.

DCE: Povincie Antwerpen, Departement Cultuur, Dienst Cultureel Erfgoed Koningin Elisabethlei 22 - 2018 Antwerpen tel. +32 (0)3 240 55 70 [email protected] www.provant.be/cultuur/cultureelerfgoed

Reinigen De algemene regel is: behandel met zachtheid! Vaak volstaat afstoffen met een zachte kwast. Materiaal zoals aardewerk, steen en glas, nat hout of nat leer kan meestal met (stromend) water en een zachte borstel gewassen worden. Harde borstels en poetsmiddelen zijn altijd uit den boze. Onschadelijke sporen van het lange verblijf in de bodem mogen best zichtbaar blijven.

Meldingsplicht Als je iets archeologisch vindt, moet je dat binnen de drie dagen melden. In principe moet je intussen de vindplaats onaangeroerd laten en beschermen tegen beschadiging.

Stad Mechelen, Dienst Archeologie Kruidtuin Pitzemburgstraat 8 - 2800 Mechelen tel. +32 (0)15 27 67 19 / +32 (0)475 95 42 81 (Bart Robberechts) [email protected]

Vergunning Bewaren en opbergen Vermijd te grote schommelingen in temperatuur, licht en luchtvochtigheid. Meestal is een eerder donkere, koele (1820°C) en droge omgeving ideaal. Gebruik niet-pluizend en zuurvrij verpakkingsmateriaal. Dus geen watten, geen krantenpapier, maar zuurvrij zijdepapier of noppenfolie uit polyethyleen. Dozen en doosjes, uit zuurvrij karton of kunststof, zijn het beste zo goed mogelijk aangepast aan de grootte van het voorwerp.

Advies Vraag tijdig raad aan een archeoloog en/of een specialist in archeologische conservatie. Sommige materialen, zoals leer of hout, maar ook vele metalen voorwerpen moeten een gespecialiseerde behandeling ondergaan om bewaard te kunnen blijven.

4•

Voor elke handeling die je stelt met de bedoeling archeologische vondsten op te sporen (opgraven, maar ook prospectie met ingreep in de bodem én prospectie met een metaaldetector) moet je een vergunning aanvragen bij AML (zie adressenlijst).

VIOE: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed Phoenix-gebouw - 1ste en gelijkvloerse verd. Koning Albert II-laan 19 bus 5 - 1210 Brussel tel. +32 (0)2 553 16 50 [email protected] www.vioe.be

Wil je je persoonlijk inzetten voor het archeologisch erfgoed? Word lid van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie (MVSA). Een archeologische opleiding is niet vereist, wel interesse voor archeologie, erfgoed en geschiedenis.

Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie (MVSA) Paardenstraatje 15 - 2800 Mechelen tel. +32 (0)496 27 79 41 (Wim Tiri) [email protected] - www.mvsa.be

•5

1

Museum Brusselpoort Start van de archeologische wandeling Welkom bij het begin van de wandeling door archeologisch Mechelen. Deze wandeling voert je langs enkele van de vele archeologische sites die de stad rijk is. Dat er in de Mechelse bodem zoveel ‘schatten’ verborgen zitten, hoeft je niet te verwonderen. De stad kent een rijke, bewogen geschiedenis: Romeinen en Franken, Luikse prins-bisschoppen, Bourgondiërs en Habsburgers, Engelse en Franse troepen, allemaal hebben ze sporen achtergelaten in de ondergrond. Vandaag leggen archeologen die sporen een voor een bloot. Op die manier komen we steeds meer te weten over onze voorgangers: wanneer en hoe die mensen leefden, waar ze woonden en wie ze waren. Omdat de meeste sporen onder de grond zitten of verdwenen zijn als gevolg van bodemingrepen, krijg je bij elk van de halteplaatsen een woordje uitleg. Het stadsplan vind je op p. 31. Een blik op het oude Mechelen Het Museum Brusselpoort biedt je een blik in het verleden. Rode draad in de opstelling is het verhaal van de stadsontwikkeling, van het ontstaan van Mechelen uit twee voor-stedelijke woonkernen in de vroege middeleeuwen tot de evolutie naar een open stad aan het begin van de 20ste eeuw. Het verhaal wordt rijk geïllustreerd aan de hand van een aantal archeologische vondsten en thema’s: de voedingsgewoonten van arm en rijk in de middeleeuwen, handel en rijkdom, handarbeiders en ambachtslieden, watervervuiling en afvalproblemen,... Vondsten uit de Mechelse bodem brengen het leven uit lang vervlogen tijden op een sprekende wijze terug tot leven. Overblijfsel van de stadsomwalling De Brusselpoort is bovengronds het laatste restant van een stadsomwalling, gebouwd in de 13de en het begin van de 14de eeuw, die langs het volledige tracé van de huidige ringlaan liep. De omwalling verenigde

6•

twee oudere woonkernen waaruit de latere stad zou zijn ontstaan, een op de linker Dijleoever ter hoogte van de O.-L.-Vrouwekerk en een andere op de lager gelegen rechter Dijleoever rond Sint-Rombouts. De omwalling bestond uit een gracht en een muur met poorten die toegang gaven tot de stad. De belangrijkste poorten waren de Adegempoort op de weg naar Dendermonde en Gent, de Katelijnepoort richting Antwerpen, de Koepoort richting Lier, de Hanswijkpoort op de weg naar Leuven en Luik, de Nekkerspoelpoort op de weg naar Heist-opden-Berg en de Oude Brusselpoort en de Nieuwe Brusselpoort, die vroeger de ‘Overste Poort’ werd genoemd. In het midden van de stad komen de verschillende invalswegen samen op de Grote Markt, het einddoel van deze wandeling.

Steek de ringlaan over – voorzichtig voor het drukke verkeer – en vervolg je weg langs de Hoogstraat en de Korenmarkt tot in de Guldenstraat. Gevels kijken Wie eens wat hoger kijkt dan de winkeletalages op de benedenverdieping ondekt hier een aantal mooie gevels, van barok uit de 17de eeuw tot art deco uit het begin van de 20ste eeuw. Achter veel van deze gevels zit vaak nog een oudere kern verborgen. Daarvan getuigt onder meer de middeleeuwse kelder onder het huis van de familie Michiels, dat ook wel ‘Keizerin’ genoemd wordt (Korenmarkt 6). De dienst archeologie publiceerde een nieuwsbrief over oude kelders in de binnenstad die je gratis kunt verkrijgen in het Erfgoedcentrum Lamot.

•7

2

Site Lamot In de Guldenstraat sla je net voor de brug over de Dijle linksaf. Volg de Van Beethovenstraat tot je uitkomt op het plein voor de voormalige brouwerij Lamot. Dit pand is sinds 2005 ingericht als congres- en erfgoedcentrum.

De archeologische opgravingen legden voor het eerst een stuk van deze stadsomwalling bloot. Ze bestond uit een gracht die ongeveer 25 meter breed moet geweest zijn. Onderaan trof men de houten beschoeiing aan, een rij van aangepunte palen die ervoor moesten zorgen dat de wal niet in de gracht kon schuiven. Deze stadsomwalling is te dateren rond 1200. De Dijle Parallel aan de Dijle liep er een spoor van ten minste 4 meter diep en meer dan 20 meter breed. Hierin deed men vondsten die dateren van de 9de eeuw tot de 12de eeuw. Dit moet de gedempte Dijle geweest zijn, die voor 1150 veel breder was. Deze interpretatie wordt versterkt door een schepenakte uit het begin van de 14de eeuw en de straat met de eigenaardige naam “Dijle”.

Het vroegste Mechelen Geschiedenis werd vroeger geschreven vanuit het archief. Historici baseerden zich voornamelijk op oorkonden en reconstrueerden van daaruit het ontstaan van de stad. Oorkonden uit de periode voor 1300 zijn schaars voor Mechelen, dus ging men te rade bij andere bronnen: de plaatsnaamkunde, het stratenpatroon en de topografie (plaatsbeschrijvingen). Archeologie kwam voor 1995 nauwelijks aan bod in Mechelen. Toen er plannen ontvouwd werden voor de herinvulling van de brouwerijsite Lamot, kon archeologisch onderzoek niet uitblijven. De start daarvoor werd gegeven begin 2001. Elke opgraving levert nieuwe informatie op, maar deze op Lamot–uitgevoerd door de Vlaamse Gemeenschap–was zo spectaculair dat de geschiedenis van het vroegste Mechelen herschreven moest worden.

Een nederzetting met internationale allures uit de 10de eeuw Voor het eerst werden sporen gevonden uit de 10de eeuw. Dat Mechelen toen al een belangrijke nederzetting was, had men uit historische bronnen niet kunnen afleiden. Een boomstamwaterput, kuilen en paalsporen wijzen op een nederzetting uit die periode. Maaslands en Rijnlands aardewerk, skeletresten van zeevis, bot van wild, restafval van beenbewerking, maalsteenfragmenten uit de Eifel, voedselrestanten van speenvarkens: al deze archeologische vondsten verwijzen naar een middeleeuwse portus (handelsnederzetting) van internationale allure, misschien de haven van een plaatselijke graaf of van de abdij van SintRombout.

De eerste stadsomwalling In schepenakten uit de 13de en de vroege 14de eeuw worden de antiqua fossata of oude vesten vermeld, die samenvallen met het latere Hertshoornstraatje, de De Langhestraat, Ganzendries en Milsenstraat op de linkeroever van de Dijle. Dat kan je nu nog aflezen van het stratenpatroon. Zo ontstond het idee dat het oudste Mechelen zich ontwikkelde binnen een halfcirkelvormige omwalling van brede grachten, met vermoedelijk aarden wallen. Maar echte bewijzen waren er niet voor.

8•

•9