Waarom het nu écht nodig is

Personeelsmagazine Radboudumc | Jaargang 40

#9 december 2015

Dit was 2015 Van duurzame koffie tot koninklijk bezoek Rondvraag Agressie, hoe ga je er mee om? 3D-print Hersentumor op ware grootte

Verpleegkundig specialist Lisette Baltussen over digitaal patiëntendossier mijnRadboud

Waarom het nu écht nodig is

#9 – december 2015

INHOUD

Welke zorgverzekering kiest u in 2016?

12

RadboudUMC en CZ maken het u makkelijk. En voordelig. Speciaal voor alle medewerkers heeft Radboudumc met CZ scherpe afspraken gemaakt over de collectieve zorgverzekering van 2016. Dit betekent dat u en uw gezin kunnen profiteren van:

LEESTIP CATHY VAN BEEK IS LID VAN DE RAAD VAN BESTUUR. ZE TIPT PAGINA 12 TOT EN MET 15 WAAR WE TERUGBLIKKEN OP 2015.

• 10% korting op de basisverzekering • 15% korting op alle collectieve aanvullende verzekeringen • Extra vergoedingen voor fysiotherapie, griepprik, preventief onderzoek en orthodontie

Dit was 2015

Ga voor de beste deal naar www.cz.nl/radboudumc Kijk op www.cz.nl/radboudumc. Meest Liever persoonlijk contact? gekozen pakket Bel 0800 - 024 44 88 (gratis).

€112,00

Voordeligste pakket

€75,33

Calculate your premium or contact CZ Do you want to join CZ? Visit www.cz.nl/radboudumc to calculate your premium. Do you have a question? Please call: 0800 - 024 44 88 (free-phone). Our customer service team can answer most of your questions.

880.99.442.1547 CZ Adv_RadboudUMC.indd 1

20

17-11-15 13:25

Goede zorg kies je zelf! De keuze van Sonja

‘Gelukkig heb ik een zorgverzekeraar die even ambitieus is als ik.’

✔ ✔ ✔

Vrije keuze zorgaanbieder Zelf te beheren zorgaanbieders Zelf samen te stellen zorgverzekering

ONDERZOEK – Ook ons aangeboren afweersysteem heeft een geheugen. Mihai Netea zoekt met collega’s uit hoe we dit geheugen kunnen trainen. Wie weet kunnen we straks het immuunsysteem van ouderen of pasgeborenen een oppepper geven.

08

TERUGBLIK – December is dé maand om terug te kijken op het afgelopen jaar. Een overzicht van belangrijke gebeurtenissen.

12

Sonja Akhouzam-el Yandouzi, apotheker

Maak je keuze op www.umczorgverzekering.nl/radboudumc De zorgverzekering van universitair medische centra UMC_AD_Radbode_fase1/2_2.indd 2

08

11-11-15 23:01

ZORG – Ruim 14.000 patiënten maken 16 gebruik van mijnRadboud. Inzage in het eigen medisch dossier helpt ze om meer betrokken te raken bij hun eigen zorgproces. Maar dan

moeten we als zorgverlener er ook écht mee aan de slag. ‘Bespreek met patiënten hoe ze mijnRadboud willen gebruiken.’

‘De flitsende start van ons nieuwe curriculum, Samen nóg beter (JCI), koningin Máxima die de gloednieuwe en innovatieve operatiekamers MITeC opende, de bouw van onze eigen deeltjesversneller, het Cyclotron, het behalen van het HIMMS 7-certificaat. 2015 was een mooi en vol jaar. Voor mij springen drie momenten eruit. Ik ben er trots op dat de waardering van patiënten over hun eigen inbreng en hun gevoel van veiligheid in ons umc dit jaar naar de top is gestegen. Dat bleek uit de Consumer Quality Index (CQ-index). Ook de Kinderadviesraad verdient een dik compliment: die organiseerde onder andere een werkconferentie voor zorginstellingen over “de stem van kinderen” in ziekenhuizen: over een significant impact on healthcare gesproken. Ook hebben we grote stappen gezet op het gebied van duurzaamheid, zo heeft het Milieu Platform Zorg ons duurzaamheidsjaarverslag uitgeroepen tot de beste van de umc’s. Nog veel waar we met gepaste trots op terug mogen kijken – van Frietfiets tot de benoeming van een verpleegkundig specialist tot Principal Clinician – lees je op pagina 12 tot en met 15 in het jaaroverzicht. Veel leesplezier en ik wens alle collega’s ontspannen en lichtgevende feestdagen. In 2016 bouwen we onze netwerken uit, maken we samen keuzes en zullen we innovaties stimuleren en omarmen en zullen in dat alles de menselijke maat nastreven.’

RONDVRAAG – Medewerkers in de zorg krijgen steeds vaker te maken met patiënten en familie met een spreekwoordelijk kort lontje. We vroegen vier medewerkers: agressie, hoe ga je er mee om?

20

RUBRIEKEN 04 HET GETAL 06 KORT 11 5 VRAGEN AAN 19 DE PATIËNT

22 COLLEGA’S 23 HET MOMENT 24 ACHTEROP

CATHY VAN BEEK

3

4

personeelsmagazine radboudumc

HET GETAL


Gijs Munnichs

Paul Lagro

1.380 minuten. Zo lang duurt het ongeveer om een 3D-print te maken, op ware grootte, van een hersentumor en de aangrenzende hersenstructuren. Neurochirurg Mark ter Laan (foto) gebruikt de 3D-prints in de voorlichting bij patiënten met laaggradige gliomen. ‘Deze hersentumoren zitten vaak ingeklemd tussen functionele gebieden zoals motoriek, taal/spraak en zicht’, vertelt hij. ‘Met de 3D-print kan ik precies laten zien tegen welke hersenfuncties de tumor drukt en wat de risico’s van een operatie zijn. Mijn ervaring is dat patiënten hierdoor beter begrijpen dat we een tumor niet altijd helemaal kunnen weghalen, bijvoorbeeld om daarmee iemands spraakvermogen in tact te houden.’ Bij de 3D-print is de tumor rood gemaakt, het taalgebied blauw en groen en de motoriek oranje en geel. Inmiddels zijn bij dertien patiënten 3D-hersentumoren geprint. Vanuit Radboudumc REshape Center wordt gevraagd hoe patiënten dit ervaren. ‘De eerste reacties zijn dat mensen door de 3D-print inderdaad beter begrijpen wat er aan de hand is. Het bevordert ook shared decision making: samen kijken welke behandeling mogelijk is en welke niet’, aldus David Grim, adviseur PVI die vanuit Reshape de 3D-prints begeleidt. ‘Er zijn ook nadelen: voor sommige patiënten is het confronterend om de tumor op ware grootte te zien.’ De ervaringen van patiënten met de 3D-prints worden wetenschappelijk onderzocht. Hierbij wordt ook gekeken of hun verwachtingen meer overeenkomen met de uiteindelijke behandeling.

5

6



KORT

COLUMN | ETHIEK MEDEWERKERS VAN DE SECTIE MEDISCHE ETHIEK (IQ HEALTHCARE) GEVEN EEN BESCHOUWING OVER EEN ACTUEEL ONDERWERP. DEZE KEER GERT OLTHUIS

IMPACT VAN ONDERZOEK

Uitbreiding specialistische hartzorg voor vrouwen

Hulp bij Epic in AMC

Het Radboudumc startte 16 november met een speciale polikliniek voor vrouwen die lijden aan microvasculaire coronaire dysfunctie (MCD): een ziektebeeld waarbij de kleinste bloedvaten in het hart niet goed functioneren. Naar schatting 10.000 vrouwen in Nederland -merendeels van middelbare leeftijd- lijden aan MCD. Cardioloog dr. Suzette Elias-Smale, die het MCD-project onder haar hoede heeft: ‘Vaak krijgen zij niet de juiste medicatie, dus blijven de vaak invaliderende klachten bestaan. Wij zijn ervan overtuigd dat onze focus op de kleine haarvaten leidt tot én betere zorg én tot minder zorgkosten.’ De unieke diagnostiek is gericht op de kleinste vaatjes en er is een specialistisch verpleegkundige beschikbaar voor extra begeleiding. Een klankbordgroep van patiënten zorgt voor input, wetenschappelijk onderzoek moet hardmaken dat de verwachte gezondheidswinst en kostenreductie daadwerkelijk worden behaald.

Het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam ging in november over op Epic. Elf zogenoemde superusers en zes applicatiespecialisten van het Radboudumc hielpen daarbij. Seniorverpleegkundige Yvette Polman was één van hen. Zij maakte meters op de Amsterdamse Kinder IC.

Getweet @Gert_van_Dijk @lucienengelen @LeaBouwmeester Lijfarts: 'Ik wil niet Skypen met m'n patiënten. Ik wil ze in het echt zien en voelen.' @LadyGuineverre Vandaag als medewerker #griepprik gehaald @radboudumc Mooi voor zowel patiënten en werknemers dat dit zo goed gefaciliteerd wordt #preventie

ParkinsonTV scoort

ParkinsonTV zendt binnenkort de negentiende uitzending uit. Het talkshow-achtige programma speciaal voor patiënten met parkinson is niet onopgemerkt gebleven; in een jaar ging het aantal live kijkers van vijf- naar achthonderd. ‘We krijgen zelfs e-mails uit Australië.’

T

ussen de kantoren van de afdeling Geriatrie waar ParkinsonNet is gevestigd, is een studio en staat een tafel waaraan de gasten en presentatoren (en initiatiefnemers) Bas Bloem, Marten Munneke

of hoofdredacteur Mariska Boshoven plaatsnemen. Marten: ‘Elke uitzending behandelt een expert een thema. Denk aan autorijden, erfelijkheid of reizen. Ook zit er een patiënt aan tafel en kunnen kijkers tijdens de uitzending vragen stellen.’ Het succes van ParkinsonTV is volgens Marten eenvoudig te verklaren: ‘Als je chronisch ziek bent, wil je alles weten over je ziekte. En daarvoor hoeven mensen met parkinson nu niet meer hier naar toe te komen, wat lastig is voor ze. We krijgen zelfs e-mails uit Australië waarin mensen vertellen dat deze methode voor hen goed werkt.’ Lees de volledige tekst op intranet.

Kom 7 januari naar de Nieuwjaarsbijeenkomst Alle medewerkers zijn welkom op de Nieuwjaarsbijeenkomst van het Radboudumc op donderdag 7 januari. De aanvang is om 15.30 uur, locatie is de Tuinzaal (route 706) in het R-gebouw. Houd datum en tijdstip alvast vrij in je agenda, kijk voor meer informatie op intranet.

@ReneTabak Student challenge Radboudumc. Iv silencer zodat patiënten niet gewerkt worden door gepiep wanneer infuus leeg is. Zelf als irritant ervaren @DokterKoster Bijeenkomst expertisecentra zeldzame aandoeningen in @radboudumc. De (moeder van) patiënt vertelt. Wat is belangrijk: snel een diagnose 1/2 @MiekeVerhees 'In @radboudumc kan patient al ruim 2 jaar zijn dossier inzien, maar ik moet eerste nog spreken die het deed' @100Marcel #vvzzorg15

Het Radboudumc was het eerste umc dat in Nederland ging werken met het elektronische patiëntendossier Epic. En dat was best wennen. Het leek in het begin net, vertelt Yvette, alsof je in dienst van de computer werkte en niet in die van de patiënt. ‘Die geluiden hoor ik nu ook in Amsterdam, zó herkenbaar. Ik kan de “collega’s” dan vertellen dat dit gevoel een week of drie duurt en dat het daarna andersom is: dan werkt Epic voor jou en jij weer voor de patiënt.’ De Radboudumc’ers begeleidden op de vloer de superusers, dat zijn bijvoorbeeld artsen, verpleegkundigen, planners of voedingsassistenten die extra getraind zijn om eindgebruikers te ondersteunen. Yvette: ‘We gaven vooral praktische tips. Een verpleegkundige had keurig de hele dag gegevens ingevoerd, maar niet bevestigd. Dan krijgt de arts geen inzicht in wat er die dag allemaal is gebeurd. Achteraf moest de verpleegkundige daar om lachen. Ook het werkwoord “Epiccen” en “Orderen” wordt nu ook daar veel gebruikt.’

Droge voeten

4.000 nieren De 4.000-ste niertransplantatie is in het Radboudumc uitgevoerd, dit gebeurde op 7 november. De eerste vond plaats in 1968. Er worden in ons umc jaarlijks circa 140 niertransplantaties uitgevoerd: bij meer dan de helft daarvan is de nier afkomstig van een levende donor. De meeste patiënten verlaten het ziekenhuis nu binnen 10 dagen, terwijl ze vroeger meerdere weken moesten blijven. Van de 4.000 patiënten die in al die jaren een transplantatie hebben ondergaan zijn er momenteel nog ruim 1.700 in leven met een functionerend transplantaat. Bij drie van hen werkt de nier al meer dan 40 jaar.

GETIPT @ElleBelle0209 Morgen komt onze Koningin in het #radboudumc Jammer dat ze het kinderziekenhuis, dat naar haar dochter vernoemd is, niet bezoekt. @DokterBertho Bijzonder moment op de OK: 1 minuut stilte, het enige dat klonk waren de rustige bliepjes van een hartslag.

LEVEN EN DOOD, GEZONDHEID EN ZIEKTE, WERK EN ZORG VORMEN VOOR VEEL SCHRIJVERS, ARTIESTEN, FILM- EN THEATERM AKERS EEN INSPIR ATIEBRON. IN IEDERE RADBODE LEES JE CULTUURTIPS.

Ma Boek: Hugo Borst verzorgt al drie jaar zijn 87-jarige moeder die aan

dementie lijdt. Op ontroerende, vaak geestige wijze schrijft hij over de ingrijpende gevolgen van haar aftakelende geest. Ook beschrijft hij hoe de onvermijdelijke verhuizing naar een verpleeghuis verloopt. ISBN 9789048826704, € 17,50

Thuis zamelden we deze herfst dikke sokken en regenlaarzen in. Niet omdat we zelf bang waren voor koude en natte voeten, maar omdat er op een steenworp afstand van ons ziekenhuis in de bossen van Heumensoord een dorp met duizenden asielzoekende vluchtelingen verrees. Velen arriveerden er zonder degelijk schoeisel, sommigen zelfs op slippers. Onder het mom van ‘Droge voeten in Nijmegen. Elke druppel telt!’ was er via Facebook een inzamelingsactie gestart. Eerlijkheidshalve moet ik erbij vermelden dat mijn vrouw ons huis als inzamelpunt opgaf. Waarom ze dat deed? Ongetwijfeld vanuit een gevoel van compassie en medemenselijkheid. Filosoof Peter Singer vindt het een zwaarwegende morele plicht om in actie te komen wanneer het in ons vermogen ligt om iets te doen aan de ellendige situatie van andere mensen. Niet omdat dit een regel of principe is, maar omwille van – in dit geval de koude voeten van – de ander. Medemenselijkheid, stelt Singer, is een drijfveer om anderen bij te staan en de gevolgen van een negatieve stand van zaken recht te zetten of te herstellen. In de ethiek noemen we dat ‘herstellende verantwoordelijkheid’. Eigenlijk is dat wat u als Radboud-collega dag in dag uit doet. U doet wat binnen uw vermogen ligt om patiënten te helpen. Of het nu gaat om directe patiëntenzorg, om onderzoek naar betere behandelingen en zorg of om onderwijs zodat we ook in de toekomst verzekerd zijn van goede dokters, tandartsen en onderzoekers. U neemt uw verantwoordelijkheid en geeft daarmee een antwoord op een beroep dat op u gedaan wordt. Dat beroep beantwoordt u zoveel mogelijk los van al het politieke geharrewar over de zorg. Zoals mijn vrouw zich even niet bekommert om de gepolariseerde politieke discussie rond de vluchtelingenstroom.

7

8


ONDERZOEK


Anne van Kessel

Eric Scholten Hoogleraar experimentele interne geneeskunde Mihai Netea zoekt met collega’s uit hoe we het aangeboren afweersysteem kunnen trainen

Afweersysteem onder de loep

Oud vaccin traint afweer Bij een bacteriële infectie komt het immuunsysteem direct in actie. Witte bloedcellen dringen het geïnfecteerde weefsel binnen waar ze veranderen in kleine veelvraatjes. Die cellen voeren de eerste verdediging uit: het vernietigen van de indringer. Die eerste reactie is een belangrijke functie van het aangeboren immuunsysteem. De cellen van de aangeboren afweer reageren snel, maar vallen niet specifiek bepaalde ziekteverwekkers aan. Ze gaan het gevecht aan met alles wat niet in het lichaam thuishoort. Naast het aangeboren systeem, hebben mensen ook een verworven afweer. De verworven afweer reageert langzamer op een onbekende indringer maar is specifiek tegen een bepaalde indringer gericht. Bovendien heeft dit deel een geheugen. Als je al een keer eerder met de indringer in aanraking bent gekomen, reageren de cellen van de verworven afweer veel sneller dan de eerste keer. Lang werd gedacht dat dit geheugen een exclusieve eigenschap van de verworven afweer was. Uit onderzoek van Mihai Netea en collega’s Leo Joosten en Reinout van Crevel blijkt dat dit niet zo is. Ook het aangeboren systeem heeft een geheugen, alleen is dit niet specifiek. Iets dat zij ‘getrainde immuniteit’ noemen.

Wereldgezondheidsorganisatie Mihai en collega’s van de afdeling Interne Geneeskunde ontdekten dat het BCG-vaccin tegen tuberculose het geheugen van de aangeboren afweer kan stimuleren. Na een BCG-vaccinatie reageert het aangeboren

Niet alleen de verworven afweer, maar ook het aangeboren afweersysteem heeft een geheugen. Hoogleraar experimentele interne geneeskunde Mihai Netea zoekt met collega’s uit hoe we dit geheugen kunnen trainen. Daarmee hopen ze straks het immuunsysteem van bijvoorbeeld ouderen of pasgeborenen een oppepper te geven.

immuunsysteem beter op allerlei andere infecties, zoals infecties van de luchtwegen. De Radboud-wetenschappers ontdekten en omschreven hoe dat werkt. Zij denken dat het vaccin nuttig kan zijn om het immuunsysteem van specifieke doelgroepen, zoals ouderen en pasgeborenen, een boost te geven. Het vaccin werd al in de jaren twintig ontdekt en is een van de meest gebruikte vaccins wereldwijd. In Nederland valt het vaccin niet meer binnen het rijksvaccinatieprogramma. Nu bekend is dat het vaccin een boost kan geven aan het aangeboren afweersysteem, pleiten de Nijmeegse wetenschappers voor meer onderzoek om te bepalen of het vaccin infecties in bepaalde risicogroepen kan voor-

komen. Daarover zijn Mihai en andere experts door de Wereldgezondheidsorganisatie gevraagd input te leveren.

Verstopt DNA Kort na de introductie van het BCG-vaccin viel al op dat niet alleen tuberculose minder voorkwam, maar dat jonge kinderen ook minder door andere ziekteverwekkers overleden. In

9

10



Willem Andrée

Paul Lagro

5 VRAGEN AAN IN DEZE RUBRIEK STELLEN WE PERSOONLIJKE VRAGEN AAN EEN MEDEWERKER DIE EEN RADBOUDPLUIM HEEFT ONTVANGEN.

Marien de Jonge Hoofd Laboratorium Kindergeneeskunde Infectieziekten

‘Verdwijnen in een wereld die juist niet te bewijzen is’

1

Wat is je favoriete plek in het Radboudumc?

september promoveerde Johanneke Kleinnijenhuis binnen Mihai's groep op haar onderzoek waarin ze een biologische verklaring voor die niet-specifieke effecten van BCG beschrijft. In vrijwilligers die een BCG vaccinatie kregen, zag ze een toename in cytokineproductie (eiwitten die afweercellen aansturen) en in het aantal receptoren dat een rol speelt bij de herkenning van indringers. Dit effect hield tot wel drie maanden na de vaccinatie aan. De wetenschappers ontdekten dat dit komt omdat het benodigde DNA beter bereikbaar werd. Mihai: ‘Om de benodigde eiwitten te maken, moet het DNA afgelezen worden. Voor de vaccinatie zat het DNA als het ware verstopt en was daardoor moeilijk af te lezen. De vaccinatie zorgt ervoor dat het DNA vrij komt te liggen.’ (zie kader ‘epigenetica’). De onderzoekers bekeken het effect ook in een diermodel. Muizen zonder cellen van het verworven immuunsysteem kregen een dodelijke hoeveelheid van de schimmel Candida albicans toegediend. Eén deel van de groep kreeg twee weken ervoor een BCG-vaccinatie, een ander deel kreeg een placebo. De BCG gevaccineerde dieren overleefden de schimmelinfectie allemaal terwijl in de placebogroep meer dan de helft stierf. Hierdoor concluderen de onderzoekers dat de effecten van BCG toegeschreven kunnen worden aan het aangeboren immuunsysteem.

Toepassingen Het feit dat de cellen van het aangeboren immuunsysteem trainbaar zijn, heeft volgens de onderzoekers vele toepassingsmogelijkheden. Mihai: ‘Binnenkort willen we, als we de

‘Ons laboratorium, een fijne lichte ruimte met uitzicht op de St. Annastraat en Huize Heyendael. Ik noem het altijd een “A-locatie”. Het voelt als een strategische plek van waaruit je de dynamiek van het komen en gaan van studenten en patiënten kunt zien. We zijn in 2014 verhuisd vanuit het Trigongebouw, hier hebben we meer het gevoel écht bij ons umc te horen.’

WAT IS EPIGENETICA? Toen het menselijk genoom was ontrafeld, werd al snel duidelijk dat de erfelijke code alléén onvoldoende was om te begrijpen hoe we in elkaar zitten. Elke lichaamscel heeft hetzelfde DNA. Toch zijn er grote verschillen tussen onze cellen. Bovendien veranderen cellen door omgevingsinvloeden, veroudering en ziekte. Het DNA wordt dus steeds anders gebruikt. Hoe dat werkt, is het terrein van de epigenetica. De epigenetica bestudeert overerfbare veranderingen aan het DNA die niet in de vierletterige code terug te vinden zijn. Epigenetische veranderingen treden bijvoorbeeld onder invloed van ziekteverwekkers op en komen in twee vormen voor. Ten eerste kunnen er veranderingen aan het DNA optreden doordat er een molecuul wordt aangeplakt waardoor het DNA niet meer afgelezen kan worden. Het DNA komt als het ware verstopt te liggen. Ten tweede kunnen er veranderingen optreden aan de histoneiwitten. Dat zijn de eiwitten die om de dubbele helix gewikkeld zitten. Ook hier kunnen moleculen aan vastbinden waardoor aflezen van het DNA niet meer mogelijk is, of juist verhoogd wordt. Bijzonder is dat epigenetische veranderingen ook overerfbaar zijn.

onderzoekssubsidies rond krijgen, samen met Robert Sauerwein een trial met BCG en malaria starten. Uit eerder onderzoek met muizen is gebleken dat BCG zelfs tegen malaria een beschermend effect kan hebben.’ Mihai en collega’s denken ook na over toepassingen bij sepsis (bloedvergiftiging). Sepsis is een ernstige aandoening die ontstaat wanneer bacteriën de bloedbaan binnendringen. Door de infectie verwijden de bloedvaten, waardoor de bloeddruk daalt. Hierdoor kunnen organen een tekort aan zuurstof oplopen. Een kwart tot een derde van de patiënten overlijdt, ook in welvarende landen. Vlak na de infectie reageert het immuunsysteem heel heftig op de binnenkomende bacteriën, daarna treedt er een omgekeerd effect op. Netea: ‘De immuuncellen reageren dan helemaal niet meer op binnendringende bacteriën. Immuunparalyse

heet dat. Ik denk dat je met een verzwakte versie van het BCG-vaccin de cellen weer in staat van paraatheid kunt krijgen.’ De komende jaren willen de wetenschappers dit soort toepassingen onderzoeken. Mihai: ‘Het lijkt me niet zinvol BCG weer op grote schaal te herintroduceren, maar wel gericht voor bepaalde groepen. Bijvoorbeeld voor ouderen die ontslagen worden uit het ziekenhuis, die krijgen vaak een terugval in afweer als ze weer thuis zijn. En je zou het kunnen gebruiken als booster voor andere vaccins, zoals het griepvaccin.’

2

Waar ben je trots op?

‘Op onze groep. Met elkaar zijn we erin geslaagd een niche te vinden binnen het kinderinfectieziekten onderzoek. We focussen ons op ernstige virale en bacteriële infecties bij kinderen, met name luchtweginfecties. De afgelopen jaren hebben we onze groep moeten verkleinen om toekomstbestendig te zijn en toch halen we grote, voornamelijk Europese, projecten binnen waarmee we onderzoek kunnen doen naar verbetering van diagnostiek, vaccinatie en behandeling.’

3

Met wie zou je een dagje willen ruilen?

‘Met één van onze kinderarts-infectiologen. Het zou mij geweldig inspireren juist dát een dag te doen. Het lijkt me een zwaar beroep dat ook veel voldoening geeft. Als arts ben je heel direct bij het resultaat van je werk betrokken.’

4 5

Op welke manier kun je je idealen kwijt?

‘In het contact met studenten, om de kennis die we samen vergaren weer door te geven. Vooral als ik zie dat het lukt om hen te inspireren. Daarnaast geeft ook het toepassen van kennis het gevoel zinvol bezig te zijn.'

Welk boek ligt er op je nachtkastje?

‘De ruiter op de wolken, van Hubert Lampo. Ik lees deze schrijver graag, vanwege de prachtige Vlaamse taal, de dromerige literaire stijl. Dagelijks werk ik met cijfers en zijn we op zoek naar harde feiten. Ik vind het fijn om in zijn boeken te verdwijnen in een wereld die juist niet te bewijzen is.’

PERSONALIA

Reageren? [email protected]

Naam: Marien de Jonge Afdeling/functie: Hoofd Laboratorium Kindergeneeskunde Infectieziekten Pluim verdiend op: 21 mei 2015 Omdat: Marien heeft het laboratorium kinderinfectieziekten gemaakt tot hotspot en hij heeft als hoofd van het laboratorium soms moeilijke beslissingen moeten nemen en heeft dit deskundig gedaan en begeleid. Resultaat: het laboratorium is gegroeid naar een zeer gezond bedrijfsonderdeel.

11

12



TERUGBLIK

Dit was

2015 December is dé maand om terug te kijken op het afgelopen jaar. Een greep uit de gebeurtenissen in 2015.

9

FRIETFIETS In maart is de frietfiets feestelijk in het Radboudumc Amaliaziekenhuis in gebruik genomen. Kinderen en familieleden kunnen er twee keer per week gezonde frietjes halen.

Het nieuw curriculum voor Geneeskunde en Biomedische Wetenschappen dat 1 september is gestart, kun je gerust een onderwijsrevolutie noemen. Vanaf dag één maken studenten kennis met de praktijk en hebben ze veelvuldig patiëntencontact. Ze volgen een individueel studiepad, waarbij hun nieuwsgierigheid en creativiteit geprikkeld worden. Het eerste kwartaal is volgens coördinator Marjolein van de Pol succesvol verlopen. ‘Zowel studenten als docenten zijn enthousiast. Studenten vinden de overgang van de middelbare school naar een self directed curriculum groot, maar ook een uitdaging. Volgend jaar gaan we de eerstejaars in het begin iets meer houvast bieden. Met aandacht voor goed plannen en voorbereiden van het onderwijs.’ Er vindt nog steeds finetuning plaats, ook docenten wennen langzaam aan hun nieuwe rol. Marjolein: ‘De kunst is om niet direct het juiste antwoord te geven, maar de student uit te dagen met verdiepende vragen. Van docenten hoor ik dat dit soms lastig is, maar dat de discussies tijdens het onderwijs leuker en leerzamer worden.’

BENOEMD: 11 PRINCIPAL CLINICIANS

NIEUWE KLEDING VOOR VRIJWILLIGERS De circa 300 vrijwilligers kregen in juli nieuwe dienstkleding. En in oktober hebben ze een Radboudumc mailadres en toegang gekregen tot intranet. ‘Hiermee laten we zien dat we hen als vrijwillige “medewerkers” beschouwen, uiteraard altijd aanvullend op de professionals’, zegt operationeel manager vrijwilligers Miriam van Beek.

8.000 BEKERTJES DANKBAARHEID

NIEUW CURRICULUM

De Raad van Bestuur heeft dit jaar elf nieuwe Principal Clinicians (PC’s) benoemd, boegbeelden van ons ziekenhuis. Een van hen is Jacqueline Knoll (verpleegkundig specialist Kindernefrologie en -urologie). Hoe kun je als PC bijdragen aan de verbetering van de zorg? ‘Je moet jezelf blijven, vakbekwaam zijn, innovatief en breed georiënteerd. En over de grenzen van ons umc heenkijken. Als je je netwerk goed weet te verbinden, kun je veel bereiken. Bovendien: je krijgt kennis terug. Onlangs sprak ik op een bijeenkomst van de Nederlandse vereniging voor nierpatiënten. Na afloop krijg je dan een dankwoord, maar ik draaide het om. “Dank júllie voor deze fantastische bijeenkomst”. Met hun ideeën en kennis kan ik weer verder.’

Het was een hete zomer. Als de temperatuur 2 juli de 38 graden aantikt, delen bij de hoofdingang drie vrijwilligers plastic bekertjes met water uit aan gasten. Er gaan die dag 8.000 bekertjes over de toog. Dankbaar werk want het ‘regende’ bedankjes. Op de foto Thea Kloosterman.

ANNA SIMON IS ‘EEN HELD’

DUURZAME KOFFIE

In maart ontving internist Anna Simon de junior Radboudpenning. Ze trad buiten haar comfortzone en hielp vijf weken lang patiënten met ebola in een tentenziekenhuis in Sierra Leone. In die weken overleden er 49 patiënten. Daartegenover konden 79 patiënten met een certificaat ‘schoon’ het ziekenhuis verlaten.‘Je liep zelf risico door daar naartoe te gaan. Je bent een held’, zo sprak interim RvB-voorzitter Fred Plukker haar tijdens de uitreiking van de penning toe. Ze werd ook genomineerd voor de VIVAaward, in de categorie: stoer.

In juni zijn er overal nieuwe warmedrankenautomaten geplaatst. De nieuwe koffie komt van koffiebonen die fair trade zijn en biologisch gecertificeerd. Ook de thee en cacao hebben een Fair Trade-keurmerk. En de nieuwe automaten zijn energiezuinig.

10

min.

NOODSTROOMTEST GESLAAGD

Op woensdag 30 september vond voor het eerst een Radboudumc-brede noodstroomtest plaats. Daarbij is een situatie nagebootst waarbij een stroomuitval het hele Radboudumc treft. De test duurde zo’n tien minuten en is goed verlopen. Alle noodstroomgebieden werkten zoals ze dat zouden moeten doen.

Veni-subsidies voor jonge onderzoekers

Negen veelbelovende onderzoekers van het Radboudumc kregen in juli van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, een Veni-subsidie. Hiermee kunnen ze in drie jaar hun ideeën verder ontwikkelen. Wat betekent de subsidie voor ze? ‘Met de Veni ga ik de processen in de huid bij jeuk onderzoeken’, vertelt Ellen van den Bogaard (Dermatologie). ‘En kan ik mijn samenwerkingsverband met onderzoekers in de VS uitbreiden door daar een deel van het project uit te voeren.’ Marloes Henckens (Cognitive Neuroscience) onderzoekt waarin het brein van mensen die vatbaar zijn voor stressgerelateerde stoornissen verschilt van het brein van mensen die hier relatief resistent voor zijn. ‘Ik ga dit zowel op het niveau van hersennetwerken als op moleculair niveau onderzoeken. Hiermee wil ik inzicht krijgen in de mechanismen die ten grondslag liggen aan vatbaarheid en resistentie, maar ook weten wat dit kan betekenen voor de patiënt. Zonder de subsidie was dit waarschijnlijk niet mogelijk geweest.’ Janna van Diepen (Interne Geneeskunde) onderzoekt waarom patiënten met diabetes vaker slagaderverkalking krijgen. ‘Ik heb door de Veni mijn eerste eigen promovendus aan kunnen nemen, het begin van mijn eigen onderzoeksgroep!’ En Annemarie Boleij (Pathologie) kan met de Veni verder onderzoeken hoe darmbacteriën bij kunnen dragen aan de ontwikkeling van darmkanker. ‘Met deze subsidie kan ik de eerder opgedane kennis uit in vitro onderzoek toepassen in mensen.’

13

14



Dit was

2015

ALPE D’HUZES

7 collega's over hun hoogtepunt in 2015

Zo’n dertig collega’s beklommen 4 juni tijdens de Alpe d’Huzes, de Franse reus. Opbrengst: 87.724,12 euro. Zo ook HR-functionaris Svea Bessems (zie foto) en de onderzoekers Willemijn Hobo, Wieger Norde en Anniek van der Waart. Uit eigen ervaring weten ze hoe belangrijk het is om geld in te zamelen voor de bestrijding en preventie van kanker. Zij kregen drie jaar op rij een onderzoekssubsidie van Alpe d’Huzes/KWF.

Eind augustus stonden twee onderzoeksteams van de afdelingen Geriatrie en Medische Psychologie op festival Lowlands. Franka Bakker en Miriam Reelick onderzochten hoe jongeren tegen ouderen en tegen veroudering bij zichzelf aankijken. Olga Husson en haar collega’s onderzochten psychosociale problemen bij jongeren met en zonder kanker. Het Lowlands-onderzoek trok enorm veel bezoekers en kreeg erg veel media-aandacht.

TANDHEELKUNDE OPNIEUW TOPOPLEIDING

CYCLOTRON

JESSICA VOGEL bedrijfsleider Maag-, Darm-, Leverziekten ‘Wij zijn er dit jaar in geslaagd om met alle medewerkers samen een meerjarenbeleidsplan te creëren. Het plan heeft als motto: Afdeling MDL, Samen béter!’

92000

VEEL MEDIA-AANDACHT VOOR LOWLANDSONDERZOEK

Sinds juni beschikt het Radboudumc over een cyclotron. De deeltjesversneller staat onder een meter stevige aarde en zestig centimeter beton tussen het Studiecentrum en het Dierenlaboratorium. Daaromheen is een gloednieuw laboratorium gebouwd. Met de aanschaf kunnen nu op eigen terrein radioactieve stoffen worden gemaakt, waarmee artsen bij Nucleaire Geneeskunde ziekten zoals Alzheimer, kanker en hartaandoeningen gedetailleerd zichtbaar kunnen maken.

MARJA JILLISSEN adviseur PVI ‘Persoonsgerichte zorg met de patiënt als partner krijgt in de praktijk steeds meer handen en voeten. Mooi waren bijvoorbeeld de bijeenkomsten met patiënten en zorgprofessionals uit een netwerk.’

Onze bacheloropleiding Tandheelkunde kreeg voor het tweede jaar op rij het predicaat ‘topopleiding’ in de Keuzegids Universiteiten. Punten waarop gemeten wordt, zijn onder meer de vakkennis van docenten, het aantal contacturen en de kwaliteit van de faciliteiten. De Keuzegids baseert zich grotendeels op de oordelen van studenten in de Nationale Studentenenquête.

Elf arts-assistenten van verschillende specialismen geven een 9,3 voor de service van telefoonnummer 92000. Dit nummer is in mei ingevoerd voor bedcoördinatie. Voorheen kostte het zoeken naar een bedplaats voor een patiënt hen veel tijd. Nu krijgen ze via 92000 Gidi van Neerven of Jeu de la Haye aan de lijn. Resultaat: minder patiënten worden doorgestuurd naar andere ziekenhuizen, patiënten liggen korter op de Spoedeisende Hulp en de afdelingen hebben een hogere bedbezetting. Deze werkwijze wordt in 2016 voortgezet.

MIRANDA BENNINK research-analist Reumatische Ziekten ‘We hebben met het Radboud Analisten Platform (RAP) de toekomst voor de analisten in huis op de kaart gezet. De nieuwe flexwet en de financieringsstructuren maken onze toekomst echter onzeker. In 2016 gaan we een oplossing zoeken voor dit probleem.’ MIRANDA HEIJSER bedrijfsleider Neurochirurgie ‘Ik ben trots op de oratie van ons afdelingshoofd Ronald Bartels. Het komt niet zo vaak voor dat een neurochirurg hoogleraar wordt. Het is een belangrijke erkenning voor Ronald zelf, de afdeling en het draagt absoluut bij aan de profilering in huis, Nederland en daarbuiten.’ RENÉ BINDELS onderzoeksdirecteur Radboud Institute for Molecular Life Sciences ‘De opening van het cyclotron. Deze unieke faciliteit biedt nieuwe kansen voor onderzoek en behandeling van patiënten in de regio.’ MIRJAM VAN DIJK-JAGER coördinator organisatieontwikkeling OK’s ‘De unieke gebeurtenis dat Koningin Máxima onze MITeC OK's opende en de innovatiebazaar bezocht.’

GOED ETEN (S)MAAKT BETER Verpleegafdelingen gaan vanaf oktober stapsgewijs over op het FoodforCare-concept. Patiënten krijgen daarbij zes keer per dag een gerecht naar keuze aangeboden. De hapjes zien er smaakvol uit en de voedingsassistenten ‘verleiden’ patiënten tot eten. Doel: patiënten gaan beter eten en dat is goed voor hun herstel.

ANGELA VAN REMORTELE communicatieadviseur Genetica ‘De definitieve start van het project Art of Science. Door middel van kunst laten we zien hoe mooi de wetenschap is. Twee kunstenaars gaan een aantal postdocs en hun werk portretteren. Dit biedt een kijkje in de persoon achter de wetenschapper, zijn/ haar bezieldheid en het zorgt voor meer zichtbaarheid van de wetenschap in ons ziekenhuis.’

KONINKLIJK BEZOEK DIABETES-APP Philips en Radboudumc introduceerden in september een digitaal prototype van een diabetes-app, die patiënten met alle zorgverleners verbindt. Het stelt hen in staat om zowel de persoonlijke zorggegevens van patiënten als de medische gegevens van zorgorganisaties te delen. Via een mobiele app kunnen patiënten hun bloedsuikerniveau, insulinegebruik, voeding, fysieke activiteit, stemming en stress bewaken, en thuis en onderweg op basis van gegevens feedback en coachingsadvies krijgen. Het gezamenlijk door Philips, Radboudumc en Salesforce ontwikkelde prototype is naar verwachting vóór het eind van het jaar ter evaluatie beschikbaar voor een beperkte groep patiënten met diabetes type 1. Er zijn plannen om vergelijkbare oplossingen te introduceren voor andere chronische aandoeningen.

Een flinke schare pers verzamelde zich 12 april bij de zijingang van het R-gebouw. En vele collega’s wachten vanachter de ramen op haar aankomst. Even na half 11 is het zover: Koningin Máxima arriveert om de MITeC operatiekamers te openen. Hoog bezoek voor een belangrijke noviteit van het Radboudumc. Deze drie innovatieve operatiekamers bieden unieke faciliteiten waarbij diagnostiek en behandeling samenkomen. Zo wordt het in de nabije toekomst mogelijk om kanker binnen één dag te behandelen.

SAMENWERKING IN REGIO Er zijn dit jaar diverse samenwerkingsverbanden gestart. Zo hebben de Sint Maartenskliniek, Maasziekenhuis Pantein en het Radboudumc de handen ineen geslagen op het gebied van kinderorthopedie. Kinderen met aandoeningen op het gebied van houding en beweging (skelet-, gewrichts- en spieraandoeningen), kunnen vanaf september terecht in de nieuwe Sint MaartensKinderkliniek in Boxmeer, in Maasziekenhuis Pantein. Met deze samenwerking en concentratie van bijzondere zorg voor kinderen, willen de drie ziekenhuizen de kwaliteit van kinderorthopedie in Nederland verder verhogen.

RADBOUDUMC EN COÖPERATIE VGZ BUNDELEN KRACHTEN Het Radboudumc en Coöperatie VGZ hebben in oktober de krachten gebundeld om de zorg in Nederland beter en betaalbaarder te maken. Het Radboudumc heeft de visie en innovatieve kracht en kennis om te komen tot verandering in de zorg. VGZ heeft de visie en middelen om dit te faciliteren en uit te breiden naar andere ziekenhuizen in Nederland. Samen willen ze de komende jaren zorginnovaties realiseren die leiden tot betere en betaalbare zorg. Dat is in de eerste plaats goed voor patiënten, maar ook maatschappelijk van groot belang.

15

16


ZORG


Gijs Munnichs

Eric Scholten

Feiten en cijfers ken. Dit najaar is bij KNO een pilot geweest, waarin patiënten thuis hun medische voorgeschiedenis, allergieën en familieanamnese invulden. ‘Hiermee bespaar je veel tijd op het spreekuur’, vertelt Guido. ‘Zo kan ik dieper ingaan op iemands persoonlijke situatie. Bovendien verloopt de zorg efficiënter. Op basis van de voorinformatie kan ik alvast bepalen welke onderzoeken iemand moet doorlopen en ze gelijk inplannen bij het eerste bezoek.’ De eerste resultaten van de pilot bij KNO zijn veelbelovend. Ook Heelkunde, Urologie en Interne Geneeskunde starten hiermee. Pakt dit eveneens positief uit, dan volgt in 2016 de umc-brede uitrol.

Zelfredzaamheid

Lisette Baltussen: ‘Om van mijnRadboud een succes te maken, is onze rol als zorgverlener cruciaal. Wij moeten patiënten op het spreekuur erop attent maken, samen met ze bespreken hoe ze het willen gebruiken.’

‘Meer grip op ziekte door mijnRadboud’ Inzage in het eigen dossier via mijnRadboud kan zorgen voor meer zelfredzaamheid bij patiënten. En de zorg efficiënter maken. Dat kan alléén als we er echt mee aan de slag gaan en de mogelijkheden meer benutten. Een verpleegkundig specialist, een arts en een patiënt vertellen waarom.

‘MijnRadboud is hét medium van de toekomst’, zegt KNO-arts Guido van den Broek. ‘We moeten echter niet blijven wachten en de functionaliteiten veel meer gaan benutten.’ Patiënten hebben in mijnRadboud inzage in hun medische dossier. Ze kunnen hierin uitslagen, brieven, verslagen en hun medicatie bekijken, afspraken inplannen, vragen stellen aan het behandelteam en zelf gegevens invoeren, zoals bloeddruk- en temperatuurmetingen. Volgens Guido is met een optimale inrichting van mijnRadboud (zie kader) veel winst te boe-

Volgens patiënt Joep Welling is mijnRadboud hét instrument om patiënten meer te betrekken bij hun zorgproces. Hij is lid van de stuurgroep Optimalisatie mijnRadboud. ‘Het zou mooi zijn als je vóór het spreekuur je vragen alvast kunt doorsturen naar de specialist’, zegt Joep. ‘Daarmee geef je als patiënt meer richting aan het gesprek. En als je in het dossier zelf bijvoorbeeld je gewicht en bloeddruk bijhoudt, krijg je meer eigen verantwoordelijkheid over je ziekte.’ Lisette Baltussen, verpleegkundig specialist hartfalen (Cardiologie), heeft vanuit de vroegere digitale poli ervaring met patiënten die zelf hun bloeddruk bijhielden. ‘Het ging hier om hartfalenpatiënten bij wie de medicatie opgehoogd werd’, vertelt ze. ‘Wij kregen een alarm als de bloeddruk te hoog of te laag was. Een soort telemonitoring. Als we dit ook in mijnRadboud toe gaan passen, geeft dat patiënten meer grip op deze chronische aandoening.’ Het bijhouden van gegevens wordt nog weinig gedaan, maar kan al wel in mijnRadboud (zie tipsheet “observatielijst orderen voor mijnRadboud” op intranet, projectpagina Optimalisatie mijnRadboud). Onder andere Interne Geneeskunde gaat ermee aan de slag. Om van mijnRadboud een succesverhaal te maken, is de rol van de zorgverlener cruciaal. ‘Wij moeten patiënten op het spreekuur erop attent maken, samen met ze bespreken hoe ze het willen gebruiken’, aldus Lisette.

14.432

450 50-59 60-69

7,8

Top 3

Tot 24 november waren 14.432 patiënten aangemeld op mijnRadboud Wekelijks komen er zo’n 450 patiënten bij Vrouwen van 50-59 jaar en mannen van 60-69 jaar zijn de meest actieve gebruikers Patiënten waarderen mijnRadboud in de periode maart-september met gemiddeld een 7,8 Top 3 meest gebruikte functionaliteiten: overzicht afspraken, labuitslagen, brieven nalezen

Optimaal in gebruik Hoe zorgen we dat mijnRadboud optimaal te gebruiken is door zorgverleners en patiënten? Daar richt het project Optimalisatie mijnRadboud zich op. Hierbij wordt gekeken welke functionaliteiten in mijnRadboud we willen aanbieden aan onze patiënten en welke ondersteuning zorgverleners nodig hebben om er goed mee te werken. Ook is het doel dat meer patiënten mijnRadboud gaan gebruiken. Op vier pilotafdelingen (KNO, Heelkunde, Urologie en Interne Geneeskunde) wordt mijnRadboud optimaal ingericht. Komend jaar volgt de uitrol op alle afdelingen.

Kijk voor meer informatie op intranet op de pagina Optimalisatie mijnRadboud. Bij Nieuws verschijnen regelmatig berichten over mijnRadboud.

‘Dat vraagt een andere manier van werken, processen moeten we aanpassen. Neem het beantwoorden van vragen die patiënten via het dossier stellen. Je moet daar tijd voor inplannen. En het werkt pas echt goed als die vragen direct bij de juiste persoon terechtkomen.’

Uitslagen bekend maken Joep heeft meer ideeën voor mijnRadboud. ‘Op het spreekuur komt veel informatie op je af als patiënt. Ik zou graag de adviezen van de specialist thuis nog eens nalezen. Daarnaast heb je wel inzage in uitslagen, maar mist hier een toelichting op: wat betekent de uitslag voor mij?’ Een discussiepunt is of uitslagen al in mijnRadboud moeten staan vóórdat ze zijn besproken met de specialist. ‘Een patiënt moet zelf kunnen aangeven wat hij wil’, vindt Joep. ‘Ik kan me voorstellen dat je niet in je dossier wilt lezen dat je kanker hebt, maar het is aan de patiënt zelf om daarin een keuze te maken.’ Guido vindt dat je wel voor een vangnet moet zorgen. ‘Mensen moeten bijvoorbeeld kunnen bellen naar een verpleegkundig specialist of arts die de uitslag toelicht. Het voordeel is: als mensen de uitslag weten vóór het spreekuur, kunnen ze daar op hun eigen manier op reageren. Boos worden of verdrietig. Om zich vervolgens, na die eerste klap, te verdiepen in de ziekte, zodat ze met gerichte vragen op het spreekuur komen. Daarmee nemen ze gelijk meer de regie over hun ziekteproces.’ Reageren? [email protected]

17

18



Jannie Meussen

Eric Scholten

DE PATIËNT IN DEZE RUBRIEK HET PERSOONLIJKE VERHAAL VAN ONZE ‘ACADEMISCHE’ PATIËNT EN DE REACTIE VAN ZIJN OF HAAR BEHANDELAAR.

Architecten

+

Bouwers

Ervaar de vrijheid van DAG!, ontwerpen en bouwen in één hand. www.dag-architecten.nl

advertentie 2015b.indd 1

11/18/2015 12:28:35 PM

BEPERKINGEN MAAR OOK TALENTEN

www.into.nl

opent nieuwe werelden

Meer informatie en aanmelden: www.wereldlichtjesdagnijmegen.nl

Het voordeel van samen Als bedrijf kunnen we samen profiteren van korting op verzekeringen en van persoonlijk hypotheekadvies. Voor u, maar ook voor uw gezin. Dit doen we samen met Meeùs.

Sanne Linders (30) heeft het syndroom van Asperger, een vorm van autisme. Al in de kleuterklas voelde ze dat ze anders was, maar pas twee jaar geleden werd de diagnose gesteld. ‘Je hebt continu het gevoel dat je faalt.’ ‘Het is zo moeilijk aan mensen uit te leggen. Dit vind ik wel een mooie vergelijking. Stel, je bent in Guatamala bij een polowedstrijd. Een speler raakt geblesseerd en jij moet invallen. Je spreekt de taal niet, je kent de regels amper. Het spel gaat door en zie je maar te redden, zo voelt Asperger. Je hebt continu het gevoel dat je faalt. Je bent voortdurend aan het analyseren, wát iets betekent. Voor mij zijn regels en sociale vaardigheden namelijk niet vanzelfsprekend. Je wilt wel, bijvoorbeeld vrienden maken en bij een groep horen, maar begrijpt niet hoe het moet. Je herkent de emoties niet. En daardoor raak je overprikkeld. Elke verandering, elke nieuwe omgeving kost energie. Een nieuwe school, vakantie, een schoolfeest, een feloranje muur of een klok die hard tikt. Als kind praatte ik weinig, was teruggetrokken en veel alleen. Maar je leert compenseren.

meer weten? Bezoek Meeùs in het Radboudumc (looproute 530) of neem contact op met een van onze adviseurs. T 026 400 12 92 [email protected] radboud.meeus.com

Meeùs is onderdeel van Aegon.

Advertentie_Radbode_VoordeelVanSamen_198x130_v2.indd 1

‘Je wilt wel, maar begrijpt niet hoe het moet’

8-10-2015 16:18:58

Uiteindelijk ben ik HBO-V gaan doen en werk ik op een longafdeling. Best knap van mezelf, want als verpleegkundige moet je contact maken met telkens weer nieuwe patiënten. Pas twee jaar geleden viel alles op z’n plek, toen de diagnose Asperger is gesteld. De verhalen die ik er vervolgens over las waren zo herkenbaar voor mij. Ik ben nu onder behandeling op jullie polikliniek Psychiatrie. Ik heb er psycho-educatie gevolgd, dertien sessies met andere patiënten en iemand uit hun omgeving. Ik heb dat met mijn beste vriendin gedaan. Zij zien wat de ziekte betekent en je leert er samen beter mee omgaan. Ik ben nu bezig met een training Theory of Mind (TOM). Daarbij leer je hoe emoties werken bij jezelf en anderen en hoe je op de beste manier kunt communiceren. Ik heb ook een uitlaatklep gevonden in schrijven en schilderen. Beeldend kan ik me beter uitdrukken. En door op te schrijven hoe ik dingen ervaar, kan ik anderen laten zien wat er in mij omgaat. Iemand zei eens tegen mij: “Ben jij wel een vriendin, als je op feestjes altijd zo snel weggaat.” Toen ik uitlegde hoeveel barrières ik moest overbruggen, besefte ze hoe bijzonder het was dat ik op haar feestje wás.’

‘ADHD en autisme bij volwassenen zijn belangrijke speerpunten op onze polikliniek. Als principal clinician probeer ik de zorg voor deze groep patiënten te verbeteren. Onze laagdrempelige online community op yammer loopt enorm goed. Meer dan 300 patiënten en onze behandelaars wisselen er dagelijks informatie uit. Sanne en een oud-patiënt met ADHD, participeren in de webredactie. In een landelijk hulpverlenersnetwerk, waar ik voorzitter van ben, proberen we te komen tot een eenduidige aanpak. Dit moet onder meer leiden tot snellere diagnose en betere behandeling. Ik nodig u uit om te gaan kijken naar de tentoonstelling Creativiteit brengt ons overal (te zien tot 24 januari in De Wonderkamer, route 528, red.). Daar hangen kunstwerken van zeven mensen die bij ons onder behandeling zijn (geweest). Naast hun beperkingen hebben zij namelijk veel creatieve talenten. Hun aandoening maakt bijvoorbeeld, dat ze juist veel beter out-of-the-box kunnen denken. Neem Einstein, die had waarschijnlijk ook Asperger. ’

CEES KAN PSYCHIATER EN PRINCIPAL CLINICIAN

19

20


RONDVRAAG


Jannie Meussen

Michiel Moormann

WEES DUIDELIJK OVER AGRESSIE • Speel met je collega’s de Serious Game die in het Radboudumc ontwikkeld is met prak-

Agressie,

tijksituaties die vaak voorkomen. informatie en aanmelden: www.ontploffingsgevaar.nl. • Bel 55555 als het echt uit de hand dreigt te lopen. Dan springen binnen vier minuten medewerkers van Beveiliging bij. • Zoek steun bij collega’s, maar schroom niet om voor nazorg ook contact te zoeken met het Bedrijfsopvangteam Traumaverwerking (bereikbaar via: 15400). • Op de internetsite Wees duidelijk over agressie vind je veel tips en ervaringen van zorgcollega’s uit het hele land.

hoe ga je er mee om? Medewerkers in de zorg krijgen steeds vaker te maken

Lucas van Amstel, verpleegkundige Psychiatrie (gesloten afdeling)

met patiënten en familie met een spreekwoordelijk kort

‘OP TIJD EEN GRENS STELLENʼ

lontje. De NFU (Nederlandse Federatie UMC’s) is één van de initiatiefnemers achter de landelijke campagne Wees duidelijk over agressie. We vroegen vier medewerkers hoe zij hiermee omgaan.

René van der Heijden, adviseur sociale veiligheid

'VAAK LIGT DE OORZAAK BIJ ONVREDE' ‘Ik geef voorlichting, vooral op afdelingen waar agressie vaker voorkomt. En aan nieuwe medewerkers tijdens de introductiedag. Fysieke agressie komt hier weinig voor, wel grensoverschrijdend verbaal gedrag. Jaarlijks zijn er gemiddeld 25 verbale agressiemeldingen, maar de beveiliging verleent ook assistentie bij verwachte agressie. Vaak geef ik hierbij advies. Bijvoorbeeld als een arts een risicogesprek verwacht, omdat hij aan de telefoon al is bedreigd. Mijn tips zijn dan: communiceer dat wij dergelijk gedrag in ons ziekenhuis niet tolereren en probeer de relatie vervolgens te herstellen. Soms schuif ik aan bij zo’n gesprek. Of een collega van Beveiliging blijft in de buurt, mocht het misgaan. Ook bij agressie geldt, voorkomen is beter dan genezen. Vaak ligt de oorzaak bij onvrede over de behandeling of onduidelijke communicatie. Als je al lang wacht en mensen na jou gaan telkens voor, dan wekt dat irritatie. Leg het waarom ervan uit, bied koffie aan, toon oprechte empathie. Dat zijn belangrijke sleutelwoorden.’

Inge Fintelman, verpleegkundige Geriatrie

'WE TONEN VAAK TEVEEL BEGRIP'

Marie Louise Moors, arts Spoedeisende Hulp en lid Bedrijfsopvangteam Traumaverwerking

'MEESTAL DRAAIEN ZE DAN WEL BIJ' ‘Ik probeer agressie voor te zijn. Komt er bijvoorbeeld een patiënt binnen onder invloed van drank of drugs met een stel rumoerige vrienden, dan neem ik hen niet mee naar de behandelkamer. Dat vraagt om problemen. Wanneer een patiënt zich niet gedraagt, dan stel ik mijn grens. Ik geef hem de keuze: “Je past je gedrag aan of ik kan je niet helpen.” Vaak draaien ze dan wel bij. Op afdelingen waar agressie minder voorkomt, worden medewerkers er meer door overvallen. Dat weet ik vanuit mijn functie binnen het Bedrijfsopvangteam Traumaverwerking. Als “slachtoffer” heb je vooral behoefte aan steun van je collega`s. Wij bieden een luisterend oor en benadrukken dat je de tijd moet nemen om weer in balans te komen.’

‘We hebben bij Geriatrie te maken met twee vormen van agressie. Van patiënten met bijvoorbeeld dementie of een delier en van overbelaste mantelzorgers die grensoverschrijdend verbaal gedrag vertonen. Hoe ga je daar als team goed mee om? Vorig jaar hebben we met z’n allen, van secretaresse tot arts, de Serious Game gespeeld (zie kader, red.) en een training gevolgd. Daaruit bleek dat we allemaal iets anders onder agressie verstaan. We reageren nu eenduidig, want als de één meer tolereert dan de ander, schept dat verwarring. Conclusie was ook dat wij veel begrip tonen en eindeloos doorgaan. Nu kiezen we eerder voor een multidisciplinaire aanpak van het probleem. Patiënten die door hun aandoening agressief zijn, bieden we als het nodig is een prikkelarme omgeving. En soms moet je creatief zijn. Laatst was een patiënt heel wantrouwig. Ze wilde de politie spreken om te kijken of wij wel te vertrouwen waren. We hebben van de beveiliging de meest imposante persoon in uniform laten komen. Die is met haar in gesprek gegaan. Ze voelde zich serieus genomen en het probleem was beter hanteerbaar. Ik heb nog wel een tip: zet onze huisregels, “Zo gaan wij met elkaar om”, voor bezoekers en patiënten op internet.’

‘Agressie komt hier regelmatig voor, daarom volgen de verpleegkundigen bij Psychiatrie elk jaar een scholing. Die verzorg ik samen met een paar collega’s. In groepjes van acht, met acteurs, oefenen we natuurgetrouwe casussen. Samen met beveiliging en artsen om de samenwerking en integratie te optimaliseren. Patiënten met bijvoorbeeld persoonlijkheidsstoornissen kunnen je behoorlijk onder druk zetten. We proberen frustratie om te buigen met woorden als: “Ik zie dat je boos/ontevreden bent.” Vragen die ze met ‘ja’ kunnen beantwoorden, daarmee raken ze hun spanning een beetje kwijt. Sommige patiënten gebruiken agressie om iets voor elkaar te krijgen. Ook dat benoem je: “Ik merk dat je mij onder druk zet en ik wil dat je daarmee stopt. Ik wil graag respectvol met elkaar omgaan.” Je luistert en filtert en probeert erger te voorkomen, maar soms wordt het toch spannend en escaleert het. Wanneer patiënten onbereikbaar worden en (het risico op) agressie toeneemt, vallen wij terug op ons escalatieprotocol. Als zorgverleners willen we ondersteunen en zijn we geneigd patiënten tegemoet te komen. Het is echter wel belangrijk om onszelf niet onnodig bloot te stellen aan agressie. Door op tijd een grens te stellen en de veiligheid te bewaken.’

Jouw mening geven? Kijk op Yammer en zoek naar de groep van de Radbode. Nog geen account op Yammer? Ga naar www.yammer.com en maak snel en eenvoudig met je Radboudumc-mailadres een account aan.

21

22



COLLEGA’S

HET MOMENT

MOOIE WOORDEN HOREN BIJ EEN JUBILEUM OF AFSCHEID. DEZE PAGINA’S STAAN ER VOL VAN, SPECIAAL VOOR AL DIE COLLEGA’S DIE IETS TE VIEREN HEBBEN.

25 jaar in dienst Ton Nissen Receptionist

‘Wij kennen Ton als een zeer betrokken en flexibele receptionist en collega. Voor studenten en bezoekers zet hij indien nodig altijd een tandje bij. Hij is daarom een graag geziene receptionist bij het Studiecentrum Medische Wetenschappen. Ton is kritisch en denkt mee waar het beter of anders kan, om de dienstverlening op een hoger niveau te tillen.’ Els Kamsma, operationeel hoofd Services

Diny van Deelen-Damen Afdelingssecretaresse

‘Als afdelingssecretaresse van Cardio-thoracale Chirurgie & Longziekten (C4) geeft Diny al vele jaren onze patiënten en hun naasten een warm welkom bij opname op onze afdeling. Ze is de steun en toeverlaat voor verpleegkundigen en artsen om alles rondom de zorg op rolletjes te laten verlopen. Ze is altijd bereid om in het belang van patiënten en collega’s een stapje harder te werken. Hierdoor is ze een zeer gewaardeerde en betrokken collega.’ Jolanda ter Sluysen, zorgleidinggevende afdeling C4 Cardio-thoracale chirurgie & Longziekten

Roland Verschuur Analist

‘Hij begon als algemeen analist en heeft zich verder ontwikkeld binnen de speciale chemie en POCT en recentelijk ook op de speciale endocrinologie. Wij bedanken Roland voor zijn inzet en expertise en wensen hem nog veel werkplezier toe de komende jaren.’ Janine Oosting, hoofd Laboratorium Klinische Chemie en Stan Verweij, hoofdanalist speciale chemie LKC

Dorrie de Schouwer

Marjos Mom

José Bor

Operatieassistent

Laborant

ʻMarjos maakt deel uit van het dedicated team Cardio-thoracale chirurgie. Na haar opleiding is zij meteen gestart op de cardiochirurgie. Ze is nog altijd een constante factor binnen de hartchirurgie. Vanaf het begin is zij deelgenoot geweest van de kinderhartchirurgie met de complexe, aangeboren afwijkingen. Dit heeft zij met zeer veel plezier en inzet gedaan. Zo ook de bijzondere, intensieve samenwerking met de kinderhartchirurgen. Haar specifieke aandachtsgebieden zijn de longchirurgie en robotchirurgie.’ Annelies RosOoijen, operationeel manager OK Urologie/Gynaecologie

Jaap van Egmond

IN DEZE RUBRIEK VERTELLEN MEDEWERKERS OVER EEN BIJZONDERE ERVARING TIJDENS HUN WERK IN HET RADBOUDUMC. DIT KEER BETTY DUYGHUISEN, PEDAGOGISCH MEDEWERKER. OVER HET MOMENT DAT ZE EEN ALLEENSTAANDE MOEDER MOEST BIJSTAAN, DIE HAAR KINDEREN GING VERTELLEN DAT ZE ZOU OVERLIJDEN.

Marianne Cuppen Administratief medewerker

‘Ze heeft meer dan 14 jaar als secretaresse op het dagcentrum Geriatrie gewerkt. Ze begon als administratief medewerker. Daarna heeft zij als secretaresse patiëntenzorg haar werk zorgvuldig en met grote betrokkenheid uitgevoerd. Zij was een zeer gewaardeerde collega. Wij wensen haar veel gezondheid en een hele fijne tijd.’ Christa Hummelen, hoofdverpleegkundige geriatrie

Analist

Marlies Brooimans Doktersassistent

‘Ze is begonnen op de patiëntencorrespondentie en heeft daarna de stap gezet naar de polikliniekadministratie. Toen zij wederom aan een nieuwe uitdaging toe was, is ze de opleiding voor doktersassistent gaan volgen. Dat geeft haar de verdieping waarnaar ze op zoek was. Nu is ze op de polikliniek multi inzetbaar en daarmee de verbindende factor tussen verpleging en administratie. Ze is een fijne collega met veel committent.’ Suzanne Teunissen, hoofdverpleegkundige poli Urologie

Anja van Wincoop Operatieassistent

‘Haar jaren in het Radboud waren energiek en veelbewogen. Na haar opleiding als operatieassistent Chirurgie heeft zij meegewerkt aan het opstarten van de Chirurgische Dagbehandeling. Zij is ook een periode operationeel manager van het team Kinderchirurgie geweest. Later is zij zich vol enthousiasme gaan inzetten voor het dedicated urologie-gynaecologieteam. Daarbij vervult ze ook neventaken. Zo draait ze mee in het werkplekmanagement (WPM), de organisatie van de talentpool en in het kernteam CRM. Haar aandachtsgebied is de robotchirurgie waar zij de trainingen en de scholingen voor organiseert.’ Annelies Ros-Ooijen, operationeel manager OK Urologie/Gynaecologie

‘Hij is begonnen op het laboratorium Gynaecologie/Obstetrie met als aandachtsgebied de eiwitbepalingen. Daarna heeft hij zich verder gespecialiseerd op het gebied van HPLC en gaschromatografie. Gedurende zijn loopbaan heeft Jaap meerdere reorganisaties meegemaakt en de daarmee samenhangende naamsverandering van werkplek en laboratorium. Hij heeft altijd een hele positieve instelling.’ Janine Oosting, hoofd Laboratorium Klinische Chemie en Stan Verweij, hoofdanalist speciale chemie LKC

Prepensioen Ria Ribbers ‘Zij werkte al jaren op de dialyse voor volwassen patiënten, waar de laatste jaren ook kinderen gedialyseerd worden. Die hebben echt haar hart gestolen. We gaan een collega missen die zeer betrokken was bij onze afdeling met een hoog verantwoordelijkheidsgevoel. Het woord “nee” kwam in haar vocabulaire niet voor. Ze kon structuur creëren in de wereld van materialen en assortiment. De traktaties en versieringen rond de feestdagen waren echt “haar ding”.’ Tiny van Zwanenburg, seniorverpleegkundige en coördinator zorgassistententeam Dialyseafdeling

Statisticus

40 jaar in dienst Margreet Hubersde Grunt Administratief medewerker

‘Margreet heeft veel veranderingen meegemaakt, waarbij de patiënt altijd centraal heeft gestaan. Het contact met patiënten en collega’s is voor haar belangrijk. Haar betrokkenheid en inzet worden door iedereen zeer gewaardeerd.’ Emmy Wanetie, teamleider Radiologie/Nucleaire Geneeskunde

Tonny Gerrits Zorghulp

‘Tonny heeft 44 jaar in het Radboudumc gewerkt. Vanaf 1981 als zorghulp op de verpleegafdeling KNO, in wisselende combinaties met andere specialismen in het C-gebouw. En de laatste jaren met het specialisme MKA op de vijfde etage in het R-gebouw. Haar bijdrage aan het goed functioneren van de afdeling was groot. Met haar inzet konden collega’s optimaal hun werk uitvoeren en voor de patiënten zorgde ze voor een prettige, opgeruimde omgeving.’ Charles Wiellersen, zorgleidinggevende verpleegafdeling C5 Urologie, Gynaecologie, KNO, MKA

Zorgassistent

Jan Hendriks

Medewerker schoonmaak

‘Dorrie is medewerker van de wasserij. Hier zorgt ze voor het wassen, drogen, vouwen en verspreiden van de microvezel-schoonmaakdoeken en moppen. Het proces is onlangs veranderd en ze heeft zich snel aan de nieuwe situatie aangepast. Ze denkt mee en geeft aan als ze ergens verbeteringen ziet. De collega’s grijpen hierdoor minder mis en er zijn minder klachten.’ Brechje ZegersLakeman, operationeel manager Schoonmaak

‘De kwaliteit, het enthousiasme en de enorme hoeveelheid energie die José na al die jaren nog steeds in haar werk stopt, zijn bewonderenswaardig en van grote betekenis voor onze afdeling. Met veel “hart voor de zaak” regelt ze ook veel andere dingen en er moeten heel bijzondere krachten spelen, wil José het niet op een goede manier geregeld krijgen.’ Maria Hugen, zorgleidinggevende afdeling Klinische Neurofysiologie

Pensioen

‘Na meer dan 32 jaar neemt Jan Hendriks afscheid. Na zijn promotie, waarin hij nieuwe wiskundige methoden voor aids-onderzoek ontwikkelde, heeft hij op allerlei gebieden van het medisch onderzoek zijn methodologische expertise beschikbaar gesteld. De vele publicaties waaraan hij meeschreef zijn met zijn inbreng niet alleen methodologisch bijzonder goed onderbouwd, maar ook zeer precies en helder geformuleerd. De waardering voor Jan en zijn werk is groot. Niet alleen binnen zijn eigen afdeling, maar ook op de vele afdelingen die van zijn intelligentie en kunde geprofiteerd hebben.’ Jelle Goeman, hoofd Biostatistiek, fdeling Health Evidence

Ineke Verschueren Research analist

‘Ineke begon 40 jaar geleden haar carrière op het klinisch chemisch lab van de afdeling Interne Geneeskunde. Ze was een inspirerend en belangrijk lid van onze groep en heeft vooral haar steentje bijgedragen aan de vele muisexperimenten. We zullen haar kennis en gedrevenheid gaan missen.’ Mihai Netea, hoofd Laboratorium Experimentele Interne Geneeskunde

Marja Hessels KAM-adviseur

‘Na 38 jaar heeft Marja afscheid van ons genomen. De laatste 23 jaar heeft ze de functie vervuld van KAM-adviseur (Kwaliteit, ARBO en Milieu) binnen de afdeling Laboratorium Geneeskunde, LKC. Zij was een spil voor de afdeling en zeer betrokken bij externe relaties. Wij bedanken haar voor haar inzet en betrokkenheid!’ Frank van der Linden, bedrijfsvoerder Laboratorium Klinische Chemie

Meer mooie woorden lezen? Ga dan naar intranet voor uitgebreidere loftuitingen. (Kijk onder Nieuws bij Jubileum en Afscheid.)

Betty Duyghuisen: ‘Ik heb in de 25 jaar dat ik hier werk heftige situaties meegemaakt. Maar hierbij kon ik mijn ogen niet droog houden. Ik liet het maar gebeuren, ik ben immers ook maar een mens.’

‘A

ls pedagogisch medewerker werken we meestal voor het Amalia kinderziekenhuis. Dit keer kwam de vraag van een afdeling voor volwassenen. Of ik pedagogische ondersteuning wilde bieden bij een alleenstaande gescheiden moeder, die haar kinderen moest gaan vertellen dat ze erg ziek was en zou overlijden. Haar ex-partner was de kinderen ophalen, toen ik bij haar kwam. Er was een rustige ruimte geregeld. Ik zag hen schrikken toen ze hun moeder in bed zagen liggen met al die slangetjes. Ik probeerde hen op het gemak te stellen en aan te voelen wat ze wilden. De oudste ging bij moeder op bed liggen. Een ander kroop tegen vader aan, en de kleinste ging spontaan bij mij op schoot zitten. Moeder vertelde zelf dat de vreselijke ziekte was teruggekomen en dat ze niet meer beter zou worden. Heftige emoties en verdriet volgden. Eén kind wilde weg uit de ruimte. Een ander werd heel boos en verdrietig. En de oudste riep: "Ik wist het wel!" Er gebeurde zoveel in een kort tijdsbestek. De moeder ging na een uur doodmoe terug naar haar kamer en de kinderen gingen met

vader eten in het restaurant. Ik bleef met een vertwijfeld gevoel achter. Wie was ik om deelgenoot te mogen zijn van zo’n emotioneel en intiem moment van dit gezin? Wat was mijn toegevoegde waarde? Ik vond het heel fijn om daarover te kunnen sparren met een medewerker van de dienst Geestelijke Verzorging, die er op de achtergrond ook bij was geweest. Ze overtuigde me ervan dat mijn aanwezigheid wel degelijk zinvol was. “Het kind voelde zich zo veilig, dat ze op jouw warme schoot kroop. Mooi dat je de hand van de moeder pakte. Onbewust gaf je haar de kracht om die moeilijke boodschap toch zelf te brengen”, zo spiegelde ze me voor. Ik had die feedback echt even nodig. Ik heb daarna op onze afdeling nog plakboeken voor de kinderen gehaald, stiften en materiaal om een herinneringsdoosje te versieren. Ze gingen er direct mee aan de slag. Ik moest later denken aan het liedje van Saskia en Serge dat mijn moeder graag zingt: Het zijn de kleine dingen die het doen.’ Jannie Meussen

Istock

COLOFON Radbode is het personeelsmagazine van het Radboudumc en verschijnt 9 keer in 2015 Redactie Willem Andrée, Jannie Meussen, Gijs Munnichs, Michiel ter Laan (hoofdredacteur). Contentcommissie Miranda Bennink, Mirjam van Dijk-Jager, Gerben Ferwerda, Miranda Heijser, Marja Jillissen, Bart Kiemeney, Lotje de Laat, Annie Moedt, Angela van Remortele, René Bindels, Marloes de Vink en Jessica Vogel Aan dit nummer werkten mee Anne van Kessel, Paul Lagro, Michiel Moormann, Gert Olthuis, Eric Scholten en John Wijbenga Contact [email protected] of (024) 818 66 82 Correspondentie vragen over bezorging via [email protected]. Concept en realisatie ZB Communicatie & Media i.s.m. Janita Sassen en Modderkolk Grafische Projecten Advertenties Bureau van Vliet, (023) 571 47 45 of [email protected]. Oplage 12.000 exemplaren. De volgende Radbode verschijnt op 21 januari 2016.

23

24


Gijs Munnichs

Paul Lagro

ACHTEROP IN DEZE RUBRIEK STAPT EEN MEDEWERKER ACHTEROP DE FIETS BIJ EEN COLLEGA. UIT NIEUWSGIERIGHEID, WANT OP DE WERKVLOER KOMEN ZE ELKAAR NIET TEGEN.

Dit keer springt Mariëtta Eimers, hoofd landelijk coördinatiecentrum ParkinsonNet, achterop bij operationeel manager Frank Spreekmeester van de Spoedeisende Hulp.

Mariëtta

Frank

Mariëtta: ‘Wat doe je als operationeel manager op de SEH?’ Frank: ‘Ik stuur de verpleegkundigen en zorgassistenten aan, samen met mijn collega Bregje Strijbos. De helft van de tijd leveren we ook patiëntenzorg. Zo weet je wat er speelt op de werkvloer én binnen het managementteam. Ik heb twintig jaar alleen management gedaan. Het is erg leuk om weer patiëntencontact te hebben.’ Mariëtta: ‘Wanneer is een dag voor jou geslaagd?’ Frank: ‘Mensen komen hier voor de meest ernstige dingen. Ik wil er voor ze zijn, het verblijf op de SEH veraangenamen. Door een luisterend oor te bieden, een grapje te maken. Als ik echt contact heb kunnen maken met mensen, is mijn dag goed.’ Mariëtta: ‘Denk je vaak terug aan patiënten?’ Frank: ‘Zeker, laatst was hier een jongetje van twee. Hij moest in de MRI, maar had daar moeite mee. Uiteindelijk heb ik hem rustig kunnen krijgen. Dat blijft me bij.’ Mariëtta: ‘Neem je je werk mee naar huis?’ Frank: ‘Je maakt hier zoveel mee op een dag. Het is belangrijk om je verhaal kwijt te kunnen, bij collega’s of privé. Ik kan thuis goed mijn hart luchten. Soms zie je bij collega’s dat het te veel wordt. Daar hebben we het Bedrijfsopvangteam (BOT) voor. Over het algemeen kunnen we er goed tegen. Mensen die hier werken, houden van een beetje reuring. Maar negen van de tien gaat maar door. Het is goed om bij heftige situaties even stil te staan en elkaar te vragen wat de impact hiervan op je is geweest.’ Wil jij ook bij een collega achterop? Laat het weten via [email protected]

Waarom het nu écht nodig is

Recommend Documents