Vrouwen
ForceFive ICT
150 respondenten
Jenrick Onderzoek
Vrouwen en ICT Een kans voor organisaties?
3
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
door Geke Rosier, Partner ForceFive
inhoudsopgave
Co-auteur ‘Ronde vormen in IT’ en initiatiefnemer ‘Female ambassadors in IT’
Een kans voor organisaties? "De ICT biedt een geweldig carrièreperspectief voor iedereen: man, vrouw, jong of oud" aldus Eurocommissaris Neelie Kroes in het boek ‘Ronde vormen in IT’.
p. p. p. p. p. p. p.
3 7 9 13 17 21 25
Waarom dit onderzoek?
Dit onderzoek is
Kiezen voor ICT
ForceFive en is mede
Nieuw leiderschap in ICT
uitgevoerd door mogelijk gemaakt door Jenrick.
Imago van ICT en diversiteit
Tevens willen wij
Welke kansen zijn er in de ICT?
Directeur
Antwoorden op de belangrijkste vragen De onderzoekers
Maarten Hillenaar, Informatisering bij Binnenlandse Zaken, hartelijk danken voor het ondersteunen van dit initiatief.
© ForceFive 2013 in samenwerking met Jenrick
3
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
Waarom dit onderzoek? In een tijd van crisis is innovatie en veranderkracht van organisaties bepalend voor het veroveren of behouden van een concurrerende marktpositie. De rol van ICT in een organisatie verandert en verschuift daarmee. Technologische ontwikkelingen en business trends als ‘het nieuwe werken’, ‘big data’ en ‘bring your own device’ spelen daarbij een belangrijke rol en vragen om een andere ICT-organisatie. Bestuurders van bedrijven herkennen meer dan ooit de belangrijke bijdragen die CIO’s en ICT-afdelingen moeten leveren aan deze veranderingen en uitdagingen. Als gevolg hiervan vraagt de ‘moderne’ ICT om rollen en functies die in staat zijn om daadwerkelijk qua proces, mensen en techniek te integreren met de business. ICT is geen ‘harde’ functie meer, maar een functie die zich snel en efficiënt kan
>
4
Wat vinden vrouwen er zelf van? Onderzoek April 2013 150 respondenten Discussies op LinkedIn en in het netwerk ‘Female ambassadors in IT’.
inleven in de business en in de inhoudelijke problematiek, om die te vertalen naar oplossingen en innovatie. In de toekomst zal het succes van ICT-organisaties steeds meer bepaald worden door competenties zoals: samenwerken, communicatie, inlevingsvermogen, creativiteit, intuïtief proberen en veranderen. Competenties die vrouwen veelal van nature meebrengen. Het aantal vrouwen in ICT is nog steeds laag. Vrouwen kiezen niet vanzelfsprekend voor een carrière in de ICT. Volgens VHTO, het landelijk expertisebureau meisjes/vrouwen en bèta/techniek, is op dit moment in Nederland slechts 10% van het ICT-personeel vrouw. Eurocommissaris Neelie Kroes motiveert vrouwen met initiatieven vanuit de (Europese) overheid voor een carrière in de ICT. Maar wat vinden de vrouwen in de ICT in Nederland daar nu zelf van? We hebben recent een onderzoek gedaan om erachter te komen hoe de vrouwelijke ICT’ers in dit vak terecht zijn gekomen, in welke rol zij werken, hoe zij denken over (vrouwelijk) leiderschap binnen ICT en welke invloed ICT heeft en kan hebben op de reputatie van organisaties.
5
6
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
kiezen voor ict
kiezen voor ict
36% is per toeval in de ICT terecht gekomen. 7% is in de ICT terecht gekomen door interne doorgroeimogelijkheden.
>
Kiezen voor ICT Bijna de helft (46%) van de vrouwen heeft bewust gekozen om in de ICT te gaan werken. Ongeveer hetzelfde deel van onze respondenten geeft aan dat zij in eerste instantie er niet aan dacht om in de ICT te gaan werken maar per toeval (36%) of door interne doorgroeimogelijkheden (7%) in de ICT terecht is gekomen. ICT wordt meestal gezien als een werkterrein voor technici, die vaak weinig flatteus als ‘nerds’ worden neergezet. Zoals bekend volgen meestal mannen technische studies die hierop voorbereiden, zoals informatica, wiskunde en natuurkunde. Van de respondenten in ons onderzoek die bewust hebben gekozen voor de ICT én hebben aangegeven welke studie zij hebben genoten, is bijna de helft afgestudeerd in een technische studie, 30% heeft een bedrijfskundige studie genoten en 13% een maatschappelijk of sociale studie.
In het algemeen is 35% van de
Moeten ICT’ers perse een technische achtergrond hebben om te werken binnen de ICT-organisatie? Hoewel een groot deel van de respondenten in het algemeen een technische achtergrond niet noodzakelijk acht voor het werken binnen een ICT-organisatie, vindt 70% van de respondenten dat hun eigen technische kennis van waarde is voor haar functie. Daarnaast vindt 67% dat hun genoten opleiding een belangrijke toegevoegde waarde heeft voor haar functie. Dit is voor de hand liggend, aangezien de meeste respondenten een technische of economische opleiding heeft genoten (circa 80%).
respondenten van mening dat het niet noodzakelijk is dat je voor het werken in de ICT een technische achtergrond nodig hebt. Van de vrouwen in management functies vindt zelfs 80% een technische achtergrond irrelevant.
7
8
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
Nieuw leiderschap in ict
nieuw leiderschap in ict
Nieuw leiderschap in ICT
> Factoren die het succes van een ICT-organisatie mede bepalen zijn: > de mate waarin de ICT samenwerkt met de business; > de samenwerking binnen teams; > de mate van klantgerichtheid.
Van de respondenten met een managementrol werkt bijna de helft als project- of programmamanager. Daarnaast werken er veel respondenten op het snijvlak van ICT en commercie, communicatie en/of sales. Overigens zijn er in ons onderzoek weinig vrouwen die als informatiemanager of functioneel beheerder werken, over het algemeen ‘brugfuncties’ tussen ICT en businessafdelingen. We hebben met het onderzoek geanalyseerd welke vaardigheden en leiderschapsstijlen de ‘moderne’ ICT’er volgens onze respondenten moet hebben om succesvol te zijn in haar (of zijn!) functie. In dit onderzoek hebben wij de relatie willen leggen tussen enerzijds feminiene vaardigheden en leiderschapsstijlen en anderzijds factoren die het succes van een ICT-organisatie mede bepalen. Van de respondenten gelooft een grote meerderheid (78%) dat het succes van ICT-organisaties steeds meer wordt bepaald door feminiene competenties. 95% van de respondenten ziet haar vaardigheden (als communicatie, creativiteit, inlevingsvermogen en empathie) als essentieel voor het samenwerken met de business-afdelingen. De respondenten vinden over het algemeen dat hun vaardigheden ook zorgen voor een effectieve samenwerking binnen teams. Verder ziet 93% van de respondenten dat hun vaardigheden bijdragen aan een betere klantgerichtheid.
9
10
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
Nieuw leiderschap in ict
Nieuw leiderschap in ict
Om een beeld te krijgen van de huidige leiderschapsstijlen versus het type leiderschap dat een ICT-organisatie vraagt om goed aan te sluiten, samen te werken en te involveren met de business, hebben we gebruik gemaakt van een onderzoek van McKinsey ‘Women Matter 2; Female leadership, a competitive edge for the future’. McKinsey concludeert dat vrouwen over het algemeen andere stijlen gebruiken dan mannen en heeft hiervoor het volgende model ontwikkeld.
In de onderzoeksresultaten hebben we de vijf hoogst scorende leiderschapsstijlen bekeken. In de organisaties waar de respondenten werkzaam zijn, staat de leiderschapsstijl ‘Verwachtingen en beloningen’ bovenaan met 17%, op de tweede plek komen ‘Ontwikkelen van mensen’ en ‘Controle en correctieve maatregelen’ beide met 16%, en op de vierde plek ‘Individuele besluitvorming’ en Participatieve besluitvorming met 13%. Van de vijf hoogst scorende stijlen concludeert het model van McKinsey dat twee van deze stijlen meer worden toegepast door mannen dan vrouwen.
Women apply more Women apply slightly more Women and men apply equally Men apply more
Leiderschapsstijlen
Huidige organisatie
Gewenste organisatie
Ontwikkeling van mensen Verwachtingen en beloningen Rolmodel
16% [2] 17% [1]
21% [2]
Inspiratie Participatieve besluitvorming
13% [4]
Intellectueel stimuleren Efficiënte communicatie
Individuele besluitvorming Controle en Correctieve maatregelen
14% [3] 11% [4]
11% [4] 25% [1]
13% [4] 16% [2]
organisatie zijn de leiderschapsstijlen 'Efficiënte communicatie', 'Ontwikkeling
Wat zijn volgens de respondenten de dominante leiderschapsstijlen van de huidige organisatie en de ICT-organisatie van de toekomst?
Voor de toekomstige
Wellicht voor de hand liggend, staan voor de toekomstige organisatie de leiderschapsstijlen ‘Efficiënte communicatie’, ‘Ontwikkeling van mensen’ en ‘Inspiratie’ bij de drie hoogst scorende leiderschapsstijlen. Typisch feminiene leiderschapsstijlen die van belang zijn voor de samenwerking met de business en dus voor het succes van de toekomstige ICT-organisatie. Zo zien we ook dat de respondenten de masculiene stijlen niet meer noemen voor de ICT-organisatie van de toekomst.
van mensen' en 'Inspiratie' de drie hoogst scorende leiderschapsstijlen.
11
12
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
imago van ict
imago van ict
81% van de respondenten vindt dat de ICT-organisatie een belangrijke, invloedrijke rol speelt bij de reputatie van het gehele bedrijf.
>
Imago van ICT Het is steeds duidelijker - en voor de buitenwereld meer zichtbaar - dat ICT een grote rol speelt bij de reputatie en het imago van een bedrijf. Als websites en systemen van organisaties tijdelijk (gedeeltelijk) plat liggen, lopen bedrijven grote reputatieschade op. Aangezien reputatie en imago belangrijke factoren zijn voor het succes van bedrijven, hebben wij dit aspect in ons onderzoek meegenomen. Wij vroegen aan onze respondenten of de ICT-organisatie een belangrijke, invloedrijke rol speelt bij de reputatie van het gehele bedrijf. Maar liefst 81% van de vrouwen is het hier mee eens, en hiervan is zelfs 21% het zeer mee eens. Van de respondenten die vinden dat ICT een belangrijke rol speelt met betrekking tot de reputatie van het bedrijf, vindt slechts 2% dat haar eigen leiderschapskwaliteiten hier geen invloed op hebben. Kan een betere reputatie van ICT ook bepalend zijn voor het aantrekken van talent met verschillende achtergronden, waaronder dus ook vrouwen? Onder de respondenten vindt 74% dat dit in meer of mindere mate daadwerkelijk zo is, waarvan 25% het hier zeer stellig mee eens is. Overigens spelen cultuur en reputatie van een organisatie een redelijke rol bij de respondenten om te beslissen om wel of niet een nieuwe baan of opdracht te accepteren. 30% van de respondenten ziet dit als het belangrijkste argument, dat hoog is in vergelijking met bijvoorbeeld financiële motieven (slechts 12%). Niet verrassend spelen carrièremogelijkheden de grootste rol (37%).
13
14
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
imago van ict
imago van ict
Waarom zouden bedrijven meer vrouwen in de ICT willen hebben? Door talent met uiteenlopende achtergronden aan te trekken, komen er meer verschillende competenties en leiderschapsstijlen in ICT-organisaties. We hebben in ons onderzoek de leiderschapsstijlen van McKinsey getoetst. Volgens onze respondenten zorgen leiderschapsstijlen die vaker door vrouwen worden toegepast, zoals ‘Participatieve Besluitvorming’, ‘Inspireren’ en ‘Ontwikkelen van mensen’ ervoor dat: 1. Teams beter functioneren. 2. Er beter wordt samengewerkt met de ‘business’ (klant). 3. De reputatie en het imago van ICT verbetert. Als we de belangrijkste conclusies uit ons onderzoek nemen, kunnen we deze zien als de volgende oorzaken/gevolgen:
Meer vrouwen in de ICT
Reputatie en imago
Nieuwe Leiderschaps-
van de ICT-organisatie
stijlen in ICT-
verbetert
organisaties
Meer succes
Betere samenwerking
voor ICT in de rol
in teams en met
van innovator
de ‘business’
In het jaarlijkse onderzoek onder CIO’s wereldwijd, dat is uitgevoerd door Harvey Nash (Harvey Nash, CIO survey 2012), kunnen we zien dat veel (meestal mannelijke) CIO’s ook inzien dat het tijd is voor meer diversiteit. 77% van de ondervraagde Nederlandse CIO’s zegt dat het rekruteren van vrouwen in ICT-organisaties positieve effecten heeft op teamvorming, 75% van de respondenten denkt dat meer vrouwen in ICT de samenwerking tussen de klant en de ICT verbetert en 69% is van mening dat vrouwen voor meer creativiteit en innovatiekracht zorgen.
90% van de CIO’s vindt dat er op dit moment een tekort is aan
Het wordt tijd dat niet alleen politici of feministen, maar ook succesvolle zakenvrouwen in de ICT de handen ineen slaan en laten zien aan jonge vrouwen welke mogelijkheden de ICT biedt, en wat zij kunnen bijdragen aan het succes van een ICT-organisatie. “Als we dit niet doen dan missen we de helft van onze potentiële doelgroep in de ICT”, aldus Kàto Vierbergen, Coördinerend Beleidsmedewerker bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Wij hopen mede door middel van het initiatief ‘Female Ambassadors in IT’ een dergelijke groep samen te stellen. Gezien het feit dat de top van Nederland nog steeds voor een groot deel bestaat uit mannen, is het belangrijk dat ook zij zich bewust gaan worden van deze kansen. Het is in het belang van elke organisatie om meer diversiteit te creëren in hun ICT-teams.
vrouwen in zowel technische als in managementrollen.
15
16
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
welke kansen zijn er in de ICT
welke kansen zijn er in de ICT
> In 2012 zijn er 78,000 jonge vrouwen afgestudeerd in ‘softe’ vakken. Deze laatste groep is aanzienlijk ondervertegenwoordigd in de ICT.
Welke kansen zijn er in de ICT? Bijna de helft van de vrouwen heeft er niet bewust voor gekozen om te gaan werken in de ICT. Het creëren van bewustwording rondom carrièrekansen voor vrouwen in de ICT kan er aan bijdragen dat meer vrouwen gaan kiezen voor de ICT. De meeste vrouwen die nu in de ICT werken/onze respondenten hebben een ‘harde’ studie. Het is dus best logisch dat ze in de ICT terecht zijn gekomen, hoewel een groot deel van de vrouwen die keuze niet bewust heeft gemaakt. Liggen er voor de vrouwen die een ‘softe’ studie hebben genoten kansen in de ICT? Onze respondenten denken van wel. Zoals de meesten in hun antwoorden aangeven, is een technische achtergrond niet strikt noodzakelijk voor het werken in de ICT. En ICT is zo’n divers vakgebied geworden dat er functies zijn bijgekomen waarin meer behoefte is aan communicatieve, commerciële of organisatorische vaardigheden.
Bijna de helft van de vrouwen heeft er niet bewust voor gekozen om te gaan werken in de ICT. Het creëren van bewustwording rondom carrièrekansen voor vrouwen in de ICT kan er aan bijdragen dat meer
Onze respondenten geven aan dat voor de ICT-organisaties van de toekomst meer feminiene leiderschapsstijlen nodig zijn. Dit wordt ook onderkend in onderzoek van onder andere McKinsey en Harvey Nash. Als organisaties ervan overtuigd zijn dat de leiderschapsstijlen moeten veranderen, creëert dit carrièrekansen voor vrouwen en voor talenten met een niet-technische achtergrond. Onze respondenten geven aan dat de ICT-organisatie de reputatie van een organisatie als geheel beïnvloedt. Zij geven aan dat feminiene leiderschapsstijlen bijdragen aan een grotere klantgerichtheid, een betere samenwerking tussen business en ICT en een betere samenwerking binnen teams.
vrouwen gaan kiezen voor de ICT.
17
18
Vrouwen en ict welke kansen zijn er in de ICT
Vijf belangrijke aanbevelingen voor ICT-organisaties:
1 Rekruteer niet alleen jongeren met een ‘harde’ studie maar sta open voor talent met uiteenlopende achtergronden. 2 Investeer in je huidige vrouwelijke ‘workforce’ en inspireer de vrouwen voor een carrière in de ICT. 3 Inventariseer het type leiderschapsstijl van uw huidige ICT-management en breng andere leiderschapsstijlen in de ICTorganisatie. 4 Zorg voor vrouwelijke rolmodellen in de ICT-organisatie voor het verbeteren van het imago van ICT, zowel intern als extern. 5 Investeer in (arbeidsmarkt)communicatie voor het inspireren en aantrekken van vrouwen in de ICT.
Vrouwen en ict de belangrijkste vragen
De belangrijkste vragen
19
20
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
de belangrijkste vragen
21
de belangrijkste vragen
U werkt op gegevens dit moment bij/in: respondenten 1 – Algemene
2 – Kiezen voor ICT
IT-‐leverancier
9% 33% 22%
Financiële dienstverlening Handel en industrie
Logistiek en transport
Telecom Energie Zorg
7% 2% 2%
12% 6%
3% 4%
Not for pro>it
(Semi)overheid Anders
U werkt op dit moment bij/in:
Welke rol vervult u op dit moment?
■ IT-leverancier ■ Financiële dienstverlening
■ Bestuurlijke rol op strategisch niveau
■ Handel en indstrie ■ Logistiek en transport ■ Telecom
■ Management rol in IT ■ Technische rol in IT
Hoe bent u in de IT terecht gekomen?
In welk vakgebied heeft u uw studie genoten?
■ Bewuste keuze, als gevolg van studie ■ Bewust omdat ik
■ Anders ■ Wiskunde, informatica en natuurwetenschappen
kansen zag in de IT ■ Via interne doorgroei■ Per toeval ■
■ Economie en bedrijfskunde ■ Maatschappelijke en sociale weten-
Anders
schappen ■ Geneeskunde ■ Geesteswetenschappen
Voor een functie binnen de IT-organisatie is een technische achtergrond nodig.
Mijn technische kennis heeft een belangrijke toegevoegde waarde voor mijn functie(s) in IT.
■ Zeer mee oneens ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens
■ Zeer mee oneens ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens
■ Zeer mee eens
■ Zeer mee eens
■ Energie ■ Zorg ■ Not for profit ■ (Semi)overheid ■ Anders
Hoe lang bent u al werkzaam binnen de IT?
Welke management rol in IT vervult u?
■ 0-5 jaar ■ 5-10 jaar ■ 10-20 jaar ■ >20 jaar
■ Manager project portfoliomanagement ■ Programma-, en/of projectmanagement ■ Manager Informatiemanagement
4%
■ Manager Functioneel beheer ■ Manager technisch beheer ■ Anders
22%
12%
17%
45%
Zeer mee oneens Mee oneens Neutraal
Mee eens
Zeer mee eens
Wat is uw hoogst genoten opleiding?
Welke technische rol in IT vervult u?
Mijn opleiding heeft een belangrijke toegevoegde waarde voor mijn functie(s) in IT.
Mijn kennis en ervaring op het gebied van de markt waarin mijn bedrijf opereert, heeft een belangrijke toegevoegde waarde voor mijn functie(s) in IT.
■ Universitair diploma of Master Degree
■ IT-ontwikkeling ■ IT-beheer ■ Anders
■ Zeer mee oneens ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens
■ Zeer mee oneens ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens
■ Zeer mee eens
■ Zeer mee eens
■ HBO ■ MBO ■ Technische Leergang ■ Anders
22
Vrouwen en ict
Vrouwen en ict
de belangrijkste vragen
de belangrijkste vragen
3 – Nieuw leiderschap in ICT
4 – Imago van ICT
De inzet van mijn vaardigheden als communicatie, creativiteit, inlevingsvermogen en empathie helpen mij in de samenwerking met mijn business collega’s.
De IT-organisatie speelt een belangrijke, invloedrijke rol bij de reputatie van een bedrijf.
De inzet van mijn leiderschapskwaliteiten zorgen voor een betere reputatie van mijn organisatie of afdeling.
■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
Het imago van IT is bepalend voor het aantrekken van divers talent, waaronder meer vrouwen.
Wat zouden eventuele motieven zijn om van baan en/of opdracht te veranderen?
■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
Welk type leiderschapsstijl is dominant binnen de organisatie waar u nu werkzaam bent? ■ Verwachtingen en beloningen ■ Ontwikkelen van mensen ■ Controle en correctieve maatregelen ■ Individuele besluitvorming ■ Participatieve besluitvorming
Welk type leiderschapsstijl vraagt een ITDe inzet van mijn vaardigheden als communi- organisatie om goed aan te sluiten, samen te catie, creativiteit, inlevingsvermogen en werken en te involveren met de business? empathie zorgen voor een effectiever team. ■ Efficiente communicatie ■ Ontwikkelen van mensen ■ Inspiratie ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
■ Intellectueel stimuleren ■ Participatieve besluitvorming
In de toekomst zal het succes van IT-organisaties steeds meer worden bepaald door functies De inzet van mijn vaardigheden als communi- die vragen om feminiene competenties zoals: catie, creativiteit, inlevingsvermogen en communicatie, inlevingsvermogen, creativiteit, empathie zorgen voor meer klantgerichtheid. intuïtief proberen en veranderen. ■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
■ Mee oneens ■ Neutraal ■ Mee eens ■ Zeer mee eens
■ Carrièremogelijkheden ■ Hoogte van de financiële vergoeding ■ Cultuur en type leiderschap binnen het bedrijf ■ Reputatie van bedrijven ■ Anders
23
24
Vrouwen en ict de onderzoekers
De onderzoekers Geke Rosier is ondernemer en oprichter van ForceFive, coauteur van het boek ‘Ronde vormen in IT’ en initiatiefnemer van het netwerk ‘Female ambassadors in IT’. Geke is marketeer en adviseert organisaties op het gebied van Business IT alignment; het klantgerichter en beter laten samenwerken van business en IT binnen organisaties. Haar passie ligt in het bij elkaar brengen van deze twee schijnbaar tegengestelde werelden; die van de ‘harde’ kennis met die van ‘zachte’ competenties zoals creativiteit, communicatie en inlevingsvermogen.
Maarten Waterman is projectmanager bij Jenrick. Tot voor kort was hij als junior associate bij ForceFive verantwoordelijk voor het opzetten en implementeren van projecten voor het creëren van bewustzijn op de arbeidsmarkt voor nieuwe benodigde competenties in de ICT-sector. Daarvoor was Maarten werkzaam in Brussel als onderdeel van een klein team consultants en medeverantwoordelijk voor het opzetten van een nieuwe business line zowel inhoudelijk als organisatorisch.
Geke: “Ik geloof dat diversiteit nodig is in de ICT om onze toekomstige digitale samenleving te ontwerpen en op te bouwen. Binnen Nederlandse bedrijven en de overheid moedig ik CIO’s, HR-managers en programmadirecteuren aan te investeren in talentvolle vrouwen en ze op te leiden voor een carrière in de ICT. Een nieuw type feminien leiderschap zal daarmee ontstaan wat positief zal bijdragen aan de reputatie van hun organisaties.”
Maarten: “Ik ben een gedreven projectmanager, die vooral energie haalt uit het samenwerken met en het verbinden van mensen. De mens is wat mij het meest boeit; projecten zullen nooit slagen zonder het menselijke aspect mee te nemen. Ik geloof dat projecten de meeste kans van slagen hebben als het team divers is en vanuit verschillende oogpunten naar oplossingen wordt gezocht.”
colofon redactie Anita van den Hoek www.forcefive.nl productie concept en ontwerp Hélène Bergmans druk VanReijnen Media papier Algro design duo en lessebo design smooth white fotografie omslag Press Association, PA Images pagina 5-6, 9, 13, 17 en 20 Hollandse Hoogte pagina 7 Koninklijke Concertgebouw, Tracksconcert 2011, foto door Michiel Schipper © Een uitgave in eigen beheer. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanische, door fotokopieën opnames of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers.
