MAART 2015 I 01/2015 P 206097 | AFGIFTEKANTOOR BRUSSEL X
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA
VROUW EN HART
Edito
Dr Freddy Van de Casseye I Voorzitter-Algemeen directeur van de Belgische Cardiologische Liga
Hart- en vaatziekten zijn in ons land nog altijd de belangrijkste doodsoorzaak. Minder bekend is dat dit komt doordat ze met voorsprong de voornaamste doodsoorzaak zijn geworden bij vrouwen (dus vóór de kankers, terwijl de evolutie bij mannen omgekeerd is). Ze treden bij vrouwen gemiddeld zeven tot tien jaar later op dan bij mannen, als gevolg van de tijdelijke bescherming die wordt toegeschreven aan de natuurlijke oestrogenen vóór de menopauze.
EDITO Vrouw en hart
INHOUD
1 2
MEDISCH ARTIKEL Focus op de gezondheid der Belgen
Die bescherming kalft snel af zodra vrouwen de menopauzeleeftijd bereikt hebben en het risico neemt exponentieel toe na de leeftijd van 60 jaar. Bovendien zijn er de jongste decennia ook aanzienlijke evoluties opgetreden in de manier van leven bij vrouwen: onevenwichtiger eten, overgewicht, blootstelling aan tabaksrook, stress, minder lichaamsbeweging, beroepsbezigheden waarvan nu blijkt hoe groot hun weerslag is op de achteruitgang van de gezondheid van hart en bloedvaten bij vrouwen. En dan is er ook nog het verschil in aanpak, want bij gelijk risiconiveau is de waarschijnlijkheid dat men degelijk preventieadvies en de juiste behandeling krijgt, bij vrouwen kleiner dan bij mannen. De cardiovasculaire preventie voor vrouwen moet dus dringend aangepast worden, met extra aandacht voor sleutelmomenten in hun leven: eerste anticonceptie, zwangerschap en menopauze. 2015 wordt voor de Belgische Cardiologische Liga het jaar van de acties om vrouwen beter te informeren en bewust te maken over de specifieke aspecten van hun cardiovasculaire risicofactoren en over de noodzaak dat zij die in een vroeg stadium laten opsporen. We zullen de gelegenheid meteen te baat nemen om de verschillende soorten gezondheidswerkers warm te maken voor een aangepaste multidisciplinaire aanpak via gynaecologen en cardiologen in combinatie met de huisarts. Vrouwen moeten uit de vergeethoek van de harten vaatziekten! ||
4 5
CARDIONEWS
ECHO’S
8 8
WOORDENBOEK
VRAAG/ANTWOORD
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 2
FOCUS OP DE GEZONDHEID DER BELGEN
Medisch artikel Dr Jean-Claude Lemaire
Een overzicht van de recentste gegevens over de gezondheidstoestand van de bevolking van het koninkrijk, dankzij de jongste resultaten van de gezondheidsenquête 2013, verricht door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid.
Tabel 2 De meest vermelde chronische ziekten/aandoeningen gezondheidsenquête 2013, algemene bevolking (65 jaar en ouder) Mannen
De impact van chronische ziekten Uit de gezondheidsenquête 2013 blijkt dat meer dan één op vier 15-plussers (28,5%) meedeelt aan een chronische ziekte/aandoening of een handicap te lijden, waarbij het in de eerste plaats gaat om cardiovasculaire afwijkingen, kankers, ziekten van de luchtwegen en diabetes. Tabel 1 geeft de top 5 van de meest voorkomende ziekten bij 15-plussers weer. Voor sommige daarvan, met name hoge bloeddruk en hypercholesterolemie, vormen de percentages ongetwijfeld een onderschatting aangezien mensen die niet weten dat ze aan een dergelijke aandoening lijden per definitie niet meegerekend zijn. Tabel 1 De meest vermelde chronische ziekten/aandoeningen gezondheidsenquête 2013, algemene bevolking (15 jaar en ouder) Mannen
Vrouwen
Lage rugproblemen
18,7%
Lage rugproblemen
22,7%
Hypercholesterolemie
16,3%
Artrose
21,2%
Hoge bloeddruk
15,6%
Hoge bloeddruk
17,3%
Allergie
12,7%
Hypercholesterolemie
17,3%
Artrose
11,8%
Allergie
15,6%
Het percentage mensen met een chronische ziekte neemt met de leeftijd toe: van 9,6% voor de leeftijdsgroep 15-24 jaar tot ongeveer de helft (48,8%) bij mensen van 75 jaar en ouder. In de groep van 65 jaar en ouder zijn de aandoeningen uit de top 5 grotendeels dezelfde, maar ze komen meer voor (tabel 2).
HART & SLAGADERS
Tijdschrift van de Belgische Cardiologische Liga Erevoorzitter : M. Jean-Pierre Willaert Voorzitter-Algemeen directeur : Dr Freddy Van de Casseye Afgevaardigd Beheerder : M. Thierry Pierard
Wetenschappelijke raad : Dr Luc Missault (AZ Sint-Jan, Brugge), voorzitter Prof. Dr. G. De Backer (UGent) Dr. J. De Smedt Prof. Dr. L. Pierard (ULg) Prof. Dr. D. Schoors (VUB) Prof. Dr. J.L. Vandenbossche (ULB) Prof. Dr. F. Van de Werf (KUL) Prof. Dr. J.L. Vanoverschelde (UCL) Prof. Dr. C. Vrints (UA)
Vrouwen
Hoge bloeddruk
35,5%
Artrose
49,8%
Hypercholesterolemie
31,9%
Hypercholesterolemie
38,2%
Artrose
28,4%
Hoge bloeddruk
38,0%
Lage rugproblemen
27,5%
Lage rugproblemen
34,2%
Prostaatproblemen
16,8%
Artritis
21,1%
Overigens lijdt één op drie personen van 65 jaar en ouder aan ten minste twee chronische ziekten (multimorbiditeit). Gedragsgebonden risicofactoren Bekijken we nu even roken, lichaamsbeweging en voedingsgewoonten die een rol spelen bij zwaarlijvigheid. • Roken De gezondheidsenquête 2013 registreert dat België in 2013 binnen de bevolkingsgroep van 15 jaar en ouder 19% mensen telt die dagelijks roken, van wie 6% ≥ 20 sigaretten/dag roken, en 4% gelegenheidsrokers. Er zijn meer mannen (26%) die roken dan vrouwen (20%). Het is een gewoonte die men al in de adolescentie aanneemt (90% van de rokers is regelmatig beginnen te roken vóór 21 jaar) en die gemiddeld 21 jaar duurt. 71% van de mensen die dagelijks roken delen mee dat ze reeds hebben geprobeerd te stoppen met roken. • Zwaarlijvigheid, vaststellingen Uit de gezondheidsenquête 2013 blijkt dat de "gemiddelde" Belg te dik is, wat af te leiden is uit een body mass index (BMI = verhouding gewicht/lengte) van iets meer dan 25, terwijl 25 de bovengrens voor een normaal gewicht is (25,4). Van de bevolking ≥ 18 jaar heeft bijna de helft (48%) overgewicht en 14% is zwaarlijvig. Overgewicht en zwaarlijvigheid nemen in gelijke mate met de leeftijd toe, tot 74 jaar; maar de allerjongsten
Redactiecomité : Dr Jean-Claude Lemaire Dr Luc Missault Prof. Em. Christian Brohet Prof. Em. Pierre Block Prof. Em. D.L. Clement Dr Freddy Van de Casseye Cécile Gasparri Verantwoordelijke uitgever : Dr Freddy Van de Casseye Elyzeese-Veldenstraat 63 1050 Brussel
Jaarabonnement : 15 Eur BE73 0012 0738 4460 Giften vanaf 40 Eur (fiscaal aftrekbaar) : BE80 0010 6651 3077 Cette revue paraît également en français («Coeur & Artères») De Belgische Cardiologische Liga is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de publiciteiten.
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA Elyzeese-Veldenstraat 63 1050 Brussel Tel.: 02/649 85 37 Fax: 02/649 28 28
[email protected]
www.cardiologischeliga.be Alle reproductierechten voorbehouden.
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 3
Medisch artikel Dr Jean-Claude Lemaire
worden evenmin gespaard (20% overgewicht en 7% zwaarlijvigen in de leeftijdsgroep tussen 2 en 17 jaar).
Figuur 1
De droeve realiteit is dat zowel de gemiddelde BMI als het percentage te zware en zwaarlijvige volwassenen (18+) en het percentage kinderen (2-17 jaar) met overgewicht in 2013 hoger liggen dan in 1997 (tabel 3). Tabel 3 Evolutie van de gewichtsgroepen in de tijd gezondheidsenquête 2013, bevolking 18 jaar en ouder 1997
2001
2004
2008
2013
normaal gewicht (BMI 18,5-24,9)
55%
52%
52,5%
50%
48,9%
overgewicht zonder zwaarlijvigheid (BMI 25,0-29,9)
30,5%
32,4%
31,4%
33,1%
34,4%
zwaarlijvigheid (IMC ≥ 30)
10,8%
12,1%
12,7%
13,8%
13,7%
ondergewicht (IMC < 18,5)
3,7%
3,5%
3,4%
3,1%
3,0%
Deze situatie brengt de auteurs van het rapport over de gezondheidsenquête 2013 ertoe te onderstrepen dat dit "een signaal aan de overheid moet zijn om nog meer de promotie van gezonde voeding en lichaamsbeweging in hun beleid op te nemen."
• Zwaarlijvigheid ligt aan twee hoofdfactoren We kunnen niet anders dan die mening delen en doorgeven, als we kijken naar de resultaten van de gezondheidsenquête 2013 op het vlak van eetgewoonten, die in het rapport nogal braaf "zeker niet optimaal" worden genoemd en bijgevolg een reden voor "aanhoudende promotiecampagnes met betrekking tot gezonde voedingsgewoonten" en op het vlak van lichaamsbeweging (figuur 1) waarvoor "de situatie sinds 1997 er niet op vooruit is gegaan en toch zeker niet de laatste 5 jaar. Het promoten van lichaamsbeweging moet dus een prioriteit blijven." ||
Mannen
Vrouwen
Percentage van de bevolking ≥ 15 jaar dat ten minste 30 minuten per dag besteedt aan matige tot intensieve lichaamsbeweging, volgens leeftijd en geslacht. Gezondheidsenquête, België, 2013.
GEGEVENS UIT DE GEZONDHEIDSENQUÊTE 2013 VOEDINGSGEWOONTEN • Slechts 12% van de Belgen ≥ 6 jaar verbruikt 5 porties fruit en groenten per dag. • Meer dan een kwart van de Belgen (26%), voor het merendeel mannen (30%) drinkt dagelijks gesuikerde frisdranken. • Jongeren (15-24 jaar) zijn de grootste verbruikers van dergelijke dranken, voor het merendeel jonge mannen, van wie bijna de helft dagelijks gesuikerde frisdrank nuttigt. • Kinderen (0 tot 14 jaar) zijn de grootste verbruikers van zoete of hartige snacks: meer dan de helft van hen (55%) eet er dagelijks. LICHAAMSBEWEGING • Amper iets meer dan een derde (36%) van de bevolking ≥ 15 jaar besteedt ten minste 30 minuten/dag aan matige of intensieve lichaamsbeweging. • Meer dan één Belg op vier (27,5%) doet in zijn vrije tijd totaal niet aan lichaamsbeweging. • Slechts 40% van de Belgen doet aan lichaamsbeweging in een mate die volstaat om het gevaar voor het ontwikkelen van hart- en vaataandoeningen te voorkomen. • Mensen worden minder actief naarmate ze ouder worden (en dat is bijzonder uitgesproken bij mensen ≥ 75 jaar).
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 4
Cardionews Dr Jean-Claude Lemaire
DE DINGEN LANGS DE GOEDE KANT BEKIJKEN Uitstekend nieuws om 2015 goed te beginnen. Wees goed gezind: dat maakt uw hart zowel figuurlijk als letterlijk blij. Uit een Amerikaans onderzoek blijkt immers dat hart- en bloedvaten gezonder zijn bij optimisten dan bij mensen die zich om de kleinste dingen zorgen maken. Die ontdekking is geen nattevingerwerk (maar het besluit na onderzoek van de gegevens van meer dan 5.000 mensen tussen 45 en 84 jaar) en komt ook niet onverwacht als men vaststelt dat optimisten veel vaker het ideale profiel benaderen inzake bloeddruk, bloedsuiker- en cholesterolgehalte, gewicht en lichaamsbeweging en dat zij minder geneigd zijn tot roken of ongezond eten. De kans op een uitstekende cardiovasculaire gezondheid is bij de grootste optimisten twee keer zo groot als bij brompotten en kniezers. Maak dus gauw die ommezwaai en bekijk het leven van de zonnige kant. R Hernandez et al. Health Behav Policy Rev. 2015; 2: 62-73.
NOOIT TE VROEG VOOR EEN GOEDE AANPAK Jonge volwassenen denken dat ze zich rond hun vijftigste wel zullen bezighouden met hun cholesterol. Daarmee zitten ze fout, want elke cholesteroltoename "in de kracht van uw leven" (35-55 jaar) kan zeer kwalijke gevolgen hebben voor het hart en elke periode van tien jaar met meer cholesterol dan de norm voor die leeftijd gaat gepaard met 39% meer hartincidenten! Duidelijk gesteld: wat een beetje cholesterol te veel tussen 20 en 40 jaar aan onze bloedvaten berokkent, daar krijgt u later allicht de rekening voor gepresenteerd. Cholesterol, daar moet u dus al vóór 50-60 jaar mee bezig zijn. Het kan maar gezegd zijn… AM Navar-Boggan et al. Circulation. Published online January 26, 2015.
BEWEGEN OF AFSLANKEN? Ongeacht uw body mass index (gewicht in verhouding tot lengte) en uw buikomvang is bewegen beter dan afslanken om uw toekomstig levenskapitaal te vrijwaren, aldus luidt het besluit van een Europees onderzoek dat meer dan 334.000 mannen en vrouwen volgde. De strijd tegen een zittend leven brengt meer op dan de strijd tegen zwaarlijvigheid, met een vermindering van het aantal overlijdens met 7,35% per jaar door lichaamsbeweging tegenover amper 3,66% (dat is maar half zo veel) door afslanken. Voor elke groep individuen met eenzelfde overlijdensrisico op grond van hun body mass index en hun buikomvang, gaat matige lichaamsbeweging gepaard met een vermindering van de globale mortaliteit met 16 à 30% tegenover een zittend leven. Maar misschien is dit geen nutteloze toevoeging: bewegen EN afslanken is nog beter. U Ekelund et al. Am J Clin Nutr. 2015; 101: 1-9.
Meet uw buikomtrek op het einde van een normale uitademing
71
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 72 5
73
is uw buikoMtrek ≥ dan 94 cM raadpleeg uw huisarts
74 75
Echo’s 76
77 78 79
Start
80
50
81
51
82
52
83
53 belgische cardiologische liga
54 Tel : 02 649 85 37
[email protected] 55 www.cardiologischeliga.be 56
85 86 87 88 89
59 Gebruik de juiste zijde die overeenkomt met uw geslacht 60
90 91
61
92
62
93
63
94
Mannen64
95
65
96
66
97
67
98
68
99
69
100
Zoek met de vinger 70 uw onderste rib
101
71
103
73
104
74
105
75
106
Schuif de vingers 76 horizontaal naar het midden van uw buik; 77 u komt ± 2 cm boven uw navel uit 78
107 108 109
79 110
u hebt een normale buikomtrek
80 81 82 83 Ter hoogte van dat punt legt u het 84 meetlint horizontaal om uw buik 85 86
111 112 113 114 115 116
117
87 118
88 119
89 120
90 Meet uw buikomtrek op het einde van een 91 normale uitademing
121 122
92 123
is 93uw buikoMtrek 94 ≥ dan 94 cM raadpleeg 95 uw huisarts 96
124
verhoogd risico
In 2015 houden we al voor de derde keer de plechtigheid van de HartRidders. Op 12 maart is dat en bij die gelegenheid richten we de schijnwerpers op de koene ridders die, met of zonder voorkennis over hartmassage, iets hebben gedaan: de 112 gebeld en de situatie beschreven voor de hulpdiensten, geluisterd naar de instructies, hun instinct gevolgd. Het zijn daden die weinig lijken te betekenen maar die wél de overlevingskansen van het slachtoffer vergroten! We kunnen het niet genoeg herhalen: als u zich in een dergelijke situatie bevindt, doe dan iets, want helemaal niets doen is het allerslechtste!
125
126
127
97
128
98 129
99
hoog risico
102
72
Zoals we in het hoofdartikel aanhaalden zullen we 2015 veel aandacht besteden aan vrouwen en hun hart. Tussen nu en juni kondigen we het thema van de Week van het Hart aan, dit jaar van maandag 21 tot en met zondag 27 september. Blijf ons dus volgen!
verhoogd risico
uw risico te situeren (correcte buikomvang / verhoogd risico / hoog risico) zodat u ook meteen ziet wanneer u de grens hebt overschreden. Spreek daar dan over met uw huisarts om oplossingen te vinden die afgestemd zijn op uw profiel.
buikomtrek
84
Meet uw 57 cardioMetabool risico 58
En wie Nieuwjaar zegt, zegt uiteraard ook 'goede voornemens'. Elke dag kunt u uw buikomtrek en gewicht volgen, aarzelt u niet om daartoe een gratis lintmeter te bestellen bij de Liga. Die is makkelijk te gebruiken en de verschillende kleuren helpen om
u hebt een normale
Bij het begin van dit nieuwe jaar willen we u graag nog eens bedanken voor uw trouwe steun en uw belangstelling voor het blad Hart & Slagaders en voor wat wij doen. Dankzij u kunnen we doorgaan met onze campagnes en op die manier de cardiovasculaire risicofactoren bestrijden door het grote publiek te sensibiliseren.
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 6
Echo’s Tijdens de plechtigheid krijgen we ook de kans om kennis te maken met allerlei openbare en particuliere initiatieven die de jongste maanden het licht hebben gezien. Ongetwijfeld hebt u al gehoord over de drone ambulance, waarvan het prototype werd gemaakt door de Belgische student Alec Momont. En misschien ook al over de studenten die over heel België een gemeenschap van vrijwilligers willen vormen, klaar om op te treden bij een hartstilstand. Al die projecten bewijzen dat hartstilstand een problematiek is die over de tong gaat en in de actualiteit blijft. Het grote publiek toont heel veel belangstelling voor dit onderwerp en stelt zich vragen over het ernstige tekort aan defibrillatoren op straat, over een reanimatieopleiding als een vorm van burgerplicht, over het gebrek aan informatie van de kant van de media en de politieke wereld om hartstilstand, reanimatie en het gebruik van een defibrillator van hun mystieke kant te ontdoen. Hier en daar zijn er toch al politieke leiders die hun collega's aanspreken over het ontbreken van reanimatielessen in het secundair onderwijs. Heel wat andere Europese landen staan nochtans al een stuk verder en hebben dat soort lessen verplicht gemaakt voor middelbare scholieren. Zij zijn immers de beste doelgroep voor het aanleren van levensreddende gebaren. Er is dus nog wel een eind af te leggen, maar we zijn al op de goeie weg. Rea-App, de smartphone-app die we in mei 2014 lanceerden, telt intussen 3741 defibrillatoren voor heel België. Spreek er gerust over in uw omgeving. ||
Mijn hart in poleposition! Voorkamerfibrillatie treft elk uur vier Belgen Deze aandoening, waarbij het hart op hol slaat en onregelmatig klopt, vervijfvoudigt het risico op een trombose of beroerte. Spreek erover met uw huisarts en leer zelf uw polsslag te meten.
utsen t o B y r Thier formule 1-piloo
alig ek van Voorm de We n a v r Pete rtritme het Ha
Week van het Hartritme: 1-5 juni 2015 Gratis test in uw regio! Een initiatief van
Met de steun van
In samenwerking met
www.mijnhartritme.be .be
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 7
Becel pro.activ Délice.
Je cholesterol verlagen was nog nooit zo lekker. Het is wetenschappelijk bewezen dat Becel pro.activ je cholesterol actief verlaagt met 7 tot 10%. Dankzij de volle en romige smaak van Becel pro.activ Délice, kan je nu ook lekker en smaakvol je cholesterol verlagen.
www.verlaagcholesterol.be
Becel pro.activ bevat plantensterolen. De inname van 1,5 - 2,4 gram plantensterolen per dag kan het bloedcholesterol met 7% tot 10% verlagen na 2 tot 3 weken. Een hoog cholesterolgehalte is een risicofactor voor de ontwikkeling van hart- en vaatziekten.
TIJDSCHRIFT VAN DE BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA 8
VENEUZE INSUFFICIËNTIE
Woordenboek Professeur Em. Denis Clément
Venen (in de wetenschappelijke wereld ook “aders” genoemd) zijn bloedvaten die overal verspreid liggen in het lichaam; hun belangrijkste rol is het terugvoeren van het bloed vanuit alle delen van het lichaam naar het hart en verder naar de longen waar er zuurstof opgenomen wordt. Venen zijn vaak zichtbaar onder de huid zoals ter hoogte van de ledematen en de hals. Veneuze insufficiëntie is een term vooral gebruikt wanneer de venen hun functie niet op bevredigende wijze kunnen uitvoeren. Zulks is meestal veroorzaakt door een afwijking van de wand van de venen of de kleppen die zich in de venen bevinden en het bloed leiden in de richting van het hart; dit doet zich het meest frequent voor ter hoogte van de onderste ledematen. In vele gevallen gaat het om een uitzetting van de venen in de ledematen wat zich manifesteert als varices. Risicofactoren voor het ontwikkelen van varices zijn onder meer overgewicht, staande beroepen, erfelijke factoren. Vaak voelen de patiënten hiervan helemaal niets, soms wel zwelling van de benen of zwaartegevoel; niet zelden zijn er verkleuringen van de huid waarneembaar. De meest ernstige verwikkeling is wanneer de huid boven een varice beschadigd wordt en er een opening ontstaat met een bloeding als gevolg. Er kunnen ook afwijkingen komen aan de venen die in de diepe weefsels van de onderste ledematen gelegen zijn. In dergelijke gevallen kan er een stolsel in de vene ontstaan: hierdoor wordt de bloedstroom verhinderd wat pijn en zwelling van het been en de voet teweegbrengt. Dit kan al dan niet samengaan met de hoger vermelde varices. Meest gevreesd is de verwikkeling waarbij een stolsel uit de diep gelegen vene vrijkomt en de circulatie naar hart en longen volgt om in de longen een deel van bloedstroom af te sluiten. Dit probleem wordt klassiek longembolie genoemd, een ernstige ziektetoestand die dringende verzorging vergt. ||
Vragen – Antwoorden Prof. Em. P. BLOCK Klopt het dat bijna de helft van de sterfgevallen op skipistes een cardiovasculaire oorzaak zouden hebben? Het Franse observatiesysteem voor veiligheid in de bergen heeft daarover geen precieze cijfers. Twee jaar geleden waren er van de dertig winterse sterfgevallen in de bergen ongeveer twintig van traumatische aard (waarvan de helft buiten de pistes), wat impliceert dat maximum 1/3 veroorzaakt zou kunnen zijn door een hartprobleem. Daar moeten de cardiovasculaire incidenten zonder dodelijke afloop aan toegevoegd worden. Het risico moet bijgevolg niet opgeklopt worden. Wie moet ervan uitgaan dat hij
www.cardiologischeliga.be
of zij in de bergen een groter cardiovasculair risico loopt? Een 45-plusser die zittend leeft, niet regelmatig aan lichaamsbeweging doet en zonder voorbereiding naar de bergen trekt, en al helemaal als hij of zij risicofactoren vertoont (roken, hypercholesterolemie,… gevallen van plotse dood in de familie) of geen idee heeft van zijn of haar risiconiveau. Men mag daarbij niet uit het oog verliezen dat bij skiën niet alleen de intensiteit van de inspanning een rol speelt, maar ook de omgevingsfactoren zoals de lage temperatuur, de grote hoogte, het toegenomen gevaar voor dehydratatie… Alcoholverbruik en roken tijdens het skiën maar ook in de twee uren voor en na de activiteit, vergroten het risico. Dit geldt ook voor langlaufen en zelfs voor
bergwandelen. Men moet beseffen hoe nuttig voorafgaande opwarming van de spieren is (dat verkleint ook het gevaar voor kwetsuren) en skiën doet men niet als men grieperig is. Als men risico's vermoedt of geen idee heeft van het cardiovasculair risico, dan moet men bovendien de huisarts of zelfs een cardioloog raadplegen. Toch dient men te beseffen dat een normale (zelfs maximale) inspanningsproef een ernstig hartprobleem en zelfs een ernstige hartritmestoornis of een plots overlijden tijdens het skiën niet helemaal kan uitsluiten (vooral als men in lastige omstandigheden skiet); precies daarom worden soms nog andere onderzoeken verricht. Dit alles geldt ook voor zomerse trektochten in de bergen. ||
