VROOMHEIDENACTIVISME IN EEN ISLAMITISCHGEBEDENBOEK
rx
p,
F:
,".,H iYt
&"J fr-l tsl
ts tst lt" ,@ k
f-i &;"i F*r
De geschiedenis van de Dala'il al-Khavrdt van aI-GazU,IT
VROOMHEIDEN ACTIVISME IN EEN ISLAMITISCH GEBEDENBOEK #
:;ÍiÈ
*tu k#l*irystuqk r
t
1 ?
ra*p , " k . . "r , , l i ffi&q*** X**&*t' r--""." d
J
vande De geschiedenis Data'il al-Khayratvan al-GazuE.
Jan JustWitkam I n I c rp rcs Lcgu t i lílu rn o' i u rti
pËÉ
'
Het bcgin van de Dala'il al-Khayratvan al-Gazlh Eengeïlluminccrdhandschriftuit dc Maghrib, waarschijnlijkl8e ceuw(Acad.32, Í. lb).
LegatumWarnertanum Leidcn Universiteitsbibliotheek Leiden2002
INHOUD
Dc tentoonstcllingover al-Gaz[lT is ook via het internet te bezichtigen: http://bc.leidenuniv.nl/tentoonste II ingl gazuliI Ornslag:De Moskeevan de ProfeetMuhammadin Medina. Miniatuur in Futih al-Haramevndoor MuhyTal-Dtn LárI, (gest. 93311526-1521), die de Perzische tekstvan dezegeïllustreerde gids in clichtvormvoor dc heiligcplaatsenvoltooidein 9llll515-1516. Dit handschriÍt is gedateerd beginMuharram 1 0 1 2[ 1 1j u n i 1 6 0 3 ]L, e i d e nO r . I 1 . 0 7 9f,. 3 5 b . ISSN0921-9293, deel50 O Copyright 2002,by J.J. W i tkam, Universitcirsbibl i orhcek Leiden,cn andererechthcbbenden. Projectmanagement en typografie:J.J.Witkam Druk: Dmkkerij P.J.JansenB.V., Leidcn Universiteitsbibliotheek Leiden Postbus 9501,2300RA Leiden.Fax:071 527 2836.
VOORWOORD INLEIDING
7 1l
DE DALÁ'L AL-KHAYRÁTVAN AL-G AZ.LI Ter inleiding De auteur Anderc geschriJicndoor al-Gazult Al-Gazutí's opvolgers Ál-Gazulí's spirituelevooroudersen nezaten al-Gazulí tot op de dag van vandaagvereerd Een westersestudieover al-Gazult al - Gazulí's gebedenboek Regelsvoor het reciterenvan de Dalá'il al-Khayrát De namenvan de Profeet Muhammad 'GezegendeTuin' De 'Isa b. Maryam in Medina Het graf van De graven van de Proíbet Muhammad en zijn opvolgers De strijd tegende ongelovigen De illustratiesin de Dalá'il al-Khayrát Islamitische kritiek op de Dala'il al-Khayrat Andere controversiëleelementenin de Dala'll alKhayrát De Dala'11al-Khayrátin de modernewereld
16 l6
AL-GAZIJLTTN CYSERSPACE Ter inleiding De tekstvan de Dalá'il al-Khayràtop het wch Bijzondereexemplarenven de Dalá'il al-Khayrllt r.,7.r het web Gebruik van de Dalá'il al-Khayrát
l l
30 ) l
39 47 53 56
5u 6l 63 64 68 10 7l 92 l0l I09 lt4 ll.1 l15 illJ t2l
.,.'L
DE RITUELE CONTEXT VAN DE DALÁ'IL ALKHAYRÁT
\ ( ) () l i\ \ ( x ) l { l ) l3l
EEN CORPUSVAN HANDSCHRIFTEN De liist Evaluatievan de liist A. Geogra/ischeverspreiding B. Chronologischeindex C. Classificatie van de gei'llustreerdehandschriften D. Overige bijzonderhedenin het corpus
137 139 r58 158 ls9 160 160
EEN CORPUS VAN GEDRUKTEN Inleiding I. De Maghrib 2. De Mashriq 3. Turkije 4. Het Indíasesubcontinent 5. Zuid-OostÁzië
16r l6l 17l lBl l9l 210 212
EXCURSUSI: ENIGE ILLUSTRATIES VAN DE HEILIGE PLAATSEN UIT ANDERE BRON DAN DE DALÁ'IL AL-KHAYRÁT
2tB
EXCURSUSII: DE EERSTEILLUSTRATIESVAN DE HEILIGE PLAATSEN IN EUROPA
235
GECITEERDELITERATUUR
213
dat doorde 15e hct gebedcnboek ltr' I trtltt'iltrl Khtt.t't'tlr,r is mysticuscn activistal-ÓazulT r'r'u\\\r Nlut'okkaanse Hct wereld' islamitische in de populair ilntncns 't'lrrcvcn. is r,, rnen die zegenspreuken, verzamcling cen lrr'rlri vtlottlarrtclrjk ovcr de ProÍèetMuhammad,eenmaniervan bidden rrrlsD|cckt tlre rrrhct arabischtaslita wordt gcnoemd.Ik doe hier een vonnendie het ooit prrsingorn hct bock in de verschillende te beschrijvencn oÍI te latenzien hoe dcze lrt'cli aangenomen van het boek te maken vcrschijningsvorrnen r crsclrillcnde dogmatiek.Aan de islamitischc in de lrctrbcnrnetveranderingen hoe controzien laten ik lrrnclvan d,eDala'it al-Khayratwil opvatr crsiceI tasliltagewordenis, cn hoe dc verschillende lingcndaaroverde islamitischewereldvcrscheuren' van cen l)cze studicis het resultaatvan eenbelangstelling van de bcgin in hct eerst, jaar. het voor ik Tocn klcinc dertig al-Gazuh's van en drukken .jurcnzeventig,handschriÍten door de aÍbeelzagwas ik vooral geÍàscineerd gcbedcnboek Ik was ook in aantrof' die ik er iling"n van Mekka cn Medir-ra dat ik tijdensmijn studicArabischen islamologic vcrÉaasd nooit ovcr dit boekhaclgehoord,terwijl het toch,bleckmij al wercld cenhoge sncl,in grotedelenvan de islarnitische voorbecldwas van dc een dat dat latcr Ik begreep standinghad. cn islamin hct islamologie acadcmische kloof die bestaattusscn wetenschappcr de om veld. Dic kloof is enerzijdsnoodzakclijk te latenhoudenvan het voorwerpvan zijn studic,maar af.stand anderzijdsvcrhindertdezckloof cengoedzicht op vecl van wat moslimsdoenen denken. Ik hcb aandie afbeeldingenin dc Dalo'il al-Khayrardesti.ids ook ecn kort artikelgewijd, in ccn populairtijdschrift,tnaarik hcb toencigenlijknauwelijksbegrcpenwaar die illustratics 'Aancluidingcn dcr welcladighcclcn I De titel berekentzoietsals cle
voor diendencn in welke contcxtzij werdengebruikt,dat besef ik nu wel.r Mijn belangstclling voor dc D(tta,itol-Khavratis echteral diejarengebleven,zonderdat ik ovcrigenshet bock steedsactiefheb bestudeerd. wat ik wel ben blijven doenis het verzarnelen van handschriÍien van dit zo populairegebeden_ boek. Toen ik in het voorjaarvan 2001. in hct kadervan mijn voorbereidingvan cenvoordraclttin Istanbul,beslootom ordetc scheppenin dc veclhcidvan vcrschi.jningsvormen van de D ala' i I oI-K ha.yruÍ, heb i k claarb i.jvcrschcidcneontdekkingen gcdaan.2 Wat mij tocnvoorkwantals lrctlaatstewoordoverde illustraticsit'rdc Dolu'il ul-Kltu.t.r-t7r. is in Í-citchct beginpunt voor dit bockgcrvordcn. l)at kun tlurrook zckcrnict worden bcschouwd alsccrrNcrlcrlurrrlsc vcrsiel,undc tckstvan mijn voordracht in Istarrbul. llct is c. r.vclrlc hrrrtlckcrrrvan,rnaarik h c bh c t d a a r b in. ji c ts c l a t c nI.k l r c bn r r t l r - r r k k col ioj kk c l c gcdruktccditrcsvan dc t)ttlti'il ttl-h'/ttl't.tt! irrogcrrschouw genontcn, waarovcrhct norliqctc vu.tcllurvlrlt.Voorlshcb ik mrj bctergeorióntccrcl o1tw,lrt\,()()l-cn lclcrrsttrrrtlcr.s t,urrlrct b o e kt c z e g g e nh c b b c r cr .n t c l t \ l ( ) l l lcr e l rr k .t o c r 1 l 1 ., ,1. . , interessante gcgevcns oplcr,'crtlc. lt()qcen hoolilslrrk irr{cllrst onderde titel 'al-Gazulrirrcvbcrsnrrcc' 'Enkele I m i n i a t u r e nv a n M c k k l r c r r N l c t l i l r r r r r tt . t . r tr r t . r l r r l e e u w s cI s l a m i t i s c h g e e b c d c n b o c k c r ri'r.r . l t l t t , . Ll . l ( l { ) 7 ( )
80.
2 ' T h e b a t t l eo f t h c i m a g e s M . c k k u r s . N ' r c r i i r rr rr rl l r t ' r t . r r , r ' r r r r r l r ' . r ' t h e m a n u s c r i p t os f a l - Ó a z l l Í ' sD t t l t t ' i l L t l , . l t , ^ i , i r ' .r l . r t( . ( . r r r t ( l \ , / . l l v c r s c h i j n e ni n d c p u b l i k a t i e r c c kvsu r rl r c l | ) r r r r s tI.r r : r r r r r rrrr l : r : r r l r r r l . H e t o n d e r - w e r pv a n d e c o n f e r e n t i cu , , a s' I l t c o r r . t i L . l rrll , I r o ; r t . l t t . :l o l l t c t r a n s m i s s i o an n d c d i t i o no f O r i c n t a ll n l l l ) u s r . l r p t(: l' : l : r r r l r r .r)l S i 0 M a r c h 2 0 0 1 ) .D e t e k s ti s o n d e rd e z c l l i l ct i l t ' l o o k : r l sp r t . p r r r r l g e p u b l i c e e r de n d o o r m i j i n h e t s t u c l i e - j l r lu0ro l - ' í r }{ ) l r r r r , . r . . , . l r r j l t ' r r t l r r g e l e g e n h c d e nv o o r h e t L e i d s e o n c l e r w i i sc ( ' l r r r r i k r
llil lrct vcrzamelcnvan matcriaalvoor dezestudieover al('iazulr'sgcbedenboek mensenhulp heb ik van verscheidene Mufti hier in dankbaarheid: ik hen ontvangen.Graagnoem (Rabat, uit deIlaggia(Londen),Aït SalahBelkacernSemlali zclÍde clan als al-Gaz[lT),Mw. Mariette van Beek, Jaap e, Mw. FaustinaDoufi kar-Aerts,JaapErkelens 13estebreurlj (Jakarta),prof. Abdel Majid Kaddouri (Rabat),Sirtjo Koolhof, Hansvan der Mculen, dr. HermanObdeijn, Abdel Raouf El Rccdy (Cairo),dr. Jan Schmidt,Hansvan de Velde, dr. Amoud Vroliik, en anderen.Hcn allendankik hartelijk. Leiden,l3 november2002
Jan Just Witkam
INLEIDING
--"* e@"4* *:ffi
@4F w 44to *&-- --$
rt* *
*$ffi*&'#sS*
Ë
-I-: ***ro$:u.--r"ii# $ ,'*u*-' "y à5"*lr * ' * { $ Ë
$
$ *
' ="-t * *l j* "; t'*"-*\s
u * *
**o*ilk"
$
Msà**#$.
$ &
*
r^Ëi-n9;;*J'"ï- uf k $-**:,.*
$ $.*'-*.**.
$
',-i;,"-il ,.*" -,*:-*t"" 1:i;-, {*s *si' *FsÈ}s& 4 s 'w..44@. -s*s.*
Ë
'*****
**.* iË
Omslag van cditie van de Dala'il al-Khayrtit van ul-( irrzhlr. Cairo 1320 (190211903).Klein fonnaat, waarschi.jnli.jkorn op het lichaarn tc dragen (899 E 45). Zic corl)us nr'.x.
l0
De EgyptischeschrijverTahaHusein(1889-1973)beschnjftin het twecdedeel van zijn autobiografischetrilogic, al-Aytam,l 'de Dagen',hoezijn vaderuit eengebedenbock rcciteert,de Dala'il al-Khayrat. De auteuris dan studentaan de al-Azhar Universiteitin Cairo en bezoektnu en dan hct dorpjein de Deltawaarzijn oudersmet zijn broertjesen zusjeszijn blijven wonen.Op zekermomentontstaateendiscussietussenvaderen zoon over het nut van dezesoort van rcciet: '... maaronzevricnd2hoordezijn vaderdeData'ilal-KhayratreciÍeof hij klaarwasmethctochtendren,zoalsdczealtijddeedwannecr hethoofd,lachte op,schudde Hrj trok zijn schouders middaggebed. "Het reciteren vandeDala'il is entoenzeihij tcgcnzijn broertjes: enzusjcsbegrepen onzinenleidttot niets."Zijn jongerebroertjes hcmniet,endaaromlettenzij nietop hem,maarzijn oudstezus scholdhemdehuidvol. De sheikhhoordehaarwel,maarhij stopte nietmetzijn reciet.Tocnhij ermeeklaarwasliephij op dejongcnaf Dezehercn vroeghemrustigcn vriendelijkwathij hadgezegd. haaldc zijn woorden en toen de sheikh dat hoorde schuddc hij zijn hoofd, lachte even en zci toen tegen zijn zoon in verachting: "Wcl, wel. Dat heb je dus aan de al-Azhar gelccrd". De jongen werd boos en zeíÍoÍzijn vadcr: "Ja, cn ik heb ook aan de al-Azhar geleerd dat veel van wat u reciteert uit dit boek vcrboden is, en dat het schadclijk is en bij proÍètcn onnut. Het is niet passencldat de mens voorspraak z<-rekt err heiligen. En het is cvcnmin passend dat icts wordt opgestelcltusscn God en dc mcns in. Dat is een vorm van heidendom." Nu wcrd de shcikh pas echt kwaad, maar hij hield zich in en behield clc glimlach op zijn gezicht.Terwijl dc hele Íamilie erom mocst lachenzei hij: "Zwijgl Mogc God je tong afsnijden. Zeg z,oíetsnooit mccr. lk z"veer je, als jc het nog eens doet, houd ik jc vast in het dorp en rnau.jcnict
vol. 2. Cairo 1964,pp. 123-124.lktlank I TahaHusayn,al-A.vycint, deze verwijzing aan Hans van der Mculen. 2 Zo verwiistde autcurnaarzichzelÍ.
n
meernaardeal-Azhar,endanzal ik je zo'n schriftgeleerde laten wordendiede Koranreciteert brj begrafenissen of bij mcnsen thuis." Toenliephij wegende helefamilielachteciejongenuit. Maardeze gcschiedenis maaktedoorhaarbelachelijke harclheicl dcjongenalleen maarobstinader envasthoudender.' Eenpaardingenvallenhierbij op in dezeanecdotedic inmid_ delsalweereenkleinc honderdjaar geledenvoorviel.De oude vaderwordt door zijn 'moderne'zoon die net aande al-Azharis gaanstuderenberisptom zijn volksevroomheid.Het gcbedcn_ boek, de Dala'il al-Khayrat, wordt door hem op één lijn gesteld met het vragenvan voorspraakbij heiligen.De Azharitische geleerdenveroordelenalle volksereligieuzepoespasomdatdic tussenGod en de menswordt gesteld. Evenverderin TahaHuseinsautobiografie wordt het recietvan de Dala'il al-Khayrat inderdaadin één ademgenoemdmet heiligenverering en met het bezoekvan graven.'Dit zijn zaken die altijd controversie el zijn geweest in de islam,en die met namedoor de Wahhabieten2 sindsde tweedchelft van cleacht_ tiendeeeuwstrengwordenafgekeurd.Maar men hoeftnict een volgelingvan de Wahhabieten te zijn om toc te gevendat het met allerleiuitingenvan volksgeloofin de islam,cn in het bijzonderde heiligenverering en het bczoekenvan gravcn, geheeluit de hand is gclopcn. TahaHusaynsverhaalis geengeval apart.Het recictvan clc Dala'il al-Khayratdat wordt verrichtvoor hct vcrkrijgcnvarr voorspraak bif de ProÍèetMuhammadof van ccn lokalchcrligc wordtveelvuldissc'ocnrdin clclitcratuur.Ecnnrccrrcccrrt voorbeeldis dc Hgyptischc schri.ivcr Abcl.cl Ilakicrr K.si'r ( g e b .1 9 3 5 )I.r z i . j rrr. r r l r . t l i c l r c tr k r r p s l c ' c ri 'rr r e l ) c l t . c r r l c bcdevaart naarlrcl gnrl'r,lrn tlc hcillgc,Alrrrrlrtl lrl-lllrtlurr,r irr 1 Al-A1tyant,dccl 2, p I25. 2 D e c x t r e e m - d o g r t r a t i s c l st cc c t c i n t l c i s l l r r r t l i t o p t l r l n r o r n c n rt l e Ieidenderichting in SaoccliAr-abiCis
l2
Tantá als achtergrond gebruikt, laat hij zijn personagcs veelvuldig de Dala'il al-Kha1,ral rcciteren. [n het begin van de roman. waar de auteur couleur locule moet maken, wordt een sessievan rcciet uit de Dala'iL al-Kha1'rar als volgt beschreven:
,
gehaald Tot het momentaanbrecktdatde grotckist uit de binncnkamer tler wordt.Die kist waarinde boekenwordenbcwaard.De Tekenen T,egeningen,t De Mantel vanal-Boesierien De Bemiddeling.lndie kist indrukwekkendeboeken. bevindenzichookandere [...] Dcexemplaren vanDe Tekenender Zegeningenwordenuitgedceldaande der-wisjen. Iedereendic op de witte rnatbij de kleinebankzit is eenderwisj.I'let wordt vrijwel stil, allccnnog hetgcluidvan tonggcklaken gekuch.Hagg 'Begin,sjeichMohammedKamil.' Hij is Kariemklaptin zijn handen. de hcld van en de eerbiedwaardigste, immersdc oudstevan de der-wisjen gevolgd stcm, doorhet zet in, mct zijn sonore nachtelijke dzikrs. Hij de koor derdcrwisjen.Het gezangkabbeltrustigen monotoonvoort,cn de cn de gebedenvoor de Profeetvolgenelkaarop, talrijk alszandkorrels is en golvenvan de zee,zo talrijk alsalleswat doorpennengeschrcven is. Het wur der stemmen alleswat nog niet doorpennengeschreven neemttoe. Totdatze klaar zijn meÍDe Tekenen,waardoorde behoeÍïe aanmeer gezangin de derwisjenis gewekt.Hagg Kariemklaptin zijn 'Begin, sjcichAhmadBadawi, handenen buigtzich tevredenvoorover. bcgin met Dt' Mutttt'!vunde Prttlt'ct." E,nnet als Taha Husayn in zijn autobiografie zich kecrt tegen de simpele godsdicnstigebeleving van zijn vader, komt ook de hoofdpcrsoon in Abdoel Hakicm Kasim's, De zeven dagen van de ntens na een innerlijke crisis in opstand tegen dc praktijken in dc volksislam en maakt hij zijn vromc dorpsgenotentijdcns de bedevaartnaar Tanta uit voor afgodendienaars.' I Zoals de vertalers,Richardvan Lecuwenen Johande Bakkcr. de titel van de Dala'il al-Khayrut verlalcn. 2 Abdoel Hakiem Kasim, De zevendagen van de mens.Wccsp,etc.. 1984,pp. 20,22.Andereplaatscnwaaral-Gaz[h's Dala'il ul-Khu.t'rtit g e n o c m dw o r d tz i j n p p . 1 9 ,2 5 , 2 9 , 3 6 ,1 1 8 . 3 Abdoel HakiemKasim,De zevendagenvan de mens,p. I 34. l-)
Het mag wel een paradoxgcnoemdworden dat de Dattj'it ol_ Khayratin het middcnvan de vijfticndeeeuwjuist met de be_ doelingvan vemicuwingen oplevingwas gcschrevcn, tcrwijl het boekdoor TahaHuscincn Abdoel HakicmKasim wordi sebruikt als de verzinnebeclding van achterhaald volksgcloof.Èat is er gebeurdmet dc Dala'it al-Khayrattussenca. 1450en 2000?Hoe werd het boekzo populair?Welkevcrschijningsvor_ rnenheefthet in dc loop der tijd aangenomen'/ wat is er rnetde tekstgebeurd/Hoe is de iconografische ontwikkelrngvan dc illustratiesverlopen?Wat is de rituelecontextvan hct boek? Waarin de islamitischewereldis het boekzo populairgeworden?Hoe wordenontwikkelingendie al in de hanclschriÍien van de tckstte vindenzrjn in de gedrukteversiesvoortgczet?En hoe wordendie ontwikkelingenwcer voortgezetop hct intenrct?Is hct boekooit eenconcurrentvan dc Koran geweest,? Wat is hct spanningsveld tussende Muhammad-devotic en de heili_ genverering encrzrjdscn de islamitischeorthodoxieanderzrjcls'/ Op dezecn anderevragcn zal ik probercnecn antwoordte geven. Als bron voor mijn beschouwingen ovcr al-óazDh'sgebedcnbock zal ik voomamelijkgebruikmakenvan de handschriftcn van de Dqla'il al-Kha1ryat die in de LeidseUniversitcitsbiblio_ theekwordenbewaard.Het is ecn vcrzamelingvan enkcletientallenstukken,afkomstiguit vrijwel de gcheleislarnitische wcreld,en hocwel dezeverzarnelingmaarecn fractieis van het totaalvan de handschriftenvan de Dala'it at-Khayrarin de wereld,maaktdc gevarieerde hcrkomstvan de Leidsecollcctie dezchandschrifien tot eenrepresentatievc selcctic.Voor de bestudering van de continuïtcitvan het gebruikvan dit popu_ lairegebedcnboek zullennog cnigeticntallengedrukteu"isi"s wordengebruikt,zowel uit de Leidsebibliotheckals uit rniirr eigenverzameling.
t4
5] lu
.c'rre- * j
rr\rÈ@
t4
ï{ f{
- '"".
-*.**-*.**#*-"*
.6'-
ï.*"*.*'*;
+-ji*r"é
**; *4F*i*1*****""
Colofonvan eende de Dala'il al-Khayralvan al-GazÍlr. bestemdvoor de Gedruktin Cairo in 135411935, Noordafrikaansc markt (8 195E l7). Zic corpusnr. I . t5
