Islamitisch Bankieren

Islamitisch Bankieren EEN SUCCESFACTOR VOOR DE INTEGRATIE VAN MOSLIMS IN NEDERLAND?

Culturele en Maatschappelijke Vorming Social Work Hogeschool InHolland Den Haag 2008 Student: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777 Begeleider: Marion Lenders

Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

2

Voorwoord ...................................................................................................................................................... 7 Inleiding .......................................................................................................................................................... 8 Probleemstelling.............................................................................................................................................. 9 Hoofdstuk 1 De Islam......................................................................................................................................10 1.1. Het islamitische geloof ......................................................................................................10 1.2. Achtergrond van Moslims in Europa ..................................................................................10 1.2.1. Percentage moslims in verschillende Europese landen ....................................................11 1.3. Het aantal moslims in Nederland.......................................................................................11 1.4. De beeldvorming in Nederland van allochtonen .................................................................12 1.5. De gewelddadige islam .....................................................................................................13 1.6. Djihaad .............................................................................................................................14 1.7. Moslim als etnische minderheid ........................................................................................16 1.8. Het idee van de Islamitische Cultuur ..................................................................................16 1.9. Wij-Zij ...............................................................................................................................18 1.10. Islamisering ....................................................................................................................19 1.11. De hoofddoek als symbool van emancipatie ....................................................................19 1.12. Zoektocht naar de zuivere islam ......................................................................................19 1.13. samenvatting Hoofdstuk 1 ..............................................................................................20 Hoofdstuk 2 Integratie....................................................................................................................................21 2.1. Inleiding ............................................................................................................................21 2.2.Geschiedenis van integratie in Nederland ...........................................................................21 2.2.1. Veranderend vreemdelingenbeleid .................................................................................22 2.2.2. Vluchtelingen als economische motor .............................................................................23 2.2.3. De eeuw van de immigratie ............................................................................................23 2.2.4. Multiculturele samenleving ............................................................................................24 2.3. Integratie en maatschappelijke positie van allochtonen .....................................................24 Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

3

2.3.1. Arbeidsmarktpositie .......................................................................................................25 2.3.2. Onderwijs.......................................................................................................................25 2.3.3. Huisvesting ....................................................................................................................26 2.3.4. Politieke participatie en zelforganisaties .........................................................................26 2.3.5. Cultuur...........................................................................................................................27 2.3.6. Sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen ........................................................28 2.4. Samenvatting Hoofdstuk 2 ................................................................................................29 Hoofdstuk 3 Islamitisch Bankieren ..................................................................................................................30 3.1. Definitie en Inleiding .........................................................................................................30 3.2. Islamitische Wetgeving .....................................................................................................30 3.3. De rol van islamitisch bankieren in de financiële wereld .....................................................31 3.4. Islamitisch bankieren en conventioneel bankieren .............................................................32 3.5. Ontwikkeling van Islamitisch bankieren .............................................................................32 3.5.1. Regionale verschillen ......................................................................................................34 3.6. Samenvatting Hoofdstuk 3 ................................................................................................34 Hoofdstuk 4 Islamitisch Bankieren en Integratie ..............................................................................................35 4.1. Achtergronden Islamitisch Bankieren.................................................................................35 4.2. Islamitisch bankieren in Europa .........................................................................................36 4.3. Succesvol Islamitisch Bankieren in Groot-Brittannië ...........................................................37 4.3. Moslims en banken in Nederland.......................................................................................39 4.5. Moslims en ondernemen ...................................................................................................41 4.6. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Islamitisch Bankieren ...............................44 4.7. Samenvatting hoofdstuk 4.................................................................................................45 Hoofdstuk 5 Conclusies, aanbevelingen en de rol van de CMV-er .....................................................................46 5.1. Inleiding ............................................................................................................................46 5.2. Succesfactoren integratie en rol van islamitisch bankieren .................................................46 Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

4

5.2.1. Arbeidsmarktpositie .......................................................................................................46 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................46 5.2.2. Onderwijs.......................................................................................................................46 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................47 5.2.3. Huisvesting ...................................................................................................................47 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................48 5.2.4. Politieke participatie en zelforganisaties .........................................................................48 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................48 5.2.5. Cultuur...........................................................................................................................49 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................49 5.2.6. Sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen ........................................................49 Rol islamitisch bankieren .........................................................................................................50 5.3. Conclusie: is Islamitisch bankieren een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland?..............................................................................................................................50 5.4. Aanbevelingen voor het slagen van islamitisch bankieren ..................................................51 5.5. Rol en toekomst van islamitisch bankieren in het werkveld ................................................51 Literatuur, Bronnen & Websites ......................................................................................................................53 Literatuur ................................................................................................................................53 Bronnen...................................................................................................................................54 Websites .................................................................................................................................54


5


6

Voorwoord

Graag wil ik iedereen bedanken die mij heeft geholpen bij het tot stand komen van deze scriptie: vooral mijn ouders Cees en Toos Breugelmans, mijn broer Dennis en in het bijzonder ook mijn lieve vriendin Malika. Zonder haar was ik nooit zo ver gekomen. Voor begeleiding vanuit de opleiding gaat mijn dankbaarheid uit naar Rina Visser, die mij de kans gaf deze opleiding eindelijk succesvol af te ronden en naar Marion Lenders die mij met veel geduld en inzicht begeleidde in deze laatste fase. Een paar jaar geleden had ik me in de situatie gemanoeuvreerd, waarin ik geen mogelijkheden zag om nog af te studeren. Dankzij een stevige koerswijziging en een even stevige carrièreswitch is dat doel nu toch binnen handbereik. In dat opzicht wil ik ook Cynthia Beljaars, Paul Boer en Raymond van Oers, allen werkzaam binnen de Rabobank organisatie, bedanken voor hun hulp, steun en inzichten.

Ik wens u veel plezier bij het lezen van deze scriptie.

Jordie Breugelmans Bosschenhoofd, juni 2008


7

Inleiding

Deze afstudeerscriptie heeft als onderwerp: Islamitisch bankieren als succesfactor voor de integratie in Nederland. Graag wil ik uitleggen waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Daarvoor moet ik iets over mijn eigen achtergrond vertellen. Ik ben jaren geleden begonnen aan de opleiding CMV, omdat het me interesseerde wat er in de maatschappij gebeurde. Ik hoopte dat ik met CMV beter inzicht in het hoe en waarom kreeg. Via de opleiding kon ik als stagiaire aan de slag bij Radio West en uiteindelijk ben ik meerdere jaren actief geweest in de media. Veel gezien, veel gedaan en altijd met mijn maatschappelijke betrokkenheid in het achterhoofd. Tegenwoordig werk ik bij de Rabobank, waar ik heel ander werk doe, maar waar ik ook met mijn CMV-bril op rondloop. Een van de onderwerpen die sinds een paar jaar speelt bij de Nederlandse banken is Islamitisch Bankieren. Allemaal willen ze het, niemand weet hoe. Pogingen worden gedaan, maar stranden op gebrek aan kennis en inzicht. Bankmensen zijn nu eenmaal geen CMV-ers. Maar misschien kan een CMV-er die bankmensen wel op weg helpen. Eén miljoen moslims in Nederland zouden er bij gebaat zijn. En daarom heb ik dit onderwerp gekozen: om een brug te slaan tussen banken en moslims in Nederland. In dit document wordt alleen over de islam geschreven met betrekking tot het onderwerp islamitisch bankieren. Voor wie meer wil weten over deze wereldreligie, kan ik verschillende boeken aanraden, waaronder Nieuwe inleiding tot de Islam (J. Jansen, Bussum: Coutinho, 1998) en In het huis van de Islam. (H. Driesen, Nijmegen: Sun, 1997)


8

Probleemstelling

Deze scriptie heeft de volgende probleemstelling: Bevordert de invoering van Islamitisch bankieren de integratie van Moslims in Nederland? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, stel ik eerst een aantal deelvragen: Wat is islam? Welke rol speelt islam in Nederland? Wat is integratie?Hoe succesvol is het in Nederland? Wat is islamitisch bankieren? In hoeverre bestaat het al in Nederland? Deze vragen worden per hoofdstuk beantwoord. In hoofdstuk 1 maken we kennis met islam. In feiten, maar ook welke plek het inneemt in de wereld. Daarbij wordt vooral gekeken naar Islam in Europa en vervolgens in Nederland. We zien hoe de Nederlander naar moslims kijkt en dat Moslims veel verschillende culture achtergronden hebben, maar toch door “De Nederlander”, toch vooral als “De Moslim” wordt gezien. En dan vooral als gewelddadige moslim. Hoe dit beeld tot stand is gekomen en wat de rol van de politiek geladen term ‘djihaad’ is, wordt vervolgens uitgelegd. Moslims hebben er moeite mee (voortdurend) verantwoording af te moeten leggen voor hun geloofsovertuiging. Dit uit zich in een stellingname van “wij tegen zij”, die vervolgens wordt behandeld. Aan het eind van hoofdstuk 1 zien we dat het benadrukken van het moslim-zijn door buitenstaanders, kan leiden tot een toenemende islamisering van allochtone jongeren: pubers en jongvolwassenen die op zoek gaan naar “de zuivere Islam” en jonge meiden die plots een hoofddoek gaan dragen. Hoofdstuk 2 behandelt Integratie, in het bijzonder die in Nederland. De afgelopen jaren is het begrip integratie verworden tot een containerbegrip, waarin allerlei alles wat allochtoon is ondergebracht kan worden. In dit hoofdstuk wordt de vraag gesteld; wat is integratie eigenlijk? En is de Nederlandse samenleving geïntegreerd? Zulke vragen zijn vaak niet eenvoudig te beantwoorden met een “ja” of “nee”. Daar wil ik de mate van succes bepalen aan de hand van bepaalde integratiefactoren. In dit hoofdstuk wordt ook de geschiedenis van Nederland als immigratieland bekeken. In hoofdstuk 3 ontleed ik het begrip islamitisch bankieren, wat is het eigenlijk, waar komt het vandaan, welke rol heeft het in de financiële wereld en hoe verhoudt het zich tot westers/conventioneel bankieren. Hier ook aandacht voor de recente ontwikkelingen in de islamitische wereld die ten grondslag liggen aan het islamitisch bankieren. Hoofdstuk 2 en 3 vormen de opmaat voor hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk worden islamitisch bankieren en integratie samen behandeld. Welke rol speelt islamitisch bankieren in de maatschappij? Wereldwijd, maar vooral in Nederland. En welke groepen hebben er belang bij; anders gezegd hoe kan islamitisch bankieren de integratie van deze groepen bevorderen? Mijn conclusies, aanbevelingen en mijn visie op het CMV-werkveld volgen dan in hoofdstuk 5.


9

Hoofdstuk 1 De Islam

1.1. Het islamitische geloof De islam is de tweede godsdienst in de wereld. Dit geloof telt over de hele wereld verspreid duizend miljoen gelovigen. Het oorspronkelijke gebied van de islamieten, of moslims, is het Midden-Oosten. De islam is een Arabische godsdienst. Het heilige boek van de islam, de Koran, is in het Arabisch geschreven. Dit boek wordt door alle moslims in het Arabisch gelezen. Ook als zij zelf een andere taal spreken. Volgens de islam is er één God, zijn naam is Allah. De boodschap van Allah is door de profeet Mohammed op aarde verspreid. Mohammed leefde van 570 tot 632 na Christus. De heilige teksten zijn door de engel Gabriël aan Mohammed geopenbaard en later in de Koran beschreven. In de Koran staan verhalen die ook in de Bijbel voorkomen. Abraham, Mozes en Jezus komen ook in de Koran voor. Naast de Koran kent de islam een verzameling heilige geschriften: de Hadith. Hierin zijn de heilige tradities beschreven en verhalen over het leven van Mohammed opgenomen. Het islamitische geloof heeft zich relatief snel verspreid. Binnen honderd jaar na het overlijden van de profeet Mohammed hadden de moslims al aanhangers van Spanje tot India.

1.2. Achtergrond van Moslims in Europa In Europa komt de islam na de christelijke religies op de tweede plaats. Er zijn grote autochtone moslimminderheden op de Balkan en in andere Oost-Europese landen. In West-Europa bestaat de overgrote meerderheid van moslims uit migranten uit islamitische landen en hun nakomelingen. Deze migranten werden in de jaren zestig en zeventig aangetrokken als gastarbeiders vanuit Turkije en Marokko of maakten deel uit van de grote postkoloniale migratiestromen (onder meer uit Pakistan, Algerije en Suriname). Door gezinshereniging ontstonden sinds de tweede helft van de jaren zeventig volwaardige moslimgemeenschappen. In de loop van de jaren tachtig deed de tweede generatie moslimjongeren, die geheel of grotendeels in WestEuropa waren opgegroeid, haar intrede in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. De nieuwe instroom van moslims naar West-Europa komt voornamelijk door politieke vluchtelingen uit moslimlanden zoals Irak en Afghanistan. Frankrijk heeft in West-Europa het meeste aantal moslims, gevolgd door Nederland, Denemarken, Zwitserland en Duitsland.


10

1.2.1. Percentage moslims in verschillende Europese landen Frankrijk

Nederland

Denemarken

Zwitserland

België

Duitsland

Verenigd Koninkrijk

Spanje

Italië

6,4%-9,6%

5,8%

2,8%-5,0%

4,2%

3,8%-4,0%

3,6%-4,2%

2,8%

0,9%-2,3%

1,4%

(Bron: nationale statistiekbureaus, 2005) De

schattingen in deze tabel zijn ontleend aan statistieken van ieder land. Omdat bijna geen enkel land de religie van haar burgers registreert, betreft het vaak schattingen op basis van steekproeven.

1.3. Het aantal moslims in Nederland Nederland telt procentueel gezien na Frankrijk het hoogste aantal moslims in West-Europa. Uit langlopende onderzoeken van het CBS wordt een aantal van 944.000 moslims in 2004 aangehouden. Nieuwe onderzoeken van het CBS komen uit op 877.000 in 2005 en 837.000 in 2006.

Aantal moslims in Nederland Totaal Overige Turkije Suriname

2007 2004 2001 1998 0

100

200

300

400

500

600

700

800

900 1000

aantal (x 1000)

Somalië Marokko Iran Irak Afghanistan

Voor de Turkse en Marokkaanse gemeenschap speelt de islam een belangrijke persoonlijke rol: 95% van de Turkse en 96% van de Marokkaanse allochtonen noemt zich gelovig en dan met name islamitisch. Ter vergelijking: 50% van de autochtone Nederlanders vindt zichzelf religieus. Andere groepen waarbinnen de islam een zeer belangrijke rol speelt zijn Afghanen, Irakezen en Somaliërs. Autochtone Nederlanders zijn slechts in geringe mate moslim: het CBS schat het aantal op 6.000. Tot in 2007 verwachtte het CBS dat het aantal moslims in Nederland de grens van 1 miljoen in 2006 zou passeren. Naar schatting waren er eind 2004 in Nederland 944.000 moslims, waarvan 6000 autochtone Nederlanders. Daarbij werd het aantal allochtone moslims geschat met behulp van het percentage moslims in het land van herkomst. Bij nieuwere schattingen kwam het CBS voor 2005 uit op 877.000 moslims, en op 837.000 in 2006.


11

Binnen deze verschillende groeperingen valt daarnaast een verscheidenheid aan sociaal-politieke, culturele en religieuze stromingen te onderscheiden. Zo zijn de Turkse moslims grotendeels 1 soenniet, maar vormen de alevieten met ongeveer 50.000 gelovigen een minderheid. Ook de Nederlandse Marokkanen zijn nagenoeg allen soennieten, terwijl daarbinnen veel verschillende sociaal-politieke en culturele stromingen te onderscheiden zijn. Zo is onder de Marokkaanse jongeren bijvoorbeeld een ‘politieke islam’ in opkomst. Deze jongeren sluiten zich onder andere aan bij verschillende Salafiyya-stromingen, die een orthodox standpunt hebben en streven naar het herstel van de traditionele normen van de islam, zoals die golden ten tijde van de profeet Mohammed. De Surinaams-Hindoestaanse moslimgemeenschap, ten slotte, behoort deels tot de soennitische islam en deels tot de Ahmadiyya-beweging, waartoe ook een deel van Pakistaanse en Indiase moslims zich rekenen.

1.4. De beeldvorming in Nederland van allochtonen De beeldvorming van autochtonen over allochtonen, moslims in het bijzonder, is niet geheel positief. Er is een duidelijke tendens dat de gemiddelde Nederlander vindt dat allochtonen beter moeten integreren in de Nederlandse samenleving2. Enkele aanwijzingen ter staving van deze stelling zijn: 



80% van de autochtone Nederlanders staat positief tegenover politieke vluchtelingen. 40 % van de autochtone Nederlanders staat echter veel minder positief tegenover immigranten die om economische redenen immigreren of immigranten die trouwen met allochtonen van hetzelfde land van herkomst; 95% van de autochtone Nederlanders vindt dat immigranten Nederlands moeten leren beheersen;

[TWEE HOOFDSTROMINGEN IN DE ISLAM HET SOENNISME is de grootste hoofdstroming van de islam. De op een na grootste stroming is het sjiisme. Het woord soenna is Arabisch voor 'traditie'. Soennitische moslims volgen de traditie die gebaseerd is op het leven van de laatste profeet van de islam, Mohammed. De Ahadith, een verzameling overleveringen van het spreken en handelen van Mohammed, heeft naast het heilige boek van de moslims, de Koran, groot gezag voor soennieten. Circa 90% van alle moslims, ook die in het Westen leven, is soennitisch. Het soennisme is net als het sjiisme ontstaan vanuit de strijd om de rechtmatige opvolging van Mohammed, die begon na zijn dood in het jaar 632. ] [HET SJIISME komt vooral voor in Iran en het zuiden van Irak, maar ook in Pakistan, India, Libanon, Azerbeidzjan, Jemen, Syrië en diverse Golfstaten (zie Sjiieten per land). Sjiieten zijn de volgelingen van Mohammed en geloven dat zijn directe opvolger Ali ibn Aboe Talib ook wel kalief Ali of imam Ali genoemd is, de neef en tevens schoonzoon van Mohammed zijn rechtmatige opvolger als leider van de gelovigen is. Sjiieten baseren het volgen van Ali op de overleveringen (Ahadith) over Mohammed en zijn uitleg van de Koran. De titel "sjiiet" is kort voor "Shiá'te Ali" wat "de volgers van Ali" (als imam en directe kalief na Mohammed) betekent. De andere partij volgde de kaliefen, waarvan de eerste Aboe Bakr was. De sjiieten geloven in de Koran als het woord van God en in de Soenna als de overleveringen van Mohammed. Een belangrijk kenmerk van het sjiisme is de plaats van de imam. Deze islamitische geestelijke is binnen het soennisme de voorganger van de vrijdagse gebedsdienst in de moskee, maar binnen het sjiisme is zijn rol en zijn geestelijke gezag veel groter. Hij wordt geacht de gelovigen krachtig te leiden in hun strijd voor de islam en wordt gezien als spreekbuis zowel op godsdienstig als sociaal en politiek vlak, voor de hele moslimgemeenschap. ] Bron: De moslim bestaat niet, S. Abbos

1

Het Alevitisme is geen vastomlijnde leer. De Alevieten zijn niet zozeer gebonden aan allerlei regels en wetten. In Alevitisme staat de mens centraal. Het is een humanistische filosofie. De belangrijkste regels waar Alevieten zich aan moeten houden, zijn dan ook van humanistische en eerbare aard. Een van de belangrijkste grondprincipes is: 'Elk mens accepteren zoals hij/zij is, zonder onderscheid te maken in sekse, kleur, afkomst, geloof enz.' Dit principe wordt elke Aleviet van kinds af aangeleerd. Sommige Alevieten zien zichzelf niet als mosli m. Bron: www.wikipedia.org 2 Bron: SCP Jaarrapport Integratie 2007 Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

12



66% van de autochtone Nederlanders is het eens met de stelling dat immigranten niet teveel moeten vasthouden aan hun eigen cultuur of gebruiken, terwijl meer dan de helft vindt dat immigranten nog niet ingeburgerd genoeg zijn in de Nederlandse samenleving. Vooral lager opgeleide Nederlanders zetten vraagtekens bij de mate van integratie van allochtonen.



Circa de helft van de autochtone Nederlanders vindt dat er te veel allochtonen in Nederland zijn. Vooral lager opgeleide autochtonen zijn deze mening toegedaan.



*‘ISLAM MEEST GEWELDDADIG’ Volgens de uitkomsten van een Pew Global Attitudes Survey in april-mei 2005 naar de mening van de inwoners van 17 westers, Midden-Oosterse en Aziatische landen ten aanzien van islamitisch extremisme, noemde 88% van de Nederlandse ondervraagden (743 respondenten) de islam als intrinsiek het meest gewelddadig van de drie grote monotheïstische godsdiensten. Daarmee scoorde Nederland het hoogste van alle bij de survey betrokken landen. ] Bron: www. Pewglobal.org

Gebeurtenissen zoals de terroristische aanslagen in New York, Madrid en Londen en de moord op filmmaker Theo van Gogh zijn de beeldvorming over moslims verslechterd.

Een meerderheid van de Turken (60%) en Marokkanen (70%) vindt dat in Nederland te negatief tegen de islam wordt aangekeken. Een grote meerderheid van de bevolking (zowel allochtoon als autochtoon) denkt dat de spanningen tussen groepen in Nederland op zal lopen. Ook de angst voor mogelijk geweld, tegen moslims dan wel door moslimextremisten, leeft bij alle groepen. Rond de 55% van de Surinamers, Antillianen en autochtonen is bang voor geweld van moslimextremisten. 43% van de Turken en Marokkanen deelt deze angst3.

1.5. De gewelddadige islam New York, Bali, Casablanca, Istanboel, Madrid, Amsterdam, Londen, Sharm al-Sheikh, Amman. Allemaal plaatsen waar moordpartijen in naam van de islam de afgelopen jaren duizenden mensen het leven hebben gekost. Geen wonder dat de islam wordt geassocieerd met fundamentalisme en geweld. Weliswaar is inmiddels alom bekend dat je onderscheid moet maken tussen de doorsnee moslim en radicale moslims, maar dat de islam per definitie gewelddadiger is dan ander religies komt veel Nederlanders voor als een feit4. Dat is begrijpelijk maar niet correct5. Het is verleidelijk om te proberen het negatieve imago van de islam op te vijzelen door Koranteksten te citeren die vredelievendheid en tolerantie prediken. ‘In de Godsdienst is geen dwang’ (soera 2:256) en ‘God gelast billijkheid’ (soera 16:90) worden in dit verband vaak aangehaald6. Het nut hiervan is echter zeer beperkt. Zowel voor de islam als voor het christendom geldt dat gelovigen van verschillende gezindten uit dezelfde bronteksten kunnen putten om botsende visies te onderbouwen7. Wat hieruit voornamelijk valt op te maken, is dat religie zich gemakkelijk leent om te worden ingezet om mensen te mobiliseren voor de verdediging van welke belangen dan ook.

3

Bron: SCP Jaarrapport Integratie 2007 Bron: Pew Global Attitudes Survey april mei 2005, www.pewglobal.org. 5 Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) 6 Bron: De moslim bestaat niet, S. Abbos (2005) 7 Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) 4


13

1.6. Djihaad Hoewel in het Nederlands Djihaad meestal vertaald wordt met ‘heilige oorlog’, en ook bijdraagt aan de negatieve beeldvorming over de islam, is de betekenis van het begrip binnen de islam veel ruimer8.Voor moslims heeft djihaad ook een heel andere lading: in algemene zin heeft Djihaad betrekking op ‘inspanning’, in religieuze zin meestal begrepen als ‘djihaad fi sabiel Allah’; ‘inspanning voor de zaak van God’. Gevraagd naar de betekenis van djihaad zullen tegen de 9 achtergrond van alle terreuraanslagen van de laatste jaren , de meeste moslims zich haasten uit te leggen dat hiermee vooral wordt bedoeld dat je je moet inspannen voor het goede en dient te strijden tegen het ongeloof, in de eerste plaats tegen het ongeloof in jezelf. Het gaat om het streven in woord en daad een goed moslim te zijn. Dit wordt wel de ‘grote djihaad’ genoemd, ter onderscheiding van de strijd tegen de ongelovigen, die de ‘kleine djihaad’ wordt genoemd. In de Islamitische geschriften wordt overigens wel gesproken over de fysieke strijd tegen ongelovigen.

[TARIQ RAMADAN OVER DJIHAAD Tariq Ramadan, hoogleraar islamstudies in Genève en (volgens sommigen controversieel) gezaghebbend figuur voor met name moslimjongeren in Europa, beschrijft djihaad als volgt: Er zijn allerlei soorten djihaad die op verschillende niveaus en terreinen worden getreden. Op persoonlijk niveau betekent dat werken aan zichzelf, om egoïsme en neiging tot geweld boven te komen, op sociaal vlak is dat de strijd voor meer gerechtigheid, tegen discriminatie, werkloosheid en racisme, op politiek gebied is dat de verdediging van verantwoordelijkheden en burgerrechten, bevordering van pluralisme, vrijheid van meningsuiting en democratische procesvorming, op economisch niveau is dat engagement tegen speculatie, monopolisme en neokolonialisme, op cultureel vlak is dat de bevordering van kunsten en van uitdrukkingswijzen die de waardigheden van het geweten en menselijke waarden eerbiedigen, en ga zo maar door. ]

Bron: Westerse moslims en de toekomst van de islam, T. Ramadan In de tweede helft van de negentiende eeuw was de djihaad in veel gekoloniseerde gebieden onderdeel van de verzetsideologie tegen westerse overheersers. Het begrip heeft bijvoorbeeld een aanzienlijke rol gespeeld als mobilisatiemiddel in het Atjeese verzet (1873-1942) tegen de koloniale overheersing in het toenmalige Nederlands-Indië. Verder voerden leden van de Soedaneze religieuze orde Sammannyya een djihaad tegen de Britten en ook de Somalische rebellie tegen de Britse overheerser tussen 1900 en 1920 werd onder de vlag van een djihaad aangevoerd door de leider van een religieuze orde·.

Vanaf het einde van de negentiende eeuw zijn verschillende moslimdenkers op basis van herinterpretatie van de koran de djihaad-leer anders gaan formuleren. Zij zijn van mening dat moslims in de huidige tijd gebaat zijn met vreedzame betrekkingen tussen de wereld van de islam en die daarbuiten. Verbreiding van de islam mag alleen nog gebeuren door middel van prediking en zending10. Van geografische afbakening tussen gebieden waar wel of geen moslims wonen is geen sprake meer: intussen hebben moslims zich overal in de wereld gevestigd, ook in het Westen. Plekken waar zij beschermd worden, in vrede kunnen leven en ruimte krijgen om hun godsdienst te beoefenen, vallen naar de mening van Ramadan onder het ‘territoir’, het eigen leefgebied zogezegd, van de islam. Opmerkelijk: wat hem betreft voldoen westerse landen daar in veel gevallen meer aan dan aan landen waar de meerderheid van de bevolking weliswaar uit moslims bestaat,

8

Bron: Djihaad, www.moslim.org, Maulana Muhammad Ali (2003) Bron: AIVD: Jongeren gevoelig voor djihad, Dagblad Trouw (10 maart 2004) 10 Bron: Westerse moslims en de toekomst van de islam, T. Ramadan (2005) 9


14

maar waar geen veiligheid en zekerheid heersen. Ramadan roept Europese moslims op tot een religieus geïnspireerd actief burgerschap in de landen waar zij wonen11. Een andere ontwikkeling die zich vanaf het einde van de negentiende eeuw begon af te tekenen, is de afbrokkeling van de gevestigde religieuze orde, een proces dat vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw in een stroomversnelling is geraakt. Het gebeurt steeds vaker dat radicale groeperingen of individuele, niet klassiek islamitisch geschoolde moslims zich het recht toe-eigenen om tot een djihaad op te roepen. Het oprekken van het begrip ‘kaafir’ (ongelovige) zodat daaronder naast niet-moslims ook andersdenkende moslims vallen, is onderdeel van hetzelfde proces. Met name vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw doen zich steeds vaker voorvallen voor van oproepen tot religieuze vervolging van ‘afvalligen’. De fatwa die Khomeini afkondigde tegen schrijver Salman Rushdie is ongetwijfeld de meeste beruchte. Een ander recenter voorbeeld is de bedreiging aan het adres van de toenmalige Amsterdamse wethouder Aboetali die Mohammed Bouyeri uitte in de brief die hij achterliet op het lichaam van Theo van Gogh. Dit is een voorbeeld van Nederlandse bodem waarbij een individuele moslim zich het recht toeeigende om een geloofsgenoot als ‘ongelovige’ te bestempelen en op eigen initiatief een djihaad te ondernemen. In de voormoderne islamitische rechtspraak stond men zeer terughoudend tegenover veroordelingen wegens ongeloof. Zelfs de buitengewoon strenge jurist Ibn Taymiyya (1273-1328) zou ervoor zijn teruggedeinsd andersdenkende moslims als ongelovigen te brandmerken, laat staan te laten vervolgen 12. Uitgerekend de geschriften van deze vroege moslimactivist zijn een inspiratiebron voor hedendaagse radicale moslims. Hun optreden illustreert evenwel dat zij ondanks hun pleidooi voor ‘terugkeer’ naar de vroege islam en afschuw voor ‘bid’a’ (nieuwlichterij), waar het ze uitkomt vernieuwingen niet schuwen. Overigens zo het een misverstand zijn om iedere actie die djihaad wordt genoemd te beschouwen als religieuze strijd. Het begrip wordt namelijk net als het Nederlandse woord ‘kruistocht’ ook in ruimere, meer seculiere zin gebruikt om inspanningen aan te duiden die men zich getroost voor welk goed doel dan ook. Zo noemt Amina Wadud haar strijd voor de gelijke behandeling van moslimvrouwen als volwaardige leden van de moslimgemeenschap een ‘gender-djihaad’13.

11

Ramadan is niet onomstreden. Critici lezen onder andere in deze visie een verkapt streven naar de islamisering van Europa en zien in hem een ‘wolf in schaapskleren’. Dit houdt verband met zijn afstamming: zijn grootvader was Hassan Al-Banna, een Egyptische moslimfundamentalist. Verder zou hij tijdens voordrachten in moslimkringen beduidend radicalere uitspraken doen dan in zijn Europeestalige geschriften. 12 Bron: De islam is geen katholieke kerk. Het debat over kerk en staat, M. Leezenberg (2005) 13 Bron: De koran en de vrouw: Herlezing van een heilige tekst vanuit een feministisch perspectief, Amina Wadud (2004) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

15

1.7. Moslim als etnische minderheid Iedere allochtoon is geen moslim en iedere moslim is geen allochtoon. Vaker dan voorheen spreken autochtone Nederlanders mensen van islamitische huize op de eerste plaats aan op hun religieuze identiteit. De aanduiding ‘moslim’ is hard op weg een etnische benaming te worden. Los van hun land van herkomst worden Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en andere moslims in Nederland verondersteld één cultuur te delen. De religieuze component van hun culturele achtergrond wordt uitgelicht en verzelfstandigd tot ‘de islamitische cultuur’. Die cultuur wordt bovendien toegeschreven aan iedereen met een moslimachtergrond, onafhankelijk van de mate waarin individuele personen gelovig zijn of hun geloof praktiseren. De veronderstelde gedeelde islamitische cultuur, ten slotte, zou moslims van andere Nederlandse burgers onderscheiden.

1.8. Het idee van de Islamitische Cultuur Het idee van een zuiver op religie gebaseerde cultuur die het gedrag van alle aanhangers van die religie kan verklaren, klopt echter niet. Dit idee gaat uit van de misvatting dat er zoiets bestaat als een culturele essentie die bepaalt hoe mensen zich gedragen. Dat cultuur en religie gelijk zijn en dat wat in de heilige boeken en teksten staat, hetzelfde is als wat gelovigen in de praktijk doen en denken. In deze opvatting wordt cultuur voorgesteld als een duidelijk afgebakend geheel, waarin iedereen grofweg hetzelfde denkt en handelt. De gehanteerde normen en waarden botsen zouden dan alleen botsen met andere culturen. In werkelijkheid staan er ook binnen een cultuur altijd wel bepaalde waarden op gespannen voet met elkaar. Religie maakt deel uit van cultuur, maar de twee vallen niet geheel samen. Geen enkele religieuze doctrine kan alle details van het dagelijks leven beslaan. De islamitische plichtenleer komt wel een heel eind. Zo bevatten islamitische handboeken allerlei voorschriften die in de ogen van buitenstaanders eerder betrekking hebben op etiquette, dan op godsdienst. Er zijn regels voor hoe je eet, hoe je je wast, hoe je elkaar begroet enzovoort14. Maar mensen zijn geen computers die volledig voorgeprogrammeerd kunnen worden. Zelfs de meest gedetailleerde handboeken kunnen niet anticiperen op alle concrete situaties die waarin mensen zich begeven en met elkaar communiceren. De interactie in het dagelijks leven is vooral een kwestie van culturele improvisatie. “De islamitische cultuur” bestaat dan ook niet. De islam als religie bestaat uit een verzameling basisteksten met geloofsvoorstellingen en voorschriften die moslims als gezaghebbend beschouwen. De islam volgen is het toepassen van die geloofsvoorstellingen en voorschriften op concrete culturele en persoonlijke contexten. De aanduiding Hallal-vlees zegt bijvoorbeeld iets over de manier waarop het vlees geslacht is, niet over de manier waarop het bereid dient te worden.15 Er is dus altijd sprake van interculturele inbedding van de islam. Wat moslims met elkaar delen, zijn een aantal religieuze instrumenten om het (samen-)leven vorm en zin te geven. Wat zij vervolgens “doen”met de islam is cultuur, moslimcultuur wellicht.

14 15

Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) Bron: Globalized Islam, O. Roy (2004) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

16

Over hoe je de islamitische richtlijnen het beste kunt interpreteren, zijn vele verschillende opvattingen mogelijk. Er is dan ook niet voldoende gemeenschappelijke basis om van ‘de’ moslimcultuur te kunnen spreken. Bovendien bevatten de culturele gereedschapskisten16 van moslims ook andere dan religieuze instrumenten. Een persoon is immers nooit alleen moslim, maar ook een vrouw of een man, jong of oud, gehuwd of ongehuwd, geschoold of ongeschoold. Daarnaast behoren moslims ook altijd tot een etnische groep, een klasse, een familie, een streek, een dorp of een stad. Dit alles beïnvloedt de manier waarop zij de islam beleven. De wereldbeelden en leefwijzen van verschillende groepen moslims vertonen dan ook maar ten dele familiegelijkenissen17.

16

17

Bron: Identity, Authenticity, Survival, K. Appiah (1994) Bron: Immigranten en Cultuur, J.P. van Oudenhoven (2005) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

17

1.9. Wij-Zij Een dergelijke vereenvoudiging, moslim tegen niet-moslims, van de werkelijkheid doet zich voor aan weerskanten van de scheidslijn. De gegriefde moslimstudent (zie tekstvak “Wij-Zij”) bijvoorbeeld spreekt in zijn e-mailbericht over ‘ze’ en beschouwt niet-moslimstudenten blijkbaar als ‘de anderen’. Onder Nederlandse burgers met een moslimachtergrond is er de laatste vijf tot tien jaar sprake van een islamisering van hun identiteit. Vanzelfsprekend gaat dit niet op voor iedereen: veel moslims wensen niet gereduceerd te worden tot een eendimensionale identiteit en verzetten zich ertegen ingedeeld te worden in een bepaald kamp. Voor anderen geldt evenwel dat zij zichzelf de laatste jaren steeds meer in de eerste plaats als ‘moslim’ zijn gaan zien. Zij zijn zich meer gaan bezighouden met godsdienstigheid en voelden een groeiende behoefte om hun uiterlijk en gedrag meer af te stemmen op hun religieuze identiteit. Overigens hoeft de toegenomen identificatie als moslim zich niet per se te vertalen in (intensievere) praktisering van de Islamitische voorschriften. Het kan ook gaan om een gevoel van vertrouwdheid en betrokkenheid bij anderen die wel actief hun geloof belijden. Je kunt je immers verbonden voelen met een bepaalde traditie zonder daar zelf actief mee bezig te zijn18. De tendens van moslims om hun moslimidentiteit te beklemtonen, staat voor een deel rechtstreeks in verband met het feit dat zij nadrukkelijker dan voorheen als moslims worden benaderd. Als je in het dagelijks leven voortdurend wordt herinnerd aan een bepaalde dimensie van je identiteit dan valt er bijna niet aan te ontkomen dat je jezelf ook steeds meer gaat zien in termen van die deelidentiteit. Vooral onder moslimjongeren bestaat de neiging zich in de eerste plaats te presenteren als moslim: jongens die ineens vinden dat de gordijnen thuis ook overdag maar beter dicht kunnen blijven, meisjes die tot verwondering van hun ouders een hoofddoek gaan dragen. Ongetwijfeld spelen religieuze overwegingen daarbij een aanzienlijke 19 rol .

18 19

[WIJ-ZIJ In haar boek Islam en het dagelijks leven beschrijft cultureel antropoloog Marjo Buitelaar wat er gebeurt als zij in een college aan de Rijksuniversiteit Groningen de speelfilm Halfaouine van Férid Boughedir toont. In deze coming-of-age-film wordt een Tunesische jongen gevolgd die zich bewust wordt van zijn sexualiteit en zijn eerste stappen zet naar volwassenheid. Het volgende illustreert hoe moslims vrezen aangesproken te worden op “hun cultuur”. Éen dag na het college mailde een moslimstudent dat hij diep teleurgesteld was door de vertoning. Hiermee kwamen moslims over als seksbeluste perverselingen en de film zou geen goed beeld geven van de ware islam. De student had zich persoonlijk gekwetst gevoeld en had de filmvertoning ervaren als de zoveelste aanval op zijn godsdienst. Dit terwijl hijzelf geen puber is, geen Noord-Afrikaan en geen Arabisch spreekt. Hij lijkt met andere woorden in geen enkel opzicht op de jongen in Halfouine. Toch had de student de film vooral bekeken met in zijn achterhoofd de vraag hoe ‘ze’ denken over ‘de islam’.’ Buitelaar stelt dat dit weergeeft hoe veel moslims zich voelen: ‘Als het mijn student vergaat zoals veel andere moslims in Nederland, dan is inmiddels zo vaak een beroep gedaan op zijn incasseringsvermogen dat de rek er een beetje uit is en hij uit zelfbescherming anticipeert op mogelijke aanvallen.’ In ieder geval verwachtte de jongeman van zijn medestudenten een redeneertrant die in Nederland inmiddels in brede kring heeft postgevat waarbij alles wat moslims doen iets zou zeggen over ‘de islam’. Het gros van de medestudenten van de moslimstudent van Buitelaar wordt in tegenstelling tot zichzelf in het dagelijkse taalgebruik zelden aangeduid in religieus-etnische termen, ze zijn meestal zonder verdere toevoeging ‘Nederlanders’ of ‘autochtonen’. Zo ontstaat het beeld van een eenduidig ‘wij’ tegenover een eenduidig ‘zij’. ]

Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) Bron: Women crossing boundaries, O.M. Espin (1995) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

18

1.10. Islamisering Uiteenlopende studies wijzen erop dat het benadrukken van de eigen (religieuze) identiteit een specifiek kenmerk is 20 van migrantengemeenschappen over de hele wereld . Islamisering van het dagelijks leven is ook een wereldwijd fenomeen. Door de aanslagen van 11 september en de daaropvolgende invallen in Irak en Afghanistan, worden “de moslims” tegenover ‘het Westen” weggezet. Wereldwijd worden moslims zich meer bewust van wat hen bindt, ook nieuwe communicatiemiddelen zoals satellietzenders en internet heeft het idee van de oemma, de gemeenschap van moslims, nieuw leven ingeblazen. Daardoor is de islam zowel in het privé-leven als in de openbare ruimte duidelijker aanwezig in het dagelijks leven. Met name de religiositeit neemt toe. De vraag wat zegt “de islam” hierover, staat vaker centraal in discussies van 21 en over moslims . Wat over joden, de djihaad, de hoofddoek? Fundamentalistische moslims streven ernaar hun leven volledig af te stemmen op de regels van de islam, en veel niet-moslims plaatsen het gedrag van moslims in het kader van “de islamitische cultuur”.

1.11. De hoofddoek als symbool van emancipatie Het moment waarop moslima’s besluiten een hoofddoek te gaan dragen, hangt bijvoorbeeld vaak samen met een religieuze ervaring, of met het verlangen daarnaar. Daarnaast spreekt er ook een bepaalde assertiviteit uit, in de trant van: “Als jullie mij vooral zien als moslim, dan zal ik dat zijn ook!”. In die zin doet de hoofddoekmode onder moslimmeiden denken aan de afrokapsels van ‘zwarten’ in de jaren zeventig. De Big Afro’s waren het symbool van hun emancipatie. Zij wensten zich niet langer aan te passen aan bepaalde normen van de dominante groep in de samenleving, maar legden onder het motto ‘Black is beautiful’ hun eigen maatstaven aan. In variatie op ‘I’m black and I’m proud’ zeggen moslimmeiden met hun hoofddoek ‘I’m Muslim and I’m proud’. Wat niet-moslims geneigd zijn te zien als vasthouden aan tradities, is deels dus een nieuw verschijnsel dat wordt gevoed door de wens voor de eigen identiteit als moslim uit te komen 22.

1.12. Zoektocht naar de zuivere islam Het is met name de in Nederland opgegroeide nieuwe generatie moslims die ernaar streeft de ‘ware’ of ‘zuivere’ islam te ontdoen van culturele tradities. Zij zijn minder geworteld in de cultuur van herkomst van hun ouders, en omdat ze de Nederlandse taal goed beheersen, hebben ze meer contact met moslims van andere achtergronden. Waar Marokkaanse ouders zich nooit hebben afgevraagd of bepaalde opvattingen of gewoonten zijn ingegeven door de islam of door typisch Marokkaanse manieren van doen en denken, maken hun kinderen dat onderscheid vaak wel. Ook dit heeft emanciperende kanten vooral voor meisjes. Zij houden hun ouders bijvoorbeeld voor dat vrouwen volgens de islam best mogen studeren en werken: ‘kijk maar eens naar Khadija en Aisha, twee echtgenotes van de profeet Mohammed, dat waren twee bijzonder onafhankelijke vrouwen.’

20

Bron: Women crossing boundaries, O.M. Espin (1995) en Immigranten en Cultuur, J.P. van Oudenhoven (2005) Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) 22 Bron: Islam en het dagelijks leven, M. Buitelaar (2006) 21


19

1.13. samenvatting Hoofdstuk 1 In dit hoofdstuk hebben we kennisgemaakt met de islam. En dan met name met bepaalde aspecten die belangrijk zijn om later antwoord te kunnen geven op de probleemstelling. Islam is tegenwoordig het tweede geloof in Europa, 50 jaar geleden was dat nog onvoorstelbaar geweest. Moslims maken onbetwistbaar deel uit van de Nederlandse samenleving, maar moslims en niet-moslims leven op dit moment meer naast elkaar dan met elkaar: er ontstaat een wij-zij situatie, waarin het steeds moeilijker wordt om niet te generaliseren. Ook wordt de islam door nietmoslims gezien als gewelddadig, terwijl moslims liever zouden zien dat niet-moslims met meer respect over hun geloof spreken. Daarmee komen we aan bij het onderwerp van het volgende hoofdstuk: integratie.


20

Hoofdstuk 2 Integratie

2.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt het thema Integratie nader bekeken, met name die in Nederland. De afgelopen jaren is het begrip integratie verworden tot een containerbegrip, waarin alles wat te maken heeft met allochtonen en islam onder geplaatst kan worden. Maar wat is integratie eigenlijk? De definitie van de Dikke Van Dale is: het maken tot een harmonisch geheel of opnemen in een geheel. Is de Nederlandse samenleving een harmonisch geheel? Of zijn de culturen in Nederland te vinden opgenomen in een geheel? Zulke vragen zijn vaak niet eenvoudig te beantwoorden met een “ja” of “nee”. In dit hoofdstuk breng ik in beeld wat integratie in Nederland inhoudt en hoe succesvol dat (door de jaren heen) is gebleken. De mate van succes wil ik aan de hand van bepaalde integratiefactoren bepalen. Om te beginnen, vertel ik iets over de geschiedenis van integratie in Nederland en welke groepen de afgelopen eeuwen een nieuw thuis in Nederland vonden. Vervolgens focus ik me op de immigratiegolven van de vorige eeuw en aan de hand van verschillende factoren, wordt bekeken hoe succesvol de integratie in Nederland is.

2.2.Geschiedenis van integratie in Nederland Nederland heeft altijd aantrekkingskracht uitgeoefend op vreemdelingen. Er is in de geschiedenis van het land nauwelijks een periode geweest waarin groepen van elders hier niet zijn neerstreken. In de afgelopen tweeduizend jaar hebben allerlei vreemdelingen zich tijdelijk of permanent in Nederland gevestigd. Van Britse monniken, plunderende Noormannen, gevluchte joden en rondtrekkende zigeuners tot protestantse kooplieden uit de Zuidelijke Nederlanden, vervolgde hugenoten, Duitse seizoenarbeiders, Chinese zeelui, Belgische vluchtelingen, gastarbeiders en asielzoekers. De komst van grote aantallen immigranten of vluchtelingen leidde niet zelden tot een cultuurschok. Dat gebeurde bijvoorbeeld aan het eind van de 16de eeuw, toen frivole Zuidelijke Nederlanders naar het sobere noorden kwamen, en opnieuw in de 17de eeuw. De joden die toen uit Portugal en Oost-Europa naar hier kwamen, werden wantrouwend bekeken. Ze beleden niet alleen een vreemde godsdienst, maar werden door zowel calvinisten als katholieken bovendien verantwoordelijk gehouden voor de kruisiging van Christus. Ook de komst van Turken en Marokkanen in de 20ste eeuw riep gemengde gevoelens op23. Zij maakten de islam tot derde godsdienst van het land en velen bleven meer gericht op het land van herkomst dan op de Nederlandse samenleving. Omgekeerd was er ten opzichte van vreemdelingen ook wel sprake van spontane uitingen van sympathie. Dat overkwam eind 17de eeuw de protestantse hugenoten uit Frankrijk. Zij werden met alle mogelijke egards ontvangen, kregen het burgerrecht van grote steden aangeboden en werden vrijgesteld van stedelijke belastingen.

23

Bron: Wij en Zij – Intolerantie en Verdraagzaamheid in 21 Eeuwen, A. Hoogerwerf (2002) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

21

Dat gebeurde overigens niet alleen uit humanitaire overwegingen. De Franse vluchtelingen waren voor het merendeel ondernemende kooplui, vaardige ambachtslieden en knappe geleerden, en hun aanwezigheid zou de Republiek geen windeieren leggen. Al deze immigranten werden uiteindelijk in de samenleving opgenomen.

2.2.1. Veranderend vreemdelingenbeleid Nederland is altijd een migratieland geweest, en bijna steeds was het aantal immigranten groter dan het aantal emigranten. Tot 1795 bepaalden de steden zelf of ze werden toegelaten. Dat lag voor de hand in een periode waarin de provincies soeverein waren en de grote steden oppermachtig. Van een nationale identiteit was tijdens de Republiek nog geen sprake en dat maakte het makkelijker voor vreemdelingen om toegelaten te worden. In 1795 veranderde dat toen Nederland een eenheidsstaat werd. Vanaf dat moment werden regionale en lokale verschillen kleiner, kreeg het land één wetgeving en werd een begin gemaakt met natievorming. Voor korte tijd mocht iedere ingezetene zich Nederlander noemen, ongeacht de herkomst van zijn voorouders. Later moest een vreemdeling genaturaliseerd worden om Nederlander te kunnen worden. De registratie van familienamen sinds 1810 laat zien dat veel geslachten afkomstig zijn uit landen waaruit vreemdelingen tweeduizend jaar lang naar de Noordelijke Nederlanden zijn gekomen. Veel Nederlanders dragen namen die verwijzen naar hun Zuid-Nederlandse, Franse, Duitse en joodse herkomst24. Sinds Nederland in de jaren zestig van de 20ste eeuw begon met het werven van arbeidskrachten in landen rondom de Middellandse Zee zijn daar talloze Italiaanse, Spaanse, Griekse en vooral Turkse en Marokkaanse namen bijgekomen. Deze immigranten werden aanvankelijk 'gastarbeiders' genoemd, vervolgens 'buitenlandse werknemers' en sinds enkele jaren 'etnische minderheden'. Ook de snel in aantal toegenomen asielzoekers van de laatste jaren zijn in principe immigranten. In de 19e eeuw werd de opvang van immigranten een overheidstaak, maar bleef die van vluchtelingen nog lange tijd een zaak van particulieren. Pas sinds 1981 is ook de zorg voor vluchtelingen officieel een overheidstaak. Het betekent dat de rijksoverheid niet alleen bepaalt wie in Nederland wordt toegelaten, maar nieuwkomers ook helpt een plaats te vinden in de Nederlandse samenleving.

24

Bron: Wij en Zij – Intolerantie en Verdraagzaamheid in 21 Eeuwen, A. Hoogerwerf (2002) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

22

2.2.2. Vluchtelingen als economische motor Vanaf het einde van de 16e eeuw oefenden de Noordelijke Nederlanden grote aantrekkingskracht uit op vreemdelingen uit de omringende landen. De verklaringen liggen voor de hand. In de zojuist zelfstandig geworden Republiek werden aan geschoolde werkkrachten hoge lonen betaald, hadden ondernemers en kooplui volop kansen door de bezetting van de Zuidelijke Nederlanden door Spanje en waren zowel godsdienstige als economische vluchtelingen welkom. e

Uit de toestroom van vreemdelingen in de 17 eeuw, en hun maatschappelijke succes, blijkt dat de Republiek zijn Gouden Eeuw niet alleen te danken heeft gehad aan eigen ondernemingslust. Ook duizenden ondernemende en kapitaalkrachtige buitenlanders hebben bijgedragen aan de snelle economische modernisering van het land. Ze kwamen als vluchtelingen uit katholieke landen als Vlaanderen, Brabant, Frankrijk en Spanje en uit antisemitische gebieden in Oost-Europa en vonden hier een samenleving met een relatief grote godsdienstvrijheid en een verdraagzaam intellectueel klimaat. Velen kregen algauw vooraanstaande posities in de maatschappij, als vernieuwende kooplieden, wetenschappers en kunstenaars. Omdat de Republiek een statenbond was, gebeurde de opvang van de nieuwkomers niet door een centrale overheid die was er nog niet maar door de gewesten en steden die elk een eigen beleid voerden. Amsterdam bijvoorbeeld was ruimhartig voor joodse vluchtelingen; Middelburg en Utrecht weigerden hen, tenzij ze het geld van de kapitaalkrachtige joden konden gebruiken. Amsterdam moest op zijn beurt weinig hebben van andere groepen refugiés, ook wel inwijkelingen genoemd, die elders weer wel terecht konden.

2.2.3. De eeuw van de immigratie De dekolonisatie zorgde na 1945 voor een gestage toestroom van Nederlandse onderdanen uit de koloniën in Azië en Zuid-Amerika. Velen van hen konden maar moeilijk aarden. In dezelfde periode lokte de economische bloei van de jaren zestig veel arbeiders uit landen rondom de Middellandse Zee. Opstanden tegen de communistische regimes in Oost-Europa leidden tot de eerste naoorlogse vluchtelingenstromen. In de jaren tachtig en negentig maakte de democratisering van het luchtvervoer het voor velen mogelijk zijn land te ontvluchten. Het bracht jaarlijks duizenden asielzoekers naar Nederland. Het wegvallen van het IJzeren Gordijn, de slechte economische situatie in Oost-Europa en etnische oorlogen op de Balkan zorgden opnieuw voor de komst van grote groepen vluchtelingen. Bij hen, en vooral bij Afrikanen en Aziaten, is vaak moeilijk vast te stellen wat de werkelijke reden van hun komst is. Welkom zijn ze lang niet altijd. De Nederlandse bevolking is tussen 1990 en 2000 gegroeid van 14.893.000 tot 15.862.000. Meer dan de helft van die groei komt voor rekening van niet-westerse allochtonen. Eind 20ste eeuw hadden zo’n 2.700.000 ingezetenen een niet-Nederlandse achtergrond. Van hen kwamen ruim 1.700.000 uit Afrika, Zuid-Amerika en Azië. De autochtone bevolking groeide in die tien jaar ongeveer met twee en de allochtone met zo’n dertig procent. De tweede generatie etnische minderheden in het land was zelfs met 49 procent gegroeid. Bijna 12 procent van de bevolking was inmiddels allochtoon; in de vier grote steden gold dat voor ongeveer 35 procent. Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

23

2.2.4. Multiculturele samenleving Door de migratiegolven in de tweede helft van de twintigste eeuw is de Nederlandse samenleving steeds meer multicultureel geworden. Het percentage inwoners met een deels andere cultuur nam toe. Bovendien gaat het daarbij voor een deel om niet-westerse mensen met een cultuur, die meer van de Nederlandse afwijkt, dan indertijd met bijvoorbeeld Franse en Duitse immigranten het geval was. Een multiculturele samenleving kenmerkt zich doordat zij is samengesteld uit groeperingen met verschillende culturen of deelculturen, dat wil zeggen verschillende stelsels van fundamentele waarden, normen en doeleinden. Daarbij kan men denken aan verschillen die samenhangen met de herkomst, taal, religie, levensstijl en geschiedenis van de mensen. Zo bezien is de multiculturele samenleving onmiskenbaar een feit. Sterker nog: als we kijken naar de nationale herkomst, de religies, de sociaal-economische lagen, streekculturen en levensstijlen van de inwoners is Nederland altijd al multicultureel geweest.25 In de Minderhedennota van 1983 staat: “De Nederlandse samenleving zal blijvend een multicultureel karakter vertonen. Naar schatting zal het aantal leden van minderhedengroepen de komende jaren nog belangrijk toenemen. Een groot deel van hen zal dan in Nederland geboren en getogen zijn. Een zeer groot deel zal dan opgegroeid zijn in een samenleving met een multicultureel karakter.”26.

2.3. Integratie en maatschappelijke positie van allochtonen Vaak wordt de mate van integratie van allochtonen gemeten aan de hand van de positie die deze groepen innemen op het gebied van onderwijs, de arbeidsmarkt en huisvesting. De aandacht voor deze terreinen is begrijpelijk, gezien de slechte sociaal-economische positie van veel allochtonen. Het gaat dan vooral om de mate waarin allochtonen en autochtonen contacten met elkaar onderhouden en ze die contacten wenselijk vinden27. De mate van succes van integratie wordt gemeten aan de hand van de volgende factoren: 

Arbeidsmarktpositie;



Onderwijs;



Huisvesting;



Politieke participatie en zelforganisaties



Cultuur



Sociale afstand

25

Bron: Wij en Zij – Intolerantie en Verdraagzaamheid in 21 Eeuwen, A. Hoogerwerf (2002) Bron: Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid, ten tijde van Kabinet Lubbers-I (1983) 27 Bron: Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 26


24

2.3.1. Arbeidsmarktpositie Allochtonen hebben vaker een slechtere arbeidsmarktpositie dan autochtonen. Ze zijn vaak werkzaam aan de onderkant van de beroepenstructuur. Daarnaast is er sprake van een hoge werkloosheid. De werkloosheid van nietwesterse allochtonen (16%) is ruim drie keer zo hoog als van autochtonen (5%). Vooral Marokkanen en vluchtelingen hebben vaak geen betaald werk28. Er worden verschillende verklaringen aangedragen voor deze achterstandspositie29.Zo zouden veel allochtonen de Nederlandse taal niet goed beheersen waardoor ze voor veel banen niet in aanmerking komen. Ook het lage opleidingsniveau zou een rol spelen. Door de modernisering is veel fysieke arbeid vervangen door mentale arbeid. De mentale arbeid van deze tijd vereist een hoger opleidingsniveau van de werknemers. Veel allochtonen beschikken niet over een diploma voor middelbaar of hoger onderwijs waardoor ze geen baan kunnen vinden. In dit verband wordt wel over een ‘mismatch’ gesproken30. Ook het inefficiënte zoekgedrag van allochtonen naar arbeid wordt vaak genoemd. Veel allochtonen zouden geen deel uitmaken van de netwerken van werkgevers. Omdat veel vacatures vervuld worden via informele netwerken vissen ze achter het net. Uit onderzoek 31 komt naar voren dat ook vormen van directe en indirecte discriminatie een rol spelen . Zo blijkt uit onderzoek dat een kwart van de ondernemers uit het midden- en kleinbedrijf liever geen allochtonen wil aannemen voor een vacature. Veel werknemers nemen op basis van vermeende kenmerken van allochtonen liever een autochtone werknemer aan.

2.3.2. Onderwijs De afgelopen vijftien jaar is het opleidingsniveau van etnische minderheden erg gestegen. De onderwijsachterstand van allochtonen ten opzichte van autochtonen neemt af, maar omdat het opleidingsniveau van autochtonen stijgt, blijft er een achterstand bestaan32. Allochtonen nemen, ondanks de stijging, nog steeds een achterstandpositie in als het gaat om onderwijs. Er worden door verschillende onderzoekers oorzaken aangedragen voor de achterstandpositie van allochtonen in het onderwijs. Sommigen wijzen op sociaal-economische factoren. Veel allochtonen zijn afkomstig uit lage sociaal-economische klassen. Kinderen uit deze lagere sociale klassen zouden worden belemmerd om bepaalde competenties te ontwikkelen33. Anderen wijzen op belemmerende factoren die betrekking hebben op cultuur. Het onderwijs bevat cultuurelementen bevat en is minder neutraal dan het lijkt34. Het draagt centrale waarden uit waarover maatschappelijke consensus bestaat. Deze waarden kunnen botsen met de waarden van allochtonen. Zo kan de liberale wijze waarop op veel

28

Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) 29 Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) 30 Bron: Amsterdamned: The rise of unemployment in Amsterdam in the 1980’s, R.C. Kloosterman (1993) 31 Etnische minderheden op de arbeidsmarkt, beelden, feiten, belemmeringen en oplossingen, J. Klaver(2005) 32 Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) 33 Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) 34 Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

25

scholen seksuele voorlichting wordt gegeven in strijd zijn met de waarden van sommige allochtonen. Dit zou een van de redenen kunnen zijn waarom sommige allochtonen de school vroegtijdig verlaten. Kortom, allochtone kinderen horen op school andere dingen dan thuis; twee culturen botsen, wat verwarring, onbegrip en afstand op kan leveren. Als in deze fase al een verwijdering van de samenleving ontstaat, is de kans heel groot dat dit alleen maar erger wordt. Van openstaan voor een andere cultuur, integratie zogezegd, kan dan geen sprake meer zijn.

2.3.3. Huisvesting Allochtonen wonen vaak in de zogenaamde ‘concentratiewijken’ en ze hebben een slechtere huisvestingspositie dan 35 autochtonen. Uit het Jaarrapport Integratie 2005 blijkt dat bewoners van concentratiewijken over het algemeen minder tevreden zijn over hun woonomgeving. In concentratiewijken is er vaker sprake van verloedering, zijn mensen vaker het slachtoffer van criminaliteit en is de sociale samenhang minder dan in witte wijken. Allochtonen hebben in vergelijking met autochtonen minder contacten met buren en buurtgenoten, ervaren minder saamhorigheid in de buurt en zijn vaker van mening dat mensen in de buurt elkaar nauwelijks kennen. De segregatie van allochtonen en autochtonen werkt niet bevorderlijk voor de integratie. De kans dat leden van de verschillende groepen (autochtoon en allochtoon) elkaar zullen ontmoeten in hun woonomgeving is door de komst van concentratiewijken afgenomen. In plaats van integratie is er op dit moment eerder een tendens naar segregatie: het naast elkaar leven van verschillende bevolkingsgroepen.

2.3.4. Politieke participatie en zelforganisaties De opkomst van allochtonen bij verkiezingen is over het algemeen genomen lager dan van autochtonen36. Dit bleek ook bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen. Over vier steden is 37% van de allochtonen gaan stemmen. De gemiddelde opkomst tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2006 gerekend over heel Nederland was 58,2 procent37. De mate van politieke integratie van etnische minderheden wordt vaak gemeten aan de hand van de opkomstpercentages bij de gemeenteraadsverkiezingen. Het kiesrecht voor minderheden is voornamelijk ingevoerd met het idee dat dit ervoor zou zorgen dat minderheden meer bij de politiek betrokken zouden raken, om de integratie te bevorderen. Een stem uitbrengen op een politieke partij houdt in dat een kiezer zich moet verdiepen in de verschillende politieke partijen, hun programma’s en standpunten. De kennis die mensen opdoen om te kunnen 38 stemmen bevordert de integratie in de samenleving . Tegenover het lage opkomstpercentage van allochtonen bij

35

Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) 36 Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) 37 Bron: Uitslagen Gemeenteraadsverkiezingen 2006, Centraal Bureau voor de Statistiek (2006) 38 Bron: Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden, M. Berger, M. Fennema, A. van Heelsum, J. Tillie & R. Wolff (2000) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

26

verkiezingen staat echter wel dat de vier grootste migrantengroepen vrijwel evenredig vertegenwoordigd zijn in de gemeenteraden van de 39 vier grote steden . Turken en Surinamers zijn het meest vertegenwoordigd. Sinds 1986 is er sprake van een gestage groei van allochtone raadsleden in gemeenteraden. Deze groei is onder meer gerealiseerd doordat politieke partijen actief etnische minderheden zijn gaan werven als raadslid. De mate waarin etnische minderheden meedoen in de (lokale) politiek en de mate van hun vertrouwen in de politiek 40 samenhangt met de hechtheid van hun gemeenschap . Naast de toename van het aantal allochtone raadsleden is er ook een toename van het aantal zelforganisaties. Diverse etnische groepen hebben organisaties opgericht die gezamenlijke doelen nastreven. Deze organisaties variëren van etnische sportverenigingen tot organisaties op het gebied van religie cultuur of politiek41. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat zelforganisaties een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de sociale cohesie. Voor de integratie van allochtonen is het echter wel van belang dat deze organisaties zichzelf vooral zien als onderdeel van het maatschappelijk middenveld in Nederland. Hierdoor kunnen ze verbindingen aangaan met autochtone organisaties, wat ten goede kan komen aan integratie.

2.3.5. Cultuur Verschillende onderzoekers constateren dat onderwijsprestaties, woonvoorkeur voor bepaalde wijken, arbeidsethos en leefstijlen slechts ten dele verklaard kunnen worden uit factoren die te maken hebben met de sociaal-economische omstandigheden42. Culturele factoren zouden ook van invloed zijn op de positie van migranten.

[OPVOEDINGSSTIJLEN AUTORITATIEVE OPVOEDING Ouders geven liefde en genegenheid, stellen duidelijke regels en grenzen, rekening houdend met de behoeften en leeftijd van het kind. Er wordt uitleg gegeven over het waarom van de regels, zodat begrip en inzicht kan ontstaan en zodat het kind zelfstandig leert omgaan met regels en grenzen. De ouders oefenen controle uit, maar geven het kind redenen en uitleg te geven waarom iets moet of niet mag. Ze doen een beroep op de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van het kind, door informatie en aanwijzingen te geven. Deze vormen van controle worden gewoonlijk autoritatieve controle genoemd. AUTORITAIRE OPVOEDING Ouders geven liefde en genegenheid, hanteren strakke, opgelegde regels en grenzen volgens hun wensen, waarbij mogelijk te weinig oog is voor de behoeften van het kind. Er is veel controle. Ouders gebruiken hun macht in de vorm in de vorm van straf en verbieden. Dit soort controle wordt met de termen machtsuitoefening, restrictiviteit en autoritaire controle aangeduid. LAISSER-FAIRE OF PERMISSIEVE OPVOEDING Ouders geven liefde en genegenheid, maar bieden te weinig regels en grenzen. Mogelijk biedt dit te weinig structuur en duidelijkheid voor het kind, waardoor het niet weet waar het aan toe is. Er worden lage eisen aan het kind gesteld. De permissieve opvoedingsstijl houdt in dat permissieve ouders variëren op de ondersteuningsdimensie. Sommigen zijn warm en over betrokken, anderen koel en afstandelijk. Vaak ontbreekt het aan echte interesse voor het kind en wordt het aan zijn lot overgelaten. ] Bron: Nederlands Jeugd Instituut

Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan traditionele allochtone meisjes die op basis van culturele of religieuze overwegingen ervoor kiezen om zich volledig te richten op het huwelijk in plaats van een baan (of een combinatie daarvan).

39

Bron: Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden, M. Berger, M. Fennema, A. van Heelsum, J. Tillie & R. Wolff (2000) Bron: Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden, M. Berger, M. Fennema, A. van Heelsum, J. Tillie & R. Wolff (2000) 41 Bron: Migrantenorganisaties in Nederland, deel 2: functioneren van de organisaties, A. van Heelsum (2004) 42 Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) 40


27

Opvattingen van veel allochtonen op het gebied van gezinsleven en opvoeding blijken af te wijken van die van 43 autochtonen . Als het gaat om de positie van de vrouw, de opvoeding van de kinderen, seks en het huwelijk en euthanasie dan hebben met name allochtonen met een islamitische achtergrond een meer traditionele opvatting. Ook zijn er onderzoekers die er op wijzen dat de allochtonen en autochtonen op het gebied van cultuur steeds meer naar elkaar toe groeien. Zo blijkt dat er in Marokkaanse kringen een pedagogische vernieuwing tot stand is gekomen44. De wijze waarop Marokkaanse vaders hun kinderen opvoeden is meer gaan lijken op de ‘Nederlandse’ opvoedingswijze. De vaders hanteren in toenemende mate een autoritatieve in plaats van een autoritaire 45 opvoedingsstijl . Deze autoritatieve stijl onderscheidt zich van de autoritaire stijl doordat er in de autoritatieve stijl minder strakke 46 regels worden gesteld en er meer wordt uitgelegd waarom regels worden gehanteerd .

2.3.6. Sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen Door te kijken naar de sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen kan er een beeld verkregen worden van de mate waarin allochtonen zijn opgenomen in de ontvangende samenleving. Verschillende wetenschappers hebben er op gewezen dat de contacten met autochtonen bevorderlijk zijn voor de sociaal-economische positie van allochtonen47. Ze hebben de sociale afstand gemeten door te kijken naar het bezoek dat etnische minderheden krijgen van autochtonen, de etnische signatuur van hun vriendenkring, het lidmaatschap van verenigingen waar vooral leden van de eigen groep of juist vooral autochtonen lid van zijn en aan de contacten met autochtone buren en inwoners uit de buurt. Daarnaast hebben ze ook onderzocht in hoeverre contacten met leden buiten de eigen groep wenselijk worden gevonden. Uit het onderzoek blijkt dat vooral Turken en Marokkanen een grote sociale afstand ten opzichte van de autochtone samenleving hebben, terwijl de sociale afstand van Surinamers en Antilianen beduidend minder is. Uit onderzoek blijkt ook dat het aandeel Turken, Marokkanen en Surinamers dat in de vrije tijd vooral contacten onderhoudt met leden van de eigen groep in de loop van de jaren negentig is toegenomen48. Dit wordt bevestigd door ander onderzoek, hieruit blijkt dat het aantal vrijetijdscontacten van allochtonen met autochtonen is afgenomen49. Hieruit kan geconcludeerd worden dat veel allochtonen in toenemende mate op de eigen groep gericht zijn, wat de integratie niet ten goede komt. De sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen komt van twee kanten, niet alleen allochtonen richten zich liever op de eigen groep, ook autochtonen houden de allochtonen liever op afstand 50. Zo geeft ongeveer de helft van de autochtone bevolking aan dat ze terughoudend of afwijzend staan tegenover de komst van allochtone buren. De houding staat integratie in de weg.

43

Bron: Schets van een beschavingsoffensief, over normen, normaliteit en normalisatie in Nederland, G . van den Brink (2004) Bron: Diversiteit in vaderschap. Chinese, Creools-Surinaamse en Marokkaanse vaders in Nederland, M. Distelbrink, P. Geense & T. Pels. (2005) Zie tekstvak “opvoedingsstijlen” 46 Bron: En, hoe was ’t op school?, A. Abali & I. Monteyne (2004) 47 Bron: Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 48 Bron: Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, Sociaal Cultureel Planbureau ( 2005) 49 Bron: Uit elkaars buurt, de invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 50 Bron: Uit elkaars buurt, de invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 44 45


28

In dit onderzoek en ook in andere die ik heb doorgenomen in mijn research, wordt weinig vermeld over de rol van de islam in de allochtone groepen. Gesteld mag worde, ook op basis van wat er in hoofdstuk 1 is terug te vinden hierover, is dat de islam onderdeel uitmaakt van de allochtone culturen die tegenwoordig in Nederland terug te vinden zijn. Hoewel er veel positieve overeenkomsten tussen de islam, het christendom en bijvoorbeeld het humanisme te vinden zijn op gebied van respect, omgangsvormen enzovoorts, komt het veel vaker voor dat er naar de contrasten en conflicten wordt gekeken. In dat opzicht denk ik dat geloof/religie bijdraagt aan de sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen. 2.4. Samenvatting Hoofdstuk 2 In deze paragraaf is duidelijk geworden dat allochtonen op verschillende terreinen een achterstandspositie innemen. Zo hebben allochtonen vaker een slechtere arbeidsmarktpositie dan autochtonen. Daarnaast nemen ze een achterstandspositie in als het gaat om onderwijs, ze wonen vaak in de zogenaamde ‘concentratiewijken’ en ze hebben een slechtere huisvestingspositie dan autochtonen. Verder werd duidelijk dat de opkomst van allochtonen bij verkiezingen over het algemeen genomen lager is dan die van autochtonen. Ook is er sprake van een verschil in cultuur. Maar hoewel sommige wetenschappers benadrukken dat de verschillen groot zijn op het gebied van bijvoorbeeld opvoeding, wijzen anderen er op dat allochtonen en autochtonen op dit punt naar elkaar toe groeien. Tot slot werd duidelijk dat er sprake is van een sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen. Ten eerste wonen ze vaak gescheiden, maar daarnaast ontbreekt over het algemeen ook de wil om samen activiteiten te ondernemen. Al deze factoren samen zorgen ervoor dat het integratieproces wordt belemmerd. Van een succesvolle integratie kan op basis van deze gegevens geen sprake zijn.


29

Hoofdstuk 3 Islamitisch Bankieren

3.1. Definitie en Inleiding Islamitisch bankieren is een banksysteem dat gebaseerd is op de principes van de sharia (islamitische wetten). De hoofdreden van het ontstaan van islamitisch bankieren is dat het geven en eisen van rente verboden is voor moslims. De islamitische geleerden verwijzen namelijk naar het verbod op ribā51. Rente wordt door de meeste geleerden gerekend tot de ribā. In dit hoofdstuk maken we kennis met islamitisch bankieren. Wat is het eigenlijk? Waar komt het vandaan? Hoe lang bestaat het al? En Is het anders dan conventioneel bankieren? Daarvoor eerst een introductie in islamitische wetgeving.

3.2. Islamitische Wetgeving De Koran, het heilige boek van de moslims, vormt voor de moslims de belangrijkste bron voor religieuze voorschriften. Hierin treffen we de openbaringen die volgens de Islamitische tradities God via aartsengel Gabriël geopenbaard heeft aan profeet Mohammed. Naast de koran beroepen moslims zich ook op de aħadith voor religieuze voorschriften. De aħadith zijn overleveringen van de profeet. Ze bevatten uitspraken en het doen en laten van de profeet. De levenswandel van de profeet -wat hij zei en deed- die in de hadith werken beschreven staat wordt de sunna genoemd, wat ‘de manier’ ofwel ‘de gewoonte’ betekent. De aħadith zijn opgenomen in talloze verzamelingen, waarvan er in de soennitische islam52 zes als betrouwbaar worden aangemerkt. De koran en de sunna vormen de kern van de islamitische wetgeving, de shariaà: de Heilige Wet. De koran en de sunna geven talrijke richtlijnen voor onder andere het economisch handelen. Deze richtlijnen zijn geen uitgewerkte en concrete regelgevingen. Hoewel de shariaà wordt beschouwd als goddelijke wet, is de shariaà een menselijke interpretatie van de heilige bronnen. Islamitisch bankieren is onder andere ontstaan uit het koranverbod op ribā53. Verschillende koranverzen refereren naar het verbod op ribā. In deze verzen worden de gelovigen opgeroepen om afstand te nemen met alles wat onder ribā valt. Het is dus voor de gelovigen een grote zonde wanneer zij zich in ribā-handelingen mengen.

51

Bron: Koran 2:275 Binnen de islam zijn er twee grote stromingen; de shià en de sunna. De soennitische Islam is de grootste stroming. Naar schatting behoort 90% van de moslims tot soennitische moslims. Hoewel de shià een veel kleinere stroming is maakt het hen –vooral politiek- niet minder belangrijk. Bron: www.moslim.org 53 Bron: Koran; 30:39, 4:161, 3:130, 2:275-280 52


30

“O, jij die gelooft, vrees God en doe afstand van de rest van al-riba, als je gelovig bent. Maar indien je dit niet doet, bereid je dan ten oorlog met God en Zijn boodschapper; indien je berouw hebt, is voor u het oorspronkelijke kapitaal (ruùs alamwal): zo zul jij geen onrecht doen, noch zal je onrecht worden aangedaan.” (Koran 2:278-279) Maar wat is nu ribā? En wat valt er nog meer onder dan de algemene opvatting dat het te maken heeft met rente? Al eeuwenlang proberen islamgeleerden de term ribā juist te interpreteren en te omschrijven. Zij gebruik(t)en verschillende theologische instrumenten om deze term zo helder mogelijk te definiëren en te plaatsen binnen de islamitische jurisprudentie. Hoewel de meningen op dit punt uiteenlopen, wordt de term over het algemeen vertaald als “rente” of “usura”. De losse taalkundige betekenis van ribā is ‘verhoging’ ofwel ‘vermeerdering’54. Zowel in de koran als in de hadith is deze term niet gedefinieerd. De definities van ribā zijn afkomstig van islam geleerden. Onder de meeste geleerden heerst de opvatting dat alle vormen van rente tot ribā behoren. Maar er zijn enkelen die een kritische toon zetten bij de simplificatie dat alle vormen van rente tot de ribā behoren.

3.3. De rol van islamitisch bankieren in de financiële wereld Het kwartaalblad Islamic Banking and Finance verwacht dat islamic finance een grote toekomst wacht. De islamitische wereld zou zelfs de grootste, nog niet aangeboorde, financiële markt ter wereld zijn, meent ook Dubai International Finance Centre (DIFC). ‘’Meer dan 2,1 miljard consumenten, die samen goed zijn voor een economische productie van 1,2 biljoen US dollar per jaar, zijn nog niet aangesloten op globale kapitaalmarkten’’, zo laat de optimistische toekomstvisie van DIFC zich samenvatten. Die voorspelde stormachtige groei is nauwelijks zichtbaar. In Nederland zijn diverse banken en financiële instellingen studies begonnen naar islamitisch bankieren. Concrete producten of een vergunningaanvraag voor islamitisch bankieren zijn daaruit niet voortgekomen. Een plotselinge, explosieve uitbreiding van de markt voor islamitisch bankieren en verzekeren in Nederland lijkt daarom niet waarschijnlijk. The Institute of Islamic Banking & Insurance, een internationaal onderzoeksinstituut in Londen, concludeert dat islamitisch bankieren na bijna dertig jaar nog een lange weg te gaan heeft: ‘’Wat nu is bereikt, is in feite minuscuul vergeleken bij wat er mogelijk en noodzakelijk is.” Op dit moment is islamitisch bankieren vooral “opmaat”-werk, voor iedere klant, moet een aparte constructie of een variant op een bestaande vorm bedacht worden. Dat kost veel tijd en geld. Zodra islamitisch bankieren in Europa net zo gewoon is, als conventioneel bankieren, zal blijken hoe groot de markt is.

54

Bron: Arabic English Dictionary For Advanced Learners, J.G. Hava (2001) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

31

3.4. Islamitisch bankieren en conventioneel bankieren Belangrijke islamitische voorschriften onderscheiden het islamitisch bankieren van het conventionele bankieren. Het systeem van bankieren volgens islamitische principes is in wezen zo anders dat de financiële instrumenten verschillend zijn van de conventionele banken. De financiële instrumenten binnen islamitisch bankieren mogen de voorschriften niet overtreden. Daarnaast moeten zij goedgekeurd zijn door de shariaà raad (bestaand uit gerespecteerde geleerden) van de bank of financiële instelling. Door het religieuze verbod op rente zijn de moslims genoodzaakt om nieuwe financiële instrumenten te ontwikkelen waarmee de gelovigen kunnen bankieren; een rentevrij bancair systeem. Een islamitische bank is een gespecialiseerd type bank voor beleggings- en investeringsrekeningen. Anders dan bij conventionele banken dient een islamitische bank op te treden als een risicodragende deelnemer in bedrijven, waaraan zij kredieten verleent. Bij conventionele banken vormt rente een belangrijk element voor het maken van winst. Islamitische banken, daarentegen, functioneren niet op basis van winst door middel van rente, maar op basis van partnerschap door middel van het principe van winst- of verliesdeling (venture capital)55.

3.5. Ontwikkeling van Islamitisch bankieren Sinds de laatste eeuw is het leven van moslim sterk beïnvloed door dat zij hebben moeten leven in een structuur die voor een groot deel werd bepaald door de invloed van het Westen op de islamitische wereld. Een wereld waar vooral de geestelijken de wetten vervaardigden, veranderde in een wereld waar de rechtsgang steeds meer ontkerkelijkt/geseculariseerd werd. Samen met de steeds intensievere contacten met het Westen – eerst door handel en daarna via kolonisatie- en het steeds afbrokkelende Ottomaanse rijk verloren de geestelijken in de islamitische wereld steeds meer terrein in de rechtsgang en daarmee ook in de maatschappij. Voorheen hadden ze enorme invloed op de wetgeving binnen het islamitische rijk. De geestelijken hadden de wettelijke macht en de politieke heersers waren belast met de organisatie van het rijk. Bij de steeds afnemende invloed van de geestelijken kwam er een steeds grotere invloed van seculiere rechtbanken. In steeds meer moslim landen kwamen er rechtssystemen gebaseerd op het Franse recht.56 Tot de negentiende eeuw heeft het islamitische recht het religieuze, maatschappelijke en culturele leven bepaald. Naarmate steeds meer grote delen van de islamitische wereld gekoloniseerd werden door de Europese mogendheden werd het toepassingsgebied van het islamitisch recht steeds meer beperkt door de bestuurders van de gebieden. Daarvoor in plaats werden westerse rechtsopvattingen geïntroduceerd 57. De ontwikkelingen in de islamitische wereld van de laatste decennia laten echter een ommekeer zien van bewegingen die pleiten voor het islamiseren van de huidige rechtsgang en voor het invoeren van de sharia. Gedurende de kolonisatie van islamitische landen kwamen er steeds meer geluiden om terug te keren naar de fundamenten van de islam. Islamitische denkers vonden dat de ware Islam vervallen was ten opzichte van het

55

Bron: Bestaat er een islamitische economie?, N. Kielstra (1991) Bron: Invloeden van het Westen en Moslimse wetten, Watt, W., Montgomery (1998) 57 Bron: Het ontstaan van islamitisch recht, H. Motzki (1997) 56


32

steeds dominante Europa. Het verval was, volgens hen, te danken aan het in de steek laten van de islamitisch waarden en normen. Deze geluiden werden steeds meer concreet uitgewerkte opvattingen. Een belangrijk persoon die sterk pleitte voor de terugkeer naar de ware waarde en normen van de islam –en daarmee naar een economisch systeem gebaseerd op de principes van de islam- was Mawdūdī (1903-1979)58. De theorie over de islamitische economie van Mawdūdī werd de basis voor andere islamitisch economische theorieën. Na een reeks debatten en studies werd langzamerhand de theorie op kleine schaal uitproberen. Tegenwoordig kent de beweging van de schepping van een islamitische economie een internationale ontwikkeling. Islamitisch bankieren is voor het eerst echt van de grond gekomen in Egypte in 1963. In de jaren daarna vertoonde het islamitisch bankieren sporadische vooruitgang. Pas in de jaren tachtig is de groei in deze bancaire branche 59 merkbaar. Velen schrijven dit toe aan de oliecrisis in datzelfde decennium . De eerste islamitisch banken waren; Dubai Islamic Bank, Faisal Islamic Bank Egypt, Faisal Islamic Bank Sudan. De laatste twee waren destijds gefinancierd door de Saudische prins Muhammad al-Faisal. Hoewel de eerste initiatieven gefinancierd zijn door Saudi’s is Saudi-Arabië het laatste land in de golf die deze vorm van bankieren heeft toegestaan. Het ontstaan van islamitisch bankieren in het Westen is te danken aan de populariteit van Amerikaanse –in minder mate Britse- en Duitse financiële activa (assets) onder personen uit de golfstaten, die de eerste financiers waren van islamitisch bankieren60. Wat betreft de laatste drie decennia is in het Westen geprobeerd om islamitisch bankieren aan te bieden aan hoogopgeleide moslims. Zodat deze groep bijvoorbeeld huizen en auto’s kunnen financieren. Het waren voornamelijk in het begin banken uit de islamitische wereld die in het Westen opereerden. Pas in 2004 kreeg de Islamic Bank of Britain de licentie om te opereren in Groot-Brittannië (ondersteund door Abu Dhabi Islamic Bank). Deze bank biedt onder andere hallal-hypotheken en beleggingen. Volgens de International Association of Islamic Banks bestaan er 166 islamitische bancaire en andere financiële instellingen wereldwijd. Daarbij zijn islamitisch afdelingen van conventionele banken niet bij geteld. Er komen steeds meer westerse banken die zich bezighouden met islamitisch bankieren. Veel van deze banken openen speciale afdelingen die gespecialiseerd in het bankieren volgens de principes van de islam. In het begin opereerden deze banken in de islamitische wereld. Aangezien het voor moslims geen probleem is wie deze vorm van bankieren aanbiedt, zolang voldoet aan de Sharià, beginnen steeds meer banken in het Westen zich hierin te interesseren. De laatste jaren wordt het voor deze banken steeds meer aantrekkelijk om speciale afdelingen te openen voor moslims in het Westen. De banken die zich al mee bezig houden zijn; Citigroup, ANZ, Grindlays, JP Morgan, Deutsche Bank, ABN Amro, Goldman Sachs, Chase Manhattan, NatWest, Societe General en HSBC. De meeste islamitische banken zijn in het Midden-Oosten en Azië gevestigd. Deze banken opereren veelal naast conventionele banken. In landen als Iran, Pakistan en Soedan is heel het bancaire systeem sterk geïslamiseerd.

58

Bron: Invloeden van het Westen en Moslimse wetten, Watt, W., Montgomery (1998) Bron: Hans Visser, hoogleraar algemene economie aan de Vrije Universiteit, Volkskrant (7 november 2006) 60 Bron: Bestaat er een islamitische economie?, N. Kielstra (1991) 59


33

In Pakistan is rente bij wet heeft verboden waardoor het ook voor conventionele banken noodzakelijk is om zich te conformeren aan het islamitisch recht. Na de islamitische revolutie in Iran in 1979 is het hele economische stelsel geïslamiseerd in. Saudi-Arabië zou een min of meer islamitisch systeem hebben.

3.5.1. Regionale verschillen Islamitisch bankieren gebeurt wereldwijd in zestig landen. In wezen is het islamitisch bankieren in hoofdlijnen wereldwijd hetzelfde. Wel bestaan er verschillende benaderingen van islamitisch bankieren in verschillende landen. Iedere islamitische bank of islamitische afdeling heeft een eigen religieuze raad die banken adviseert en de richtlijnen bepaalt. Daarnaast is er geen eenduidige opvattingen en interpretaties over de drie islamitisch principes waarop islamitisch bankieren gestoeld is. Het islamitisch recht is in verschillende regio`s binnen het islamitisch Rijk ontwikkeld. Inhoudelijk zijn er verschillen te bemerken in de verschillende rechtsscholen, deze verschillen kunnen toegeschreven worden aan verschillen in plaatselijk gewoonterecht. Om een vergelijking te maken, net zoals er wereldwijd tientallen, zoniet honderden aftakkingen binnen het christelijke geloof bestaan, bestaan deze ook binnen de islam. Al deze verschillende groeperingen houden er ook hun eigen regels op na. Maar in hoofdlijnen volgen ze allemaal de voorschriften in de koran.

3.6. Samenvatting Hoofdstuk 3 Islamitisch bankieren is in wezen bankieren zonder rente. Volgens de koran en andere Islamitisch voorschriften is (woeker-)rente verboden. Bij conventionele banken is het berekenen van rente de normaalste zaak van de wereld. Moslims komen in gewetensnood als zij bij banken een spaarrekening krijgen aangeboden of als er hypotheken ter sprake komen. Rente is ribā: verboden, een taboe zelfs. In dit hoofdstuk zien we ook dat islamitisch bankieren een fenomeen is dat veel jonger is dan de islam. Het heeft haar ontwikkeling grotendeels te danken heeft aan de oliecrisis in de jaren ’70 die Saudische oliesjeiks schatrijk maakte. Zij wilden dat geld volgens de islamitische voorschriften, zonder ribā, onderbrengen bij banken. De banken die dat mogelijk maakten, zijn gebaseerd op westerse banken, maar hebben de goedkeuring van moslimgeleerden, waardoor het Hallal wordt, rein. Een van de bedreigingen voor het invoeren van islamitisch bankieren in Nederland die ik aan het einde van dit hoofdstuk zie, is dat er voor een vorm wordt gekozen die specifiek is voor een bepaalde groep moslims, waardoor een andere groep zich buitengesloten voelt. Een voorwaarde voor succes lijkt het me dat er voor een “geloofsneutrale” vorm wordt gekozen, die gebaseerd is op het verbod op rente uit de koran. In Europa is het name Groot-Brittannië dat succesvol moslims met islamitisch bankieren weet te bereiken. Hoe dat zo ontstaan is, zien we in het volgend hoofdstuk: Islamitisch bankieren en integratie.


34

Hoofdstuk 4 Islamitisch Bankieren en Integratie

4.1. Achtergronden Islamitisch Bankieren Ideeën over islamitisch financieren ontstonden in de jaren dertig van de vorige eeuw. Ze komen uit de koker van intellectuelen uit Brits-Indië, later Pakistan. Ze zijn gebaseerd op voorschriften uit de 7de eeuw, stelt Hans Visser61. Deze groep wilde aantonen dat zij recht hadden op culturele autonomie. Pas na de oliecrisis van 1973 werd het serieus. Er was toen veel geld in het Midden-Oosten en de ideeën over islamitisch bankieren vonden gretig aftrek. Inmiddels is het in veel islamitische landen mogelijk om zowel islamitisch als conventioneel te bankieren. In Europa en de Verenigde Staten kan dit op kleine schaal. In Iran en Soedan zijn westerse vormen van bankieren sinds midden jaren tachtig verboden. Toch komt islamitisch bankieren in veel moslimlanden niet van de grond, aldus Visser. Er is discussie over de interpretatie van het begrip rente. Moslimgeestelijken zijn er nog niet uit. In 2002 besloot een theologisch onderzoekscomité aan de gezaghebbende Al-Azhar-universiteit in Cairo met een overgrote meerderheid, eenentwintig stemmen tegen een, dat rente wel degelijk is toegestaan. De Amerikaanse moslimorganisatie Minaret of Freedom kwam tot dezelfde conclusie. Veel effect had het niet. Op het heffen van rente rust in veruit de meeste moslimkringen nog steeds een taboe. Deze onderlinge tegenstrijdigheden verbazen Willem Wolters62 niet, hij deed jarenlang onderzoek in Zuidoost-Azië. Hij stelt verder dat er “spanning zit tussen het geseculariseerde westen en de islam”. In het Westen wordt religie gezien als een privé-aangelegenheid, voor de islam zijn religie en moraal juist de ruggengraat van de samenleving. Volgens Wolters kwam het Islamitisch bankieren in de jaren veertig van de vorige eeuw op in India en Pakistan. In de jaren zeventig kreeg het een duw in de rug door de oliedollars uit Saoedi-Arabië. Het doel was drieledig: het tegengaan van westerse invloed, het creëren van een eigen identiteit en de welvaart en het welzijn van moslims vergroten. Op dit moment gaan er jaarlijks honderden miljarden dollars om in het islamitisch bankieren. Zeker driehonderd financiële instellingen in meer dan veertig landen werken volgens de islamitische wetgeving. Dat betekent onder meer dat er officieel geen rente wordt geheven. En ook dat speculeren en risicovolle beleggingen uit den boze zijn, omdat dat zou neerkomen op gokken. Maar niet overal wordt zo over beleggen gedacht, in diverse islamitische instellingen in het financiële centrum van Londen zijn zelfs hedgefondsen voor moslims ontwikkeld, meldt Mohammed Boulif63. Dat laatste maakt dat Wolters juist wat sceptisch naar islamitisch bankieren kijkt. Hedgefondsen zijn beleggingsinstellingen die uit zijn op hoge rendementen en daarvoor risico's lopen. Islamitische hedgefondsen tonen aan dat men in een zekere spagaat zit. Tegen moslims vertellen islamitische banken dat hun producten anders zijn

61

Bron: Hans Visser, hoogleraar algemene economie aan de Vrije Universiteit, Volkskrant( 7 november 2006) Bron: Willem Wolters, emeritus-hoogleraar Economische Antropologie aan de Radboud Universiteit, Nederlands Dagblad (12 oktober 2007) 63 Bron: Mohammed Boulif bestuursvoorzitter van het in Brussel gevestigde Al Maaya Islamic Financial Services, Nederlands Dagblad (12 oktober 2007) 62


35

dan die van conventionele banken. Maar om buiten eigen kring aantrekkelijk te zijn, wordt tegen westerse bedrijven gezegd dat de producten eigenlijk heel gewoon zijn. Wolters verwacht een verdere groei van het islamitisch bankieren. Maar 'rekkelijken' en 'preciezen' verschillen van mening over wat het nu precies is. Sommige moslimgeleerden menen dat de Koran slechts het heffen van woekerrentes verbiedt. In het Ottomaanse Rijk was het gebruik van rente heel gewoon, moslims zouden ook onder ogen moeten durven zien wat er is overgebleven van de oorspronkelijke doelstellingen van islamitisch bankieren. Helpt het echt om de welvaart van moslims te vergroten? Op dit moment schurkt de sector aan tegen het conventionele bankwezen. De huidige kredietcrisis wordt voor het islamitisch bankieren een testcase, meent Wolters. Als ook zij schade oplopen, toont dat aan hoe nauw het is verbonden met het seculiere bankenstelsel. Omdat niemand precies kan zeggen hoelang de kredietcrisis nog duurt, is moeilijk te voorspellen welke gevolgen het heeft voor het succes van islamitisch bankieren. Wel is al duidelijk dat verschillende Britse banken harde klappen hebben opgelopen door de huidige kredietcrisis64.

4.2. Islamitisch bankieren in Europa Waar Nederland zich wil ontwikkelen tot een internationaal centrum voor islamitisch bankieren65, zijn andere landen al een stap verder. Groot-Brittannië is zelfs al doorgedrongen tot de top tien van landen die aan islamitisch bankieren doen66. Het Verenigd Koninkrijk staat als het enige westerse land in de top tien van landen die aan islamitisch bankieren doen. Met 10 miljard dollar aan beheerd vermogen laat Engeland moslimlanden als Turkije, Egypte en Indonesië achter zich. Andere westerse landen zijn niet in de top vijftien te bekennen. Het Verenigd Koninkrijk, waar ongeveer 3 procent van de bevolking moslim is, telt 23 banken die islamitische bankproducten aanbieden. Frankrijk dat ook een grote moslimbevolking kent, heeft er vier, Zwitserland vijf. Als financieel wereldcentrum is Londen uitstekend gepositioneerd om zich te ontwikkelen als brug tussen de islamitische wereld en het Westen. De Britse regering en the City of London voeren hiervoor al jaren een intensieve campagne. Verschillende universiteiten zijn begonnen met het aanbieden van opleidingen in islamitisch bankieren. Het is een snel groeiende markt die de laatste tien jaar met meer dan 10 procent per jaar is gegroeid tot circa 531 miljard dollar in 2006. Kredietbeoordelaar Standard & Poor's schat dat de omvang van deze markt nog eens zal verzevenvoudigen.

64

Bron: Bank of England springt bij in kredietcrisis, NRC Handelsblad 12 april 2008 Bron: Antwoorden op schriftelijke vragen gesteld door Wilders en Van Dijk (beiden PVV) aan Minister Bos van Financiën, Tweede Kamer 19 juli 2007 66 Bron: Islamic Finance 2008, International Financial Services London, januari 2008 65


36

4.3. Succesvol Islamitisch Bankieren in Groot-Brittannië Nederlandse moslims behoren steeds vaker tot een hogere inkomenscategorie, waardoor de koop van een eigen huis binnen de financiële mogelijkheden behoort. Maar hoewel Nederland een miljoen moslims telt, zijn er maar heel weinig islamitische woningeigenaren. De Nederlandse hypothecaire leningen zijn namelijk niet acceptabel voor veel moslims, omdat ze op rentebetaling gebaseerd zijn. Volgens moslimwetten is het betalen of vragen van rente haram, onrein. In Groot-Brittannië, waar men geen hypotheekrenteaftrek kent, is jaren geleden al een oplossing gevonden voor het hypotheekprobleem van moslims in de vorm van de zogenoemde halalhypotheek, waarbij je geen rente betaalt. De halalhypotheek is er in verschillende vormen. Via de moerabaha-methode koopt de bank bijvoorbeeld een huis, waarna de moslim dit huis vervolgens voor een hoger bedrag van de bank koopt. De koopsom wordt door de moslim in termijnen terugbetaald, met een 'opslag' als vergoeding voor de uitgestelde betalingen. Formeel betaalt de koper zo geen rente. De bank kan het huis ook kopen en dan 'verhuren' aan de klant. In een aantal perioden betaalt de moslim 'huur' en aan het einde van deze vastgestelde periode wordt hij eigenaar. In Nederland bestaan deze hypotheekconstructies nog niet. Daarom kopen veel moslims die zich financieel gezien wel een huis kunnen veroorloven, er toch geen. Meer dan de helft (54 procent) van de Marokkaanse jongeren in Nederland geeft aan het kopen van een huis alleen te overwegen als zij het 'hallal' kunnen financieren, zo blijkt uit recent onderzoek van onderzoeksbureau Motivaction in samenwerking met Marokko Media. Daarnaast zegt 85 procent van de Marokkaanse jongeren dat ze bij een keuze tussen een gewone hypotheek en een hallal-hypotheek zouden kiezen voor de hallal-hypotheek. "We vernamen uit de markt dat moslims interesse hebben in hallalhypotheken. Daarom hebben we - voor eigen rekening - dit onderzoek uitgevoerd'', zegt Ahmed Ait Moha, research manager van Motivaction. "We willen hiermee een signaal aan de overheid geven.'' Uit eerder onderzoek van de Rabobank blijkt dat 200.000 van de Nederlanders met een islamitische geloofsovertuiging wel een woning zouden willen kopen als er een hypotheekvorm wordt aangeboden die op hun situatie is toegesneden. Minister Bos van Financiën liet de Tweede Kamer onlangs weten dat Nederland wat hem betreft veel meer ruimte kan scheppen voor islamitisch financieren. De Nederlandsche Bank (DNB) denkt dat de vraag naar hallal-financieringen meer activiteiten op dit gebied rechtvaardigt. Rabobank, ABN Amro en de Leidse financiële instelling Bilaa-Riba (letterlijk: 'zonder rente') onderzoeken de mogelijkheden om hallal-hypotheken aan te bieden. Verschillende zaken staan de invoer van hallal-hypotheken vooralsnog in de weg. Namelijk de renteaftrek van de inkomstenbelasting en obstakels in het Nederlandse onroerend goed-recht. Hans Visser, hoogleraar internationale economische betrekkingen en gelden bankwezen aan de Vrije Universiteit, noemt de hypotheekvorm met winstopslag "zeer onaantrekkelijk''. "Het komt overeen met de rente die je bij een gewone hypothecaire lening over de hele looptijd betaalt. Wil je na vijf jaar verhuizen, dan heb je die al betaald! Je hebt geen recht op teruggave.'' Bij gezamenlijke koop, waarbij de financier het grootste deel koopt en de eigenlijke huizenkoper steeds een stukje extra koopt, loop je ook tegen twee problemen aan. Er bestaan namelijk geen fiscale faciliteiten die gelijk zijn aan de renteaftrek. Bovendien moet je in Nederland telkens weer naar de notaris. "Dat is omslachtig en duur'', zegt Visser. Volgens Ait Moha betaalt de islamiet 60.000 tot 70.000 euro meer voor een modale woning. Ofwel: de hallal hypotheek is vooralsnog niet alleen juridisch onhaalbaar, maar ook nog eens erg onaantrekkelijk voor de Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? 37 door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

woningkoper. Visser: "Het kapitalistische systeem is flexibel genoeg om speciale niches in de markt te verzorgen, maar in dit geval staat niet alleen de renteaftrek, maar ook het onroerendgoed-recht in de weg. En dat is niet eentwee-drie aangepast.' Toch zijn het tot dusver vaak westerse banken geweest die zich op de nieuwe markt wisten te onderscheiden. HSBC timmerde aan de weg met Amanah Finance, Citibank begon zijn eigen Citi Islamic Investment bank, en ook Standard Chartered, American Express en J.P. Morgan beschikken tegenwoordig over aparte afdelingen die zich toeleggen op Islamitisch bankieren. Daarbij komt het volgens Visser vooral aan op inventiviteit. Hij noemt als voorbeeld hoe HSBC circa tien jaar geleden onroerend goed van de Maleisische regering kocht, waarna deze de gebouwen vervolgens weer van de bank huurde. "Die huurpenningen gingen vervolgens naar de obligatiehouders. Dat leverde een vaste stroom van inkomsten op, maar geen rente. Drie jaar geleden paste de Citibank een soortgelijke constructie toe voor de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt." Soms zien de kunstgrepen er zuiver cosmetisch uit. "Formeel wordt gehoor gegeven aan het renteverbod, maar feitelijk liggen de vergoedingen die banken voor vermogensverschaffing in rekening brengen heel dicht tegen interestvergoedingen aan." Bij moerabaha - en musharaka-transacties is daar geen sprake van, benadrukt Visser. "De basisgedachte van Islamitisch financieren is dat de geldgever meedeelt in het risico. Dat is bij die vormen het geval.” Het ene moslimland is volgens hem aanzienlijk zuiverder in de leer dan het andere. Moerabaha -constructies zijn bijvoorbeeld in Pakistan verboden, omdat het volgens de geestelijke autoriteiten om een versluierde vorm van rente gaat. Bij de Indover Bank aan de Amsterdamse Stadhouderskade buigen Rene Schara en Arjan Stubbe zich al geruime tijd over financiële producten waarmee mosliminvesteerders uit olielanden over de streep getrokken moeten worden. "In het Midden-Oosten zit verschrikkelijk veel geld," zegt Stubbe. "Al die oliedollars moeten geïnvesteerd worden." Indover, onderdeel van de centrale bank in Indonesië, legt zich toe op financiering van handel tussen NoordwestEuropa en Indonesië, en komt daardoor voortdurend in aanraking met Islamitische zakenpartners. Ook Stubbe en Schara denken het renteverbod te kunnen omzeilen door gebruik te maken van zogenoemde moerabahatransacties. "Daarbij koopt een bemiddelende bank, laten we zeggen HSBC, bijvoorbeeld een partij nikkel of koper namens een islamitische bank, die aan ons wordt doorverkocht," legt Stubbe uit. "Wij verkopen de goederen op onze beurt door aan een andere commoditybroker. Voor deze verkoop ontvangt deze direct geld, terwijl de betaling van de goederen die eerst werden geleverd ergens in de toekomst gebeurt, bijvoorbeeld over een maand. Het verschil tussen het ontvangen bedrag op het moment van verkoop van de goederen en de betaling van de goederen op het moment dat die door HSBC geleverd werden, is voor de islamitische bank winst op een goederentransactie." Voor Indover Bank is dit bedrag gelijk aan de rentekosten die zouden zijn ontstaan als via conventionele wijze geld van een andere bank werd opgenomen. "Het verlies op onze goederentransactie, de winst dus voor de Islamitische bank, zijn voor ons dus gewoon rentekosten volgens westers bankieren. Een woordspel? Zo kunnen wij er misschien tegenaan kijken. Maar in de Islamitische wereld is dit vreselijk belangrijk." Een sharia-raad van Islamitische geestelijken moet beoordelen of de financiële producten in overeenstemming zijn met de religieuze wetten. "Dat vergt veel specifieke kennis," zegt Arjan Stubbe van de Indover Bank. "En het kan wel eens van de persoon afhangen hoe een en ander geïnterpreteerd wordt." Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

38

Maar dat islamitisch bankieren de toekomst heeft, lijdt volgens de Indover-bankiers geen twijfel. "Nu is het nog regionaal gebonden," zegt Schara. "Maar als grote westerse banken doorkrijgen hoeveel geld hiermee verdiend kan worden, zullen ze er als haviken opduiken."

4.3. Moslims en banken in Nederland Moslims en banken hebben een aparte relatie, de meeste moslims hebben er geen moeite mee om een spaarrekening te hebben waarop ze rente krijgen uitgekeerd. De meeste banken hebben er evenzogoed geen moeite mee om geen spaarrekening af te sluiten als de klant dat niet wil. De echte gewetensbezwaren komen volgens pas bij het afsluiten van een hypotheek, waar het om grote bedragen en langere periodes gaat. Zo'n lening kan in Nederland echter niet rentevrij worden afgesloten. Voor de meeste banken is dat niet interessant, want hypotheken zijn de basis van hun bestaan. Rabobank, ABN Amro en Postbank concurreren op het scherpst van de snede om hun hypotheken te verkopen. De reden is eenvoudig; klanten die een hypotheek bij een bank hebben lopen, zijn eerder geneigd om daar ook andere producten af te nemen. Een belegging in een beleggingsfonds van de bank of een levensverzekering die aan de hypotheek is gekoppeld. Islamitische banken hebben veel manieren gevonden om dit probleem op te lossen. Uiteindelijk komt het op hetzelfde neer en gaat het om combinaties van koop en verkoop, tegen verschillende prijzen. Een vorm van een islamitische hypotheek is die waarbij de bank voor de hypotheeknemer het huis koopt, dat vervolgens in termijnen wordt afbetaald. Het verschil tussen de som van de termijnen en de originele aankoopprijs is de marge van de bank. Bij een spaarrekening werkt het net omgekeerd. Hier krijgt degene die zijn geld bij de bank heeft gebracht, geen vast rentepercentage. Hij deelt mee in de winst die de bank maakt. Vooralsnog is de vrome moslim in Nederland nog aangewezen op de conventionele banken. Maar de islamitische banken zijn in aantocht. De Islamic Bank of Britain gaf al aan dat het plannen heeft de oversteek over het kanaal te maken en er zijn meer partijen die de mogelijkheden onderzoeken. Minister Bos van Financiën laat

[HALLALHYPOTHEEK Een hypotheek nemen om een huis te kopen? Bij vrienden en familie van de Marokkaanse Badr 1 Azzaoui is het uit den boze. Hij stelt dat veel moslims in zijn omgeving de religieuze teksten klakkeloos overnemen. Vooral in Marokkaanse kring, ligt het afsluiten van een lening heel gevoelig vanwege de rente, stelt Azzaoui. In de sharia wordt rente bij naam genoemd als een vijand van God. De gedachte hierachter is dat je geen geld mag verdienen met geld. De rijken zouden dan rijker worden en de armen armer. Zij zijn het immers die geld van de rijken lenen en dat met rente aan hen terug moeten betalen. Toch is geld via een halallening niet gratis. Rente en provisie lijken op elkaar. Volgens de Koran mag je wel geld verdienen met handel', zegt Hans Visser, hoogleraar algemene economie aan de Vrije Universiteit. Wat wel is toegestaan is dat banken bijvoorbeeld een huis kopen en dit met winst doorverkopen aan hun cliënt, deze betaalt dit in termijnen terug. Dat is ook een soort rente', aldus Azzaoui die in de afgelopen maanden heeft gedubd over het kopen van een huis. 'Mijn huur bleef maar stijgen en ik bouwde niets op. Ik heb alle voor- en nadelen van een hypotheek afgewogen en geconcludeerd dat ik uiteindelijk rijker word als ik een hypotheek voor een woning afsluit.' Het verbod op rente gaat wat hem betreft in de huidige maatschappij niet meer op. 'Bij twijfel zegt de islam dat je met je eigen verstand moet beslissen. Voor mij is dit de beste optie.' Wat is er dan te zeggen voor de zogeheten halalhypotheek? Is dat niet een hypotheek waarbij geen rente wordt betaald? Ja, maar er is wel een bezwaar: het betekent niet dat moslims dan goedkoper uit zijn. Zoals Aad Rozendaal, belastingsspecialist bij PriceWaterhouseCoopers in Amsterdam, het beschrijft, is een halalhypotheek eigenlijk kopen op afbetaling. De koper wordt eigenaar na het overmaken van de laatste termijn. Daarbij is geen sprake van rente (riba). De bank wordt eigenaar van het huis en de zogenoemde koper huurt het terug van de bank.

Wat de halalhypotheek een stuk minder aantrekkelijk maakt dan een gewone hypotheek, is dat bij een halalhypotheek de rente niet afgetrokken kan worden. Hypotheekrenteaftrek mogelijk is bij de financiering van een eigen Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims alleen in Nederland? 39 door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag woning. Bij een halalhypotheek is echter de eerste dertig jaar de bank de eigenaar. ]

momenteel onderzoeken hoe de markt voor Islamitisch bankieren in Nederland verder tot ontwikkeling kan worden gebracht67. Dat wordt gedaan om verschillende redenen: in de eerste plaats omdat het Islamitisch bankieren voldoet aan een vraag van de in Nederland woonachtige moslims. Daarnaast ziet de regering hier een kans voor de Nederlandse financiële sector. Dubai en Londen ontwikkelen zich momenteel tot internationale centra voor Islamitisch bankieren. Volgens Bos is Nederland ook geschikt om hier een rol in te vervullen: wij hebben een goed ontwikkelde en innovatieve financiële sector, goede regelgeving en solide toezichthouders. Een derde reden is dat het verbieden van islamitisch bankieren vanuit het oogpunt van terrorismebestrijding een averechts effect zal hebben. Ontkenning van een kennelijke behoefte kan ertoe leiden dat geldstromen via alternatieve kanalen buiten het zicht van de overheid gaan lopen. Islamitische banken die in Nederland hun diensten willen aanbieden – of Westerse banken die diensten willen aanbieden die voldoen aan de sharia principes – moeten zich altijd houden aan de wetten en regels zoals die voor alle financiële dienstverleners gelden68. Kortom, de Nederlandse regering wil heel graag islamitisch bankieren invoeren, omdat het leeft onder de Nederlandse moslims en het Nederland internationaal een sterkere en meer aantrekkelijke speler maakt in de financiële wereld. De enige voorwaarde is dat de betrokken partijen zich aan de regels houden die voor alle banken in Nederland gelden. Tot nu toe is met name gesproken over de moslims die als particulier willen bankieren. Hoe zit het eigenlijk met ondernemers? Welke ontwikkelingen vinden op dat vlak plaats? Daarover gaat de volgende paragraaf.

4.4. Ondernemers en moslims Bedrijven ontdekken steeds meer dat de 30 miljoen moslims in Europa een interessante markt vormen. Zij spelen in 69 op de specifieke reinheidseisen die de islam aan allerlei producten stelt . Zo staat in de Rotterdamse haven de eerste loods met een hallalkeurmerk70. De artikelen worden volgens de eisen van de sharia-wetgeving worden behandeld en dat er geen contact is met onreine producten als varkens- en paardenvlees. Het kostte niet veel moeite om het keurmerk te krijgen: volgens de warenwet werden producten al gescheiden opgeslagen. De enige extra maatregel is dat in de loods geheel geen varkens- of paardenvlees aanwezig is. Het Havenbedrijf Rotterdam gelooft dat het de eerste stap heeft gezet in het aanboren van een enorme markt. Een woordvoerder trekt een vergelijking met de Amerikaanse koosjermarkt: er zijn zes miljoen joden in de Verenigde Staten en met 86.000 koosjere producten wordt jaarlijks 100 miljard dollar omgezet. Slechts 15% wordt door joden geconsumeerd, de rest door mensen die met hun gezondheid bezig zijn, vegetariërs en moslims. In Europa zijn dertig miljoen moslims, dus de markt is in potentie groter.'

67

Bron: Antwoorden op schriftelijke vragen gesteld door Wilders en Van Dijk (beiden PVV) aan Minister Bos van Financiën, Tweede Kamer 19 juli 2007 68 Bron: Wet Financiële Dienstverlening 69 Bron: NRC Next, 17 juli 2008 70 Bronnen: Derk van Mackelenbergh, directeur van Eurofrigo en Havenbedrijf Rotterdam, www.eurofrigo.nl Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

40

Het certificaat had nog een voordeel, zegt de Eurofrigo-directeur: als voorbereiding heeft iedereen een cursus over de islam gehad, waardoor hij en zijn werknemers een andere kijk op de cultuur en meer begrip voor zaken als hoofddoeken. Hij zou het eigenlijk meer mensen willen aanraden. Andere voorbeelden van Nederlandse ondernemers die succesvol de islamitische doelgroep weten te bereiken zijn bijvoorbeeld een Friese schapenboer71 die al tien jaar rammen verkoopt voor het offerfeest. Klanten komen via mond-tot-mondreclame. Mensen zoeken hun ram uit, die vervolgens bij een bevriende slachterij op de juiste wijze worden geslacht. Ook succesvol is een tuinarchitect72 die islamitische tuinontwerpen aanbiedt. Hij herkent in Nederland twee groepen. Enerzijds de Nederlanders die op vakantie zijn geweest en hier ook een traditionele waterrijke en schaduwrijke tuin willen. Anderzijds zijn de ouderen uit het buitenland die een stukje eigen cultuur in de tuin willen hebben. Maar ook vanuit Saudi-Arabië, Iran en Pakistan komen er al aanvragen binnen.

4.5. Moslims en ondernemen Noot: In deze paragraaf wordt niet altijd gesproken over moslims, maar ook over de grootste groepen niet-westerse allochtonen in Nederland. De meeste (overheids)instanties noteren niet de geloofsovertuiging vanwege privacywetgeving.

De laatste jaren is er een sterke groei van het aantal allochtone ondernemingen geweest. Het aantal ondernemingen dat wordt geleid door allochtonen, is de laatste vijf jaar met 44% gestegen, terwijl dit percentage voor autochtone ondernemers slechts 2% bedroeg. Met name het aantal bedrijven dat door Turken werd geleid nam sterk toe, van 4.000 in 1998 naar 10.000 in 2003. Na groentewinkels, bakkers en slagers heeft er ook een sterke toename van het aantal kapperszaken, telecomwinkels en gespecialiseerde marketingbureaus plaatsgevonden. Allochtone ondernemers zijn natuurlijke personen die staan ingeschreven bij de Kamer van Koophandel en van allochtone afkomst zijn. De afgelopen 10 jaar is bij niet-westerse allochtone ondernemers in Nederland sprake van een gestage toename van het aandeel startende ondernemers dat na 1 jaar nog actief is. Hoewel de verschillen zijn afgenomen, zijn de overlevingskansen van autochtone ondernemers nog steeds gunstiger dan bij de niet-westerse ondernemers73.

71

Bron: Jehan Bouma uit het Friese Aldeboarn, www.delammesprong.nl Bron: Leon van Rijswijk, www.islamicgardens.eu 73 Bron: Allochtonenprognose 2004–2050: belangrijkste uitkomsten van het CBS, Centraal Bureau voor de Statistiek 72


41

Ontwikkeling aantal allochtonen ondernemers naar herkomstgroepering 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 1999

2000

Westerse allochtonen

2001

2002

2003

Niet-westerse allochtonen

74

Allochtone ondernemers worden een steeds interessantere doelgroep voor banken . Met name Turken zijn heel ondernemend- zelfs meer dan autochtonen, blijkt uit cijfers van de Kamer van Koophandel. Daarnaast investeren allochtonen steeds meer in hun toekomst in Nederland. De meeste banken denken er echter niet over om deze groep speciaal aan te spreken. Een rondje langs de banken leert dat De Postbank, Fortis en de SNS Bank ‘vooral een bank voor iedereen willen zijn’. ABN Amro is bezig een gerichter beleid te formuleren, maar komt daar pas binnenkort mee naar buiten. Een en ander loopt vermoedelijk vertraging op door de recente overname door RBS, Fortis en Santander. De Rabobank geeft aan wel interesse te hebben voor allochtone klanten, maar heeft de eerste poging tot toenadering zien mislukken. Met een zogenaamde Goede Doelen-rekening hoopte de bank de afgelopen jaren tegemoet te komen aan de religieuze bezwaren van moslims. Het bedrag dat op een spaarrekening als rente werd bijgeschreven, zou automatisch worden overgeboekt naar een liefdadigheidsinstelling naar eigen keuze. De actie was geen succes. "Echt hallal-proof was de spaarvorm niet, omdat er wel rente werd geheven. Maar we hebben er veel van geleerd," zegt Rob van Bladel, product-manager van de Rabobank. Het onder autochtone Nederlanders gebruikelijke openen van een spaarrekening voor pasgeboren baby's, is voor allochtonen niet vanzelfsprekend. Zeker niet door erop te wijzen dat het gespaarde geld later gebruikt kan worden voor studieboeken, stelt George Chuzischvili, manager strategie, marketing en communicatie Rabobank Amsterdam. Turken en Marokkanen zegt het veel meer als ze zich daarnaast bedenken dat ze met de spaarpot later de bruiloft van hun kind kunnen bekostigen. De Rabobank probeert wel op andere manieren allochtone moslims te bereiken: in Bos en Lommer, een Amsterdamse achterstandswijk, opende Rabobank in juni 2004 een filiaal nieuwe stijl: er zijn geen balies maar wel internetvoorzieningen en gesprekseilanden. Voor de deur is de dagelijkse markt op het onlangs opgeleverde Bos en Lommerplein te vinden. De grotere toegankelijkheid moet de drempel verlagen om de bank binnen te stappen. Ook voor allochtonen, hoewel die nu al het merendeel van de clientèle vormen. Daarmee is het klantenbestand een afspiegeling van de wijk. Hetzelfde geldt voor het personeel. In het kantoor werkt een Turkse medewerker, die

74

Bron: Van spaarvarken tot islamitisch spaarschaap, NRC Handelsblad, 23 augustus 2004 Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

42

Turkse klanten eventueel in hun eigen taal kan helpen. Maar een Marokkaanse medewerker is er niet, terwijl in Bos en Lommer vooral veel Marokkanen wonen. De Rabobank komt -net als andere banken- haar minder goed Nederlands sprekende klanten wel tegemoet met informatie in de eigen taal, vertelt Chuzischvili. "Wij hebben tweetalige folders. Als bank moet je je klanten serieus nemen en goed voorlichten, anders vertrekken ze." De Rabobank in Utrecht heeft zelfs een folder die zich speciaal richt op startende Turkse ondernemers. Elke lokale bank pakt de zaak op haar eigen manier aan. Ron van den Brink, directeur bij Rabobank Rotterdam, zegt over de eigen benadering van allochtonen juist dat allochtone ondernemers geen apart beleid willen. Ze willen als een “gewone ondernemer” benaderd en behandeld worden. Hij illustreert dit aan de hand van Het Lint, een multiculturele winkelstraat in de Rotterdamse binnenstad. Ze proberen de winkeliers vooral als ondernemer te benaderen; Zij hebben het initiatief, de bank heeft de marketingkennis en contacten bij de gemeente. Van den Brink windt geen doekjes om het uiteindelijke doel: “Wij verwachten dat ons betere imago onder deze ondernemers zal leiden tot meer klanten." Zijn Amsterdamse collega Chuzischvili wijst erop dat vooral goede voorlichting van levensbelang is voor allochtone klanten: "Wij ontdekten dat bij allochtone ondernemers kennis over regelgeving ontbrak, net als het gevoel dat die kennis noodzakelijk is." Fatih Canak van de stichting voor Turkse ondernemers Annifer deelt die analyse. Vooral ondernemers van de eerste generatie worden nogal eens afgeschrikt als blijkt dat de bank een doortimmerd bedrijfsplan verwacht. "Een autochtoon zoekt dat soort dingen van tevoren goed uit, terwijl een allochtoon juist naar een bank stapt om geholpen te worden. Het verwachtingspatroon klopt niet", aldus Canak. De gebrekkige kennis en de verkeerde verwachtingspatronen zorgden er -in ieder geval- in het verleden voor dat ondernemers dan maar geld leenden bij kennissen. En dus geen bedrijfsplan opstelden. Canak somt de nadelen van die gang van zaken op: "Vaak is de afspraak bij zo'n lening dat het geld elk moment opeisbaar is. Daarnaast heeft de gang naar een bank een filterende werking, juist vanwege dat bedrijfsplan. Die werking valt weg. 'Het zit wel in mijn hoofd', hoor je dan als je iemand vraagt wat zijn plannen precies zijn. Het is als in de nacht zonder licht rijden. Als er een boom staat vertrouw je er maar op dat je hem ontwijkt." Toch lijkt er de laatste jaren een kentering te zijn. Allochtone ondernemers komen beter beslagen ten ijs, als je afgaat op cijfers van economisch instituut EIM. Zes jaar geleden was het aantal faillissementen onder allochtonen in het eerste jaar van hun onderneming twee keer zo hoog als onder autochtonen. Nu zijn de percentages nagenoeg gelijk. Daarbij gaat het om etnische ondernemers van de eerste generatie. De Rabobank denkt dat allochtone ondernemers van de tweede generatie nog weer beter geïnformeerd zijn en makkelijker naar een bank stappen. George Chuzischvili: "De eerste generatie voelde zich soms gedwongen om ondernemer te worden, de tweede generatie maakt bewustere keuzes. Zij beginnen ook ondernemingen in andere sectoren dan alleen detailhandel en horeca." Volgens Fatih Canak zouden banken nog wel iets meer kunnen doen voor allochtone ondernemers. "Bij banken is vaak geen kennis in huis over etnische nichemarkten. Ze beschikken niet over cijfers waarop ze een financieringsaanvraag goed kunnen beoordelen. Daarom worden bedrijfsplannen sneller afgekeurd." En: "Banken zeggen wel dat ze oog hebben voor etnische ondernemers, maar banken blijven uiteindelijk banken. Ze zijn niet echt geïnteresseerd in kleine ondernemers." Chuzischvili denkt daar anders over. "Waarom zou je 10 tot 20 procent van de markt laten liggen? Dan ben je een slechte marketeer. Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

43

Het Centraal Bureau voor de Statistiek stel dat niet-westerse allochtonen van groot belang zijn voor de Nederlandse economie. Zo groeit het aantal allochtone ondernemers meer dan twee keer zo hard als het aantal autochtone ondernemers en zijn het de allochtonen die voor de toekomstige bevolkingsgroei zorgen75.

4.6. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Islamitisch Bankieren Een van de problemen die Islamitisch bankieren mijn inziens kent, is mijn inziens de benaming ervan. De Nederlander is islam-moe en zoals we al eerder zagen; de Nederlandse allochtonen zijn het moe om voortdurend op hun moslim-zijn te worden aangesproken. Tijdens mijn research heb ik een andere, nieuwe vorm van bankieren gevonden, die ook aan bepaalde regels is gebonden, maar door de benaming juist aantrekkelijker wordt gevonden; namelijk duurzaam bankieren: groen beleggen, sparen en een huis kopen met een groen hypotheek. Iemand die van beide onderwerpen veel weet, is Willem Lageweg. Tegenwoordig directeur MVO Nederland, daarvoor werkte hij twintig jaar bij de bank, waar hij ondermeer 'Maatschappelijk Verantwoordelijk Ondernemen' binnen de bank heeft opgezet. Zijn laatste project was: 'Grote Stedenbeleid en Diversiteit’, waarbij hij heel sterk met de multiculturele samenleving in aanraking kwam. Hij weet dat beide vormen van bankieren vele raakvlakken hebben: “Als je kijkt naar de Islam en je kijkt naar maatschappelijk verantwoord ondernemen en je gaat naar de diepere waarden kijken, dan zie je dat bij beide concepten 'People and Planet' voorop staat. Moslims weten wat er in de Koran allemaal staat over het belang van mensen enz. In de islam worden schadelijke activiteiten expliciet uitgesloten. Dat is ook het geval bij MVO. Wij worden niet geacht in de wapenindustrie te zitten of in drugs. Daar moet je als MVO buiten blijven. Dat zit ook in de Islam. Eerlijke handel en het hele rente (ribā) verhaal is gebaseerd op eerlijke verhoudingen. 'Fair trade' is de term bij MVO, ook eerlijke handel. Het bewuste eten en drinken van moslims. Daar heb ik veel respect voor, bijvoorbeeld bij de Ramadan. Een heel interessant fenomeen en dat heeft alles te maken met bewustzijn. Dat zit ook in MVO, bewust zijn van wat je eet, bijvoorbeeld biologisch voedsel. De relativiteit van de positie van de kapitaalverschaffer, dat is het ribā verhaal ook. Degene die het kapitaal inbrengt is in de westerse wereld van nature dominant. In MVO is niet alleen de kapitaalvertegenwoordiger belangrijk maar ook People and Planet-vertegenwoordigers. Dus daar zit ook een sterke overeenkomst. Grote maatschappelijke betrokkenheid, het hele principe van de Zakaat (armenbelasting) en het delen van rijkdom. Dat is wat wij bij de MVO maatschappelijke betrokkenheid noemen. Moslims doen dat vanuit hun eigen geloof maar dat vertaalt zich op dezelfde manier. Beide concepten winnen aan populariteit. Dus islamitisch bankieren, wint sterk mondiaal aan populariteit en MVO groeit ook. Ik denk, net als Lageweg, dat veel mogelijke bezwaren bij verschillende groepen leven over Islamitisch bankieren weg te nemen zijn, door het meer onder de noemer van maatschappelijk verantwoord ondernemen te schuiven. Overigens geeft Lageweg in hetzelfde interview ook aan dat er wel degelijk ook verschillen zijn: “Dan zijn er ook de verschillen. Ik vind dat bij MVO transparantie en dialoog meer centraal staan dan in de islamitische wereld. Daar is de geestelijke als factor in zichzelf natuurlijk een partij. In MVO kan bijna iedereen meepraten. Dat heeft ook zijn nadelen. De MVO is meer praktisch ethisch en in de islamitische wereld zijn de

75

Bron: Allochtonenprognose 2004–2050: belangrijkste uitkomsten van het CBS, Centraal Bureau voor de Statistiek Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

44

absolute waarden belangrijker. Ik vind ook dat je over verschillen kunt praten, maar laten we eerst eens beginnen over de overeenkomsten. Laten we eerst eens met elkaar ontdekken en erkennen dat we veel gemeenschappelijk 76 hebben.“ 4.7. Samenvatting hoofdstuk 4 In dit hoofdstuk komen verschillende partijen aan het woord over islamitisch bankieren en wat het zou kunnen betekenen voor de integratie. In Groot-Brittannië is islamitisch bankieren al een groot succes, maar Nederland durft nog niet zo goed. Minister Bos van financiën wil heel graag Nederland tot knooppunt van het islamitisch bankieren wereldwijd maken, maar is hij nog wel op tijd? Sommige Nederlandse ondernemers zien wel hun voordeel in islamitisch bankieren en doen er hun voordeel mee. Ook zien we dat allochtone ondernemers steeds belangrijker worden voor de Nederlandse economie. Velen van hen zijn moslim en kunnen/willen daardoor nog geen gebruik maken van het reguliere financiële verkeer in Nederland. De meeste banken stellen dat zij het geen onderwerp vinden: wij richten ons op iedereen. Vreemd genoeg sluiten ze daarmee de moslims buiten. Bij sommigen werkt deze strategie, zij kiezen, ondanks het taboe, toch voor een hypotheek, maar dreigen daardoor wel in een sociaal isolement te komen. Verschillende Rabobanken proberen wel op maat te leveren aan hun allochtone klanten, maar ze richten zich niet zozeer op het moslim-zijn van de klant, als wel om de buitenkant van de klant, de verpakking zogezegd. Ze doen aannames als: “Ze vinden het vast fijn om door iemand geholpen te worden diezelfde achtergrond heeft”. Waarschijnlijk is dat ook zo, maar dat helpt de integratie niet verder. De essentie van bankieren verandert niet, naar de vraag van de moslim-klanten wordt niet geluisterd, er wordt alleen geprobeerd het bestaande aanbod via een andere weg aan te bieden. Pas als banken werkelijk gaan inzien wat de behoeften en wensen van deze groep zijn, komt de relatie -de integratie - tussen banken en moslims een stap verder. In de tussentijd is het erg lovenswaardig dat banken de moeite doen om bijvoorbeeld ondernemers de weg te wijzen, ze aanbieden om gebruik te maken van hun kennis en ervaring. Zo wordt ze in ieder geval een alternatief geboden voor het informele circuit, en kunnen ze op een andere manier aan financieringen en ondersteuning van hun bedrijf komen. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen wordt ook dit hoofdstuk over bankieren en integreren geïntroduceerd, omdat het een kans biedt voor de niet-moslim-Nederlander om eens vanuit een andere invalshoek naar bankieren te kijken, vanuit MVO is het een stuk makkelijker om de sprong te maken naar islamitisch bankieren, omdat het bij deze vorm van bankieren ook om andere zaken gaat dan winst en rentepercentages. Vanuit integratie bezien, brengt duurzaam bankieren twee verschillende visies over de juiste manier van bankieren een stuk dichterbij elkaar.

76

Nederland in 2020 (DEEL 3) Interview met Willem Lageweg - Directeur MVO, op www.dogus.nl, een TurksNederlandse website.


45

Hoofdstuk 5 Conclusies, aanbevelingen en de rol van de CMV-er

5.1. Inleiding Centraal in deze scriptie staat de probleemstelling: Is islamitisch bankieren een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? Ik wil graag antwoord geven op deze vraag aan de hand van de succesfactoren voor integratie uit hoofdstuk 2. Vervolgens kom ik tot mijn conclusie, geef ik aanbevelingen en bespreek ik de rol van de CMV-er.

5.2. Succesfactoren integratie en rol van islamitisch bankieren Arbeidsmarktpositie, Onderwijs, Huisvesting, Politieke participatie en zelforganisaties, Cultuur en Sociale afstand. Deze worden per paragraaf behandeld, waarbij ik per onderwerp ook de mogelijke rol van islamitisch bankieren beschrijf. 5.2.1. Arbeidsmarktpositie Allochtonen hebben vaker een slechtere arbeidsmarktpositie dan autochtonen. Ze zijn vaak werkzaam aan de onderkant van de beroepenstructuur. Daarnaast is er sprake van een hoge werkloosheid. De werkloosheid van nietwesterse allochtonen (16%) is ruim drie keer zo hoog als van autochtonen (5%). Vooral Marokkanen en vluchtelingen hebben vaak geen betaald werk77. Rol islamitisch bankieren Deze hogere werkloosheid wordt deels veroorzaakt door de manier waarop deze werklozen naar werk zoeken; vooral in het eigen circuit en daarbij niet gebruiken maken van officiële instanties. Islamitisch bankieren kan er aan bijdragen dat ze makkelijker een bank binnenstappen voor een bepaalde vorm van financiering en te horen krijgen waar ze kunnen aankloppen voor werkbegeleiding of bijvoorbeeld scholing. Het gaat hier met name om een indirecte rol, maar kan bijdragen aan het verlagen van een bepaalde drempel om buiten de eigen kring op zoek te gaan naar werk. 5.2.2. Onderwijs De afgelopen vijftien jaar is het opleidingsniveau van etnische minderheden erg gestegen. De onderwijsachterstand van allochtonen ten opzichte van autochtonen neemt af, maar omdat het opleidingsniveau van autochtonen stijgt, 78 blijft er een achterstand bestaan . Allochtonen nemen, ondanks de stijging, nog steeds een achterstandpositie in

77

Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) 78 Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

46

als het gaat om onderwijs. Er worden door verschillende onderzoekers oorzaken aangedragen voor de achterstandpositie van allochtonen in het onderwijs. Sommigen wijzen op sociaal-economische factoren. Veel allochtonen zijn afkomstig uit lage sociaal-economische klassen. Kinderen uit deze lagere sociale klassen zouden worden belemmerd om bepaalde competenties te 79 ontwikkelen . Anderen wijzen op belemmerende factoren die betrekking hebben op cultuur. Het onderwijs bevat cultuurelementen 80 bevat en is minder neutraal dan het lijkt . Het draagt centrale waarden uit waarover maatschappelijke consensus bestaat. Deze waarden kunnen botsen met de waarden van allochtonen. Zo kan de liberale wijze waarop op veel scholen seksuele voorlichting wordt gegeven in strijd zijn met de waarden van sommige allochtonen. Dit zou een van de redenen kunnen zijn waarom sommige allochtonen de school vroegtijdig verlaten. Kortom, allochtone kinderen horen op school andere dingen dan thuis; twee culturen botsen, wat verwarring, onbegrip en afstand op kan leveren. Als in deze fase al een verwijdering van de samenleving ontstaat, is de kans heel groot dat dit alleen maar erger wordt. Van openstaan voor een andere cultuur, integratie zogezegd, kan dan geen sprake meer zijn. Rol islamitisch bankieren Islamitisch bankieren kan het beste van twee werelden samenbrengen: bankieren volgen islamitische voorschriften bij een Nederlandse (andere cultuur)bank. Het kan als voorbeeld dienen voor het ‘in jezelf integreren van twee culturen’. Op dit moment hebben allochtonen en banken geen beste relatie. Beide partijen begrijpen elkaar niet goed. Misverstanden zorgen ervoor dat kansen blijven liggen. Deze kansen zouden kunnen bijdragen aan het verbeteren van de achterstandspositie van gezinnen uit lagere sociale klassen. 5.2.3. Huisvesting Allochtonen wonen vaak in de zogenaamde ‘concentratiewijken’ en ze hebben een slechtere huisvestingspositie dan autochtonen. Uit het Jaarrapport Integratie 200581 blijkt dat bewoners van concentratiewijken over het algemeen minder tevreden zijn over hun woonomgeving. In concentratiewijken is er vaker sprake van verloedering, zijn mensen vaker het slachtoffer van criminaliteit en is de sociale samenhang minder dan in witte wijken. Allochtonen hebben in vergelijking met autochtonen minder contacten met buren en buurtgenoten, ervaren minder saamhorigheid in de buurt en zijn vaker van mening dat mensen in de buurt elkaar nauwelijks kennen. De segregatie van allochtonen en autochtonen werkt niet bevorderlijk voor de integratie. De kans dat leden van de verschillende groepen (autochtoon en allochtoon) elkaar zullen ontmoeten in hun woonomgeving is door de komst van concentratiewijken afgenomen. In plaats van integratie is er op dit moment eerder een tendens naar segregatie: het naast elkaar leven van verschillende bevolkingsgroepen.

79

Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) 81 Bron: Jaarrapport Integratie 2005, Sociaal Cultureel Planbureau/Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum/Centraal Bureau voor de Statistiek (2005) 80


47

Rol islamitisch bankieren De meeste moslims kopen geen huis, vanwege het verbod op rente. Ze blijven dus voornamelijk in huurhuizen wonen, de meest betaalbare huurwoningen zijn die in de sociale sector. Zodra de hallal-hypotheek ingevoerd zou worden, biedt dit moslims dé kans om een (betere) woning te gaan kopen in andere delen van de stad.

5.2.4. Politieke participatie en zelforganisaties De opkomst van allochtonen bij verkiezingen is over het algemeen genomen lager dan van autochtonen 82. Dit bleek ook bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen. Over vier steden is 37% van de allochtonen gaan stemmen. De gemiddelde opkomst tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2006 gerekend over heel Nederland was 58,2 procent83. De mate van politieke integratie van etnische minderheden wordt vaak gemeten aan de hand van de opkomstpercentages bij de gemeenteraadsverkiezingen. Het kiesrecht voor minderheden is voornamelijk ingevoerd met het idee dat dit ervoor zou zorgen dat minderheden meer bij de politiek betrokken zouden raken, om de integratie te bevorderen. Een stem uitbrengen op een politieke partij houdt in dat een kiezer zich moet verdiepen in de verschillende politieke partijen, hun programma’s en standpunten. De kennis die mensen opdoen om te kunnen stemmen bevordert de integratie in de samenleving84. Tegenover het lage opkomstpercentage van allochtonen bij verkiezingen staat echter wel dat de vier grootste migrantengroepen vrijwel evenredig vertegenwoordigd zijn in de gemeenteraden van de vier grote steden85. Naast de toename van het aantal allochtone raadsleden is er ook een toename van het aantal zelforganisaties. Diverse etnische groepen hebben organisaties opgericht die gezamenlijke doelen nastreven. Deze organisaties variëren van etnische sportverenigingen tot organisaties op het gebied van religie cultuur of politiek86. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat zelforganisaties een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de sociale cohesie. Voor de integratie van allochtonen is het echter wel van belang dat deze organisaties zichzelf vooral zien als onderdeel van het maatschappelijk middenveld in Nederland. Hierdoor kunnen ze verbindingen aangaan met autochtone organisaties, wat ten goede kan komen aan integratie. Rol islamitisch bankieren Banken kunnen in contact treden met deze zelforganisaties om zichzelf te profileren, maar ook om kennis te maken met deze groepen, wie vertegenwoordigen zij? Wat zijn hun wensen, wat kunnen wij doen om hen te steunen? Sponsoring is banken niet vreemd en door het aanbieden van islamitisch bankieren, maakt het ze een stuk aantrekkelijker en makkelijker voor allochtone groepen en banken om elkaar beter te leren kennen.

82

Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) Bron: Uitslagen Gemeenteraadsverkiezingen 2006, Centraal Bureau voor de Statistiek (2006) 84 Bron: Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden, M. Berger, M. Fennema, A. van Heelsum, J. Tillie & R. Wolff (2000) 85 Bron: Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden, M. Berger, M. Fennema, A. van Heelsum, J. Tillie & R. Wolff (2000) 86 Bron: Migrantenorganisaties in Nederland, deel 2: functioneren van de organisaties, A. van Heelsum (2004) 83


48

5.2.5. Cultuur Verschillende onderzoekers constateren dat onderwijsprestaties, woonvoorkeur voor bepaalde wijken, arbeidsethos en leefstijlen slechts ten dele verklaard kunnen worden uit factoren die te maken hebben met de sociaal87 economische omstandigheden . Culturele factoren zouden ook van invloed zijn op de positie van migranten. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan traditionele allochtone meisjes die op basis van culturele of religieuze overwegingen ervoor kiezen om zich volledig te richten op het huwelijk in plaats van een baan (of een combinatie daarvan). Opvattingen van veel allochtonen op het gebied van gezinsleven en opvoeding blijken af te wijken van die van autochtonen88. Als het gaat om de positie van de vrouw, de opvoeding van de kinderen, seks en het huwelijk en euthanasie dan hebben met name allochtonen met een islamitische achtergrond een meer traditionele opvatting. Ook zijn er onderzoekers die er op wijzen dat de allochtonen en autochtonen op het gebied van cultuur steeds meer naar elkaar toe groeien. Zo blijkt dat er in Marokkaanse kringen een pedagogische vernieuwing tot stand is 89 gekomen . De wijze waarop Marokkaanse vaders hun kinderen opvoeden is meer gaan lijken op de ‘Nederlandse’ opvoedingswijze. Rol islamitisch bankieren Om islamitisch bankieren aan te kunnen bieden, moeten banken zich eerst verdiepen in de islam en welke rol het speelt in de verschillende allochtone bevolkingsgroepen. Voor banken is het heel belangrijk betrouwbaar te zijn, want zonder vertrouwen, brengen klanten hun geld niet bij je onder. Voor vertrouwen is begrip nodig en dat is iets waarin banken zullen moeten investeren. Als het banken lukt om het vertrouwen te winnen, door zich te verdiepen in de andere cultuur, zijn er aanknopingspunten van waaruit een relatie kan groeien.

5.2.6. Sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen Door te kijken naar de sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen kan er een beeld verkregen worden van de mate waarin allochtonen zijn opgenomen in de ontvangende samenleving. Verschillende wetenschappers hebben er op gewezen dat de contacten met autochtonen bevorderlijk zijn voor de sociaal-economische positie van allochtonen90. Ze hebben de sociale afstand gemeten door te kijken naar het bezoek dat etnische minderheden krijgen van autochtonen, de etnische signatuur van hun vriendenkring, het lidmaatschap van verenigingen waar vooral leden van de eigen groep of juist vooral autochtonen lid van zijn en aan de contacten met autochtone buren en inwoners uit de buurt. Daarnaast hebben ze ook onderzocht in hoeverre contacten met leden buiten de eigen groep wenselijk worden gevonden. Uit het onderzoek blijkt dat vooral Turken en Marokkanen een grote sociale afstand ten opzichte van de autochtone samenleving hebben, terwijl de sociale afstand van Surinamers en Antilianen beduidend minder is.

87

Bron: Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, G. Engbersen & R. Gabriëls (1995) Bron: Schets van een beschavingsoffensief, over normen, normaliteit en normalisatie in Nederland, G. van den Brink (2004) 89 Bron: Diversiteit in vaderschap. Chinese, Creools-Surinaamse en Marokkaanse vaders in Nederland, M. Distelbrink, P. Geense & T. Pels. (2005) 90 Bron: Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 88


49

Uit onderzoek blijkt ook dat het aandeel Turken, Marokkanen en Surinamers dat in de vrije tijd vooral contacten 91 onderhoudt met leden van de eigen groep in de loop van de jaren negentig is toegenomen . Dit wordt bevestigd door ander onderzoek, hieruit blijkt dat het aantal vrijetijdscontacten van allochtonen met autochtonen is afgenomen92. Hieruit kan geconcludeerd worden dat veel allochtonen in toenemende mate op de eigen groep gericht zijn, wat de integratie niet ten goede komt. De sociale afstand tussen allochtonen en autochtonen komt van twee kanten, niet 93 alleen allochtonen richten zich liever op de eigen groep, ook autochtonen houden de allochtonen liever op afstand . Zo geeft ongeveer de helft van de autochtone bevolking aan dat ze terughoudend of afwijzend staan tegenover de komst van allochtone buren. De houding staat integratie in de weg. Rol islamitisch bankieren Als banken islamitisch bankieren invoeren, zullen ze dat met veel bombarie doen. Ze zullen daarbij ook uitleggen waarom ze het invoeren en dat het eigenlijk voor iedereen aantrekkelijk is. Kort gezegd, er komt een hele hoop positieve P.R. over de islam en moslims in Nederland. Hopelijk draagt dat bij aan het onderlinge vertrouwen en begrip. 5.3. Conclusie: is Islamitisch bankieren een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? Bij iedere succesfactor voor integratie kan ik islamitisch bankieren noemen als een positieve factor, zij het direct of indirect. Mijn antwoord op de probleemstelling: Is islamitisch bankieren een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland?, is dan ook JA. Islamitisch bankieren is een goed middel om verschillende bevolkingsgroepen die nu grotendeels langs elkaar heen bewegen, naar elkaar te laten kijken en te ontdekken dat ze meer gemeen hebben dan ze eigenlijk dachten. Iedereen komt bij de bank en juist het invoeren van islamitisch bankieren, zou heel veel betekenen voor de moslims in Nederland: een blijk van respect en een kans om elkaar beter te leren kennen. Het zou ook als voorbeeldfunctie kunnen dienen voor andere bedrijven en organisaties, die een beter contact wensen met moslims. Dat door islamitisch bankieren uiteindelijk allerlei drempels wegvallen en de integratie een stuk soepeler verloopt. Deze scriptie is geschreven met de intentie meer inzicht te krijgen in het maatschappelijke fenomeen islamitisch bankieren. Ik heb het in een historisch en een sociaal-cultureel kader geplaatst en beschrijf de rol die het speelt in integratie en de maatschappij. Ook bied ik banken een platform om hun ervaringen te delen met dit onderwerp. Hoewel het nog te vroeg is om echt te kunnen zeggen welke kant het op zal gaan met islamitisch bankieren, denk ik wel dat het moslims in Nederland wel een kans bied om meer te integreren in de Nederlandse maatschappij. Op dit moment staan moslims in een kwaad daglicht en het is niet duidelijk wanneer daar verandering in komt. We houden ons liever binnen de eigen groep bezig en dat geldt ook voor de allochtone Nederlanders. Op dit moment staat de integratie er niet best voor. Maar dat hoeft niet te betekenen dat islamitisch bankieren geen kans van slagen heeft. Als instituten als banken zeggen: “Hee, de Nederlandse moslims horen er ook bij en die gaan we op

91

Bron: Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, Sociaal Cultureel Planbureau ( 2005) Bron: Uit elkaars buurt, de invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 93 Bron: Uit elkaars buurt, de invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming, Sociaal Cultureel Planbureau (2005) 92


50

maat bedienen.”, dan kan dat een positief schokeffect hebben. Natuurlijk zullen er afkeurende geluiden te horen zijn, maar als banken durven door te pakken, zullen die ook weer verdwijnen. Door zich uit te spreken voor Nederlandse moslims, zullen zij zich wellicht meer lid van deze maatschappij voelen, wie weet waar een dergelijk contact toe kan leiden. Zeker als banken ook hun betrokkenheid met de maatschappij durven laten zien en investeren in deze groep. 5.4. Aanbevelingen voor het slagen van islamitisch bankieren Voor het slagen van islamitisch bankieren moet mijn inziens wel aan een aantal voorwaarden voldaan worden. Dit zijn mijn aanbevelingen in dat opzicht. -

Het moet volgens Islamitische voorschriften ingesteld worden en met goedkeuring van moslimgeleerden, liefst van soennieten en sjiieten. Daar zit ook gelijk het gevaar;

-

Het Nederlandse islamitisch bankieren mag zich niet beperken tot bepaalde groepen in de islam, maar moet een universeel aantrekkelijk zijn voor moslims;

-

Nederlands islamitisch bankieren mag zich niet alleen beperken tot moslims, het moet ook aantrekkelijk zijn voor niet-moslims;

-

Het zijn Nederlandse banken zoals Rabobank, Postbank/ING en ABN-Amro/Fortis die deze producten gaan aanbieden. Deze banken zijn grotendeels nog ‘blank’, door te laten zien dat je begrijpt wat deze groep wil en waar zij behoefte aan hebt, kun je beginnen een relatie op te bouwen. Islamitisch bankieren is dus ook geen hype, maar iets voor de langere termijn. Een nieuw product dat zijn eigen plaats verdient in bankenland.

-

Die relatie hoeft zich niet te beperken tot bankzaken, maar bijvoorbeeld ook schade- en levensverzekeringen, pensioenen en ander financieel advies. Uit persoonlijke ervaring weet ik dat met name oudere allochtonen graag terugvallen op familie en vrienden uit het land van herkomst (vergelijkbaar met liefdadigheid vanuit de kerk) en liever niets ‘op de Nederlandse manier’ regelen.

-

Allochtonen maken nu veel gebruik van tussenpersonen uit de eigen kring die blind vertrouwd worden als het gaat om financieringen en verzekeringen en dergelijke. Als banken erin slagen deel uit te gaan maken van dit circuit, kunnen ze een alternatief bieden voor dit “monopolie van het informele circuit”.

-

Een andere benaming, om de lading die islam nu in Nederland kent te omzeilen. De term Goede-Doelenrekening werd al eerder in dit stuk genoemd. Mijn advies aan banken zou zijn om de term islamitisch bankieren niet te

5.5. Rol en toekomst van islamitisch bankieren in het werkveld Voor mij betekent CMV: het uitnodigen van groepen mensen om mee te doen( mee te gaan doen, mee te blijven doen) in de maatschappij. Van de in CMV gebruikelijke termen: activeren, motiveren, participeren en stimuleren, had ik met name participeren in gedachten bij het opstellen van deze scriptie. Dit onderwerp is voor mij een voorbeeld van hoe en ‘zacht persoon’ als een CMV-er een rol kan spelen in een zakelijke wereld. Ik denk dat CMV-ers bij uitstek geschikt zijn vanuit commerciële organisaties iets te doen aan maatschappelijke betrokkenheid. Het weghalen van oogkleppen als het gaat om het anders benaderen van groepen mensen, om ze zo een kans te bieden en mogelijkheden te creëren zo te participeren in de maatschappij. Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

51

In het CMV-werkveld zie ik verschillende mogelijkheden voor CMV-ers. Op verschillende niveaus kunnen zij een bijdrage leveren. Ze kunnen zowel door banken als de overheid ingehuurd worden om (landelijk) beleid te ontwikkelen op het bruggen slaan tussen banken en moslims en bijvoorbeeld het ontwikkelen van bewustwordingsen promotiecampagnes. Meer op regionaal en lokaal niveau kunnen ze aan de slag bij overheden en lokale banken, om trainingen te geven in het belang van culturele diversiteit, cultuurhistorische achtergronden van bijvoorbeeld Turken en Marokkanen. Ook onderzoek naar de inwonerssamenstelling van gemeentes en het in kaart brengen van wensen en behoeften van de bevolkingsgroepen kan een taak voor een CMV-er zijn. De belangrijkste taak voor CMV-er is misschien wel er voor zorgen dat hij/zij gezien wordt. En dit bedoel ik meer in algemene zin: CMV-ers hebben absoluut wat te bieden in deze maatschappij, maar dan moet het wel gezien worden. De afgelopen tien jaar heb ik in de media en het bankwezen gewerkt, beide overwegend blanke sectoren. Niet alleen in mensen die er werken, maar ook de onderwerpen die er aan bod komen, mogen veel meer cultureel divers zijn. Daar kan en moet nog veel werk verzet worden door CMV-ers. Voor mezelf zie ik islamitisch bankieren als een onderwerp waarmee ik in ieder geval binnen mijn eigen Rabobank aan de slag kan. Het afstudeeronderzoek dat vooraf ging aan deze scriptie ging over de allochtone doelgroep in Dordrecht94. Hier ontdekte ik dat 1e-generatie Turken en Marokkanen graag het Nederlands beter leren beheersen in woord en geschrift. Ook kent Dordrecht een grote groep allochtone ondernemers die graag bijgestaan zou willen worden in de ontwikkeling van hun bedrijf. Dit zijn onderwerpen waarover binnen de Rabobank nog niet over is nagedacht en mensen van opkijken. De eerste stap van bewustwording is nu gezet en binnenkort worden deze door de directie besproken en dit zou kunnen resulteren in een beleidswijziging, met betrekking tot het ondersteunen van bijvoorbeeld lokale cursussen Nederlandse Taal en Ondernemerschap. Als (bijna-)afgestudeerde CMV-er wil ik op termijn aan de slag bij een internationale organisatie als de Rabobank en zo de kans krijg beleid te ontwikkelen op het gebied van culturele diversiteit.

94

Een nieuwe doelgroep voor Rabobank Drechtsteden Midden-Noord, J.A.H.M. Breugelmans Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

52

Literatuur, Bronnen & Websites

Literatuur -

Abali A. & Monteyne I., En, hoe was ’t op school?(2004) Abbink J., De grenzen van de dâr al-islâm: Afrika Bezuiden de Sahara (1997) Abbos S., De moslim bestaat niet. Een zoektocht naar de islam (2005) Appiah K., Identity, Authenticity, Survival. Multicultural Societies and Social Reproduction (1994) Berger M., Fennema M., Heelsum A. van, Tillie J. & Wolff R., Sociaal kapitaal en politieke participatie van etnische minderheden (2000) Brink G. van den, Schets van een beschavingsoffensief, over normen, normaliteit en normalisatie in Nederland (2004) Breugelmans, J.A.H.M., Een nieuwe doelgroep voor Rabobank Drechtsteden Midden-Noord (2008) Buitelaar M., Islam en het dagelijks leven (2006) Distelbrink M., Geense P.& Pels T., Diversiteit in vaderschap. Chinese, Creools-Surinaamse en Marokkaanse vaders in Nederland (2005) Engbersen G. & Gabriëls R., Sferen van integratie, naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, (1995) Espin O.M., Women crossing boundaries, a psychology of immigration and transformations of sexuality (1995) Driessen H., In het huis van de islam. Geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie, politiek (1997) Hava J.G., Arabic English Dictionary (2001) Heelsum A. van, Migrantenorganisaties in Nederland, deel 2: functioneren van de organisaties (2004) Hoogerwerf A., Wij en Zij – Intolerantie en Verdraagzaamheid in 21 Eeuwen (2002) Kielstra N., Bestaat er een islamitische economie? (1991) Klaver, J., Etnische minderheden op de arbeidsmarkt, beelden, feiten, belemmeringen en oplossingen ( 2005) Kloosterman, A.C., Amsterdamned: The rise of unemployment in Amsterdam in the 1980’s (1993) Leemhuis F., De djihaad in een vroege Islamem(1991) Leezenberg M., De islam is geen katholieke kerk. Het debat over kerk en staat (2005) Montgomery Watt W., Invloeden van het Westen en Moslimse wetten (1998) Motzki H., Het ontstaan van islamitisch recht (1997) Oudenhoven J.P. van, Immigranten en Cultuur (2005) Ramadan, T., Westerse moslims en de toekomst van de islam (2005) Roy O., Globalized Islam (2004) Wadud A., De koran en de vrouw. Herlezing van een heilige tekst vanuit een vrouwelijk perspectief (2004)


53

Bronnen Sociaal Cultureel Planbureau: - Jaarrapport Integratie 2005 (in samenwerking met Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum & Centraal Bureau voor de Statistiek) (2005) - Jaarrapport Integratie 2007 (in samenwerking met Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum & Centraal Bureau voor de Statistiek) (2007) - Uit elkaars buurt, de invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming (2005) - Zekere banden, sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (2002) Centraal Bureau voor de Statistiek: - Allochtonenprognose 2004–2050: belangrijkste uitkomsten van het CBS(2005) - Uitslagen gemeenteraadsverkiezingen 2006 (2006) Tweede Kamer: - Tweede Kamer publicatie: “Antwoorden op schriftelijke vragen gesteld door Wilders en Van Dijk (beiden PVV) aan Minister Bos van Financiën, 19 juli 2007” (2007) Pew Global Attitudes Project: (Amerikaans onderzoeks instituut, onder leiding van voormalig minister Madeleine Albright)

Global Attitudes Survey april mei 2005, www.pewglobal.org (2005)

-

International Financial Services London: (Brits onderzoeksbureau voor de internationale financiële markt)

-

Islamic Finance 2008 (2008)

Dagbladen: - Dagblad Trouw: AIVD: Jongeren gevoelig voor djihad, 10 maart 2004 - Nederlands Dagblad: Islamitisch bankieren, Willem Wolters, emeritus-hoogleraar Economische Antropologie aan de Radboud Universiteit, 12 oktober 2007 - NRC Handelsblad, Van spaarvarken tot islamitisch spaarschaap, 23 augustus 2004 - NRC Handelsblad: Bank of England springt bij in kredietcrisis, 12 april 2008 - Volkskrant: De toekomst van islamitisch bankieren, Hans Visser hoogleraar algemene economie aan de Vrije Universiteit, 7 november 2006 Koran: - Verzen 30:39, 4:161, 3:130, 2:275, 2:275-280, 2:278-279

Websites -

www.cbs.nl: Centraal Bureau voor de Statistiek www.cpb.nl: Cultureel PlanBureau www.afm.nl: Autoriteit Financiële Markten, informatie over de Wet Financiële Dienstverlening www.eurofrigo.nl www.delammesprong.nl www.islamicgardens.eu www.moslim.org Islamitisch Bankieren: Een succesfactor voor de integratie van moslims in Nederland? door: J.A.H.M. Breugelmans, 4994777, Culturele en Maatschappelijke Vorming - Social Work InHolland Den Haag

54

-


55

Islamitisch Bankieren

Recommend Documents