Vroomheid en Verlichting

Vroomheid en Verlichting De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, zoals Nederland in de zeventiende eeuw wordt genoemd, staat bekend om haar welvaart. Terwijl de Republiek in de Gouden Eeuw grote rijkdommen binnenhaalt, bevinden andere Europese landen zich in een crisis of blijven steken op het bereikte welvaartsniveau. De Republiek is ook in een ander opzicht bijzonder: op het gebied van de godsdienst heerst gewetensvrijheid. Dat betekent dat iedereen zelf mag weten wat hij of zij gelooft. In veel andere landen worden burgers verplicht de religie van het staatshoofd te volgen; doen ze dat niet dan worden ze soms als ketters vervolgd. In de Republiek mag je zelf bepalen wat je gelooft, al is de calvinistische, gereformeerde kerk de officiële kerk. Wanneer je een overheidsfunctie wilt bekleden, wordt van je verwacht dat je gereformeerd bent. Maar er zijn heel veel mensen met een ander geloof, zoals de rooms-katholieken, de luthersen en de doopsgezinden. En er zullen nog meer kerken ontstaan. Het christelijke geloof neemt een belangrijke plaats in het dagelijks leven in en iedere gelovige streeft wel een ideaal van vroomheid na.

Religieus conflict 1: Rooms-katholieken en oud-katholieken

‘W

at altijd, wat overal, wat door allen geloofd is, dat geloven wij.’ Deze uitspraak is kenmerkend voor de zogenoemde oud-katholieken. Maar wat betekent dat: ‘altijd, overal en door allen geloofd’? Het bijbelboek Handelingen (2, 42-47) zegt over de oudste volgelingen van Jezus Christus: ‘Ze bleven trouw aan het onderricht van de apostelen, vormden met elkaar een gemeenschap, braken het brood en wijdden zich aan het gebed. De vele tekenen en wonderen die de apostelen verrichtten, vervulden iedereen met ontzag… Elke dag kwamen ze trouw en eensgezind samen in de tempel, braken het brood bij elkaar thuis en gebruikten hun maaltijden in een geest van eenvoud en vol vreugde. Ze loofden God en stonden in de gunst bij het hele volk. De Heer breidde hun aantal dagelijks uit met mensen die gered wilden worden.’ Met het woordje ‘oud’ willen de oud-katholieken aangeven dat zij zich oriënteren op de oude, vroegchristelijke kerk. De Oud-Katholieke Kerk is ontstaan als gevolg van spanningen in de zeventiende eeuw die uitlopen op een conflict in het begin van de achttiende eeuw. De situatie voor de roomskatholieken in Nederland is in die tijd moeilijk. Er heerst gewetensvrijheid maar dat betekent nog niet dat je openlijk je geloof mag uitoefenen, dus in het openbaar naar de kerk mag

Cornelis Steenoven (1661-1725), Johannes de la Court, 1725 gaan. Rooms-katholieken komen bijeen in kleine, onopvallende huizen of kerken – al weet in de praktijk eigenUiteindelijk leidt dit alles in 1723 lijk iedereen wel waar deze ‘huis- of tot een scheuring. Aanleiding is de schuilkerken’ zich bevinden. benoeming van een nieuwe bisschop. Vanwege deze moeilijke omstandigDe paus in Rome wil alle Nederlandse heden verklaart de paus de Republiek religieuze zaken zelf regelen, en zo tot missiegebied; missionarissen – ook de keuze van de nieuwe bisschop. vaak behorend tot een religieuze orde Maar het plaatselijke kerkelijke – beginnen met hun (illegale) werk bestuur, het kapittel, is gewend zelf onder de rooms-katholieken. Dat valt iemand voor te dragen en verzet zich niet goed bij die priesters die ondanks hiertegen. Buiten Rome om benoemt de moeilijke omstandigheden in zij zelf een nieuwe bisschop: Cornelis Nederland zijn gebleven en hun werk Steenoven (1661-1725). De breuk is zijn blijven uitoefenen. Zij voelen daarmee definitief. Als Bisschoppezich in hun zelfstandigheid lijke Cleresij, later Oud-KathoWist je dat… … de aangetast. Wanneer er ook lieke Kerk genoemd, gaat een de sch priesters d voord uilkerken m ie in nog verschillen van deel van de Nederlandse koopmroegen als e issen e an tus sen d n soort mening komen over de katholieken verder. Deze … de k reisden? e kerken houdin lopjes vo geloofsleer, ontstaan er Oud-Katholieke Kerk or de g ’s na geheim chts o van de p min of meer twee kambestaat tot op de dag van klopte katholieke de deuren n om b evolk dat er aan te kond ing pen binnen de roomsvandaag en telt ongeveer was o een prieste igen r m zijn mis te katholieken. 8000 gelovigen. komen doen?

1

Infoblad Vroomheid en Verlichting

Religieus conflict 2: Gomarus en Arminius

I

n het begin van de zeventiende eeuw ontstaat een religieus conflict dat uiteindelijk bijna in een burgeroorlog uitmondt. Het begint als een meningsverschil tussen twee calvinisStatenbijbel, Wed. J. van Someren, tische hoogleraren: Jacobus Arminius Amsterdam 1684 (1560-1609) en Franciscus Gomarus (1563-1641). De onenigheid gaat over de calvinistische leer van de predestinatie of uitverkiezing. Volgens die leer Het conflict tussen de gomaristen en heeft God aan het begin bepaald wie arminianen loopt hoog op. In een er na zijn leven naar de hemel gaat en bezwaarschrift of remonstrantie (daarwie niet. Arminius meent echter dat om worden de Arminianen ook wel mensen hun uiteindelijke lot nog wel remonstranten genoemd) vraagt enigszins kunnen beïnvloeden. Arminius de Staten-Generaal om Iemand heeft volgens hem de een kerkelijke vergadering. Wist je dat… …in A m een ori sterdam n keuze zich vroom en goed Dit komt er steeds niet van o g g inele ro katho bezich lieke schuil omste gedragen of zich juist totdat vele landgenoten k ti erk ge Heer o p Sold n is? ‘Onze te van het geloof af te partij gaan kiezen. 1661 e er’, gebouw Lieve n1 d Amste lkring 663 (Museu tussen Wanneer de rust in het keren. Arminius verwijt , Ons m L Solder) ieve Heer o … hie Gomarus dat deze zegt land in gevaar komt, p bijeen r nog altijd koms relig dat God ook van tevoren moeten de Statenzoals ten plaatsv ieuze in n op kersachtmissen den besloten heeft wie zondig Generaal wel ingrijpen. huweli tavond en jksin zou zijn en naar de hel zou Zij roepen een vergadering ningen zege? gaan. Zou God dan ook een bijeen. Op deze Synode van ‘slechte’ kant hebben? Bovendien kan Dordrecht (1618-1619) krijgen de een uitverkorene zijn hele leven slechgomaristen of contraremonstranten te dingen doen. In het hiernamaals gelijk. Ook wordt besloten dat er een staat hem toch de hemel te wachten. nieuwe vertaling van de bijbel moet Hierop beschuldigt Gomarus de armikomen. Deze is gereed in 1637 en nianen ervan teveel naar het katholiwordt later de Statenvertaling cisme te neigen. Rooms-katholieken genoemd omdat zij in opdracht van vinden immers dat je je lot in het de Staten-Generaal is gemaakt. hiernamaals kan beïnvloeden door het Predikanten die zich niet bij de offidoen van goede werken. ciële leer willen neerleggen, worden (tijdelijk) het land uitgezet. Zij stichten hun eigen kerk: de Remonstrantse D’arminiaensche uyt-vaert, Broederschap. C.J. Visscher (uitg.) 1619

Dat de strijd tot in de hoogste politieke kringen is doorgedrongen, valt te lezen in een gedicht van Joost van den Vondel, getiteld ‘Op de jonghste Hollantsche transformatie’. De bemoeienis van de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) (in het gedicht ‘d’Advocaet’) aan de ene kant en de ‘stalen Kling’ van stadhouder Maurits van Oranje-Nassau (1567-1625) aan de andere kant, zijn erin terug te vinden.

De uitzonderlijke politieke situatie van de Nederlanden

D

e spotprent van Salomon Savery (1594-1678) verwijst naar het conflict tussen de gomaristen en de arminianen. Eronder staat het gedicht van Vondel. Maar de politieke strijd tussen Van Oldenbarnevelt en Maurits is ook op de prent te zien. Op de weegschaal liggen de symbolen van deze politieke figuren.

Spotprent op de overwinning door de contraremonstranten, S. Saverij, 1618

De weegschaal slaat door naar de zijde van de winnaars, de contraremonstranten. Op die kant liggen niet alleen de werken van Beza en Calvijn (reformatoren van de calvinistische kerk) maar ook de ‘stalen kling’ van stadhouder Maurits. De prins had namelijk partij gekozen voor de contraremonstranten. Aan de rechterkant van de weegschaal, die van de remonstranten, ligt onder andere de ‘rok’ van de landsadvocaat Oldenbarnevelt. Hij stond aan de zijde van de remon-

2


telijkheid, boeren) behouden, krijgt de Republiek een klassensamenleving. Een oorzaak hiervan is de handel van de Gouden Eeuw. De rijkdom van velen groeit en geld gaat een steeds grotere rol spelen in het leven. De mate van rijkdom (klassensamenleving) wordt belangrijker dan de afkomst (standensamenleving). De hoogste laag van de samenleving wordt zo al snel uitgebreid met rijke, niet-adellijke burgers. Hierdoor verandert ook de samenstelling van de leden van de Staten-Generaal. Deze bestaat niet alleen meer uit adel, maar wordt gedeeltelijk vervangen en aangevuld met rijke niet-adellijke burgers: het patriciaat.

Justitie aen Jan van Oldenbarnevelt geschiet, den 13 May 1619, C.J. Visscher, 1619

stranten. Maurits en Oldenbarnevelt persoon die alle beslissingsrecht had. waren uiteindelijk in een hevige strijd Elders bijvoorbeeld trekken koningen verwikkeld geraakt. In 1619 werd de macht naar zich toe. Alle staatsOldenbarnevelt onthoofd naar aanzaken worden met hen besproken en leiding van dit conflict. Zijn laatste besluiten in hun voordeel genomen. woorden waren: ‘Maak het kort, maak Koningen worden het centrale punt het kort’ van de macht. Dit politieke proces Aan de hand van deze twee heet centralisatie. dat… Wist je het figuren is de uitzonderlijke … in eum us Rijksm rdam de De Republiek heeft zich echter politieke situatie van de ste in Am lstok van tijdens de Nederlandse Nederlanden uit te leggen. wande nbarnevelt lde Van O t bewaard? opstand losgemaakt van het De landsadvocaat (na hem rd o w gezag van de koning. De macht de raadpensionarissen) en de ligt niet alleen bij het hoogste stadhouders hebben vaak ruzie bestuursorgaan, de Staten-Generaal, om de macht. Er is namelijk niet één maar ze is verdeeld over het hele land, dus decentraal. De stadhouders zitten Op de langhste Hollantsche net als de landsadvocaat (of raadpentransformatie sionarissen) als vertegenwoordigers van een Statenvergadering (provinciaGommer en Armijn te Hoof le vergadering) in de Staten-Generaal. Dongen om het recht geloof, Hierin worden belangrijke beslissinYeders in-gebracht bescheijt gen voor de Republiek genomen. Een In de Weech-schael wert geleijt. besluit mag echter pas genomen worDocter Gommer arme knecht den als de zaak door de stadhouders Haddet met den eersten slecht, voorgelegd is aan de StatenvergadeMits den schranderen Armijn ringen en alle leden het er mee eens Tegen Bezam en Calvijn zijn. Dit proces heet ruggespraak en Ley den Rock van d’Advocaet, kost veel tijd. In de praktijk wordt dit en de Kussens van den Raet, moeizame onderhandelen als het (…) ware opgelost door het overwicht van Gommers syd’ die boven hing, Holland. Als rijkste provincie drukt Trooste met sijn stale Kling Holland veel beslissingen door. Die so swaer was van gewicht, Dat al ‘t ander viel te licht. Doen aenbad elck Gommers pop En Armijn die kreech de Schop. Joost van den Vondel

Door de veranderende Nederlandse samenleving wijzigt in de loop van de eeuw de samenstelling van de StatenGeneraal. Terwijl veel Europese landen hun standensamenleving (adel, gees-

3

De Nadere Reformatie

G

ijsbert Voetius (1589-1676) is dé man van de Nadere Reformatie. Als theoloog en als professor aan de Universiteit van Utrecht, gedurende meer dan veertig jaar (1634-1676), kan hij aan studenten zijn ideeën overbrengen. Voetius heeft zo veel invloed dat hij wel eens spottend de ‘bisschop van Utrecht’ werd genoemd.

Gijsbert Voetius, professor in de theologie aan de Universiteit Utrecht, ca. 1750


Majolica schotel, NoordNederland, ca. 1620

De Nadere Reformatie is een stroming binnen de calvinistische of gereformeerde kerk. De beweging is een verdieping van de Reformatie (zie infoblad Humanisme en Hervorming). De vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie zijn namelijk van mening dat de vroomheid van de gelovigen na de Reformatie is afgezwakt en dat deze opnieuw versterkt moet worden. Kerkgangers houden zich ook bezig met dobbelen, dragen overdadige kleding, zijn wel eens dronken en begaan onkuisheid en overspel, dansen en kaarten. Daarnaast wordt de zondagsrust niet gehandhaafd. De Nadere Reformatie streeft ernaar dat vroomheid niet alleen in de kerk zal worden nageleefd maar op alle terreinen van het leven. Iemand die minder bekend is dan Voetius, maar het volk ook wil overtuigen van de noodzaak vroomheid in heel het leven na te volgen, is Guiljelmus Saldenus (1627-1694). Saldenus heeft ruim dertig werken nagelaten waarin hij pleitte voor een nadere reformatie. In 1665 verschijnt onder een schuilnaam zijn boekje tegen het kaartspel. In dit boekje geeft hij veel redenen waarom hij tegen dit spel is, en één van zijn argumenten is dat het spel beïnvloed wordt door het

Protestantse biddende familie aan tafel, Noord-Nederland, ca. 1627

lot. Saldenus zegt hierover: ‘Ik wil wel toegeven dat de oorzaak waarom een ieder van de spelers kaarten krijgt, bij de verdeling (…) van de uitdeler ligt. Maar de oorzaak waarom de één deze krijgt en de ander die niet, kan im-

mers niet in het minst in de omgeving gevonden worden.’ Maar Saldenus haalt de bijbel erbij en citeert uit het boek Spreuken (16:33) waar over het lot staat: ‘Men werpt het lot in een mantel, de HEER bepaalt hoe het valt.’ God is dus degene die het lot van een mens bepaalt.

De vrome, protestantse natie

V

anaf 1581 is de calvinistische kerk de enige openbaar toegestane kerk in de Republiek. Kloosters moeten sluiten en kerkgebouwen worden door calvinisten overgenomen. Beelden en altaren worden verwijderd. Heiligen worden niet langer vereerd en de beelden moeten dan ook verdwijnen. De calvinistische kerk is sober want het gaat in die kerk om uitleg van de bijbel, het woord van God. Dat wordt verkondigd van de kansel of preekstoel. De kansel op het schilderij van de Grote- of Laurentiuskerk te Weesp bevindt zich aan de linkerkant .

Interieur van de Grote- of Laurentiuskerk te Weesp tijdens de eredienst, Gijsbert Sibilla, 1635

4


Een voorbeeld van een schuilkerk is de doopsgezinde kerk De Zon in Amsterdam. Van buiten mag niet te zien zijn dat het een schuilkerk betreft. Het hier getoonde schilderij is van 1786 toen het orgel pas was geplaatst. Rooms-katholieken proberen met veel moeite toch nog iets van een eigen, geheime organisatie te houden. Vrome katholieke vrouwen, klopjes genoemd, maken hier deel van uit. Een belangrijke taak voor hen is het lesgeven aan jonge kinderen.

Amsterdam, interieur van de doopsgezinde kerk ‘De Zon’, Noord-Nederland, 1786-1801

Hoe groot de rol van de bijbel in de gehele samenleving was, blijkt ook uit het feit dat de gelovigen zich graag omringen met bijbelse verhalen, of verwijzingen ernaar. Deze voorstellingen roepen de mensen op vroom te leven. Zulke verwijzingen zijn vaak op het huisraad te vinden, zoals op de majolica schotel. Hierop staat de tekst ‘Looft Godt’. Ook willen gezinnen zich graag vroom laten afbeelden. Vooral het gebed tijdens de maaltijd is hierbij een belangrijk thema. Het bijzondere aan het hier afgebeelde schilderij is dat er een wijnrank naar binnen groeit. De rank verwijst naar psalm 128, vers 1 tot 3: 1 2 3

Gelukkig ieder die ontzag heeft voor de HEER en de weg gaat die hij wijst: je zult eten wat je werk opbrengt, geluk en voorspoed vallen je toe, je vrouw als een vruchtbare wijnstok in het midden van je huis, je kinderen als jonge olijfbomen in een kring om je tafel.

Uit het schilderij en de psalm blijken enkele bijbelse richtlijnen voor het gedrag. De man wordt geprezen als gezinshoofd wanneer hij doet wat de Heer wil. Daar hoort een gezamenlijk gebed bij: ‘de huysgebeden des avonts, die een ieghelick huysvader met sijn huysghesin schuldich is te doen’.

Gewetensvrijheid en tolerantie

E

en Engelsman die in Nederland verblijft, schrijft: ‘Ik geloof dat er in de straat waar ik mijn intrek genomen heb haast net zoveel verschillende godsdiensten zijn als er huizen zijn; de ene buurman weet niet wat de andere voor godsdienst heeft, en bekommert zich daar ook niet om, zodat het aantal geheime bedehuizen het aantal kerken overtreft.’ Vanwege de gewetensvrijheid mag niemand vervolgd worden wanneer hij of zij een andere religie heeft. Daarom komen veel vluchtelingen uit het buitenland naar de Republiek. Tweederde van de bevolking behoort niet tot de calvinistische kerk. Het is voor deze mensen niet mogelijk een openbaar ambt, zoals burgemeester, te bekleden. Vaak worden zij gezien als een soort tweederangsburger. In het geheim, later in schuilkerken, blijven de ‘gedoogden’ hun geloof uitoefenen. Dit geldt zowel voor roomskatholieken (een derde van de bevolking) als voor niet-calvinistische stromingen binnen het protestantisme, zoals de doopsgezinden (10% van de bevolking), de lutheranen en de remonstranten.

5

De Haarlemse klop Berber Ruerts van Juckema (1610-1667), Leendert van der Cooghen, 1660

Verlichting

D

e achttiende eeuw wordt wel aangeduid als de eeuw van de rede. Deze periode, die bekend staat als de Verlichting, is al voorbereid in de zeventiende eeuw. De Fransman Descartes (1596-1650) beklemtoonde toen de betekenis van de menselijke rede. Van hem is de uitspraak: ‘Cogito ergo sum’ (Ik denk, dus ik ben). Niet langer geloven mensen op gezag van de kerk en de traditie. Zij willen voortaan zelf denken. De rede (ratio) is vrij en zelfstandig. Het ‘rationalisme’ is een eerste stap op weg naar de Verlichting. Sinds het rationalisme wil men alles verklaren met behulp van redelijke ‘wetten’. Rampen, zoals overstrominInfoblad Vroomheid en Verlichting

gen of veepest, worden niet langer gezien als een straf van God. Ze kunnen verklaard worden uit ‘redelijke’ oorzaken. Daarmee verandert de betekenis van het geloof. De wetenschappers blijven wel in God geloven, maar op een andere manier. De Verlichting, oftewel de vooruitgang door de rede, zet mensen niet alleen aan het denken over het geloof. De gehele samenleving wordt bekeken door de bril van de rede. Daardoor ontstaat er kritiek op bestaande tradities en ideeën. Tolerantie wordt bijvoorbeeld niet langer gezien als een gunst, maar als een plicht, een logisch uitvloeisel van de natuurwet. Is niet ieder mens in principe gelijk? Vrijheid en gelijkheid worden nieuwe idealen.

Tijdslijn 1618-1619 1619 1637 1634-1676 18e eeuw 1704 1723 1789 1795-1806 1796

Synode van Dordrecht Johan van Oldenbarnevelt onthoofd Statenvertaling Voetius professor aan de Universiteit van Utrecht: hoogtepunt Nadere Reformatie tijdperk van de Verlichting Utrechtse bisschop Codde uit zijn ambt gezet door de paus Ontstaan van ‘oud-bisschoppelijke cleresij’, later Oud-Katholieke Kerk genoemd Franse Revolutie Bataafse Republiek, afhankelijk van Frankrijk Nationale Vergadering beslist tot gelijkheid van alle religies

Literatuur

• http://www.biblija.net/biblija.cgi • J.W. Buisman, Tussen vroomheid en verlichting, Zwolle 1993 Slot • A.Th. van Deursen, Mensen van klein vermogen. Het kopergeld van de Gouden n Frankrijk breekt in 1789 eeuw, Amsterdam 1991 een opstand uit tegen onder • M. Gijswijt-Hofstra (red.), Een schijn andere de heerschappij van van verdraagzaamheid: afwijking en de koning en de standensatolerantie in Nederland van de zestiende menleving. Revolutionaire ideeën over eeuw tot heden, Hilversum 1989 vrijheid, gelijkheid en broederschap • S. Groenveld, Evidente factiën in den verspreiden zich over Europa. In 1795 staet: sociaal-politieke verhoudingen in veroveren de Fransen ons land, dat de 17e-eeuwse Republiek der Verenigde van 1795 tot 1806 een nieuwe naam Nederlanden, Hilversum 1990 krijgt: de Bataafse Republiek. De • S. Groenveld, Huisgenoten des geloofs. Nationale Vergadering vervangt de Was de samenleving in de Republiek der Staten-Generaal als hoogste bestuursVerenigde Nederlanden verzuild?, vorm. Hilversum 1995 Deze nieuwe republiek staat in het • J. Huizinga, Nederlands beschaving in teken van de Verlichting. Het verlichte de zeventiende eeuw. Een schets, idee van de ‘gelijkheid’ zorgt voor een Amsterdam 1998 nieuw besluit van deze Nationale • B. Paasman, Het boek der Verlichting. Vergadering in 1796: ‘Er kan, of zal De 18e eeuw van a tot z, Amsterdam geen bevoorrechte noch heerschende 1986 Kerk in Nederland meer geduld wor• Vromen en verlichten. Twee eeuwen den.’ Alle christelijk kerken protestantse geloofsbeleving, Utrecht dat… worden gelijkgesteld. 1974 (tentoonstellingscatalogus Wist je Franse … de 795 vanAartsbisschoppelijk Museum 1 r, in te n soldate strenge winloten Utrecht). s de n e n wege re

I

o over e rivie die all bevriezen, z en en deed konden lop lijk e het ijs oor gemakk te daard and wisten rl e d ? Ne ren verove

6

Colofon © Museum Catharijneconvent, 2007 Afdeling Onderzoek & Educatie Tekst: Jolanda van Beurten, Tanja Kootte Fotografie: Ruben de Heer Vormgeving: Manifesta, Rotterdam


Vroomheid en Verlichting

Recommend Documents