VRIENDENBLAD, jaargang 18 (nieuwe serie), nr. 2+3, december 2014 ISSN

VRIENDENBLAD, jaargang 18 (nieuwe serie), nr. 2+3, december 2014 ISSN 1383-0511 Pag. 2 Een woord vooraf

Auteur

Pag. 3

Beste vrienden van museum Natura Docet Wonderryck Twente

J. Oude Hassink

Pag. 4

Voordracht voor de Gerard Eversonderscheiding 2014

J. Oude Hassink

Pag. 6

Afscheid van Stans van der Veen

S. van der Veen

Pag. 7

Wakker worden van een museumbel Museum Natura Docet van binnenuit beleefd

J. Petri

Pag. 12

Brede wespenorchis

J. Bruns

Pag. 13

Vreemde vogel

A. Hoogervorst

Pag. 13

Nieuwe leden

Pag. 14

Oud-voorzitter en bestuurslid Willem Boom overleden

H. Bernelot Moens

Pag. 15

Excursie naar Tecklenburg en Lengerich

J. Oude Hassink

Pag. 16

Nu een bijzonder museumobject, vroeger niet meer dan een simpel recept (3)

H. Young-Tammel

Pag. 18

Historische kranten.nl (4)

Pag. 19

Het jaar 2014: Museale hoogtepunten in foto’s

Pag. 25

Berninks’ Studium Generale: collegereeks op de zondagmiddag

Pag. 26

Samenstelling van het bestuur

Pag. 26

Redactie Vriendenblad

Pag. 27 Verenigingsgegevens

1

EEN WOORD VOORAF Met trots presenteren wij het combinatienummer 2 en 3, 2014, van ons Vriendenblad. Wij wensen u veel leesplezier, prettige feestdagen en een voorspoedig nieuwjaar. De redactie

Een eigen website bijhouden, was nog nooit zo makkelijk

• Zelf eenvoudig teksten toevoegen • Zelf eenvoudig afbeeldingen plaatsen • Zelf eenvoudig pagina’s aanmaken • Uit te breiden

kalender, webshop, forum, nieuwsbrief, blog, gastenboek, sociale media en nog veel meer.

Ook voor al uw drukwerk bent u bij ons aan het juiste adres! • Folders • Posters • • Brochures en meer •

De Kerkuil 27 B • 7591 KE Denekamp • 0541-35 46 79 [email protected] • www.groenergraphics.nl 2

BESTE VRIENDEN VAN MUSEUM NATURA DOCET WONDERRYCK TWENTE telefonisch gesproken. Samen hebben we uw gegevens doorgenomen en u de vraag voorgelegd of wij uw e mailadres mogen gebruiken voor het sturen van nieuws en het sturen van het Vriendenblad. Dit scheelt de vereniging veel portokosten: geld dat wij als goede Vrienden aan het museum kunnen schenken. Een voorbeeld is het mogelijk maken van het prepareren van een kalf met twee koppen, een kalf dat afgelopen voorjaar aan het museum is aangeboden. En natuurlijk was er in november de Gerard Evers Onderscheiding 2014 voor ons bestuurslid Suze Heerink-Reerink. Dit is een landelijke onderscheiding voor een excellent vrijwilliger. Deze onderscheiding wordt tweejaarlijks uitgereikt door de Nederlandse Federatie van Vrienden van Musea. De aanbeveling hiervoor staat in een apart artikel.

Voor u ligt een dubbelnummer van het Vriendenblad. Een nummer waar we met grote trots het nieuwe vriendenpasje aan hebben toegevoegd. Een plastic kaartje met uw naam en uw nummer, waarmee u op vertoon van dit pasje als Vriend het museum twee maal per jaar met twee volwassenen en twee kinderen gratis kunt bezoeken. Het pasje werkt officieel vanaf 1 januari 2015. U kunt echter met dit pasje tot deze datum het museum op de oude voorwaarden blijven bezoeken, dus met het hele gezin. Een goed idee misschien voor de komende kerstvakantie ? Behalve de vaste collectie is er ook de tentoonstelling Move it te bezichtigen, “Waar was het bestuur de afgelopen tijd mee bezig?”, zult u zich misschien afvragen. De afgelopen tijd zijn wij o.a. met het Vriendenbestuur druk bezig geweest met een zogeheten bel-ronde. Velen van u hebben wij

De boekenmarkt van 29 en 30 november was weer een succes. De tiende editie werd net zoals afgelopen jaar gepresenteerd in

Met financiële steun van de Vriendenvereniging zal dit tweekoppig kalfje worden opgezet in de houding zoals het geboren is. Het skelet wordt apart geprepareerd. 3

de lamp in haar voormalige directeurskamer. Tijdens de afgelopen jaren heeft zij met haar hartelijke en betrokken persoonlijkheid haar stempel op het museum gedrukt. Wij wensen haar heel veel geluk en alle goeds voor de toekomst.

een mooie tent op het terras achter het museum. Een bijzondere plek om heerlijk te snuffelen tussen de vele boeken. Gerard Vennegoor en Ria Nijhuis hebben evenals voorgaande jaren weer veel energie gestoken in het verzamelen van de boeken en de organisatie van het geheel. De opbrengst van deze markt is ook voor het museum, mogelijk ter ondersteuning van het educatieve gedeelte van de tentoonstelling Move It.

Bij het terugkijken naar een afgelopen jaar hoort ook een blik op de toekomst. Als bestuur hebben wij ons voorgenomen komend jaar de natuurexcursies verder uit te breiden. We gaan nadenken over een nieuwe Ledendag zoals in de zomer van 2013 en we willen het aantal digitale uitgaven van het Vriendenblad verder uitbreiden. Daarmee gaan we het komende jaar met vernieuwde energie aan de slag. Rest mij u namens alle bestuursleden een mooie midwintertijd te wensen en het allerbeste voor het nieuwe jaar.

Bij het schrijven van dit artikel is Stans van der Veen, directeur, nog in dienst van het museum. Als Vriendenbestuur hebben wij tijdens de laatste bestuursvergadering al afscheid van haar genomen. Wij hebben Stans bedankt voor de fijne samenwerking, voor haar grote inzet tijdens de storm van vernieuwing die door en over het museum trok tijdens de metamorfose van natuurmuseum naar belevingsmuseum en landschapscentrum. In die tijd brandde ‘s avonds nog laat

José Oude Hassink Voorzitter

VOORDRACHT VOOR DE GERARD EVERSONDERSCHEIDING 2014 Namens het Vriendenbestuur van Natura Docet Wonderryck Twente willen wij graag en met trots mw. Suze Heerink-Reerink voordragen voor deze bijzondere onderscheiding.

huishoudelijk werk . Na verloop tijd werd Suze opgeleid door mevr. Heleen Bernink om rondleidingen te geven. Veel studenten van diverse universiteiten hebben Suze als gids in het museum meegemaakt. Na afloop stond er een heerlijke maaltijd voor alle gasten klaar. Suze , ook vertrouwenspersoon van Heleen Bernink, kan over deze tijd mooie verhalen vertellen, iets wat ze regelmatig doet (tijdens en) na de bestuursvergaderingen.

Mw. Heerink heeft een lange staat van dienst bij ons mooie museum. Als zesjarig meisje was Suze leerling in de klas van Heleen Bernink, dochter van meester Bernink, de oprichter van het museum Natura Docet. Samen met haar ouders bezocht ze regelmatig het museum. Af en toe bij speciale gelegenheden moest Suze het beste stuk vlees van de slacht op de boerderij naar de fam. Bernink brengen. Als jonge vrouw trad Suze in dienst van de familie. Daar was ze niet alleen druk met

In het jaar 2000 was er plotseling sprake van een mogelijke verhuizing van het museum uit de toenmalige gemeente Denekamp naar de gemeente Losser. In die gemeente zou het museum met open armen worden ontvangen en zouden de op dat moment grote 4

In het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden wordt Suze Heerink-Reerink in de bloemetjes gezet n.a.v. de behaalde Gerard Eversonderscheiding. Zij wordt gefeliciteerd door George Huibert de Ceuninck van Capelle-Ebbeling, voorzitter van de Federatie van Museumvriendenverenigingen, en José Oude Hassink. Nu, anno 2014 staat het museum nog op de oude plek. En niet alleen dat, het is totaal gerenoveerd en klaar voor de toekomst . En Suze, inmiddels vijfenzestig jaar oprecht verbonden met het museum en nog steeds actief in het Vriendenbestuur, maakt haar kinderen bij het verlaten van het ouderlijk huis lid van onze Vrienden. Daarnaast is zij momenteel bezig een meester Bernink-route uit te zetten. De route die de grondlegger van het museum in zijn tijd vaak met zijn studenten en gasten heeft gewandeld en gefietst. Het museum heeft plannen om de rol van Heleen Bernink , als opvolger van haar vader meer zichtbaar te maken. Suze met al haar kennis over de familie en het museum zal hier ongetwijfeld haar bijdrage aan leveren. Namens het bestuur van de Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente,

financiële problemen voor Natura Docet in één klap zijn opgelost. Het erfgoed van meester Bernink en zijn dochter Heleen weg uit Denekamp was echter een stap te ver. Suze nam samen met haar toenmalige collega-raadslid mw.’Tijhuis-Kenkhuis en de heer Willem Groothuis een moedig besluit. Zij zijn een handtekeningenactie begonnen om te voorkomen dat het museum uit Denekamp, het geboortedorp van de Berninks, zou verdwijnen. Alle netwerken werden ingeschakeld en binnen de kortste keren konden medestanders op diverse plaatsen een handtekening achterlaten. De actie liep als een trein. Er kwam bekendheid via de krant, waardoor de gemeente Denekamp en de provincie in actie kwamen. Na een spannende tijd konden beide dames en heer met trots vaststellen dat hun inspanningen resultaat hadden gehad.

José Oude Hassink, voorzitter 5

AFSCHEID VAN STANS VAN DER VEEN centrum van formaat: Natura Docet Wonderryck Twente. Dit jaar worden er 40.000 bezoekers verwacht, er is een flitsende nieuwe tentoonstelling geopend - Move it! Hoe Beweeg Jij?- en de positieve reacties van de bezoekers van Wonderryck Twente geven voor mij aan dat er goede beslissingen genomen zijn. Het schip ligt op koers en het roer ga ik binnenkort overdragen aan mijn opvolgster Esther Bánki. Esther neemt het museum, samen met team NDWT (de medewerkers en de vrijwilligers) en het bestuur van de stichting, op stoomvaart mee in een nieuw jaar waar weer allerlei spannende projecten op stapel staan. Ik zal zeker nog eens langskomen en u dan wellicht ontmoeten. Ik wil graag alle Vrienden en natuurlijk de bestuursleden van harte bedanken voor de leuke ontmoetingen en de fijne samenwerking en u een hele mooie Decembermaand met gezellige feestdagen voor u en uw familie wensen.

Stans tijdens de vrijwilligersfeest, Punthuizen, 5 september 2014 Beste Vrienden! Na 6 roerige jaren waarin ik heel veel heb beleefd, meegemaakt en geleerd heb ik besloten weer terug te gaan richting het Westen. In Leiden voeg ik mij weer bij man en kat in de thuishaven die daar alle 6 jaar steeds geweest is (naast het huis in Ootmarsum waar we met veel plezier gewoond hebben). Natura Docet heeft zich in eigenlijk heel korte tijd ontwikkeld van een prachtig, wellicht wat stil, natuurmuseum tot een belevingsmuseum en landschaps-

Met hartelijke groeten, Stans van der Veen

Stans op haar laatste werkdag samen met haar opvolger Esther Bánki, 28 november 2014 6

WAKKER WORDEN VAN EEN MUSEUMBEL Museum Natura Docet van binnen uit beleefd eerst op een kopje thee ontvangen in Juffrouw Bernink’s huiskamer. Allereerst wilde zij weten hoe het met de familie was en vooral ook hoe onze schoolvorderingen waren, ‘of we over waren’, waarna het gesprek automatisch op het museum kwam, de veranderingen, de aanwinsten, de rondleiders, scholieren of studenten. Dit jaar zouden ook Henk Schalke (geoloog) en zijn vriend (docent Nederlands) hier logeren*. Vandaar dat ‘onze’ kamer dit jaar op zolder was, de trap achter de deur rechts van de ingang van de grote collectiezaal op de eerste verdieping. Een ‘gezellig kamertje’ vonden we het. We zagen direct, in een opening aan de schuine zolderwand, een wit geverfd houten bord staan met de tekst over de bom die op het museum viel: ‘…mof……’, stond er onder andere. Een jaar eerder hing het bordje nog in het museum.

Vijftig jaar geleden, op zaterdag 1 augustus 1964 om half 2 ’s middags, arriveerden Hans, mijn klasgenoot, en ik bij het museum. De tweede keer logeren bij juffrouw Bernink. Zij zag ons al aankomen, vanuit haar kleine huisje, onafscheidelijk gebouwd naast het museum. Na wat ploeterend door het zware grind met onze zwaar bepakte fietsen, zetten wij die tegen het mooie karakteristieke fietsenhok, links van de voordeur. Daar lag ook de gigantische kogeldioriet. Aanbellen hoefde niet, de grote voordeur ging open en juffrouw Bernink verscheen in de deuropening. Zij vond Hans, 15 jaar oud, ‘geweldig gegroeid’. Wij waren vanuit Oldenzaal, nadat wij daar aangekomen waren uit Bussum, naar Denekamp gefietst. Dit jaar, we hebben het over 1964, net als vorig jaar en het jaar daarop, werden wij

Jeroen Petri (links ) en Hans Jonkers op de parkeerplaats voor Natura Docet. Opweg voor geologisch onderzoek in 1965 7

Wij ontvingen de sleutel van de buitendeur van het laboratorium, aan de achterkant van het museum, en konden zo zelfstandig het museum in en uit. Standaard procedure: wij gaven onze paspoorten af aan juffrouw Bernink en betaalden onze logies direct. En dan was er altijd die kwitantie met de groene ijsvogel en haar bijzondere handschrift**. Er logeerde nog een jongen uit Nijmegen in het museum, die als rondleider werkte. Hij speelde viool en aangezien ik dit ook deed en mijn viool mee had genomen, speelden wij samen. De klank galmde, na sluitingstijd van het museum, door de hal en gangen. Juffrouw Bernink kwam wel eens navragen wat dit voor ‘lawaai’ was. Een andere jongen die rondleidde, logeerde bij familie in Denekamp. Hij had in die periode zeer veel zee-egels gevonden en bood die in het museum, met toestemming van juffrouw Bernink, te koop aan. Prof. Th. Van der Hammen had een caravan in de tuin staan, waar hij soms met zijn gezin logeerde. Nu was hij er niet. Op de plaats waar wij vorig jaar gegraven hebben (Klokkenberg) staan nu allemaal huizen. Juffrouw Bernink ried ons aan daar eens te gaan graven. Zij vertelde in 1963 van de vondsten van Van der Hammen en wij kochten toen uiteraard direct het gele boekje over de Klokkenberg met de resultaten van diens opgraving. Wij vonden resten van koper/ brons en scherven van prehistorisch aardewerk. Dat kon toen nog allemaal gewoon, geen vergunningen en zo. Arbeiders die bezig waren de grond bouwrijp te maken kwamen kijken en dachten dat wij een pot goud aan het zoeken waren en adviseerden ons aan het eind van een regenboog te gaan zoeken om zeker goud te vinden. Die dag deden wij onze boodschappen in het dorp en kookten en aten in het kleine keukentje met bad, recht tegenover de trap naar de eerste verdieping. Toen wij in die

periode samen met Henk Schalke in het museum logeerden, bemerkte hij ons eenzijdig menu. Geschrokken zette hij ons op een ander dieet: niet alleen pannenkoeken, havermoutpap appelmoes en Exota, maar ook groenten en fruit. Uiteraard gingen wij op 2 augustus 1964, zondag, trouw naar de kerk. Juffrouw Bernink wees ons daarop en lette daar goed op. ‘Zeer plompe toren en vals gezang’, noteerde ik in mijn logboek. Een bordje met ‘verboden te rochelen’ of ‘spuwen’, hing nog aan een zuil bij de achterste kerkbanken. Juffrouw Bernink bleek naar dezelfde vroege mis gegaan te zijn. Zij met haar DAF’je, wij met de fiets. En iedere morgen weer, behalve op zondagmorgen, ging rond 10 uur de museumbel. Als je nog niet wakker was, dan werd je het wel…. De ruimte waarin het geluid zijn gang kon gaan was als een concertzaal. En dan had je nog verschillende typen bellers: de beschaafde éénmaal beltrekkers, de meer agressieve bellers die het niet bij één keer lieten, maar verwachtten dat er direct zou worden open gedaan…en wanneer dit niet gebeurde, nogmaals, maar dan harder, aan de bel trokken. Meestal waren wij voor het bellen wakker en op. Soms niet….. Onze dagelijkse activiteiten bestonden voornamelijk uit fietsen. We gingen soms naar beneden, liepen de tussenhal door naar Juffrouw Bernink’s huisje, klopten op de deur of zij zag ons al komen. Soms had zij bezoek en dan slopen we weer terug. De eerste dag somde juffrouw Bernink allerlei plaatsen op waar we maar eens heen moesten fietsen. Naar afstanden keken wij niet echt, zij ook niet. Zo reden wij op zondag 2 augustus 1964 met een stormachtige wind via Oldenzaal naar Enschede om naar Alstätte te rijden. ‘Zee-egels rapen’ dachten wij. Wij herinnerden ons dat wij een jaar eerder op het NS station van Hengelo nog 8

naar de stoomtrein Hengelo-Bentheim hadden staan kijken. Van Alstätte reden wij naar Wessum en vandaar naar Graes, ‘waar wij veel ammonieten hadden kunnen vinden, maar wij konden de groeve niet vinden, wel op de wegen tussen de tarwevelden doodgereden ratten, bah, bah, bah’, zo noteerde ik in mijn logboek. Van Graes reden wij naar Ahaus, waar wij wel een grote groeve vonden maar ‘er lag niets’. Op de terugweg had ik een lekke band. Die pompten wij op bij een benzinestation. De band hield het tot Enschede uit, waarna hij nog een paar keer opgepompt moest worden tot Denekamp. Juffrouw Bernink dacht dat wij ‘zeer veel’ gevonden hadden, maar dat kwam omdat zij ons zag sjouwen met onze fietstassen, vol met papieren zakken en materiaal om eventuele vondsten te verpakken…en met flessen Exota, onze benzine, toen nog wel te verkrijgen, later niet meer nadat ergens in Nederland een fles ontploft was. ‘s Avonds om half 8 waren we weer terug. Niets gevonden. Wij waren bekaf… ’s Morgens op maandag 3 augustus, werden wij wakker van de grote luide museumbel, galmend door de gangen. De eerste bezoekers stonden voor de mooie grote voordeur. We hoorden vaak al even tevoren het grind kraken. Wij dronken koffie bij juffrouw Bernink. Wij moesten hard lachen om de manier waarop Hans dacht dat vlinders werden opgezet: levend vastgeprikt. Vaak vertelde juffrouw Bernink over haar belevenissen met de bezoeken aan scholen, de collectie op de achterbank en in de kofferbak van haar DAF’je. Of over de jongens die een jonge duif brachten in een kartonnen doos. Omdat zij aan het eten was tussen de middag, zette zij die doos even bij haar voordeur. Zij zag nog net een snelle schaduw voorbij trekken: een havik had de jongen duif al te pakken. Zij vertelde ook over stropers die zij betrapt

had, rond kerstmis, bij Kasteel Singraven: er was illegaal een hert geschoten, volgens haar door de jachtopziener. Wij gingen op bezoek bij ‘haar’ preparateur, haar opzetter. Zij vertelde van alle dieren die als verkeersslachtoffer naar het museum werden gebracht. Tegenover het museum het laantje in, ergens rechts, daar woonde de preparateur, van wie ik de naam vergeten ben. Daar gingen we kijken en daar lagen in een zuurbad de huiden van vossen. We zagen we hem aan het werk met het opzetten van een zangvogeltje. Soms kwam een van haar zussen op bezoek, waarmee wij dan ook kennis maakten. Op die maandag liepen wij veel heen en weer door het museum…meisjes kijken. Wat een belevenis altijd, door het museum lopen, alsof het jouw huis is. Jouw slaapkamer en keuken. Wij voelden ons heel wat, belangrijk…’nerds’ zou je nu zeggen. En wat een belevenis als mensen door het raampje van de laboratoriumdeur keken en ons zagen ‘werken’….naar de Beatles op de radio luisteren, lezen, schrijven of stenen schoonmaken. Het laboratorium was op de begane grond, vlak naast de zwerfstenenzaal, waarboven een bord met de tekst hing: ‘Een steen kan veel vertellen als een verstandig man hem ondervraagt’. Volgens mij een uitspraak van Van der Lijn, de amateur-geoloog en vriend van Meester Bernink. Suze, de vriendelijke, zorgzame en goedlachse hulp van Juffrouw Bernink, zocht ons in het laboratorium op en vroeg ons twee Duitse ‘nozems’, zoals zij hen noemde, te schaduwen. Deze twee jongens hadden al eens een jaar eerder iets ‘gegapt’ in het museum. Zij komen ieder half jaar stelen. Vorig jaar hadden zij een opgezette goudvink gestolen. ’s Avonds ‘draaiden wij platen’ samen met juffrouw Bernink. Daar waren de Beatles niet bij… 9

Jeroen Petri (links) en Hans Jonkers in het laboratorium van Natura Docet in 1964. In deze ruimte bevindt zich nu Funky Forest. ziek te luisteren op onze transistorradio. ’s Avonds luisterden wij naar radio Scheveningen…. Onbegrijpelijk in 2014 met kleuren TV, internet, Skype, Twitter, iPhone. Op 10 augustus kwamen Henk Schalke voor zijn kwartairgeologie-project en zijn vriend, een docent. Henk zou 2 maanden blijven in het museum. Op die dag vertrokken Hans en ik weer naar Gildehaus, waar ik bij een eerdere tocht ‘een opaal had laten liggen!!’. Henk hield ons ’s avonds in het laboratorium de hele avond bezig met determineren van onze Gildehaus fossielen en met zijn verhalen: hoe je kunt zien of een afzetting fluviatiel is of marien, enz. Hij liet ons grondprofiel-foto’s zien van het ‘nieuwe’ kanaal bij de Dinkel (waar wij later het fossiele edelhert vonden, waarover eerder een

De rest van de vakantie periode verliep in deze trant. Wij fietsten naar de Kuipersberg in Ootmarsum, konden gewoon in de kleigroeve afdalen en kwamen met twee tassen vol pyrietknollen terug. Juffrouw Bernink was kennelijk wat geschrokken van onze magere vangsten en zij belde enige mensen op om hen te vragen met ons mee te gaan. Zij belde (W.F.) Anderson en charterde een jongen die als vakantiewerk in het museum rondleidde. De bijzondere momenten waren de gesprekken met juffrouw Bernink, de ontmoetingen met professor Van der Hammen, zijn vrouw en kinderen en de heel fijne kennismaking en samen zijn met Henk Schalke en zijn vriend. Hans en ik zaten uren in het laboratorium te lezen, vondsten schoon te maken, naar mu10

artikeltje verscheen in het vriendenblad*). En voor ons een cadeautje: wij mogen net zoveel bruine zakken van het ‘Geologisch Instituut Leiden’ gebruiken als we nodig hebben. Op de vliering in het laboratorium stonden dozen vol van deze zakken en kleine bruine monsterzakjes, ook flessen met zwavelzuur en allerlei andere chemicaliën, die studenten gebruikten bij palynologisch onderzoek. Op 11 augustus reden wij in het lelijk eendje van Henk naar het nieuwe kanaal. Hij legde ons de bodemstructuur uit, wees ons op afgestoken wanden van essen waarin ijzertijdaardewerkresten te zien waren. Wij hoorden schoten: een boer schoot vanaf een maaimachine op een haas. Door de komst van Henk, en zijn kritische blik op ons dagelijks menu, wat hij direct afkeurde, was het afgelopen met macaroni, pannenkoeken en Exota. Die avond aten we met hem en zijn vriend in een echte lunchroom in Denekamp. Juffrouw Bernink vroeg wel eens of we goed aten en dat deden wij volgens onze natuurlijk ook. Op 13 augustus waren wij al voor half 7 ‘s ochtends op en zaten in het laboratorium. Juffrouw Bernink kwam gehaast binnen en vroeg of wij wilden fungeren als ‘bezoekers’ voor een fotograaf die voor de ANWB-museumgids foto’s wilde maken van enige zalen. Wij werden wel 10 keer gefotografeerd, bij de boorkernen (in de vroegere ‘aardoliezaal’) en bij het beeldje van de mammoet. Henk werd ook opgetrommeld en is, door de haast, op de foto’s te zien met sokken in plaats van schoenen aan. Tuurlijk flankeren wij op de foto directeur juffrouw Bernink. Wij fietsten soms 9 of meer uur op een dag. Zo fietsten wij om 5 uur ’s morgens naar Oldenzaal om daar een vakantie-museumrondleider, ‘Bekke’ (zijn voornaam noteerde ik niet, maar ik herinner me nog dat hij in Weerselo woonde) te ontmoeten en met hem naar Duitsland te fietsen. Bij grenspost Buur-

se staken we de grens over, we kletsten wat met de grenswachter en reden naar de Beltman-groeve, waar we belemnieten vonden. Daarna naar de Hündveld-groeve, waar we in de klei wegzakkend, veel fossielen vonden en vandaar naar Wüllen. In Wüllen vonden we de beroemde beek en haalden er, wadend met onze schoenen door de beek, meer dan 350 van die mooie kleine roze doorzichtige belemnieten van de bodem….. Ik noteerde in mijn dagboek dat we een hele zak vol belemnieten hadden. In de kalkgroeve van Wüllen vonden we veel zee-egels. Men was met dynamiet groevewanden aan het openen.’s Avonds kwamen we weer ‘thuis’, ‘zeer smerig, vol modder, krijt, zand en rotzooi; we werden door talloze mensen nagegaapt….’, zo schreef ik, want vuil als wij waren, we moesten toch winkels in. Op 17 augustus noteerde ik dat juffrouw Bernink op vakantie is naar de ‘Duitse Heide’. Van der Hammen, die onze edelhertvondsten bekeek wilde deze graag in het museum hebben om het een Twente-edelhert is en de eerste in dit gebied gevonden. Er kwam ’s avonds een geweldige onweerbui opzetten. Later in de avond ontdekten wij een geweldig lek in het museumdak, bij de biologiezaal, en haalden Van der Hammen erbij en…7 emmers. Op 19 augustus, deed dus juffrouw Bernink niet zelf de deur open zoals meestal als de rondleider er nog niet was. Nu waren zij er beiden niet, dus Henk en wij deden de voordeur van het museum open als er gebeld werd. Wij duwden de caravan van Van der Hammen uit een greppel. Hij vertrok naar Drenthe voor een week. Wij reden nog naar de Austiberg volgens een kaart uit 1930. We vonden de berg wel, niet de grindkuil, ons eigenlijke doel. Wij bleken die voorbijgereden te zijn. Een groeve bij het Dalhuis bij de Lutte konden wij niet vinden, wel zeer veel bordjes ‘verboden toegang’. 11

Vanaf 25 augustus reden we iedere dag met Henk Schalke, zijn vriend en het zoontje van Van der Hammen, Thomas, mee in het lelijk eendje, naar plekken toe waar wij profielen groeven. O.a bij het Lutterzand, met de Allerød-laag. Er zou op 26 augustus een bus vol geografen of studenten geografie arriveren voor een kwartair-excursie. Het waren zeer hete dagen met meer dan 30 graden Celsius. Hierover en over de tornado van 1965 (?) de volgende keer meer.

* zie artikel in Vriendenblad, ’Vereniging van Vrienden van Meester Bernink’s museum Natura Docet, jaargang 17, nr.1 , april 2013, pagina 3 t/m 8 ** de volledige correspondentie tussen de auteur en juffrouw Bernink en Th. Van der Hammen heb ik in juli 2014 geschonken aan het archief wat door Willem Groothuis wordt beheerd. Jeroen M. Petri

BREDE WESPENORCHIS (EPIPACTIS HELLEBORINE) Deze orchideeënsoort wordt ook wel stadsorchis genoemd, omdat ze steeds vaker in dorp of stadsplantsoen te zien is en zelfs in particuliere tuinen voorkomt. Voorwaarde is dat niet al te veel bemest en geschoffeld wordt. Ook tussen bodembedekkende planten zoals klimop en Cotoneaster kun je ze aantreffen. De bloei is in juli en augustus als de andere orchideeën, zoals gevlekte- en rietorchis, al lang uitgebloeid zijn. Ze zijn gratis te bewonderen in de museumtuin van Natura Docet Wonderryck Twente, waar ook deze foto is gemaakt. Ze vallen vanwege hun lichtgroene kleur nauwelijks op, maar als je ze van dichtbij bekijkt zijn ze wel heel mooi. Deze orchidee is voor de bestuiving afhankelijk van gewone wespen, vandaar de naam Wespenorchis. Jos Bruns

Brede wespenorchis (Epipactis helleborine) in de museumtuin 12

VREEMDE VOGEL De natuur is in de regel prachtig, maar soms maakt ze daarop een even komische als bizarre uitzondering. Deze op een merel gelijkende vogel is zo’n uitzondering. Dit lachwekkende gedrocht bezoekt de laatste weken onze tuin in Hengelo. Hij ziet eruit alsof hij een paar keer door een bladblazer is gegaan, of een aanvaring met een vliegtuigmotor heeft overleefd. Doordat het beest ook nog eens verstoken is van een staart, kan hij niet goed vliegen. Hij landt daardoor vaak veel te hard met een soort noodlanding tot gevolg. Dit heeft hem wellicht die kale borst opgeleverd. Soms doet hij wel eens een poging tot zingen, maar ook dat lijkt helemaal nergens op. Het heeft wel iets weg van het gerommel van zo’n Roemeen op een accordeon.  Noch met

uiterlijk, noch met gezang zal deze foeilelijke vogelverschrikker een vrouwtje kunnen verleiden tot paring en zal hij derhalve verstoken blijven van nakomelingen.  Dit bewijst Darwins evolutieleer maar weer eens temeer, dat alleen de mooiste, sterkste en gezondste exemplaren veel nakomelingen krijgen, anders zouden er wel veel meer van dit soort komische mislukkelingen op aarde rondlopen. Zelfs katten tonen geen interesse in hem. Waarschijnlijk herkennen ze er geen vogel in. Dat is dan wel weer een voordeel voor dit beest die zich vast niet zo druk zal maken over zijn uiterlijk. Veel vogelaars zal hij evenwel niet op de been brengen, maar schoonheid zit tenslotte van binnen...   Arjen Hoogervorst

NIEUWE LEDEN Er hebben zich 4 nieuwe leden aangemeld, helaas hebben enkele leden hun lidmaatschap geannuleerd, of hebben geen adreswijziging doorgegeven, zodat we geen vriendenblad meer konden toesturen.

Het nieuwe ledental bedraagt momenteel 774 leden. De nieuwe leden zijn: G. Postel, Denekamp. B. Bertelink, Hengelo. mevr. E. Bouwhuis, Losser. A.M. Evertzen, Hengelo 13

OUD VOORZITTER EN BESTUURSLID WILLEM BOOM OVERLEDEN man verder voorgezet. Mede door zijn inzet werden de contacten met verschillende universiteiten aangehaald. Zo ontstond er hulp op wetenschappelijk gebied en werden er in en rond het museum mogelijkheden gecreëerd voor het verrichten van wetenschappelijke studies en veldwerkzaamheden door docenten en studenten van de universiteiten. Eind jaren zestig waren er grote problemen voor Natura Docet. Financieel was de situatie verre van rooskleurig maar ook de gezondheidstoestand van directeur Heleen Bernink liet te wensen over, waardoor zij niet meer was opgewassen tegen de zware taak. Willem Boom en dr. Thom van der Hammen, medebestuurslid, hebben zich toen intensief bezig gehouden om tot een oplossing te komen. Er werden pogingen gedaan betaalde hulpkrachten in te schakelen om Heleen Ber-

Op 20 november is op 93-jarige leeftijd in Cleveland (Ohio, Verenigde Staten) Willem Boom overleden. Ir. Willem B.K. Boom, directeur van Dikkers (fabriek van machineonderdelen te Hengelo), werd medio 1967 voorzitter van het in 1965 opgerichte ‘Stichtingsbestuur Natura Docet’. Hij bleef dat tot 1986. Boom was opvolger van dr. ir. H.A. Stheeman, directeur van de Nederlandse Aardoliemaatschappij, die vanaf 1960 voorzitter was geweest en in korte tijd een nieuw museum tot stand bracht door verbouwing, nieuwbouw en verandering in de bestuursstructuur. (De Koninklijke goedkeuring van de afsplitsing van de Stichting Natura Docet van de oude Vereniging Natura Docet werd op 5 januari 1966 verleend). Willem Boom heeft als voorzitter geruime tijd op bezielende wijze het beleid van Sthee-

Willem B.K. Boom (in lichte jas) temidden van de andere bestuursleden in 1971. Vooraan gehurkt Heleen Bernink toen directeur van museum Natura Docet. Rechts en links van haar resp. W.F. Anderson en G. Kortenbout van der Sluijs. Bovenste rij van links naar rechts Adriaan Buter, dr. Thom van der Hammen, G.H.J. Bult en H.J.A. Horsthuis. 14

nink de noodzakelijke hulp te verlenen om haar belangrijke taak zo goed mogelijk voort te zetten. Tevens hebben Boom en Van der Hammen veel werk verricht om tot een goed plan te komen voor de toekomstige opzet van de activiteiten vanuit en in het museum. Dit plan maakte indruk op de belangrijkste subsidiënten . Daar on hebben Rijk, Provincie en gemeente Denekamp het aanvaard als basis voor hun toekomstig subsidiebeleid. De belangrijkste conclusie van het beleidsplan was dat de nieuwe personeelsbezetting uit drie personen zou moeten bestaan: een directeur, een hoofdassistent en een assistent. Met ingang van 1 september 1976 werden Ad Wittgen, bioloog, drs. Jaap Veenvliet, geo-

loog, en Gerard Vennegoor, administratief en technisch medewerker, respectievelijk als directeur, hoofdassistent en assistent benoemd. Medio 1986 nam Willem Boom als bestuurslid afscheid en werd hij opgevolgd door mr. Jan Drost, burgemeester van Stad Delden van 1986 - 2001. Dr. Hein Bernelot Moens, voorzitter Stichting Natura Docet (Gegevens onder meer ontleend aan: W. Groothuis: Honderd Jaar Natura Docet, Walburg Pers, 2011. De foto met Willem Boom werd eveneens beschikbaar gesteld door de heer W. Groothuis).

EXCURSIE NAAR TECKLENBURG EN LENGERICH dartelen. Het gebied is omgeven door hoge kalkwanden waardoor er een speciale biotoop is ontstaan. We bezoeken in de loop van de middag in de omgeving van Lengerich meerdere velden en genieten van nog veel meer zeldzame wilde bloemen, bijenorchis, moeraswespenorchis, ogentroost, de franjegentiaan , welriekende nachtorchis , de Turkse lelie , teveel om op te noemen. Zelfs onze gids Gerard Is onder de indruk van de hoeveelheid orchideeën evenals Maria Hunder, ervaren gids bij rondleidingen o.a. in het Springendal in Ootmarsum. Wanneer we nog eenmaal achterom kijken naar de kalkwanden ontdekt  Gerard Benerink wel iets heel erg fraais,: twee jonge oehoes  waarvan er een direct weg vliegt maar de andere stil blijft zitten waarvan David Wyn-Roberts bijgaand plaatje maakt. Uren later dan in de planning maar zeer voldaan komt het gezelschap tegen de avond weer in Twente aan.

In klein gezelschap gaat de zomer excursie van de Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente deze keer naar Tecklenburg onder leiding van natuurliefhebber Gerard Benerink. Direct na aankomst in het heuvellandschap van Lengerich wordt er genoten van heerlijke Kaffee mit Kuchen, waarna we op stap gaan. In een aantal kleine gebiedjes bloeien op de vochtige en kalkrijke grond meerdere soorten wilde orchideeën , vierblad en addertong. Iets verderop in een bronnengebied staat breed wollegras waar boven o.a. dambordje en keizersmantel in de zon

José Oude Hassink 15

NU EEN BIJZONDER MUSEUMOBJECT, VROEGER NIET MEER DAN EEN SIMPEL RECEPT (3) Bijdrage: Hanneke Young-Tammel

Dieren die nu zeer zeldzaam zijn, werden vroeger gewoon gegeten, zoals blijkt uit dit kookboek uit 1761. 16

De Elft (Alosa alosa) Illustratie uit: E. Walter, Unsere Süsswasserfische, Quelle und Meyer, Leipzig, 1913

De Elft (Alosa alosa), ook wel Meivis genoemd, is een bijzondere haringachtige. De Elft trekt vanuit zee het zoete water in, om kuit te schieten in de bovenloop van rivieren en beken. Deze vis was ooit inheems in de Benelux. In de 19de eeuw kwam het dier via de Rijn tot bij Basel. Er bestond een intensieve visserij op Elft. Na 1880 en 1912 daalden de vangsten ge-

staag; vanaf de jaren dertig geldt de Elft als uitgestorven voor de Benelux. Daarom staat de Elft als ‘verdwenen’ op de Nederlandse rode lijst en verder in de bijlage 2 en 5 van de zogenaamde Habitatrichtlijn. Als uitvloeisel daarvan heeft de Nederlandse overheid de taak om beschermingszones voor de Elft aan te wijzen. Zoetwatergetijdengebieden, zoals vroeger de Biesbosch, vormen 17

het opgroeigebied voor de jonge vis. Bij een lengte van ongeveer 12 cm trekt de elft naar zee. Tussen 1969 en 1993 zijn in Nederland nog vier vangsten van de Elft gedocumenteerd. Het is voor de vis haast ondoenlijk om de grote rivieren op te trekken; sluizen en stuwen vormen te grote hindernissen. Paaiplaatsen in rivierbochten, zijarmen en nevengeulen zijn verdwenen door het wegbaggeren van grindbodems. Indertijd is ook slib gestort op bochten tussen de rivierkribben, waardoor de stand waarschijnlijk de nekslag heeft gekregen. Ook watervervuiling is een probleem. De Elft komt nog voor in de Europese kustwateren vanaf Noorwegen in een lange strook tot aan de Italiaanse westkust; ook in de Noordzee. In Frankrijk en Spanje zijn nog paaiplaatsen, bijvoorbeeld in de Rhône.

Een Elft in de collectie van NCB Naturalis, Leiden

(Bron: Wikipedia)

HISTORISCHE KRANTEN.NL (4)

Inleverdatum kopij Vriendenblad

13 maart 2015 18

HET JAAR 2014: MUSEALE HOOGTEPUNTEN IN FOTO’S

21 juni 2014: Start van de Hennie Kuiper-tour n.a.v. de 65e verjaardag van de beroemdste Denekamper.

21 juni 2014: Het startschot werd gegeven door oud-premier en wielerenthousiast mr. Dries van Agt, hier geflankeerd door de jarige. 19

13 juli 2014: Ook dit jaar werd de traditionele mineralenmarkt druk bezocht.

31 augustus 2014: Het sfeervolle concert van Trio C tot de derde, georganiseerd door de Culturele Raad Denekamp.

20

5 september 2014: Tijdens het vrijwilligersfeest in Punthuizen was er ook tijd voor yoga-les. Deze groep wordt onderwezen door Bets van Wetten.

5 september 2014: De hoofdrolspelers van het kippencollege: ze hebben de barbecue overleefd. 21

18 september 2014: Night at the museum: Fashion Night!

18 september 2014: Tot in de late (of vroege?) uurtjes bleef het gezellig. 22

5 november 2014: Opening van de tentoonstelling Move it! Hoe beweeg jij? door Bjorn Kuipers met kinderen van gymnastiekvereniging DOS19 uit Denekamp: winnaars van de openingsprijs, een ontmoeting met de wereld-scheidsrechter.

5 november 2014: Een belangrijke sponsor van de tentoonstelling is de Universiteit Twente, hier vertegenwoordigd door prof. dr. ir. Bart Koopman (midden). 23

24

25

SAMENSTELLING VAN HET BESTUUR J. Oude Hassink Wiekerstraat 9 (Voorzitter, tel. 0541-62 59 54)

7596 NH Rossum

J. Hunder (Secretaris)

7637 PH Oud Ootmarsum

Heuvelweg 2

A.H. Groener Diepengoor 14 (Penningmeester, tel. 0541-35 42 48)

7591 BW Denekamp

H.J.J. Hulsink

Fonteinstraat 9

7631 AN Ootmarsum

S. Heerink-Reerink

Laagsestraat 64

7637 PC Oud Ootmarsum

J.A.M. Bruns

Priorweg 3

7591 NL Denekamp

J. Mosman

De Hilgenhorst 4

7591 GV Denekamp

REDACTIE VRIENDENBLAD W.M. Groener De Kerkuil 27 B (Vormgeving, tel. 0541-35 46 79)

7591 KE Denekamp

Dr. E.W.A. Mulder

7577 MD Oldenzaal

Henegouwenlaan 33 REDACTIEADRES

Redactie Vriendenblad Oldenzaalsestraat 39 Tel. 0541-29 74 42, e-mail: [email protected]

7591 GL Denekamp

Bezoek onze website:

www.vriendenwonderryck.nl

26

VERENIGINGSGEGEVENS De VERENIGING VAN VRIENDEN heeft tot doel: - De belangstelling te wekken voor het museum. - De museumverzameling op een zo hoog mogelijk peil te brengen. Zij tracht dit te bereiken door: - Het stimuleren van activiteiten zoals: lezingen, excursies, etc. - Het aanschaffen van allerlei hulpmiddelen ten behoeve van het museaal gebeuren, zoals o.a. tentoonstellingsborden, computers en microscopen, etc. - (Mede-)financiering van “projecten” van blijvende waarde, zoals de restauratie van het Elandskelet, de uitgifte van het boek “Het landschap van Twente” ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van Natura Docet, dinoproject, walvisexpositie, de uitgifte van het boek “100-jaar Natura Docet”. U bent al lid van de VERENIGING VAN VRIENDEN VAN NATURA DOCET WONDERRYCK TWENTE. In uw omgeving zijn zeker nog genoeg mensen, die zich net als u, door de natuur aangetrokken voelen en zich door de natuur willen laten onderwijzen. Misschien zijn deze mensen nog geen lid van onze vereniging. Wellicht is het ook een leuke cadeautip om een jaar lidmaatschap te geven aan vrienden en/of bekenden. Het oudste natuurhistorisch museum in Nederland kan alle mogelijke steun gebruiken om zijn positie te handhaven. Wijst u de mensen in uw omgeving op de mogelijkheid. Stuur onderstaand inschrijfstrookje aan: Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente Oldenzaalsestraat 39 7591 GL Denekamp Of ga naar www.vriendenwonderryck.nl/wordvriend Ondergetekende...................................................................................................................... Adres....................................................................................................................................... Postcode....................Woonplaats............................................................................................ geeft zich hierbij op als lid van Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente. Hij/Zij zal de contributie (€ 15,00) voldoen door middel van de hem/haar toe te zenden acceptgirokaart. Het bedrag kan ook worden overgemaakt op de een van de volgende rekeningen: Postbank Iban: NL12 INGB 0000 8921 07 Rabobank Iban: NL51 RABO 0127 2056 16 U mag ook contant betalen op het museum. Datum........................ Handtekening....................................................................................... 27

Cultuursponsoring geeft kleur aan het leven. Dat is het idee. Rabobank. Een bank met ideeën.

www.rabobank.nl/twenteoost

28