Vraag en aanbod van huishoudelijke diensten in Nederland

AMSTERDAM INSTITUTE FOR ADVANCED LABOUR STUDIES UNIVERSITY OF AMSTERDAM ROETERSSTRAAT 11, 1018 WB AMSTERDAM

Vraag en aanbod van huishoudelijke diensten in Nederland RR00_04

Juni 2000

Dr Kea G. Tijdens

AIAS research report nr 4.

AIAS AMSTERDAM INSTITUTE FOR ADVANCED LABOUR STUDIES UNIVERSITY OF AMSTERDAM ROETERSSTRAAT 11 1018 WB AMSTERDAM

© AIAS, 2000 © Original English version: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin [2000] © Nederlandse versie: Kea Tijdens [2000]

2

Inhoudsopgave SAMENVATTING ....................................................................................................... I Inleiding ......................................................................................................................................... I De nationale studie, een overzicht................................................................................................. I Het aanbod van huishoudelijke diensten in twee steden.............................................................. II De werknemer in de huishoudelijke hulp en de kinderopvang .................................................... III Conclusies en politieke implicaties .............................................................................................. III

1

INLEIDING .................................................................................................... 1 1.1

Het onderzoeksproject....................................................................................................... 1

1.2 Het begrip huishoudelijke diensten gedefinieerd............................................................... 2 1.2.1 Kenmerken van huishoudelijke diensten.................................................................... 3 1.3 Methoden van onderzoek .................................................................................................. 4 1.4

2

De onderzochte huishoudelijke diensten ........................................................................... 4

DE NATIONALE STUDIE, EEN OVERZICHT ......................................................... 6 2.1

Inleiding ............................................................................................................................. 6

2.2 Historische ontwikkelingen en de vraag naar huishoudelijke diensten.............................. 8 2.2.1 Huishoudens in Nederland ......................................................................................... 8 2.2.2 De vraag naar kinderopvang ...................................................................................... 9 2.2.3 De vraag naar zorg voor ouderen............................................................................. 11 2.2.4 De vraag naar huishoudelijke hulp ........................................................................... 12 2.2.5 De vraag naar het onderhoud van particuliere tuinen .............................................. 13 2.3 Werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten ............................................................. 14 2.3.1 De Nederlandse arbeidsmarkt in een notendop....................................................... 14 2.3.2 De werkgelegenheid in de kinderopvang ................................................................. 15 2.3.3 De werkgelegenheid in de bejaardenzorg ................................................................ 15 2.3.4 De werkgelegenheid in huishoudelijk werk .............................................................. 16 2.3.5 De werkgelegenheid in het onderhoud van particuliere tuinen................................. 18 2.4 Informeel en zwart werk .................................................................................................. 19 2.5 Relevante politieke ontwikkelingen.................................................................................. 19 2.5.1 Melkert-banen .......................................................................................................... 19 2.5.2 Melkert-banen in de thuiszorg en de kinderopvang ................................................. 20 2.5.3 De ‘Witte werkster’ ................................................................................................... 21

3

DE OORZAKEN EN GEVOLGEN VAN DE GROEI VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN . 23 3.1 De twee onderzochte steden ........................................................................................... 23 3.1.1 Purmerend................................................................................................................ 23 3.1.2 Zaanstad .................................................................................................................. 24 3.1.3 Bedrijvigheid en werkgelegenheid............................................................................ 26 3.2 Het aanbod van huishoudelijke diensten in twee steden................................................. 27 3.2.1 Het aanbod van kinderopvang ................................................................................. 27 3.2.2 Het aanbod van de zorg voor ouderen ..................................................................... 29 3.2.3 Het aanbod van schoonmaakdiensten ..................................................................... 31 3.2.4 Het aanbod van het onderhoud van particuliere tuinen............................................ 32 3.3 Belemmeringen en mogelijkheden .................................................................................. 33 3.3.1 Het aanbod van informele arbeid voor de vier diensten in Purmerend en Zaanstad33 3.3.2 De vraag naar personeel in de kinderopvang .......................................................... 34 3.3.3 De vraag naar personeel in de zorg voor ouderen ................................................... 35

3.3.4 De vraag naar personeel voor huishoudelijk werk ................................................... 35 3.3.5 De vraag naar personeel voor het onderhoud van particuliere tuinen ..................... 36 3.3.6 Lokale werkgelegenheidsinitiatieven ........................................................................ 36 3.3.7 Belemmeringen ........................................................................................................ 36 3.4 Conclusies en implicaties ................................................................................................ 36 3.4.1 Conclusies ................................................................................................................ 36 3.4.2 Waarom ontstaan er nauwelijks nieuwe bedrijven? ................................................. 37 3.4.3 De implicaties van de onvervulde vraag naar huishoudelijke hulp en opvang van kinderen 38

4

HET NIVEAU VAN DE WERKNEMER: HUISHOUDELIJKE HULP EN KINDEROPVANG 39 4.1 Werken als huishoudelijke hulp....................................................................................... 39 4.1.1 Vraag- en aanbodverhoudingen voor huishoudelijke hulpen ................................... 39 4.1.2 De persoonskenmerken van huishoudelijke hulpen................................................. 40 4.1.3 De kwalificaties van huishoudelijke hulpen .............................................................. 40 4.1.4 De werktijden van huishoudelijke hulpen ................................................................. 41 4.1.5 De arbeidsomstandigheden van huishoudelijke hulpen ........................................... 42 4.1.6 Waarom werken als huishoudelijke hulp.................................................................. 42 4.1.7 De beloning van huishoudelijke hulpen .................................................................... 43 4.1.8 Gezins- en gemeenschapsactiviteiten...................................................................... 43 4.2 Werken in de kinderopvang............................................................................................. 44 4.2.1 Vraag- en aanbodverhoudingen in de kinderopvang ............................................... 44 4.2.2 Persoonskenmerken van degenen die in de kinderopvang werken......................... 44 4.2.3 De kwalificaties van werknemers in de kinderopvang.............................................. 45 4.2.4 De werktijden in de kinderopvang ............................................................................ 45 4.2.5 De arbeidsverhoudingen in de kinderopvang........................................................... 46 4.2.6 De arbeidsomstandigheden van werknemers in de kinderopvang .......................... 47 4.2.7 De lonen van werknemers in de kinderopvang ........................................................ 47 4.2.8 Waarom werken in de kinderopvang........................................................................ 48 4.2.9 Gezins- en gemeenschapsactiviteiten...................................................................... 48

5

CONCLUSIES EN POLITIEKE IMPLICATIES ...................................................... 49 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5

De werkgelegenheidscreatie .................................................................................... 49 De arbeidsomstandigheden en de arbeidsvoorwaarden.......................................... 49 Gezins- en gemeenschapsactiviteiten...................................................................... 50 Instrumenten om belemmeringen weg te nemen..................................................... 50 Nieuwe werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten? ........................................ 52

LITERATUUR......................................................................................................... 53 TABELLEN............................................................................................................ 55

II

VOORWOORD Voor u ligt het verslag van een onderzoek dat verricht is in opdracht van de European Foundation for the Improvement of Working and Living Conditions (Europese Stichting voor de verbetering van arbeids- en levensomstandigheden) in Dublin, Ierland (Project No 0202/1). Dit onderzoeksproject beoogde (1) de werkgelegenheidscreatie door de omzetting van onbetaalde huishoudelijke arbeid in betaalde arbeid te analyseren en (2) de consequenties van de werkgelegenheidscreatie te onderzoeken in termen van arbeidsvoorwaarden, arbeidsuren en betrokkenheid bij gezins- en gemeenschapsactiviteiten van degenen die in deze nieuwe banen werken. Het onderzoek is uitgevoerd in acht landen van de Europese Unie, te weten Finland, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Portugal, Italië, Oostenrijk en Nederland. Voorafgaand aan het project is een overzichtsstudie verschenen (Yeandle, Gore and Herrington, 1999). De rapporten van de acht landenstudies zijn verschenen in de landstaal en in de Engelse taal. De Engelstalige rapporten zijn te verkrijgen bij de Europese Stichting (http://www.eurofound.ie). Een afsluitend rapport met samenvattingen van de resultaten van de acht studies valt begin 2001 te verwachten. De Nederlandse landenstudie werd op 3 augustus 1999 afgerond en is verschenen onder de titel ‘Employment, Family and Community Activities: A new Balance for Women and Men in the Netherlands’. In mei 2000 zijn de publicatierechten van het Nederlandstalige rapport door de Europese Stichting overgedragen aan AIAS. Voor het Nederlandse onderzoek is gebruik gemaakt van diverse onderzoeksmethoden. Het is deels gebaseerd op eerder uitgevoerd onderzoek en deels is de informatie ontleend aan interviews die gehouden zijn in Purmerend en Zaanstad. Veel gebruik is gemaakt van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek, waar gedetailleerde informatie over de werkgelegenheid beschikbaar was. Via het NIWI, een instituut dat survey-data verzameld, zijn data-sets verkregen van een nationale survey en van een survey die in een van de twee steden is gehouden. Tenslotte is materiaal verzameld via Internet. Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door de inzet van Türkan Cüvenç, student-assistent, en van drs. Froukje Mebius, die de financiële en secretariële werkzaamheden op zich genomen heeft. Maarten van Klaveren en alle andere informanten worden bedankt voor hun inzet mij te informeren over het wel en wee van de twee onderzochte steden. Kea Tijdens, AIAS Amsterdam, 3 augustus 1999

VRAAG EN AANBOD VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN IN NEDERLAND

SAMENVATTING INLEIDING In dit project is de werkgelegenheidscreatie in huishoudelijke diensten onderzocht die ontstaat als gevolg van de uitbesteding door huishoudens. Het gaat om vier diensten: opvang van kinderen, zorg voor ouderen, huishoudelijk werk en tuinonderhoud. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van diverse onderzoeksmethoden, waaronder analyses van eerder uitgevoerd onderzoek, interviews, materiaalverzameling via Internet en van CBS-gegevens, en secundaire analyse op datasets.

DE NATIONALE STUDIE, EEN OVERZICHT In toenemende mate willen moeders met jonge kinderen blijven werken. Langdurig, betaald ouderschapsverlof komt echter vrijwel niet voor en daarom stijgt de vraag naar kinderopvang gestaag. Ondanks sterke groei in het aantal voorzieningen vindt de meeste opvang nog altijd plaats in het informele circuit. De werkgelegenheid in de kindercentra is de afgelopen jaren bijna verdubbeld, van 15.800 tot 28.900 personen en ze zal verder groeien tot 30.000. Weliswaar stijgt het aandeel 65-plussers in de bevolking, de vraag naar ouderenzorg blijft redelijk stabiel. Een groeiend deel van de ouderen woont zelfstandig en is gezond. Daar waar nodig wordt ondersteuning gegeven door Thuiszorg en verzorgingstehuizen. Er zijn weinig aanwijzingen voor het ontstaan van nieuwe commerciële dienstverlening op dit terrein. De werkgelegenheid in de verzorgingstehuizen blijft stabiel op ruim 80.000 personen. Omgerekend naar voltijdse arbeidsplaatsen heeft een lichte daling plaatsgevonden. De werkgelegenheid in de Thuiszorg bestaat uit ruim 104.000 personen. Omgerekend naar arbeidsjaren vond ook hier een lichte daling plaats. In 1995 heeft 8% van de huishoudens een huishoudelijke hulp, waarvan driekwart minder dan 5 uur per week. De vraag naar huishoudelijke hulp is groot, vooral onder huishoudens van tweeverdieners. Deze onvervulde vraag lokt nauwelijks een extra aanbod van huishoudelijke hulpen uit, noch leidt het tot hogere prijzen. Dit kan drie gevolgen hebben. Huishoudens offeren vrije tijd op, ze verlagen hun normen of ze vertonen tijdsbesparend aanpassingsgedrag. De werkgelegenheid van huishoudelijke hulpen speelt zich grotendeels af in het informele circuit en nauwelijks bij de schoonmaakbedrijven. Er zijn geen exacte cijfers beschikbaar. De schattingen lopen uiteen van 41.000 tot meer dan een half miljoen huishoudelijke hulpen. De vraag van huishoudens naar tuinonderhoud is onbekend, maar vermoedelijk gering. Ook hier geldt dat huishoudens tijdsbesparend gedrag gaan vertonen: bewoners in nieuwe wijken leggen tuinen aan die weinig onderhoud vergen.

I

Tuinonderhoud wordt deels uitbesteed aan hoveniersbedrijven en vindt deels in het informele circuit plaats. De werkgelegenheid bij de hoveniersbedrijven bedraagt ongeveer 10.000 personen. Slechts een gering deel van de omzet van deze branche komt voor rekening van particuliere huishoudens. Het werkgelegenheidsbeleid van de overheid heeft zich vanaf de economische recessie in 1994 gericht op bestrijding van langdurige werkloosheid en van werkloosheid onder jongeren. Aangezien de werkloosheid vooral onder laagopgeleiden hoog was, is besloten tot lastenverlichting om eenvoudige arbeid goedkoper te maken. Vooral in de collectieve sector werden banen gecreëerd, waaronder in de ouderenzorg (ongeveer 10.000 arbeidsplaatsen vervuld), de thuiszorg (1.000) en de kinderopvang (1.700). Met de huidige, dalende werkloosheid blijkt het steeds moeilijker om kandidaten voor deze banen te vinden. Voor huishoudelijke hulpen is een regeling ontwikkeld om het werk te ‘witten’ via subsidie. Dit is tot nu toe geen succes: ten tijde van het onderzoek zijn slechts 250 arbeidsplaatsen bezet.

HET AANBOD VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN IN TWEE STEDEN Slechts bij een van de vier onderzochte diensten ontstaat nieuwe bedrijvigheid. Alleen in de opvang van kinderen is een uitbreiding van het aantal bedrijven geconstateerd, zowel op nationaal niveau als in de twee onderzochte steden. Er zijn nieuwe kinderdagverblijven ontstaan, evenals buitenschoolse opvang en centrales voor de bemiddeling van gastouders. De grote onvervulde vraag naar kinderopvang impliceert dat vrouwen gaan zoeken op de informele markt van kinderopvang of, indien ze geen kinderopvang kunnen realiseren, besluiten om te stoppen met werken of om hun arbeidstijd fors te reduceren. In de ouderenzorg en het tuinonderhoud zijn in de afgelopen jaren geen nieuwe bedrijven ontstaan. Dat komt vermoedelijk vooral door de nauwelijks gestegen vraag naar deze diensten. En als deze vraag al gestegen zou zijn, dan blijken de reguliere bedrijven en instellingen zeer goed in staat om op deze vraag in te spelen. In de twee onderzochte steden, Zaanstad en Purmerend, is een grote, onvervulde vraag naar huishoudelijke diensten, zo bleek uit een analyse van de personeelsadvertenties in lokale dagbladen. Ook landelijke onderzoeken wezen al op een onvervulde vraag. Opvallend is dat dit in de twee onderzochte steden geen nieuwe bedrijvigheid genereert. De belangrijkste reden is dat de schoonmaakmarkt voor particulieren vrijwel geheel via het informele circuit wordt bediend. De prijzen op deze markt zijn te laag voor reguliere schoonmaakbedrijven. Bovendien is er geen potentieel arbeidsaanbod als gevolg van de lage werkloosheidscijfers.

II


DE WERKNEMER IN DE HUISHOUDELIJKE HULP EN DE KINDEROPVANG Schoonmaken is bij uitstek een beroep waarin vrouwen met kinderen werken omdat de arbeidstijden gunstig zijn. Er wordt zeer veel in deeltijd gewerkt en over de arbeidstijden kan worden overlegd. Huishoudelijke hulpen werken meestal voor enkele uren per week. Er wordt een mondelinge overeenkomst gesloten met de opdrachtgeefster. Er is geen arbeidscontract en er worden geen premies betaald. Schoonmaken wordt als een ongeschoold beroep beschouwd. Huishoudelijke hulpen ontlenen hun kennis en vaardigheden aan hun eigen huishoudelijke arbeid. Ze zijn gemiddeld laag geschoold. Pogingen tot certificering zijn steeds mislukt. De vraag naar kinderleidsters wordt grotendeels vervuld door schoolverlaters en deels door volwassen vrouwen die een bijscholing volgden. Met de recente uitbreiding van de kindercentra zijn er tijdelijke tekorten op de arbeidsmarkt. In het informele circuit is een grote vraag naar gastouders en oppassen aan huis. Net als de schoonmaak is de kinderopvang bij uitstek een vrouwenzaak. In de kindercentra werken veelal jongere vrouwen, die zelf nog geen moeder zijn. Zij hebben een opleiding gevolgd en het beroep gekozen omdat ze graag met kinderen werken. Gastouders en oppassen aan huis zijn vaak wat oudere vrouwen, die zelf kinderen hebben of al uit de kinderen zijn. De opleidingen tot kinderleidster zijn streng gereguleerd. In het informele circuit daarentegen is een diploma niet van belang, wel een schoon en hygiënisch huis. In de kinderdagverblijven werken veel kinderleidsters voltijds, terwijl de gastouders en oppassen aan huis gemiddeld 8 uur per week werken. De kindercentra worden gekenmerkt door gereguleerde arbeidsverhoudingen, terwijl de gastouders en oppassen vaak geen arbeidscontract hebben. De lonen in de kinderdagverblijven zijn redelijk. De gastouders en oppassen ontvangen vergoedingen die sterk variëren, maar wel lager zijn dan in de kinderdagverblijven.

CONCLUSIES EN POLITIEKE IMPLICATIES In het Nederlandse onderzoek werd de algemene trend van stijgende werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten niet overweldigend bevestigd. De werkgelegenheid in de kinderopvang stijgt in het formele en in het informele circuit. Ook stijgt de werkgelegenheid onder huishoudelijke hulpen. In de ouderenzorg vindt nauwelijks werkgelegenheidscreatie plaats, vermoedelijk omdat de vraag naar deze zorg vrij stabiel is. Bij de hoveniersbedrijven is evenmin sprake van werkgelegenheidscreatie, vermoedelijk omdat de werkgelegenheidsdynamiek in deze sector van andere factoren afhangt dan de minimale vraag van particuliere huishoudens naar tuinonderhoud. In een situatie met een krappe arbeidsmarkt, zoals nu het geval is in Nederland, lijkt het niet erg noodzakelijk om maatregelen te nemen ter verbetering van de arbeidssituatie van degenen die in de huishoudelijke diensten werken, noch om de werkgelegenheidscreatie in deze diensten te stimuleren.

III

In de twee groeiende sectoren zijn de arbeidsomstandigheden en -voorwaarden van de werkenden onderzocht. De arbeidsplaatsen in de kinderopvang voldoen aan de normen van reguliere arbeid. Er geldt een Cao, de arbeidstijden zijn gereguleerd, er is een opleidingenstelsel ontwikkeld, er is certificering, de beloning is redelijk. De sector is aantrekkelijk voor meisjes die van school komen en graag met kinderen willen werken. De situatie is anders in het informele circuit van gastouders en oppassen aan huis. Daar geldt geen Cao en volstaat een mondelinge afspraak. Het werk wordt veelal uitgevoerd door oudere (huis)vrouwen, waarbij soms sprake is van een familierelatie. Soms is er geen vergoeding of alleen in natura. Voor huishoudelijke hulpen geldt evenmin een Cao en volstaat een mondelinge overeenkomst. Huishoudelijke hulpen kunnen gemakkelijk hun werktijden zelf bepalen. Het werk wordt veelal uitgevoerd door huisvrouwen met jonge of al wat oudere kinderen, vanwege de extra inkomsten. Het werk gaat vaak slechts om enkele uren per week. Voor deze groep staat de combineerbaarheid van het werk met de gezinstaken voorop.

IV


1

INLEIDING

1.1

HET ONDERZOEKSPROJECT Dit rapport vormt het Nederlandse deel van het onderzoeksproject ‘Employment Family and Community Activities: A New Balance for Women and Men’. Het onderzoeksproject is uitgevoerd in opdracht van de Europese Stichting voor de verbetering van levens- en arbeidsomstandigheden in Dublin, Ierland en vindt plaats in het kader van haar vierjaren-programma 1997-2000, in het bijzonder het onderdeel inzake de gelijke kansen voor vrouwen en mannen.1 Het project bestrijkt acht landen in de Europese Unie. Een afsluitend rapport met samenvattingen van de resultaten van de acht studies valt begin 2001 te verwachten.2 In elk land is de volgende vraagstelling onderzocht: • Wat is de aard en de omvang van de werkgelegenheid in huishoudelijke diensten voor zover deze activiteiten voorheen onbetaald in het huishouden werden verricht? • Wat zijn de kenmerken en de arbeidsomstandigheden van degenen die in deze huishoudelijke diensten werkzaam zijn? • Wat is de betekenis van de werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten op de verdeling van gezins- en gemeenschapsactiviteiten, speciaal vanuit het perspectief van gelijke kansen voor vrouwen en mannen? • Welke maatregelen kunnen worden genomen in de arbeidsorganisaties en door de politiek om de combineerbaarheid van deze werkgelegenheid met gezins- en gemeenschapsactiviteiten te bevorderen? In Europa heerst bezorgdheid over de kwaliteit van de arbeid en de arbeidsvoorwaarden van degenen die in de huishoudelijke diensten werken3. Het gaat dan vooral om het gebrek aan beroepsstatus, aan loopbaanontwikkeling en aan werkzekerheid. ‘Grijs’ en ‘zwart’ werk komt veel voor, vooral in de schoonmaaksector en misschien ook onder allochtone werknemers. Alom wordt gezien dat er economische motieven aan participatie in de informele economie ten grondslag liggen. Hoewel verondersteld wordt dat arbeid in de informele economie de mogelijkheid biedt om hogere uurlonen te realiseren doordat inkomstenbelasting en bijdragen aan de sociale zekerheid worden vermeden, lijkt het juist vaak te gaan om arbeid met lage uurlonen. De Europese Commissie heeft een discussie op gang gebracht teneinde zwart werk te bestrijden, omdat de lidstaten daardoor aanmerkelijke belastingen premie-inkomsten mislopen4. Volgens de Europese Commissie dienen de oorzaken en de omvang van het probleem te worden vastgesteld en moet de bestrijding van zwart werk worden beschouwd als een onderdeel van de 1

2

3

4

Project No 0202/1, onder begeleiding van research managers Robert Anderson en Pio Carotenuto van de European Foundation. Zie European Synthesis Report, Employment Family and Community Activities: a new balance for women and men, A. Cancedda, te verschijnen. Zie European Foundation: Employment, family and community activities: a new balance for women and men - national report. Project outline. Dublin, 02.07.99 ‘Mededeling van de commissie betreffende zwartwerk’, Com998) 219 def., Luxemburg, 1998

1


totale werkgelegenheidsstrategie. In dit rapport wordt ook aandacht besteed aan ‘grijze’ en ‘zwarte’ arbeid. In de huishoudelijke diensten komen deze vormen van arbeid regelmatig voor.

1.2

HET BEGRIP HUISHOUDELIJKE DIENSTEN GEDEFINIEERD Het Engelse woord ‘household services’ is hier in het Nederlands vertaald met het begrip huishoudelijke diensten, bij gebrek aan een meer adequaat woord. In het Engels heeft het begrip een meer vaststaande, duidelijker betekenis. In het Nederlands refereert het begrip niet aan een specifiek empirisch fenomeen, vermoedelijk omdat de ‘household services’ zich in de Nederlandse economie minder hebben ontwikkeld dan in de Angelsaksische landen. De betekenis van het begrip huishoudelijke diensten is in het Nederlands enigszins onduidelijk. In de opdracht voor dit onderzoek is het begrip gerelateerd aan betaalde diensten die voorheen onbetaald in het gezin werden verricht. Aanvankelijk werden daar vier terreinen onder begrepen: (1) de zorg voor kinderen, (2) de zorg voor ouderen, (3) voedsel- en maaltijdbereiding, -productie en – bezorging en (4) schoonmaken van het huis (Yeandle, Gore and Herrington, 1999). Als het gaat om de werkgelegenheidscreatie, bleek punt (3) moeilijk te onderzoeken. In de loop van het project is daarom een ander terrein genoemd, namelijk het onderhoud van particuliere tuinen. De Europese Stichting heeft op deze manier vier terreinen van de huishoudelijke diensten geïdentificeerd waarop de onderzoeksprojecten in de acht landen zich toespitsen. In het schema staan deze vier diensten. Het schema bevat verder, voor zover we kunnen overzien voor Nederland, de groepen consumenten die de vraag naar deze diensten genereren en de bedrijven, instellingen of personen die het aanbod ervan verzorgen. In de rest van dit onderzoeksrapport staan de vier diensten en de bijbehorende vragers en aanbieders centraal. De productie van kanten-klare maaltijden en het woningonderhoud, waaronder loodgieters, elektriciens, verwarmingsmonteurs en dergelijke, zijn buiten het onderzoek gehouden. Schema 1

Afbakening van huishoudelijke diensten en vraag naar en aanbod van deze diensten.

Huishoudelijke dienst Kinderopvang Zorg voor ouderen

Huishoudelijk werk

Het onderhoud van particuliere tuinen

2

Vraag naar diensten van .... ouders naar voorzieningen voor de opvang van hun kinderen ouderen of hun familie naar voorzieningen als huishoudelijk werk of verstrekking van maaltijden ouderen, alleenverdieners of tweeverdieners naar het geheel of gedeeltelijk verrichten van hun huishoudelijk werk door derden volwassenen naar het geheel of gedeeltelijk uitbesteden van het onderhoud van hun tuin

Aanbod van diensten door .... kinderopvanginstellingen gastouders, oppas aan huis, au pair verzorgingstehuizen thuiszorg huishoudelijke hulpen thuiszorg

hoveniersbedrijven tuinmannen


1.2.1 KENMERKEN VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN Het begrip huishoudelijke diensten is nogal diffuus en daarom wordt hier een poging gedaan het wat duidelijker te omschrijven. Huishoudelijke diensten omvatten verlening van diensten in de marktsector; het gaat daarbij om diensten die voorheen onbetaald in het huishouden werden verricht. Daarbij behoeft het woord ‘voorheen’ enige specificatie. Immers, een tot twee eeuwen geleden was de huishoudelijke productie aanmerkelijk groter dan de productie voor de markt (Hagenaars en Wunderik-van Veen, 1990). Echter, het is niet gemakkelijk om nieuwe diensten aan te wijzen die voorheen door huishoudens werden verricht, omdat vrijwel alle huishoudelijke diensten die we nu kunnen identificeren aan het begin van deze eeuw ook al in een of andere vorm werden aangeboden in de marktsector. Vaak wordt het begrip huishoudelijke diensten geassocieerd met bedrijven in de particuliere sector, maar in dit onderzoeksproject worden ook diensten in de publieke sector en de ‘derde sector’ er toe gerekend. Het woord ‘derde sector’ behoeft enige toelichting. Het begrip wordt veel in Duitsland gebruikt en verwijst naar initiatieven van consumenten, die hun eigen huishoudelijke diensten creëren, al dan niet met behulp van lokale werkgelegenheidsinitiatieven. Het betreft dan bijvoorbeeld kinderdagverblijven die geleid worden door ouders, en waar het meeste werk eveneens door de ouders wordt verricht, mogelijk aangevuld met een aantal betaalde arbeidskrachten, die een al dan niet gesubsidieerde arbeidsplaats bezetten. Hierdoor kunnen de prijzen van de betreffende goederen of diensten lager zijn dan in de particuliere markt. In Nederland zijn we enkele voorbeelden tegen gekomen van een dergelijke bedrijvigheid in de ‘derde sector’ (zie hiervoor hoofdstuk 2). In dit Nederlandse onderzoek bleek nog een extra argument om de huishoudelijke diensten niet te beperken tot de particuliere sector. In Nederland blijkt het moeilijk het criterium van gesubsidieerde versus commerciële werkgelegenheid te handhaven, omdat het onderscheid niet altijd duidelijk is. Zo zijn er bijvoorbeeld in commerciële kinderdagverblijven gesubsidieerde kindplaatsen. De instellingen voor Thuiszorg, van oudsher gesubsidieerd en door de overheid gereguleerd, ontplooien commerciële activiteiten. Daarbij is de drijfveer lang niet altijd om in de groeiende vraag naar huishoudelijke diensten te voorzien, maar ook om arbeid buiten de geldende Cao-afspraken te belonen. Bij het begin van dit onderzoek was er in de media herhaaldelijk aandacht voor de zogenaamde gemaksdiensten. Er blijkt een opkomende markt van particuliere bedrijven te zijn, zoals Superserver, een Amsterdams tweemansbedrijfje dat voor kantoorwerknemers naar de stomerij gaat.5 De kleding wordt op kantoor opgehaald en twee dagen later weer bezorgd. Het bedrijfje heeft geconstateerd dat nog geen vijf van de negentig stomerijen in Amsterdam na zes uur open zijn. Overigens zien ook de grote stomerijen hier een nieuwe markt. Zo is op een van de Amsterdamse stations een dependance van een grote landelijke stomerij geopend. Weliswaar verschijnen er ettelijke berichten van dergelijke nieuwe bedrijfjes in de kranten, vermoedelijk is hun betekenis in termen van nieuwe werkgelegenheid zeer gering. Bovendien spelen grote bedrijven ook in op nieuwe wensen van klanten, zoals hierboven blijkt en verderop in dit 5

‘Aantal tweeverdieners stijgt spectaculair’, Volkskrant, 99-03-16

3


rapport ook aan de orde zal komen. Het zijn vooral de kleinere bedrijven die niet aan de nieuwe wensen van klanten kunnen voldoen, een ontwikkeling die zich ook heeft voorgedaan bij de verlenging van de openingstijden van winkels. Hoewel deze gemaksdiensten tot de huishoudelijke diensten kunnen worden gerekend, zijn ze in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten omdat de werkgelegenheidscreatie vooralsnog zeer gering is, omdat we de bedrijven niet tegenkwamen in de twee onderzochte steden Purmerend en Zaanstad, en omdat verwacht kan worden dat de bestaande, grote bedrijven zeker ook op deze nieuwe markt zullen gaan opereren. Dit laatste verschijnsel komt een aantal keren aan de orde in dit rapport.

1.3

METHODEN VAN ONDERZOEK Om de werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten kaart te brengen kunnen in Nederland twee verschillende ingangen worden gebruikt, namelijk via beroepen en via bedrijfssectoren. Voor het eerste gebruikt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de beroepenclassificatie. Er is slechts een manier om de werkgelegenheid naar beroepsgroep te registreren en dat is door aan mensen zelf te vragen welk beroep zij uitoefenen. Het CBS doet dat onder meer in de Enquête Beroepsbevolking. Voor het tweede gebruikt het CBS de Standaard Bedrijfsindeling (SBI). Er zijn twee manieren om de werkgelegenheid naar bedrijfssector te registreren, namelijk door mensen te ondervragen in welke bedrijfssector zij werkzaam zijn en door bedrijven te ondervragen. Bij dit laatste kan gebruik worden gemaakt van diverse bedrijfsregisters, waaronder die van de Kamers van Koophandel. Het CBS heeft ten behoeve van haar onderzoek onder bedrijven een eigen bedrijfsregister, waaronder ook overheids-, onderwijs-, gezondheidsen welzijnsinstellingen. In diverse onderzoeken van het CBS, waaronder de Enquête werkgelegenheid en lonen en de Productiestatistieken voor diverse bedrijfssectoren, worden bedrijven en instellingen ondervraagd, onder meer naar de omzet, de winst, de omvang van de werkgelegenheid, de arbeidsuren, de lonen en dergelijke, maar bijna niet naar de beroepen die de werknemers in het betreffende bedrijf uitoefenen.

1.4

DE ONDERZOCHTE HUISHOUDELIJKE DIENSTEN Voor deze studie is geen gebruik gemaakt van de registratie naar beroep, ook al worden de nieuwe huishoudelijke diensten vaak in beroepen uitgedrukt, zoals huishoudelijke hulpen, werksters, kinderoppas, en dergelijke. In deze studie is vooral gebruik gemaakt van de nationale en regionale statistieken over bedrijfssectoren6. Zij zijn weergegeven in schema 2.

6

4

Zie Standaardbedrijfsindeling 1993, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek


Schema 2

Afbakening van huishoudelijke diensten, van de vraag naar deze diensten en het aanbod ervan (SBI betekent Standaard Bedrijfsindeling).

Kinderopvang, SBI code 8532.1, waaronder vallen kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, overblijfcentra en buitenschoolse opvang; medische kinderdagverblijven vallen niet onder deze groep De zorg voor ouderen, SBI code 8531.7, waaronder vallen bejaardenoorden, bejaardentehuizen, verzorgingstehuizen en woonvoorzieningen voor bejaarden met volledige verzorging; voorzieningen voor psychisch gestoorde bejaarden vallen niet onder deze groep, SBI code 8532.6, waaronder vallen thuiszorg, gezinshulp, bureaus voor gezinsverzorging en gezinsverzorgingsinstellingen Huishoudelijk werk, SBI code 7470.1, waaronder vallen de reinigen van gebouwen, schoonmaken van gebouwen, e.d. SBI code 9301.1, waaronder vallen de wasserijen en linnenverhuur (reinigen van kleding) SBI code 9500, waaronder vallen de particuliere huishoudens met personeel in loondienst Tuinonderhoud SBI code 0141.1, waaronder vallen hoveniersbedrijven en dergelijke SBI code 5249.1, waaronder vallen de tuincentra

De bovengenoemde bedrijfssectoren zijn niet helemaal synoniem met het begrip huishoudelijke diensten. In de definitie van deze diensten is begrepen dat ze aan particulieren leveren. Een aantal van onderstaande bedrijfssectoren rekenen echter zowel particuliere huishoudens als bedrijven tot hun klantengroep. We komen hierop terug bij de bespreking van de betreffende sectoren. Een ander belangrijk kenmerk van deze diensten is dat ze zich onderscheiden van de traditionele, geïnstitutionaliseerde voorzieningen. Echter, een aantal van in het schema genoemde bedrijfssectoren omvatten zowel de geïnstitutionaliseerde voorzieningen als de private initiatieven. Ook hier komen we op terug.

5


2

DE NATIONALE STUDIE, EEN OVERZICHT In dit hoofdstuk wordt de vraag naar huishoudelijke diensten geanalyseerd; daarvoor wordt een historische ontwikkeling geschetst van het aantal huishoudens en van de mate waarin de zorg voor kinderen, de zorg voor ouderen, het huishoudelijk werk en het onderhoud van particuliere tuinen binnen of buiten het huishouden wordt verricht. Vervolgens wordt de werkgelegenheid in de vier sectoren geschetst. Tenslotte gaan we in op belangrijke politieke ontwikkelingen voor zover deze de werkgelegenheidsontwikkeling in de vier sectoren beïnvloeden. De belangrijkste politieke ontwikkelingen aangaande de vier terreinen van huishoudelijke diensten zijn bij de betreffende paragrafen al aan de orde geweest. Daarom beperken we ons hier tot het werkgelegenheidsbeleid. We gaan daarbij in op de Melkert-banen en in het bijzonder op de Melkert-banen in de kinderopvang en het huishoudelijk werk.

2.1

INLEIDING De relatie tussen huishoudelijke productie en productie in de marktsector is in de loop van deze eeuw sterk veranderd onder invloed van twee tegenstrijdige ontwikkelingen (Hagenaars en Wunderik-van Veen 1990). Enerzijds zijn kapitaalgoederen voor huishoudelijke productie, zoals wasmachines, stofzuigers, gasfornuizen, wasdrogers en magnetrons, op grote schaal ter beschikking gekomen van huishoudens. Dit wordt de kapitaalintensivering of mechanisering van de huishoudelijke productie genoemd. Daardoor kunnen huishoudens efficiënter een zelfde huishoudelijke productie realiseren. Gershuny (1977) heeft dit getypeerd als de ontwikkeling naar een ‘self-service economy’. Anderzijds zijn juist veel activiteiten uit de huishoudelijke sector afgestoten naar de marktsector, met name de bereiding van voedsel en de productie van huisraad, kleding en schoeisel. Deze externalisering of uitbesteding van huishoudelijke arbeid is mogelijk geworden door schaalvergroting en mechanisering in de productieve sector, waardoor voeding, kleding en schoeisel goedkoper in de marktsector kunnen worden geproduceerd. In deze eeuw beschikken steeds minder huishoudens als gevolg van de verstedelijking over voldoende ruimte voor een werkplaats, groentetuin, appelhof, graanveld of weiland. De betekenis van zowel mechanisering als externalisering is dat huishoudens minder arbeidstijd hoeven te besteden voor een zelfde huishoudelijke productie, maar dat zij meer inkomen nodig hebben om diezelfde huishoudelijke productie te realiseren. Ten tijde van economische recessies zullen huishoudens door afnemende bestedingsmogelijkheden meer huishoudelijke productie leveren dan in tijden van hoogconjunctuur. De mate waarin huishoudens goederen of diensten kopen wordt beïnvloed door de mate waarin zij een vermindering van hun huishoudelijke arbeidstijd nastreven en het deel van hun inkomen dat ze hieraan willen besteden. Deze transformatie van onbetaalde naar betaalde arbeid houdt verband met een langdurige proces van werkgelegenheidscreatie. Ook in Nederland is dit proces van transformatie te zien. In de afgelopen decennia is de huishoudelijke arbeidstijd substantieel gereduceerd. Daardoor hebben vrouwen de tijd gekregen om betaalde arbeid verrichten. Dat heeft er weer toe geleid dat het inkomen per huishouden is toegenomen, waardoor verdere mechanisering van de huishouding mogelijk werd. In de jaren vijftig waren in Nederland bijna alle gehuwde vrouwen huisvrouw (Pott-Buter en Tijdens, 1998, H.7). Zij besteedden gemiddeld 6


wel 70 uren per week aan huishoudelijke arbeid, zorg voor kinderen en andere huishoudelijke taken, terwijl hun echtgenoten een 48-urige werkweek buitenshuis hadden. Nu heeft 47% van alle vrouwen in de leeftijd van 15 tot 64 jaar betaalde arbeid voor tenminste 12 uren per week. Wat betreft de betaalde arbeid is deeltijdarbeid van vrouwen veruit de belangrijkste strategie van huishoudens om deze taken te combineren (Tijdens, Van der Lippe en De Ruijter, 2000). Wat betreft de huishoudelijke arbeid is tijdsbesparing en uitbesteding een aanmerkelijk belangrijker strategie dan herverdeling van huishoudelijke taken tussen partners. Ook al is door de Emancipatieraad, door de vrouwenbeweging, door vakbonden en door de overheid het belang van herverdeling keer op keer benadrukt, in de praktijk is de herverdeling zeer gering en als ze plaats vindt, heeft ze vooral betrekking op de zorg voor kinderen. Herverdeling van de overige huishoudelijke taken vindt nauwelijks plaats. Tijdsbesparing en uitbesteding komen hier veel vaker voor. Het historisch overzicht is vooral belangrijk omdat er twee concepten worden aangereikt voor een analyse van mogelijke tijdsbesparing bij huishoudelijke arbeid. Het eerste concept is de mechanisering: de aanschaf van huishoudelijke apparatuur maakt tijdsbesparing mogelijk. Het tweede concept is het afstoten van activiteiten uit de huishoudelijke sector naar de industriële sector -externalisering genoemd- en naar de dienstverlenende sector -uitbesteding genoemd. Volgens dit tweede concept wordt huishoudelijke arbeid gesubstitueerd door arbeid van derden, die zowel binnen het huishouden kan worden verricht, bijvoorbeeld door huishoudelijke hulp, als daarbuiten, bijvoorbeeld het bakken van brood door de bakker of in de fabriek. Het historisch overzicht laat verder zien dat in elke periode een ‘standaard huishoudelijke productie’ onderkend moet worden. Anno 1999 wordt bijvoorbeeld het kopen van jam in de winkel niet gezien als externalisering van de activiteit ‘zelf jam koken’, terwijl dat vijftig jaar geleden wel het geval geweest zou zijn. Bij de huidige standaard van huishoudelijke productie typeren we het kopen van jam als de normale situatie. Externalisering wordt minder direct door huishoudens beïnvloed dan uitbesteding. Van Ours, Kunnen en De Voogd (1986) onderscheiden een aantal ‘uitbesteedbare’ activiteiten, waaronder schoonmaken en ramen wassen als onderdeel van huishoudelijke arbeid en kleine reparaties, schilderen en behangen als onderdeel van woningonderhoud, en verder autoreparaties en reparaties van huishoudelijke apparatuur. In een later rapport onderscheiden zij drie keuzemogelijkheden: uitbesteding door onbetaalde arbeid via familie, vrienden of kennissen; uitbesteding in de informele sector door zwarte arbeid of uitbesteding in de formele sector door zogenaamde witte arbeid (Van Ours en Gerritsen 1988). Huishoudelijk werk en zorg voor kinderen blijken grotendeels door huishoudens zelf te worden verricht, terwijl reparaties voornamelijk worden uitbesteed in de formele sector. Veruit de meeste arbeid in de informele sector wordt verricht door huishoudelijke hulpen. Bij de uitbesteding van huishoudelijke productie is het dus belangrijk ook een onderscheid te maken in welke categorie en tegen welke prijs een activiteit wordt uitbesteed.

7


2.2

HISTORISCHE ONTWIKKELINGEN EN DE VRAAG NAAR HUISHOUDELIJKE

DIENSTEN

2.2.1 H UISHOUDENS IN NEDERLAND De bevolking van Nederland is in deze eeuw meer dan verdrievoudigd. Waren er in 1900 nog slechts 5,1 miljoen inwoners, in 1998 is dit al 15,6 miljoen (CBS, 1989; CBS, 1999; zie tabel 1 en 4 in de Bijlage). Tot in het midden van de jaren zestig groeit de bevolking aanzienlijk, maar daarna zet een daling in. Aanvankelijk werd voorspeld dat Nederland al voor de eeuwwisseling 20 miljoen inwoners zou hebben, maar nu wordt verwacht dat dit aantal pas in 2050 zal worden bereikt, en dan nog alleen als men uitgaat van de hoogste voorspelling. Naast de langere levensduur is het gemiddeld kindertal per vrouw van grote invloed op de bevolkingstoename. Tussen 1900 en 1990 is dit gedaald van 4,4 naar 1,5 kind. In de naoorlogse jaren vindt nog een stijging plaats, maar vanaf begin jaren zestig daalt het kindertal per vrouw continu. De laatste jaren stabiliseert het cijfer op 1,5 kind per vrouw. Het aantal huishoudens in Nederland is in deze eeuw meer dan verzesvoudigd (CBS, 1989; CBS, 1999). Aan het begin van de eeuw waren het er 1,1 miljoen. Aan het eind van de eeuw, in 1997, zijn het er bijna 6,7 miljoen. Tabel 2 in de Bijlage geeft een overzicht van het aantal huishoudens tussen 1975 en 1995. De laatste decennia is vooral het aantal eenpersoonshuishoudens toegenomen. Nu bestaat al bijna een derde van de huishoudens uit één persoon. De gemiddelde omvang van een huishouden is sterk gedaald, van 4,5 personen aan het begin van de eeuw naar 2,3 in 1997. Dit betekent dat er per huishouden aanzienlijk minder huishoudelijke productie en daarmee minder arbeidstijd benodigd is. Daar staat tegenover dat de verkleining van het huishouden deels is veroorzaakt doordat ongehuwde dochters, grootouders en inwonende hulpen zijn weggetrokken. Daar waar vroeger de huishoudelijke productie kon worden verdeeld over verschillende personen, is nu alleen de ‘vrouw des huizes’ overgebleven om deze productie te verrichten. De betekenis van huishoudelijke productie is in de loop van deze eeuw sterk veranderd. Er is meer huishoudelijke productie uitbesteed aan de dienstverlenende sector. Zo konden ernstig zieken door een betere gezondheidszorg buiten het huishouden worden verzorgd. Tegelijkertijd is echter de bezorging aan huis sterk verminderd, maar daar staat tegenover dat betere vervoermogelijkheden het mogelijk maakten voor de hele week boodschappen doen. Ook zijn op grote schaal kapitaalgoederen voor huishoudelijke productie ter beschikking gekomen van huishoudens, zoals wasmachines, stofzuigers, gasfornuizen, wasdrogers, magnetrons en dergelijke. Tabel 3 in de Bijlage laat de ontwikkeling zien van het bezit van dergelijke apparatuur in Nederlandse huishoudens. Tussen 1974 en 1990 is het bezit van duurzame huishoudelijke apparatuur aanzienlijk toegenomen, met name van diepvriezers, wasdrogers en vaatwasmachines. Had destijds 6% van de huishoudens een vaatwasmachine, in 1990 is dit al 17% en inmiddels is het bijna 30%. Huishoudelijke arbeidstijd kan ook worden beïnvloed door de staat van de woning en de aanwezigheid van voorzieningen. Beide zijn echter niet noemenswaardig verbeterd tussen 1974 en 1990. Het percentage huishoudens dat last heeft van vochtigheid, lekkage, kou of tocht is

8


nauwelijks veranderd, noch het peil van de voorzieningen in de vorm van winkels, scholen en medische voorzieningen op loopbare afstand. Wel is het percentage huishoudens dat in een eengezinswoning woont licht gestegen en het percentage huishoudens dat in een flatgebouw woont licht gedaald. De gemiddelde huishoudelijke arbeidstijd zou hierdoor enigszins gestegen kunnen zijn, omdat eengezinswoningen meestal groter zijn dan flatwoningen en derhalve meer schoonmaaktijd vergen. Het percentage huishoudens dat in een koopwoning woont is aanzienlijk toegenomen tussen 1974 en 1990, maar een mogelijke invloed daarvan op de huishoudelijke arbeidstijd is moeilijk aan te geven. 2.2.2 DE VRAAG NAAR KINDEROPVANG Het naoorlogse gezinsideaal van de voltijdse huisvrouw en de kostwinnende echtgenoot hield in dat moeders altijd thuis hoorden te zijn voor hun kinderen (Pott-Buter en Tijdens, 1998, Hst. 5). Gouvernantes, kinderjuffrouwen of kinderdagverblijven komen in de jaren vijftig dan ook nauwelijks voor. De kinderopvang bestaat uit enkele tientallen bewaarplaatsen, gefinancierd door liefdadigheidsacties en uit de Armenwet. Ze zijn bedoeld voor moeders die overdag niet in staat zijn voor hun kinderen te zorgen, omdat ze ‘uit werken’ moeten of in een ‘achterstandssituatie’ verkeren. In de jaren zestig veranderen, gelijktijdig met het dalend kindertal, de pedagogische inzichten: peuters zouden vaker in contact moeten komen met leeftijdsgenootjes. Dankzij initiatieven van vrouwenverenigingen, kruisverenigingen en welzijnsverenigingen ontstaan vele peuterspeelzalen, waarvoor gemeenten kleine subsidies verstrekken. Nadrukkelijk zijn de speelzalen niet bedoeld voor werkende moeders, zo blijkt uit het toelatingsbeleid en de openingstijden. Vanaf de jaren zeventig ontstaat vraag naar kinderopvang van moeders willen blijven werken als ze kinderen krijgen. De overheid komt onder druk te staan om ook de opvang te subsidiëren van kinderen van wie de moeders niet in een achterstandssituatie verkeren. In 1982 bepleiten vele organisaties, van Emancipatieraad tot Gezinsraad, bij de overheid dat kinderopvang een basisvoorziening moet zijn. De overheid meent echter dat kindercentra wel in de private markt zullen ontstaan en wil alleen via fiscale maatregelen aan de wensen tegemoet komen. Ze vindt, net als overigens de werkgevers- en werknemersorganisaties, de opvang van kinderen een zaak van de ouders. Echter, de vrije markt blijkt bij de kinderopvang niet te werken, de wachtlijsten voor de gesubsidieerde kinderdagverblijven worden steeds langer, de economische recessie gaat voorbij, de vraag naar arbeidskrachten trekt aan en dus groeit de vraag naar kinderopvang. In 1987 eisen vakbonden voor het eerst kinderopvangvoorzieningen bij de onderhandelingen over de arbeidsvoorwaarden. Ze hebben succes: in steeds meer Cao’s komen afspraken dat de werkgever een financiële bijdrage verleent aan de kinderopvang van de werknemers. Het alternatief van georganiseerde opvang van kinderen, namelijk een meerjarig ouderschapsverlof, speelt in de discussies nauwelijks een rol. In de tweede helft van de jaren tachtig gaan bedrijven een vorm van ouderschapsverlof toepassen: vrouwen die ontslag nemen omdat ze voor hun kinderen willen zorgen krijgen de mogelijkheid dat ze nog een aantal jaren als interne sollicitant worden beschouwd als ze weer willen terugkeren. Het dienstverband is echter verbroken. Andere vormen van ouderschapsverlof, vooral vormen die betaald worden, zijn minimaal. Wettelijk hebben ouders het recht gedurende ten hoogste zes maanden hun 9


arbeidstijd met de helft te reduceren. In enkele sectoren, waaronder de overheidssector, wordt dit verlof deels betaald. In de meeste sectoren is dit niet het geval. Derhalve is de vraag naar kinderopvangvoorzieningen in Nederland relatief groot en groeiende. In 1989 herziet het kabinet haar standpunt: de gesubsidieerde kinderopvang moet worden uitgebreid om de arbeidsparticipatie van vrouwen te vergroten. De Stimuleringsmaatregel Kinderopvang moet leiden tot 49.000 extra opvangplaatsen, naast de bestaande 20.000 plaatsen (Van Doorne-Huiskes, Hulsker en Twisk, 1996). Daarbij verwacht de overheid medefinanciering van ouders en bedrijven. In 1993 zijn de gestelde doelen vrijwel bereikt. In de jaren daarna neemt het aantal plaatsen wel verder toe, maar de wachtlijsten stijgen nog harder als gevolg van de sterk stijgende arbeidsparticipatie van vrouwen met jonge kinderen. In 1998 wordt bij de kabinetsformatie overeengekomen het aantal kindplaatsen te verdubbelen tot 150.000, een maatregel die per jaar 400 miljoen gulden kost. Daarmee kunnen de wachtlijst weggewerkt worden en kan een deel van het informele circuit van grijze en zwarte oppas aan huis naar de formele economie overgeheveld worden.7 Er worden plannen ontwikkeld voor een Wet Basisvoorziening Kinderopvang, waarmee kinderopvang en buitenschoolse opvang voor iedere ouder, ongeacht inkomen, toegankelijk moeten zijn. In juni 1999 komt het kabinet met een gezamenlijk plan van drie ministeries.8 Er komen 71.000 plaatsen bij, waarvan 60% voor de naschoolse opvang. Tevens wordt het plafond voor de belastingaftrek verhoogd. Deze maatregel moet kinderopvang goedkoper maken voor lagere inkomensgroepen, voor zelfstandigen en voor werknemers die niet onder een Cao vallen waarin kinderopvang geregeld is. Toch vindt nog altijd veruit de meeste opvang van kinderen informeel plaats bij (schoon)ouders, familie of buren. Naar schatting worden 500.000 kinderen opgevangen door oma’s, buurvrouwen of familie.9 Het merendeel van de ouders zou liever formele kinderopvang willen hebben, maar staat op een wachtlijst, kan het niet betalen, of vindt dat het verschil tussen het inkomen voor die uren en de kosten voor de kinderopvang te klein is. Daarnaast worden kinderen in toenemende mate ook opgevangen door betaalde oppasmoeders, gastouders, oppas aan huis, en dergelijke. De omvang van deze particuliere opvangmarkt is niet bekend. Het gebruik van formele kinderopvang hangt sterk samen met het opleidingsniveau van werknemers (Tijdens, Van der Lippe en De Ruijter, 2000). Naarmate het opleidingsniveau hoger wordt, maken werknemers meer gebruik van de kinderopvangvoorzieningen. De verklaring is dat vrouwelijke werknemers met een hoog opleidingsniveau minder snel zullen stoppen met werken op het moment dat er kinderen komen dan vrouwen met een laag opleidingsniveau. De hoger opgeleide vrouwen hebben meer te verliezen in termen van toekomstige carrière en salarisopbouw. Ook al moeten zij een hogere ouderbijdrage betalen, zij zullen eerder besluiten deze kosten te dragen dan lager opgeleide vrouwen. Niet alleen is bij de lager opgeleiden het verschil tussen het eigen inkomen en de kosten van kinderopvang kleiner, ook werken ze vaker in een baan met een vlakker inkomensprofiel, waardoor er minder toekomstige baten zijn. Uit ander onderzoek blijkt dat van de laagopgeleide vrouwen slechts

7 8 9

10

‘Melkert wil kinderopvang uitbreiden’, Vokskrant, 98-03-11 ‘Opvang kinderen 80 procent uitgebreid’, NRC, 99-06-08 ‘Peuter op de wachtlijst gaat zo lang wel naar de buren’, NRC, 98-03-25


37% blijft werken na de geboorte van het eerste kind, van de middelbaar opgeleide vrouwen 46% en van de hoogopgeleide vrouwen 71% (Van den Berg en Boelens, 1995). 2.2.3 DE VRAAG NAAR ZORG VOOR OUDEREN Aan het begin van deze eeuw was 6% van de bevolking ouder dan 65 jaar. De meerderheid van hen leefde in armoede en was afhankelijk van de kerkelijke, particuliere of gemeentelijke liefdadigheid. Na de Tweede Wereldoorlog staat de financiële situatie van ouderen hoog op de politieke agenda. Geleidelijk wordt een financiële uitkering aan alle burgers van 65 jaar en ouder gerealiseerd, waardoor zij minder afhankelijk van familie of liefdadigheid worden. Er komen bejaardentehuizen, die in eerste instantie worden gebouwd om de naoorlogse woningnood te verlichten, want de bejaarden laten een woning achter, meestal voor jonggehuwden. Het is niet ongewoon dat jonge, gezonde bejaarden in een bejaardentehuis gaan wonen. Voor chronisch zieke ouderen verrijzen de eerste verpleegtehuizen. Halverwege de jaren zeventig woont een record aantal ouderen in een bejaardentehuis, terwijl steeds minder ouderen bij hun kinderen inwonen. De opvattingen en het beleid van de overheid veranderen als duidelijk wordt dat de sterke toename van de bejaardenhuisbevolking tot grote financiële problemen leidt. Terugdringing van de capaciteit van de bejaardenoorden wordt een centraal thema: hooguit 7% van de ouderen boven de 65 jaar mag in een bejaardenhuis wonen. In 1977 wordt een regeling van kracht waardoor alleen degenen die ‘zorgbehoeftig’ zijn nog toegelaten worden. Daarmee veranderen de bejaardenhuizen van een woonvoorziening in een zorgvoorziening; de naam wordt nu verzorgingshuis. Pas in 1988 wordt de norm van 7% gerealiseerd. Bijna tien jaar later, in 1997, woont nog maar 5,3% van de 65-plussers in een verzorgingstehuis.10 Inmiddels neemt het aandeel van de 65-plussers in de bevolking toe: van 10% in 1970 naar 13,5%, ofwel 2,1 miljoen mensen, in 1998. In deze groep stijgt het aandeel gezonde mensen. Naar schatting woont ruim driekwart van de bejaarden zelfstandig en woont minder dan 10% bij hun kinderen. Volgens de maatschappelijke en politieke opvattingen over ouderen zouden zij zo lang mogelijk zelfstandig moeten blijven wonen en voor zich zelf zorgen. Daar waar nodig moet ondersteuning worden gegeven. De vraag naar zorg voor ouderen is in verhouding tot het aantal ouderen krimpend, maar dit wordt vermoedelijk gecompenseerd door het toenemende aantal ouderen. De daling van de capaciteit van de verzorgingshuizen is gecompenseerd door nieuwe woonvoorzieningen waar ouderen naar behoefte meer of minder hulp kunnen krijgen: aangepaste woningen, aanleunwoningen bij bejaardentehuizen, serviceflats of centra voor dagopvang. Deze ouderen kunnen in hun eigen omgeving blijven wonen dankzij de gesubsidieerde thuiszorg en de mantelzorg. Dit is de zorg van vrijwilligers, waaronder veel 4565-jarige vrouwen, meestal zonder betaald werk. Bovendien biedt een stijgend percentage van de verzorgingshuizen externe dienstverlening aan, waaronder dagverzorging, bad- of douchevoorziening, voetverzorging, aansluiting op alarmsystemen of maaltijdverstrekking

10

‘Bejaarden minder vaak in tehuizen’, NRC, 99-07-31

11


(CBS, 1998b). In 1996 werden vanuit de bejaardentehuizen gemiddeld 52.000 maaltijden per dag verstrekt. De maaltijdverstrekking was in 1994 op een hoogtepunt: toen bood 82% van de tehuizen dit aan. Twee jaar later is dit percentage gezakt tot 70. Gedeeltelijk wordt de maaltijdverstrekking gesubstitueerd door kant-en-klaar maaltijden in combinatie met een magnetron. Een andere verklaring verwijst naar de concentratie van de keukens van instellingen, zoals uit het onderzoek in Purmerend blijkt (zie hoofdstuk 3). In Nederland is de zorg voor ouderen grotendeels geïnstitutionaliseerd. In deze instituties is op grote schaal vrijwilligers werk geïncorporeerd. Onduidelijk is of de vraag naar zorg voor ouderen zal toenemen, en zo ja, of hierbij ook een beroep zal worden gedaan op familieleden die eigenlijk geen tijd hebben voor deze verzorging of daartoe fysiek niet in staat zijn. Indien dit het geval zou zijn, zal dat dan leiden tot het ontstaan van nieuwe huishoudelijke diensten? Voorlopig zijn daarvoor weinig aanwijzingen. Opvallend is bijvoorbeeld dat er in Nederland nauwelijks commerciële dienstverlening is ontstaan, die speciaal is toegesneden op de behoeften van ouderen. Bedrijven zijn zeer terughoudend om producten te leveren die geassocieerd worden met bejaarden. Er zijn in de bejaardenzorg weliswaar commerciële bejaardenoorden, maar deze zijn ontstaan op historische gronden (Minkman en Van Asselt, 1997). In dit geval verwijst dit vooral naar redenen van godsdienstige aard. 2.2.4 DE VRAAG NAAR HUISHOUDELIJKE HULP In het naoorlogse Nederland kost de zorg voor het huishouden veel tijd. Volgens een onderzoek uit 1956 besteden huisvrouwen hieraan 12 tot 14 uur per dag, ofwel meer dan 70 uur per week (Groot en Kunz, 1984, pp. 119-120). Bijna tien jaar later is de werkweek van huisvrouwen nog 57 uur (Philips Nederland, 1966, pp. 16-17). In de jaren vijftig en zestig, als het kostwinnersmodel op z’n hoogtepunt is, verrichten huisvrouwen hun eigen huishoudelijke werk vrijwel geheel zelf en hebben ze geen huishoudelijke hulp. Opnieuw tien jaar later besteden vrouwen met thuiswonende kinderen nog ongeveer 33 uur per week aan huishoudelijke taken. Vijftien jaar later, in 1990, is dit iets minder dan 30 uur (Van der Lippe en Niphuis-Nell, 1994). In huishoudens zonder thuiswonende kinderen is de tijdsbesteding aan huishoudelijke taken aanmerkelijk minder. In Nederland werken vrijwel alle vrouwen met thuiswonende kinderen in een deeltijdbaan. Op deze manier combineren ze betaalde arbeid met huishoudelijke taken en zorg voor kinderen. Slechts een minderheid van de huishoudens heeft betaalde huishoudelijke hulp. Heeft in 1947 nog 7% van de huishoudens een dienstbode, in 1960 is dit nog geen 4%. Het gaat dan veelal om huishoudens met een bedrijf aan huis, zoals artsen of boeren. Betaalde huishoudelijke hulp wordt steeds meer verricht door een werkster of huishoudelijke hulp voor enkele uren per week en niet meer door een dienstbode met een volledige werkweek. In 1990 heeft 7% van de huishoudens een huishoudelijke hulp, vooral de huishoudens met hogere inkomens, waar beide partners een baan hebben. In 1995 heeft 8% van de huishoudens een huishoudelijke hulp, waarvan driekwart minder dan 5 uur per week11. Vooral onder huishoudens van tweeverdieners 11

12

Percentage ontleend aan het databestand van het Algemeen Voorzieningen Onderzoek 1995 van het Sociaal Cultureel Planbureau (Steinmetzarchief P1304).


is een grote onvervulde vraag naar huishoudelijke hulp: een op de drie heeft behoefte aan meer huishoudelijke hulp, vooral voor schoonmaken, wassen en strijken (Mot en Paape, 1995). Het gaat om ongeveer 4 uur per week en men is bereid hiervoor 12 gulden per uur te betalen. Dit ligt iets onder het bedrag dat huishoudens al betalen, namelijk 13 gulden per uur. Als percentage van hun totale bestedingen geven huishoudens 2,5% uit aan huishoudelijke dienstverlening en reiniging (CBS, 1999). Deze categorie omvat onder meer de bestedingen aan huishoudelijke hulp. De vraag naar deze diensten stijgt naarmate het gezinsinkomen hoger is. De inkomensverschillen tussen vrouwen zijn hierbij van doorslaggevend belang, zoals door Milkman, Reese en Roth (1998) is uitgewerkt voor de Verenigde Staten. Vrouwen die per uur evenveel verdienen als ze kwijt zijn aan huishoudelijke hulp zullen eerder besluiten minder uren betaalde arbeid te verrichten en hun huishoudelijk werk zelf uit te voeren. Vooral als een groter deel van de vrouwen in middelbare en hogere posities komt te werken, zal de vraag naar huishoudelijke hulp stijgen. De vraag van huishoudens naar huishoudelijke hulp lokt blijkbaar geen aanbod van huishoudelijke hulpen uit. Dat zal verderop in dit rapport bevestigd worden (hoofdstuk 3). Ook leidt een grote onvervulde vraag blijkbaar nauwelijks tot hogere prijzen. Dat komt vermoedelijk omdat huishoudelijk werk in grote mate substitueerbaar is. In de eerste plaats kunnen huishoudens besluiten het huishoudelijk werk zelf uit te voeren ten koste van hun vrije tijd. In de tweede plaats kunnen ze besluiten tot verlaging van hun normen inzake schoonmaken van het huis. In de derde plaats kunnen ze besluiten tot verbetering van de efficiency, bijvoorbeeld door het tapijt te vervangen door parket, dat veel sneller is schoon te maken, of door huishoudelijke apparatuur zoals een vaatwasmachine aan te schaffen. Overigens blijkt uit onderzoek dat een huishoudelijke hulp -bij gelijk blijvende verzorgingsnormen- de enige mogelijkheid is tot een substantiële tijdsbesparing op het huishoudelijk werk (Tijdens, 1995). 2.2.5 DE VRAAG NAAR HET ONDERHOUD VAN PARTICULIERE TUINEN In 1990 is 71% van alle woningen in Nederland een eengezinswoning, 21% is een flat en de resterende groep woningen bestaat uit boerderijen, boten, bedrijfswoningen en dergelijke (CBS, 1992). Naar schatting heeft het overgrote deel van de eengezinswoningen een tuin met, opnieuw volgens een schatting van de auteur, een gemiddeld tuinoppervlak van 50-100 m2. Het onderhoud van deze tuinen wordt vrijwel geheel door de huishoudens zelf verricht. De tijdsbesteding aan het onderhoud van particuliere tuinen is gering. Volgens een tijdbestedingsonderzoek uit 1988 besteedt 6% van de Nederlanders boven de 18 jaar tijd aan de siertuin en 2% aan de moestuin of groentetuin.12 Gemiddeld besteden zij hieraan 5,3 minuten respectievelijk 2,2 minuten per dag. Uitbesteding van het onderhoud van particuliere tuinen vindt vermoedelijk slechts bij een zeer klein percentage van de huishoudens plaats. Een onderzoek naar uitbestedingspatronen van huishoudens besteedde zelfs geen aandacht aan deze vorm van uitbesteding (Van Ours, Kunnen en De Voogd, 1986; Van Ours en Gerritsen, 1988).

12

‘Het meten van vrijetijdsbesteding’, Sociaal-culturele berichten 1993-1, CBS

13


De uitbesteding van het onderhoud van particuliere tuinen vindt vermoedelijk grotendeels plaats aan hoveniersbedrijven. Deze onderhouden tuinen, parken, sportvelden en gemeentelijk groen, waaronder groenstroken langs de weg en gras- en speelvelden. Het kan ook gaan om eenmalige werkzaamheden, zoals het aanleggen van tuinen of sierbestrating, plaatsen van vijvers, schuttingen of pergola’s, of het planten van struiken en bomen. De opdrachtgevers zijn deels particulieren, deels gemeenten, stichtingen en dergelijke. In 1990 zijn er ongeveer 2100 hoveniersbedrijven en voor 1996 zijn de cijfers vrijwel onveranderd.13 In dat jaar hebben de hoveniersbedrijven voor ruim een miljard gulden omgezet. Een deel van de hoveniersbedrijven haalt haar inkomsten naast het onderhoud van particuliere tuinen ook uit werkzaamheden ten behoeve van de aanleg van bestrating en rioleringen of uit een tuincentrum. Deze tuincentra, waarvan er ongeveer 600 zijn in Nederland, verkopen onder andere plantgoed voor de tuin, maar verrichten over het algemeen geen onderhoud van particuliere tuinen (zie ook tabel 6 in de Bijlage). Als de markt voor particulier onderhoud van tuinen is toegenomen, hebben deze hoveniersbedrijven de vraag vermoedelijk zonder veel problemen kunnen opvangen.

2.3

WERKGELEGENHEID IN DE HUISHOUDELIJKE DIENSTEN

2.3.1 DE NEDERLANDSE ARBEIDSMARKT IN EEN NOTENDOP De beroepsbevolking van Nederland is in deze eeuw bijna verviervoudigd. Bestond de beroepsbevolking in 1899 uit ruim 1,9 miljoen personen, in 1997 is dit ruim 6,8 miljoen (CBS, 1989; CBS, 1999). De groei komt vooral voor rekening van de vrouwen. Werkten er honderd jaar geleden 431.600 vrouwen, nu is dit al meer dan 2,7 miljoen. Dat is meer dan het zesvoudige. Vooral in de jaren negentig vindt een sterke stijging plaats, van 2,2 miljoen in 1990 naar 2,7 miljoen in 1997. De mannelijke beroepsbevolking is in deze eeuw toegenomen van 1,5 miljoen naar 4,1 miljoen. In de jaren negentig stijgt dit aantal nauwelijks meer, van 3,9 miljoen in 1990 naar 4,1 miljoen in 1997 (zie tabel 4 in de Bijlage). In 1997 jaar is 5,2% van de beroepsbevolking werkloos (CBS, 1999). In april 1999 is het gedaald tot 3,6% en daarmee laat Nederland slechts één land van de Europese Unie voor zich: Luxemburg. Opmerkelijk is dat de werkloosheid onder allochtonen sterker daalt dan die onder autochtonen14. In vergelijking met veel omringende landen presteert de Nederlandse economie zeer goed. In 1996 en 1997 bedraagt de economische groei 3,25% per jaar. Voor 1998 wordt een groei verwacht van 3,75%. Voor 1999 voorziet het Centraal Plan Bureau (CPB) een lichte afzwakking, onder andere door de indirecte invloed van de crises in Azië en Rusland. Meer dan twee derde van de vrouwelijke beroepsbevolking heeft een deeltijdbaan. Dit is een hoog percentage vergeleken met andere Europese landen. Anders dan in sommige omringende landen zijn deeltijdbanen in Nederland zeker geen gemarginaliseerde banen met lage lonen en slechte arbeidsvoorwaarden. De belangrijkste reden waarom vrouwen deeltijdbanen zoeken is 13 14

14

CBS Statline, Productiestatistiek Hoveniersbedrijven ‘Arbeidsperspectief allochtoon verbeterd’, NRC, 99-07-07


dat ze hun baan en hun huishouding willen combineren. Het arbeidsmarktgedrag van de overgrote meerderheid van de vrouwen met kinderen wordt gedomineerd door de wens betaalde arbeid en huishoudelijke arbeid te combineren (Tijdens, Maassen van den Brink, Groot en Noom, 1994). Dit heeft geleid tot een geleidelijk proces van werkgelegenheidscreatie in Nederland. 2.3.2 DE WERKGELEGENHEID IN DE KINDEROPVANG De werkgelegenheid in de kinderopvang bestaat enerzijds uit de personen die werkzaam zijn in de kindercentra en anderzijds uit de personen die werkzaam zijn als gastouder of oppas aan huis. De omvang van deze werkgelegenheid in de kindercentra is goed gedocumenteerd. Dat geldt niet voor de werkgelegenheid bij gastouders en oppassen aan huis. Daarom is de omvang hiervan moeilijk in te schatten. We beperken ons hier tot de werkgelegenheid in de kindercentra. Tussen 1990 en 1996 is de werkgelegenheid in de kindercentra bijna verdubbeld, van 15.800 tot 28.900 personen. Door de voorgestelde uitbreiding van de kinderopvang zal de werkgelegenheid groeien tot 30.000 mensen.15 Tabel 7 in de Bijlage laat zien dat er gemiddeld in een voorziening 12 personen werken. De belangrijkste functie in de kindercentra is de groepsbegeleider, hier verder ook wel kinderleidster genoemd. Het overgrote deel (85%) van de werknemers in de kindercentra werkt in deze functie. In de jaren zeventig werden wel kinderdagverblijven opgericht en geleid door ouders.16 Twee decennia later zijn ze vrijwel allemaal verdwenen.17 In de stad Utrecht zijn er nog vijf over en in Amsterdam één. In ‘De Krakeling’ in Utrecht zijn ouders verplicht twee dagdelen mee te werken als hun kind meer dan tweeëneenhalve dag op de crèche zit.18 Een geïnterviewd ouderpaar zegt dat ze enerzijds een ‘gewoon’ kinderdagverblijf te duur vinden, en anderzijds bewuster bezig willen zijn met de opvoeding van hun kinderen.19 Er worden geen kwalificatieeisen aan de ouders gesteld, want ouders die thuis een kind kunnen opvoeden, kunnen dat op de crèche ook, zo wordt geredeneerd. De gemeente, die vergunningen verstrekt, beraadt zich nog over een eventuele ontheffing van de opleidingseis. 2.3.3 DE WERKGELEGENHEID IN DE BEJAARDENZORG De werkgelegenheid in de zorg voor ouderen bestaat uit personen die werkzaam zijn in de verzorgingstehuizen en de thuiszorg. Een klein deel van de verzorgingstehuizen zijn particuliere instellingen, de meeste zijn gesubsidieerd. De thuiszorg wordt grotendeels gefinancierd uit het Algemeen Fonds Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). De werkgelegenheid in de particuliere zorg voor ouderen omvat ook nog het personeel in dienst van serviceflats, maar hun aantal is vermoedelijk zeer gering. Daarnaast verrichten huishoudelijke hulpen ook huishoudelijk werk 15 16 17 18 19

‘Opvang kinderen 80 procent uitgebreid’ NRC, 99-06-08 Dit is een voorbeeld van de zogenaamde derde sector economie, zie hoofdstuk 1. ‘Oudercrèche mag volgens regels niet bestaan’, Volkskrant, 99-01-09 ‘Huiswerk’, Aaneen, 98-11-28 ‘Huiswerk’, Aaneen, 98-11-28

15


voor ouderen, maar deze werkgelegenheid komt in de volgende paragraaf aan de orde. Hier staat de werkgelegenheid in de verzorgingstehuizen en de thuiszorg centraal. Er werken in 1995 bijna 84.000 personen in de verzorgingstehuizen (zie tabel 8 in de Bijlage). Deze werkgelegenheid is gedaald als gevolg van de eerder genoemde maatregelen om het aandeel van 65-plussers in bejaardenoorden te verminderen. Was de bezetting in 1990 nog bijna 55.000 voltijdse equivalenten, ook wel arbeidsjaren genoemd, in 1996 is dit 53.500. Overigens heeft dit niet geleid tot een vermindering van het aantal werkzame personen, integendeel. Door het toenemende percentage deeltijders in de verzorgingstehuizen vond een stijging plaats van 82.000 naar 83.700 personen. In de verzorgingstehuizen zijn ook vrijwilligers actief. Hun bijdrage is tussen 1994 en 1996 gestegen met meer dan 20% tot ruim 5 miljoen gewerkte uren (CBS, 1998b). De ruim 50.000 vrijwilligers in de tehuizen werken gemiddeld per persoon zo’n 100 uur per jaar. De belangrijkste beroepsgroepen binnen de verzorgingstehuizen zijn de verzorgende en de verpleegkundige. Van het personeel in de verzorgingstehuizen heeft 55% een verzorgende of verplegende taak. Voor de verzorgenden bestaan opleidingen op het niveau van het VBO (Voorbereidend Beroepsonderwijs) en MBO (Middelbaar Beroepsonderwijs). Voor het jaar 2002 wordt voorspeld dat de arbeidsmarktperspectieven van de opleiding VBO verzorging redelijk zijn en van de opleiding MBO verzorging matig (Vlasblom, De Grip en Van Loo, 1997). De gevoeligheid voor de conjunctuur, dat is de mate waarin de werkgelegenheid in de beroepen afhangt van conjuncturele schommelingen, is voor de VBO verzorging laag en voor de MBO verzorging gemiddeld. De beroepenspreiding, dat is het aantal beroepen waarin mensen met de betreffende opleiding terechtkomen, is voor de VBO verzorging hoog en voor de MBO verzorging gemiddeld. Voor allochtone meisjes zonder afgeronde schoolopleiding die de Nederlandse taal onvoldoende beheersen bestaat de Schakelopleiding Verzorging. De cursisten worden intensief geschoold in taalvaardigheid en voorbereid op een opleiding in de verzorging. De thuiszorg is in de jaren negentig ontstaan uit een groot aantal fusies, waarin instellingen voor gezinszorg, wijkverpleging, kraamzorg en zuigelingenzorg werden samengevoegd. Daardoor beslaan cijfers over de ontwikkeling van de werkgelegenheid alleen recente jaren (zie daarvoor tabel 6 in de Bijlage). De werkgelegenheid in de thuiszorg betreft in 1994 ruim 49.000 voltijdse arbeidsplaatsen, voor het overgrote deel bezet door vrouwen (CBS, 1999). Twee jaar later is de werkgelegenheid iets gedaald tot bijna 48.900 arbeidsplaatsen. In aantallen personen uitgedrukt is er echter sprake van een stijging van 100.500 in 1993 naar 104.700 in 1996. 2.3.4 DE WERKGELEGENHEID IN HUISHOUDELIJK WERK De werkgelegenheid in het huishoudelijk werk bestaat uit huishoudelijke hulpen die in dienst zijn van particuliere huishoudens en uit schoonmakers die in dienst zijn van schoonmaakbedrijven, voor zover zij werken voor particuliere huishoudens. Bij de schoonmaakbedrijven vormen de werkzaamheden voor particuliere huishouden slechts 7% van de omzet (CBS, 1993; CBS, 1994). En dat betreft dan nog de omzet voor gezinnen en voor woningbouwverenigingen tezamen, waarvan de laatste vermoedelijk het grootste aandeel heeft.

16


Wel zouden de schoonmaakbedrijven meer de markt voor het schoonmaken van particuliere huishoudens op willen gaan. De brancheorganisatie Ondernemersorganisatie Schoonmaak- & Bedrijfsdiensten (OSB) verwacht dat steeds meer Nederlandse huishoudens hun huis laten schoonmaken door een gespecialiseerd schoonmaakbedrijf en dat dit de branche enkele tienduizenden banen zal opleveren in de komende tien jaar.20 Daarbij krijgen zij echter te maken met de prijzen op de informele markt, die aanzienlijk lager liggen. Op dit onderwerp gaan we in hoofdstuk 3 dieper in. De werkgelegenheid van huishoudelijke hulpen, schoonmaaksters of werksters in particuliere huishoudingen bevindt zich vrijwel geheel in het informele circuit. Een particulier huishouden gaat een arbeidsovereenkomst –meestal mondeling– aan met een individuele werkster. Daarbij wordt het aantal uren per week en de bijbehorende beloning afgesproken. In de meeste gevallen is er geen sprake van sociale premies, noch van rechten ten aanzien van sociale voorzieningen zoals een uitkering bij ziekte, arbeidsongeschiktheid of werkloosheid. Zelfs al zouden huishoudens dit willen, dan zullen zij vermoedelijk afgeschrikt worden door de aanzienlijke administratieve werkzaamheden die nodig zijn om de huishoudelijke hulp te ‘witten’. Overduidelijk gaan de administraties van de sociale voorzieningen uit van werkgevers die als bedrijf staan geregistreerd en niet van particuliere huishoudens. Dat betekent overigens absoluut niet dat de arbeid van werksters in de categorie ‘zwarte arbeid’ valt. Onder ‘zwarte arbeid’ wordt verstaan arbeid die ten onrechte wordt onttrokken aan de verplichting tot registratie bij de fiscus of de sociale verzekeringsorganen (CBS, 1998a). Dat is bij de meeste werksters niet het geval. Immers, gehuwde vrouwen met een verdienende echtgenoot kunnen tot een bedrag van 8.380 gulden per jaar bijverdienen zonder dit te hoeven opgeven aan de belasting en wat betreft de sociale voorzieningen kunnen ze gebruik maken van gezinsvoorzieningen, zoals het Ziekenfonds. Eén bron kan enige inzicht verschaffen in de werkgelegenheid van huishoudelijke hulpen, namelijk de categorie ‘personen in dienst van particuliere huishoudingen’ uit de Arbeidsrekeningen (CBS, 1998a). We veronderstellen dat deze categorie voornamelijk bestaat uit huishoudelijke hulpen. Uit tabel 9 in de Bijlage blijkt dat het aantal personen werkzaam in particuliere huishoudens tussen 1987 en 1989 stijgt van 28.000 tot 37.000, vervolgens stabiel blijft tot 1994, en dan opnieuw stijgt tot 42.000 in 1997. Als echter het arbeidsvolume van deze personen wordt berekend, is de stijging gering. In tien jaar tijd is dit gestegen van 11.000 arbeidsjaren naar 14.000, wat verklaard kan worden uit de groei van het aandeel vrouwen. In 1987 is dit nog 92%, tien jaar later is het 97%. Voor 1996 beschikken we over meer gedetailleerde gegevens. Daaruit blijkt dat 37.000 van de 39.000 vrouwen in dienst van particuliere huishoudens in deeltijd werken, waarvan 30.000 minder dan 20 uur per week. Flexibele arbeidsrelaties komen in particuliere huishoudens nauwelijks voor, dat wil zeggen dat er geen vaste arbeidsrelatie of geen vaste arbeidsduur is afgesproken.21 Bijklussen naast een andere baan vindt ook weinig plaats. Voor 33.000 van de 39.000 vrouwen is het de enige baan. Voor 4.000 vrouwen is het werk een bijbaan en voor 2.000 is het wel de hoofdbaan, maar 20 21

‘Gezinnen besteden poetswerk uit’, Volkskrant, 98-04-14 Hiertoe worden oproepen invalkrachten gerekend, alsmede uitzendkrachten en werknemers met een tijdelijk arbeidscontract van korter dan een jaar (CBS, Arbeidsrekeningen 1996-1997, tabel DIV 1).

17


hebben zij er nog een bijbaan bij. In dit opzicht wijken vrouwen in dienst van particuliere huishoudens niet af van alle werkzame vrouwen. De Arbeidsrekeningen onderschatten waarschijnlijk het aantal huishoudelijke hulpen aanzienlijk. Een schatting, gebaseerd op onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen, komt uit op 250.000 huishoudelijke hulpen.22 Echter, als inderdaad 8% van de 6,5 miljoen huishoudens een betaalde huishoudelijke hulp heeft, zoals eerder aangegeven, dan zou hun aantal voor 1995 op ongeveer 520.000 uitkomen, niet gecorrigeerd voor dubbele banen. De schatting voor 1990, gebaseerd op 7% van de 6,1 miljoen huishoudens, komt dan uit op 424.000. In deze vijf jaren zou er dus een aanzienlijke stijging van het aantal huishoudelijke hulpen geweest zijn. Deze cijfers moeten echter met de nodige voorzichtigheid worden gehanteerd. Ook al lopen beide schattingen nogal uiteen, ze zijn aanmerkelijk hoger dan de 41.000 personen volgens de Arbeidsrekeningen. 2.3.5 DE WERKGELEGENHEID IN HET ONDERHOUD VAN PARTICULIERE TUINEN De werkgelegenheid in het onderhoud van particuliere tuinen bestaat uit personen werkzaam in hoveniersbedrijven en uit personen die rechtstreeks in opdracht van huishoudens arbeid verrichten. Alleen van de eerste groep beschikken we over cijfers (zie tabel 10 in de Bijlage). De werkgelegenheid bij de hoveniersbedrijven bedraagt in 1990 ongeveer 10.000 personen. In 1996 zijn de cijfers iets lager. Hoveniersbedrijven zijn grotendeels gezinsbedrijven. Ruim 25% van de 10.000 personen in de sector is dan ook eigen baas of meewerkend gezinslid. Het belangrijkste beroep in de hoveniersbedrijven is hovenier. Voor deze beroepsgroep bestaan een aantal opleidingen, waaronder de Assistentenopleiding groene ruimte, de Basisberoepsopleiding groene ruimte, de Vakopleiding groot groen, de Vakopleiding klein groen, en de Vakopleiding land, water en milieu. Het beroep hovenier behoort tot de beroepsgroep ‘lagere algemeen agrarische beroepen’, zoals deze door het CBS wordt geteld.23 Deze beroepsgroep omvat ook andere beroepen, vooral de agrarische beroepen in de veehouderij en de tuinbouw. Van de totale beroepsgroep is 27% vrouw; onder hoveniers is dit percentage aanmerkelijk lager, namelijk 9% (tabel 6 in de Bijlage). Hierin is de afgelopen jaren weinig verandering opgetreden. In de beroepsgroep werken veel allochtonen en ook dit is de afgelopen jaren niet veranderd. Wat betreft leeftijdsopbouw is 41% jonger dan 30 jaar en 15% is 50 jaar of ouder. Vergeleken met andere beroepen is dit een zeer groot aandeel jongeren en een normaal aandeel ouderen. Zowel het aandeel jongeren als het aandeel ouderen is de laatste jaren niet veranderd. Het aandeel flexwerkers is de laatste jaren sterk gestegen. Het aandeel deeltijdwerkers is de laatste jaren gestegen, maar is niet hoger dan gemiddeld in de beroepsbevolking.

22 23

18

‘Het inkomen van … de werkster’, NRC, 98-11-07 Deze informatie is ontleend aan de Internetsite van Arbeidsvoorzieningen.


2.4

INFORMEEL EN ZWART WERK Uit dit rapport blijkt dat een deel van de arbeid in de huishoudelijke diensten in het informele circuit wordt verricht. We hanteren daarvoor de volgende definities. Schema 3

Definities van soorten arbeid

Onder ‘zwarte arbeid’ wordt verstaan arbeid die ten onrechte wordt onttrokken aan de verplichting tot registratie bij de fiscus of de sociale verzekeringsorganen Onder ‘formele’ arbeid wordt verstaan arbeid waarvoor een geldelijke beloning wordt ontvangen, die aan de fiscus wordt opgegeven. Onder ‘informele’ arbeid wordt arbeid verstaan die onbetaald wordt verricht, of waarvan de inkomsten niet aan de fiscus worden doorgegeven. Bron: CBS, 1998a

Er is in Nederland geen recent onderzoek naar de omvang van de informele arbeid verricht. Op basis van het Tijdbestedingsonderzoek 1988 van het CBS is het jaarvolume van de informele arbeid geschat voor de bevolking van 15 tot en met 64 jaar (CBS, 1991). Voor beloond huishoudelijk werk in andermans huishouden bedraagt dit 4.2000 arbeidsjaren, tegenover 48.200 arbeidsjaren aan gratis huishoudelijk werk in andermans huishouden. De seksesegregatie van dit werk is aanmerkelijk. Vrouwen verrichten beloond 5.000 arbeidsjaren aan huishoudelijk werk in andermans huishouden tegenover mannen 400 arbeidsjaren. Deze schattingen zijn aanmerkelijk lager dan we eerder in dit hoofdstuk op grond van overzicht van personen in dienst van particuliere huishoudens constateerden, namelijk 12.000 voor 1988. Mogelijk is een deel van deze personen in te delen bij de formele arbeid, maar het verschil lijkt wel erg groot. Het geeft aan hoe moeilijk de omvang van informele arbeid is te meten.

2.5

RELEVANTE POLITIEKE ONTWIKKELINGEN

2.5.1 MELKERT -BANEN Nederland telde in 1994 bijna een half miljoen werklozen. Ongeveer de helft hiervan was al meer dan een jaar zonder baan en viel daarmee in de categorie ‘langdurig werkloos’. Bestrijding van de werkloosheid genoot een hoge prioriteit bij het toenmalige kabinet. Aangezien de werkloosheid vooral onder laagopgeleiden hoog was, werd besloten tot lastenverlichting om eenvoudige arbeid goedkoper te maken. Het belangrijkste doel was om 40.000 banen te creëren, de zogenaamde Melkert-banen, genoemd naar de toenmalige minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarmee zouden op korte termijn een groot aantal langdurig werklozen die een uitkering ontvingen, aan een baan in de collectieve sector moeten worden geholpen. De banen waren verdeeld in twee groepen: 14.000 banen in de zorgsector en 26.000 banen in de openbare veiligheid, toezicht en kinderopvang. Daarna volgden de plannen Melkert-2 om gesubsidieerde arbeid in het bedrijfsleven en Melkert-3 om (vrijwilligers-)werk met behoud van

19


uitkering te stimuleren. Op 1 januari 1999 waren er van de 40.000 Melkertbanen 34.700, ofwel 87% bezet.24 De Melkert-regeling is een landelijk beleid, dat wordt uitgevoerd door lokale arbeidsbureaus. De regeling houdt in dat werkgevers die iemand in dienst nemen die minimaal een jaar werkloos is maximaal 18.000 gulden subsidie kregen. Sommige gemeenten leggen hier nog een bedrag bij. De regeling richt zich vooral op lager opgeleide werklozen en is bedoeld als opstapje naar een vaste baan. Voorwaarde voor de subsidie is dat het additionele arbeid betreft, dus werk dat anders niet gebeurt. Melkert-banen mogen geen regulier werk verdringen. Melkert-krachten werken maximaal 32 uur per week en ontvangen tussen de 100 en 120% van het minimumloon. Een Melkert-werknemer krijgt een arbeidsovereenkomst waarop alle regels van het arbeidsovereenkomstenrecht op van toepassing zijn. Het is de bedoeling dat werkgevers Melkert-banen op termijn omzetten in een regulier dienstverband. De overheid legt hiervoor echter geen strikte regels en sancties op. In 1995 stelt de Minister een regeling op voor Melkert-banen in de zorg. Er zouden 14.000 structurele Melkert-banen in de zorg moeten worden gecreëerd. Door de sociale partners is de regeling vervolgens ‘vertaald’ naar de situaties in de diverse sectoren, waardoor de uitvoering per sector kan verschillen. Begin 1998 is de realisatiegraad rond de 60%. Een zesde van de toegekende arbeidsplaatsen is inmiddels komen te vervallen omdat ze te lang had opengestaan (Bemmelen en Davelaar, 1998). Met de dalende werkloosheid blijkt het steeds moeilijker om kandidaten voor de banen te vinden. De arbeidsbureaus, die een belangrijke rol spelen in de aanlevering van kandidaten, merken dat een belangrijk deel van de potentiële kandidaten liever niet in de zorg wil werken omdat ze angst hebben om met cliënten om te gaan of vanwege het slechte imago van de zorgsector, het lage salaris, de werkdruk, de geringe doorstromingsmogelijkheden en onaantrekkelijke werktijden. Daarnaast zijn ook de zorginstellingen kritisch over de kandidaten. Vooral het ‘kunnen omgaan met cliënten’ blijkt relatief vaak een knelpunt. Daarnaast blijken de instellingen ook zelf niet optimaal te werken, omdat lang niet altijd een functieomschrijving voor de baan beschikbaar is en de interne procedures traag werken. Ook de strenge regels rond het aannemen van Melkert-werknemers worden als een belemmering ervaren. De genoemde onderzoekers adviseren dan ook de woonplaatseis te laten vervallen en deeltijd toe te staan. 2.5.2 MELKERT -BANEN IN DE THUISZORG EN DE KINDEROPVANG In het kader van de 40.000 Melkert-banen zijn ook arbeidsplaatsen toegekend aan de Thuiszorg. Eind 1997 waren er 955 van de 2608 toegekende arbeidsplaatsen ingevuld (Fleuren en Van Wolferen, 1998). Er zijn op twee manieren arbeidsplaatsen gecreëerd, ten eerste door nieuwe functies te creëren die op een lager niveau zijn ingeschaald dan de laagste functies uit de oude Cao voor de Thuiszorg en ten tweede door een aantal bestaande functies ook open te stellen voor Melkert-werknemers. Hierbij gaat het om de medewerker huishoudelijke hulp bij cliënten, assistent winkel- en marktbezoek, medewerker eenvoudig tuinonderhoud bij cliënten,

24

20

‘Bulk geplande Melkertbanen is ingevuld’, Financieele Dagblad, 99-04-15


medewerker kleine huiselijke klussen, medewerker onderhoud huishoudelijke apparatuur, medewerker schilderonderhoud, hulpconciërge en bijrijder. Het gaat om arbeidsplaatsen die niet mogen leiden tot verdringing en evenmin mogen de banen budgetvervalsing in de hand werken. Bestaande banen mogen niet ingevuld worden met Melkert-werknemers, tenzij het banen betreft die langer dan drie jaar geleden zijn verdwenen als gevolg van bezuinigingen. In een situatie waarin de reguliere formatie in de Thuiszorg daalt, ligt het voor de hand dat deze werkzaamheden worden verricht door Melkert-werknemers. Onderzoek wijst uit dat in de Thuiszorg veel Melkert-banen inderdaad regulier werk vervangen (Fleuren en Van Wolferen, 1998). Deze banen worden na verloop van tijd slechts in beperkte mate omgezet in reguliere banen. Binnen de Thuiszorg worden veel Melkert-werknemers aangetrokken ter aanvulling van door inkrimping ontstane personeelstekorten. Hierdoor maakt het reguliere personeel minder overuren en kunnen wachtlijsten worden ingekort. Het onderzoek wijst verder uit dat het bijzonder moeilijk blijkt te zijn om van laagbetaalde functies aan te geven of het nu Melkert-banen of reguliere banen zouden moeten zijn. Hier is sprake van een groot grijs gebied, aldus Fleuren en Van Wolferen (1998: 59). Bovendien doen veel Melkert-werknemers hetzelfde werk als hun reguliere collega’s. In de kinderopvang worden de Melkert-banen iets later gerealiseerd dan in de Thuiszorg. In 1997 ontwikkelt de bestuurder van de ABVAKABO FNV een plan om ook in de kinderopvang Melkert-subsidies te gebruiken voor groepsleidsters, en niet alleen voor groepshulpen die de groepsleidsters assisteren bij het uitvoeren van huishoudelijke en verzorgende taken.25 Begin 1998 werken er al 1.700 mensen met een Melkert-baan in de kinderopvang. 2.5.3 DE ‘WITTE WERKSTER ’ In 1996 is in het kader van de Melkert-regeling het plan van de ‘witte werkster’ opgezet voor laaggeschoolde, werkloze vrouwen. Volgens het plan worden de lonen van de ‘witte werkster’ gesubsidieerd, zodat ze concurrerend zijn met die van de werkster in het grijze en zwarte circuit. Tegelijkertijd wordt beoogd om een kwalificatiecertificaat te introduceren voor huishoudelijk schoonmaakwerk. Als dit ingang zou vinden, zou een hogere prijs voor huishoudelijk schoonmaakwerk gerechtvaardigd zijn. De bedoeling van het project is om het aanbod van de ‘witte werkster’ lokaal te organiseren in samenwerking met private bedrijven. Dit kunnen schoonmaakbedrijven zijn, maar ook bedrijven die speciaal voor dit doel zijn opgericht. Analoog aan de Melkert-plannen wordt een subsidie van maximaal 19.000 gulden verleend voor langdurig werklozen, die door particuliere schoonmaakbedrijven in dienst worden genomen (Salverda, 1998). Het plan houdt in dat particulieren voor maximaal 17,50 gulden per uur een ‘witte werkster’ kunnen inhuren. Bij hogere prijzen per uur zouden huishoudens in het informele circuit blijven zoeken. De ‘witte werkster’ verdient evenveel als in het informele circuit: na het eerste half jaar 15,70 gulden bruto per uur. Dit is vergelijkbaar met wat schoonmakers bij bedrijven verdienen en het is ook vergelijkbaar met wat in het informele circuit wordt betaald, namelijk 15,00 gulden contant. Het verschil tussen de kosten van de

25

‘Melkert-subsidie kinderopvang: meer banen en meer kinderen’, Aaneen, 97-12-20

21


‘witte werkster’ en een werkster in het informele circuit wordt gesubsidieerd. De werkgever kan met deze subsidie premies voor de werksters afdragen, zodat zij zijn verzekerd tegen ziekte, vakantiedagen hebben en een pensioen opbouwen. En de overheid hoeft nu slechts een subsidie in plaats van een werkloosheidsuitkering te betalen. In 1997 worden slechts 250 van de beoogde 5000 banen bezet. In 1998 wordt de regeling gewijzigd en loopt ze beter.26 Bij deze nieuwe regeling Schoonmaakdiensten voor Particulieren (SVP) zijn ook de schoonmaakbedrijven, bij monde van de brancheorganisatie OSB betrokken. De schoonmaaksector wordt gekenmerkt door hevige concurrentie en is daarom op zoek naar nieuwe mogelijkheden in de schoonmaakmarkt voor particuliere huishoudens. Begin 1998 hielden 140 van de ongeveer 5.000 schoonmaakbedrijven zich hiermee bezig.27 Daarbij is niet het verkrijgen van klanten maar van voldoende werknemers de grootste zorg van de bedrijven. De OSB richt een commissie op om knelpunten met betrekking tot de SVP-regeling te signaleren en om te lobbyen bij het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor aanpassing van de regeling. Vooral de eis dat een werkloze minimaal één jaar als werkzoekende staat ingeschreven is zeer remmend om voldoende werknemers te verkrijgen. Een periode van maximaal een half jaar is volgens de OSB meer passend.28 Bij de OSB aangesloten bedrijven kunnen een vergunning krijgen om SVP’ers in dienst te nemen. Eind 1998 hebben 100 bedrijven zo’n vergunning, die tezamen 400 contracten met particulieren hebben gesloten. Er zijn 265 ‘witte werksters’ via deze regeling aan het werk. In de landelijke gebieden blijkt het aanbod van werkloze vrouwen voldoende te zijn, maar de vraag naar huishoudelijke diensten gering.29 In de grote steden is daarentegen de vraag naar schoonmaakdiensten overweldigend, maar zijn er onvoldoende werkloze vrouwen die zich voor het project aanmelden. In 1997 oppert het Ministerie van Financiën de mogelijkheid om het BTW-tarief voor arbeidsintensieve diensten te verlagen van 17,5% naar 6%. De OSB dringt er vervolgens bij de Minister op aan om het verlaagde BTW-tarief ook op de arbeidsintensieve schoonmaakdienstverlening toe te passen. Daarmee zou een sterkere concurrentiepositie ten opzichte van de ‘informele economie’ ontstaan. In de periode dat Nederland voorzitter is van de Europese Unie zet de Minister van Financiën het onderwerp prominent op de agenda. Eind 1997 besluit de Europese Commissie om experimenten met BTW-verlaging op arbeidsintensieve diensten toe te staan en in december 1998 wordt besloten deze BTWverlaging toe te staan. De lidstaten kunnen sectoren aanmelden die in aanmerking zouden moeten komen voor het verlaagde tarief. Nederland meldt de schoonmaakbranche in Brussel aan. Dit is als experiment goedgekeurd.30

26 27 28 29 30

22

‘Witte werkster opereert in groeimarkt’, Volkskrant, 98-12-30 ‘Gezinnen besteden poetswerk uit’, Volkskrant, 98-04-14 Nieuwjaarsrede voorzitter OSB, Persbericht OSB 13 januari 1999 ‘Witte werksters zijn klaar voor schoonmaakklussen’, Nieuwsblad van het Noorden, 98-10-23 Nieuwjaarsrede voorzitter OSB, Persbericht OSB 13 januari 1999


3

DE OORZAKEN EN GEVOLGEN VAN DE GROEI VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN In dit deel van de studie staat het lokale niveau centraal, maar dat is ingekaderd in het nationaal niveau. We richten ons op vier huishoudelijke diensten, te weten de opvang van kinderen, de zorg voor ouderen, het huishoudelijk werk en het onderhoud van tuinen. Om de oorzaken en gevolgen van creatie van werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten op dit lokale niveau te onderzoeken zijn twee steden geselecteerd, namelijk Purmerend en Zaanstad. De keuze is om verschillende redenen op deze twee steden gevallen. Ten eerste is de werkgelegenheid in de onderzochte sectoren substantieel. Ten tweede zijn beide steden actieve gemeenschappen. Centraal werkgelegenheidsbeleid wordt actief uitgevoerd, bijvoorbeeld het Jeugd Werk Garantieplan, een plan om werkloze jongeren en schoolverlaters snel aan een baan te helpen; zo is er een vrouwenvakschool voor herintredende vrouwen (de Anna Polakschool), en er zijn vele verenigingen die draaiende worden gehouden door vrijwilligers. Tenslotte houdt de gemeentelijke overheid in beide steden regelmatig enquêtes onder de plaatselijke bevolking. Toch zijn beide steden zeer verschillend, zoals in de eerste twee subparagrafen van dit hoofdstuk wordt uitgewerkt. Daarna gaan we in op de totale bedrijvigheid en werkgelegenheid in Purmerend en Zaanstad, waarna we meer gedetailleerd onderzoeken wat het aanbod van diensten is in de vier onderzochte sectoren. In de volgende paragraaf komt de situatie betreffende de werkgelegenheid in de twee steden aan bod en gaan we in op de vraag naar arbeidskrachten in de vier sectoren. Tenslotte worden de conclusies uit het hoofdstuk getrokken en komen de implicaties daarvan aan bod.

3.1

DE TWEE ONDERZOCHTE STEDEN

3.1.1 PURMEREND Purmerend ligt in het westen van het land, twintig kilometer ten noorden van de hoofdstad Amsterdam. Het is ruim 750 jaar geleden ontstaan op een hoger gelegen plek op een smalle landengte tussen de drie meren Purmermeer, Beemstermeer en Wormermeer. Ruim twee eeuwen later, in 1484, werd een veemarkt gesticht. In de Gouden Eeuw werden de drie meren drooggemaakt. Door de landbouw en de veeteelt in deze nieuwe polders nam het belang van Purmerend als handelsplaats toe. Tussen 1750 en 1950 groeide het stadje langzaam van 2.500 naar 7.000 inwoners. Tot begin jaren zestig is Purmerend een klein, geheel agrarisch georiënteerd stadje. Dan wijst de overheid haar aan als overloopstad, waarin de groeiende bevolking van Amsterdam zich kan vestigen. De stad wordt uitgebreid. Achtereenvolgens worden de nieuwe wijken Overwhere, Wheermolen, Overwhere-II, de Gors, de Purmer-Zuid en de Purmer-Noord gebouwd. De bevolking neemt explosief toe. In 1990 is het inwonertal bijna vernegenvoudigd ten opzichte van 1950 en telt de stad bijna 59.000 inwoners (zie tabel 1 in de Bijlage). In de jaren negentig blijft de stad groeien. In 1998 telt het bijna 67.000 inwoners, dat is 14% meer dan in 1990. Als de woningbouw in de nieuwste wijk Weidevenne gereed is, zal de stad zijn uitgegroeid tot 80.000 inwoners.

23


Purmerend telt ruim 17.700 gezinnen (zie tabel 2 in de Bijlage). Daaronder zijn ruim 2.000 eenoudergezinnen en ruim 15.600 echtparen of volwassenen die samenwonen. Van deze gezinnen hebben ruim 11.200 kinderen. Daarnaast zijn ruim 14.000 inwoners alleenstaand. Van de 15-64-jarige bevolking van Purmerend heeft tweederde betaald werk. Deze cijfers staan in tabel 4 in de Bijlage. Voor de vrouwen ligt dit lager dan voor de mannen, namelijk 57% om 76%. Een groot deel van de Purmerendse beroepsbevolking, namelijk 44%, heeft haar werk in Amsterdam, en dagelijks reizen zij met de auto, trein, bus of soms zelfs met de fiets of bronfiets naar de hoofdstad.31 Slechts 42% van de vrouwelijke en 24% van de mannelijke Purmerendse beroepsbevolking heeft werk in Purmerend zelf. De werkloosheid is in Purmerend iets lager dan gemiddeld in Nederland. In de jaren tussen 1992 en 1996 ligt het bijna 1 procentpunt lager. Al vele jaren is de werkloosheid in het westen van het land lager dan in de overige regio’s. Voor 1996 was de werkloosheid in Purmerend 5% en in Nederland 6%. Het betreft hier de geregistreerde werkloosheid. Purmerend vervult een centrumfunctie voor een groot gebied in de omgeving. Daardoor is vooral de betekenis van de dienstverlenende bedrijven, de gezondheidszorg en het onderwijs voor de werkgelegenheid relatief groot. De cijfers van de werkgelegenheid van de Purmerendse bevolking zijn ontleend aan de enquête beroepsbevolking (EBB) van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Dit is een enquête onder personen. Omdat Purmerend bij uitstek een forensenstad is, zeggen de tot nu toe gepresenteerde cijfers over de werkgelegenheid van de Purmerendse beroepsbevolking weinig over de bedrijvigheid en de banen in Purmerend zelf. Gegevens hierover zijn wel te vinden (zie tabel 11 in de Bijlage). Deze bevat een overzicht van de banen in Purmerend, uitgesplitst naar sector. Deze gegevens zijn gebaseerd op de Enquête werkgelegenheid en lonen (EWG) van het CBS. Deze enquête wordt gehouden onder bedrijven, dus de bedrijven die in dit geval gevestigd zijn in Purmerend. In de volgende paragrafen van dit hoofdstuk komen we terug op de resultaten van deze tabel. 3.1.2 ZAANSTAD Zaanstad, de stad aan de rivier de Zaan, is in 1974 ontstaan. Toen werden zeven gemeenten uit de Zaanstreek samengevoegd tot de gemeente Zaanstad: Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Wormerveer, Westzaan, Zaandam en Zaandijk. Deze zeven gemeenten bestonden al eeuwenlang. Door het gebied loopt de rivier de Zaan, waaraan al vanaf de zeventiende eeuw industriële bedrijvigheid werd ontwikkeld. Zaanstad is de oudste industriële regio van de wereld. Al vroeg worden windmolens benut voor het zagen van hout en het bereiden van oliën en verf, graan en papier. In de vorige eeuw werden vervolgens veel voedingsfabrieken gesticht. Ook Albert Heijn (Royal Ahold) is in 1887 in deze regio begonnen. Royal Ahold, een van de grootste distributieketens voor levensmiddelen ter wereld, heeft er nog steeds haar hoofdkantoor, een groot distributiecentrum en enkele fabrieken. Er zijn in Zaanstad verder onder meer voedingsmiddelen- en chemische fabrieken van Duyvis, Wessanen, Cacao de Zaan, Gerkens, Croklaan, Honig en ZBB.

31

24

‘Steeds meer Purmerenders vinden werk’, Nieuwe Noordhollandse Courant, 98-10-17


Zaanstad ligt op vijftien kilometer afstand van de hoofdstad Amsterdam; daartussen bevindt zich het IJ en het Noordzeekanaal, een voor zeeschepen geschikte verbinding tussen de Noordzee en Amsterdam. Zaanstad en Amsterdam zijn met elkaar verbonden via de Coentunnel, een van de belangrijkste tunnels voor het wegverkeer, en de Hemtunnel, een belangrijke tunnel voor het treinverkeer. Schiphol, de nationale luchthaven, ligt op dertig kilometer afstand en is via deze tunnels te bereiken. De economie van Zaanstad is sterk gebaseerd op de industrie en de bouw. In tegenstelling tot Purmerend vervult Zaanstad veel minder een centrumfunctie voor de omliggende gebieden. Daarom is de dienstverlenende sector in Zaanstad relatief minder belangrijk dan in Purmerend. Zaanstad telt bijna 135.000 inwoners en is de vijftiende stad van Nederland en de derde van Noord-Holland. In de jaren negentig stijgt het inwonertal slechts weinig, met 3% ten opzichte van 1990 (tabel 1 in de Bijlage). Vanwege deze langzame groei wonen in Zaanstad relatief meer ouderen dan in Purmerend: 13,5% van de Zaanse bevolking is 65 jaar of ouder tegenover 11,6% van de Purmerendse bevolking. Dit gaat vooral ten koste van het aandeel jongeren tot 20 jaar. Dat is met 25,4% hoger in Purmerend dan in Zaanstad met 23,3%. In 1995 bedraagt het percentage etnische minderheden in Zaanstad 14. De etnische minderheden zijn vooral in enkele wijken geconcentreerd. Het hoogste percentage is in de wijk Poelenburg te vinden (45,9%). Onder de jeugdige Zaankanters is het percentage etnische minderheden veel groter dan onder de bejaarden. Van de leeftijdsklasse tot 20 jaar bestaat meer dan een vijfde uit etnische minderheden. Tenslotte telt Zaanstad bijna 35.500 gezinnen (zie tabel 2 in de Bijlage). Daaronder zijn ruim 4.000 gezinnen met een ouder en bijna 31.500 echtparen of volwassenen die samenwonen. Van deze gezinnen hebben ruim 22.000 kinderen. Daarnaast zijn ruim 29.000 inwoners alleenstaand. Van de bevolking van Zaanstad tussen de 15 en 64 jaar heeft ruim twee derde betaald werk, dat is iets meer dan in Purmerend. Deze cijfers staan in tabel 4 in de Bijlage. Voor de vrouwen ligt dit lager dan voor de mannen, namelijk 55% om 78%. Een deel van de Zaanse beroepsbevolking heeft haar werk in Amsterdam, maar er zijn ook veel arbeidsplaatsen in Zaanstad zelf, vooral in de industrie. De werkloosheid is in Zaanstad lager dan gemiddeld in Nederland. In de jaren tussen 1992 en 1996 ligt het bijna 2 procentpunten lager. Voor 1996 was de werkloosheid in Zaanstad 5% en in Nederland 6%. Het betreft hier de geregistreerde werkloosheid. Evenals voor Purmerend is voor Zaanstad een onderscheid gemaakt naar de werkgelegenheid van de Zaanse inwoners en de banen in Zaanstad. Van de Zaankanters met betaald werk in loondienst werkt 54% in Zaanstad zelf; van degenen als zelfstandige werkzaam zijn is het 63%32. Omgekeerd weten we jammer genoeg niet hoeveel van de banen in Zaanstad bezet worden door inwoners van Zaanstad. Tabel 5 in de Bijlage bevat een overzicht van de banen in Zaanstad, uitgesplitst naar sector. Voor een toelichting op de verschillen verwijzen we naar de vorige paragraaf.

32

Gegevens ontleend aan het databestand van het Omnibusonderzoek 1997 Zaanstad van de gemeente Zaanstad (Steinmetzarchief P1359).

25


3.1.3 B EDRIJVIGHEID EN WERKGELEGENHEID Om de bedrijvigheid in Purmerend en Zaanstad op het terrein van de huishoudelijke diensten in kaart te brengen, hebben we in eerste instantie de Gouden Gids geraadpleegd. Dit is aangevuld met gegevens die zijn ontleend aan het CBS, in het bijzonder de eerder genoemde Enquête werkgelegenheid en lonen en andere statistische bestanden. Let op, hier betreft het cijfers over het aantal banen bij bedrijven en instellingen die gevestigd zijn in Purmerend en Zaanstad (tabel 11 in de Bijlage). Het gaat dus om andere cijfers dan die over de werkgelegenheid van de Purmerendse en Zaanse bevolking (tabel 4 in de Bijlage). Tenslotte hebben we enkele telefonische interviews gehouden met relevante bedrijven in Purmerend en Zaanstad. In Purmerend worden in 1997 ruim 16.000 banen geteld (tabel 11 in de Bijlage). Dat is een groei van 14% ten opzichte van vijf jaar eerder. Bijna de helft van de Purmerendse banen zijn te vinden in de commerciële dienstverlening. Het aantal banen in deze sector is in de afgelopen vijf jaar zelfs sterker gestegen dan het totale aantal banen. Daarentegen is het aantal banen in de niet-commerciële dienstverlening, ook van groot belang voor de Purmerendse werkgelegenheid, in de voorbije periode gedaald. Hoe anders is de werkgelegenheid in Zaanstad samengesteld. Het totale aantal banen bedraagt daar in 1997 ruim 53.000, dat is 7% meer dan in 1993. Evenals in Purmerend is in Zaanstad de meeste werkgelegenheid te vinden in de commerciële dienstverlening, en ook hier neemt het belang van deze sector in de totale Zaanse werkgelegenheid toe. Helaas geeft het CBS geen cijfers over het aantal banen in de industrie. In 1993 bedroeg de werkgelegenheid daar nog bijna 12.000 banen. De werkgelegenheid in de nietcommerciële dienstverlening en de handel bedraagt in 1997 bij beide bijna 12.000 banen. Helaas worden de cijfers per gemeente niet zo gedetailleerd verstrekt dat we de werkgelegenheid in de gespecificeerd sectoren in hoofdstuk 1 kunnen onderzoeken. Daarvoor moeten we gebruik maken van de Gouden Gids. In tabel 12 in de Bijlage staan de bevindingen uit de Gouden Gids, waarbij gebruikt is gemaakt van de versie die op 10 mei j.l. kon worden geraadpleegd op Internet. In de tabel zijn dezelfde categorieën gehanteerd als in het Engelse zuster-onderzoek naar huishoudelijke diensten (Yeandle, Gore, Pickford & Stiell, 1999). Daaruit blijkt dat we, als we het begrip huishoudelijke diensten ruim definiëren, in Purmerend 173 bedrijven en in Zaanstad 912 tellen. In Zaanstad zijn dus aanmerkelijk meer bedrijven die huishoudelijke diensten aanbieden dan in Purmerend. Terwijl Zaanstad twee keer zoveel inwoners telt als Purmerend, zijn er vijf keer zoveel bedrijven. In beide steden maken de bedrijven die zich bezig houden met woningonderhoud hiervan veruit het grootste deel uit, namelijk 39% in Purmerend en 54% in Zaanstad. Deze bedrijven hebben we verder buiten de analyses gehouden (zie ook de verantwoording van de onderzochte sectoren in hoofdstuk 1). Overigens verschillen de tellingen tussen beide versies van de Gouden Gids enigszins, omdat bij de Internet-versie de bedrijfssectoren meer gedetailleerd worden weergegeven dan in de papieren versie en bedrijven zich bovendien bij meer sectoren registreren dan in de papieren versie.

26


3.2

HET AANBOD VAN HUISHOUDELIJKE DIENSTEN IN TWEE STEDEN

3.2.1 H ET AANBOD VAN KINDEROPVANG In Nederland zijn ruim 2800 instellingen voor de opvang van kinderen (tabel 12 in de Bijlage). Daarvan hebben er ruim 2300 personeel in dienst. Het aantal instellingen neemt tot 1992 toe, maar is de afgelopen jaren teruggelopen omdat veel instellingen gefuseerd zijn. Daarentegen vertoont het aantal voorzieningen een aanzienlijke groei van bijna 58% tussen 1990 en 1996. De instellingen hebben dus steeds meer voorzieningen. De sterke groei van het aantal voorzieningen is geheel volgens verwachting, omdat er steeds meer Cao’s worden afgesloten met afspraken dat werkgevers bijdragen aan de kosten van de opvang van kinderen van hun werknemers en omdat de overheid een stimulerend beleid ter zake voert. Bij afsluiting van dit onderzoek zijn meer recente cijfers helaas nog niet beschikbaar, maar zij wijzen waarschijnlijk op een verdere groei van de voorzieningen voor de opvang van kinderen. Een van de grootste instellingen op het gebeid van de opvang van kinderen is de Stichting Kinderopvang Nederland (SKON), die in 1984 is opgericht. SKON is uitgegroeid tot een van de grootste particuliere organisaties op het gebied van de kinderopvang met bijna 60 kinderdagverblijven en naschoolse opvangverblijven, verspreid over heel Nederland. Er werken ruim 700 medewerkers bij SKON. Bij afsluiting van dit onderzoek is SKON de enige instelling voor de opvang van kinderen met een ISO 9002-certificaat, een kwaliteitscertificaat. De normen, -criteria en -procedures in hun kinderdagverblijven zijn helder en duidelijk vastgelegd en gericht op optimale tevredenheid van de kinderen, ouders en medewerkers. Daarnaast zijn er in Nederland een tiental particuliere organisaties die voorzieningen voor de opvang van kinderen aanbieden. De meeste instellingen zijn echter gemeentelijke welzijnsvoorzieningen die zijn opgericht door welzijnsinstellingen, door onderwijsinstellingen of door belangengroepen van ouders. Het aanbod van voorzieningen voor de opvang van kinderen in Purmerend en Zaanstad is op twee manieren onderzocht. Ten eerste via gegevens van het CBS, waarvan de laatst beschikbare data betrekking hebben op 1995 (tabel 13 in de Bijlage). Deze cijfers hebben betrekking op het aantal instellingen. En ten tweede via de Gouden Gids op Internet (mei 1999) en de papieren Gouden Gids 1997/98. Deze cijfers hebben betrekking op het aantal voorzieningen. Een voorziening is een locatie met een telefoonnummer; een instelling is een overkoepelende organisatie waaronder een of meer voorzieningen vallen. Via deze analyse krijgen we alleen zicht op het georganiseerde aanbod van de opvang van kinderen, niet op het niet georganiseerde, individuele aanbod. Een vrouw die thuis tegen beloning op haar buurkinderen past valt op deze manier buiten de analyse. Aan het aanbod van en de vraag naar dergelijke informele opvang van kinderen wordt in een van de volgende subparagrafen aandacht besteed. Volgens de Gouden Gids zijn er 11 voorzieningen in Purmerend en 37 in Zaanstad. Opvallend is dat de Gouden Gids van mei 1999 voor Zaanstad 6 voorzieningen meer vermeld dan de Gouden Gids 1997/98 (vergelijk tabel 12 in de Bijlage met onderstaande tabel), hetgeen er op wijst dat de voorzieningen in Zaanstad verder uitgebreid zijn, in tegenstelling tot Purmerend waar het aantal voorzieningen gelijk is gebleven. In Purmerend en Zaanstad zijn er veel meer

27


voorzieningen voor de opvang van jonge kinderen tot en met vier jaar dan voor de buitenschoolse opvang voor kinderen in de lagere school leeftijd en nog minder voor opvang van kinderen door gastouders. Het aanbod van gastouders wordt bemiddeld via gastouderbureaus of -centrales. In Purmerend heeft de Thuiszorg Zaanstreek/Waterland deze rol op zich genomen, in Zaanstad wordt het uitgevoerd door een particulier bureau. De Gastoudercentrale van de Thuiszorg bemiddelt voor ouders en voor bedrijven bij het vinden van gastouders in de gemeentes Amsterdam-Noord, Beemster, Edam-Volendam, Graft-de Rijp, Landsmeer, Purmerend, Waterland en Zeevang. De opvang van kinderen bij gastouders is volgens de Thuiszorg een flexibele opvang voor kinderen tot en met 12 jaar binnen een gezinssituatie. Ook ‘s nachts en in het weekend is opvang mogelijk. Bij ziekte of vakantie van de gastouder kunnen de vraagouders een beroep doen op een reserve gastouder. Tenslotte vonden we geen aanwijzingen dat er in Purmerend of Zaanstad op enige schaal au pairs worden ingeschakeld voor de opvang van kinderen. We vonden in de twee steden geen organisaties die zich met de bemiddeling bezig hielden. Bovendien woont een gemiddeld Zaans of Purmerends gezin meestal niet zo ruim dat er een kamer over is voor een au pair. Tabel 1

Aantal voorzieningen voor kinderopvang in Purmerend en Zaanstad

Plaats

Kinderopvang

Buitenschoolse opvang

Purmerend 9 Zaanstad 25 Bron: Gouden Gids 1997/98 Zaanstreek/Waterland

1 4

Gastouders 1 2

Totaal aantal voorzieningen 11 31

Het heeft tot ver in de jaren negentig geduurd voordat er in Nederland met succes particuliere kinderdagverblijven werden opgericht. Toen werd enerzijds de vraag naar de opvang van kinderen groot en waren ouders bereid er meer voor te betalen, en werd het anderzijds mogelijk dat particuliere kinderdagverblijven ook gesubsidieerde kindplaatsen konden worden ondergebracht. Dit is ook het geval in de twee onderzochte steden. Halverwege de jaren negentig zijn er enkele particuliere kinderdagverblijven opgericht. Inmiddels zijn ook particuliere initiatieven genomen waarin het streven naar winst niet centraal staat. Zo hebben enkele scholen plannen om kinderdagverblijven, meestal gecombineerd met naschoolse opvang voor oudere kinderen, op te zetten. Het Instituut voor Maatschappelijke en Culturele Ontwikkeling in Noord-Holland (IMCO) te Purmerend heeft recent een boek uitgegeven over de mogelijkheden om een kinderdagverblijf te starten.33 In de Omnibusenquête 1997 van Zaanstad is aan de inwoners gevraagd hoe belangrijk kinderopvangvoorzieningen voor hen zijn in het kader van het welzijnsbeleid van de gemeente.34 De respondenten die deze voorzieningen heel belangrijk vinden zijn het meest te vinden in de volgende categorieën: vrouw, 25-35 jaar, uit de Turkse bevolkingsgroep, alleenstaand met kinderen, geen enkele opleiding, zelfstandige, 12-19 uur per week betaalde 33 34

28

‘Vestigingseisen’, NRC, 98-10-29 Percentages ontleend aan het databestand van het Omnibusonderzoek 1997 Zaanstad van de gemeente Zaanstad (Steinmetzarchief P1359).


arbeid en een huishoudinkomen van 1350 - 1900 gulden netto per maand. Vermoedelijk gaat het hier om een groep inwoners die weinig financiële ruimte heeft omdat de werkgever niet mee betaalt of die weinig alternatieve opvangmogelijkheden heeft omdat er geen partner of familie is die een deel van de opvang kan verzorgen. Concluderend zien we een sterke groei van het aanbod van de voorzieningen voor de opvang van kinderen, zowel landelijk als in Purmerend en Zaanstad. Komen de initiatieven tot oprichting aanvankelijk vooral van aan de overheid gerelateerde instellingen, steeds vaker komen ze ook van particuliere zijde. Er bestonden al langere tijd enkele grote particuliere instellingen, maar sinds enkele jaren worden ook op lokaal niveau particuliere voorzieningen voor de opvang van kinderen, zowel voor jonge kinderen als voor kinderen in de lagere school leeftijd, opgericht. 3.2.2 H ET AANBOD VAN DE ZORG VOOR OUDEREN Het aanbod van de zorg voor ouderen bestaat uit verzorgingstehuizen, ook wel bejaardenoorden genoemd, en uit thuiszorg, ook wel gezinszorg genoemd. In 1995 telt Nederland 1425 verzorgingstehuizen. In de loop van de jaren negentig is hun aantal gestaag gedaald (tabel 14 in de Bijlage). Ook de totale capaciteit van de tehuizen is gedaald. Dit is in lijn met het eerder beschreven beleid van de overheid om het aantal plaatsen van ouderen in de verzorgingstehuizen te verminderen. Wat betreft de Thuiszorg is eveneens een daling van het aantal instellingen te zien. Dit is slechts ten dele een gevolg van bezuinigingen, omdat ook een groot aantal instellingen in de afgelopen jaren is gefuseerd. Toch is ook bij de Thuiszorg het aantal cliënten gedaald. Blijkens tabel 14 in de Bijlage is ook in Zaanstad het aantal verzorgingstehuizen gedaald, van 13 naar 12. In Purmerend is het daarentegen stabiel gebleven op 5. Informatie uit de Gouden Gids, zie hiervoor onderstaande tabel, laat zien dat het aantal verzorgingstehuizen in beide steden verzorgingstehuizen nog steeds even groot is. Vrijwel alle tehuizen bestaan al vele jaren, en onderscheiden zich vooral door een verschillende christelijke signatuur, of door een verschillende politieke achtergrond. Zo is in Purmerend het bejaardentehuis St. Joseph van Rooms-katholieke signatuur en is Avondzon neutraal. Deze achtergronden dateren van de jaren vijftig en zestig, en verliezen inmiddels aan betekenis. Ook ouderen van een andere signatuur kunnen worden opgenomen. Recent zijn de verzorgingstehuizen zelfs in één koepel ondergebracht. Enkele faciliteiten, zoals verstrekking van maaltijden, zullen zoveel mogelijk vanuit een centrale, nieuw te bouwen moderne keuken worden verzorgd. Tabel 2

Aantal voorzieningen voor de zorg voor ouderen in Purmerend en Zaanstad

Plaats

Verzorgingshuis

Dagopvang

Purmerend 5 1 Zaanstad 12 5 Bron: Gouden Gids 1997/98 Zaanstreek/Waterland NB Eén voorziening kan meer dan een functie vervullen

Restaurant/ verstrekking maaltijden 1 5

Totaal aantal voorzieningen 5 12

29


Dagverzorging is bedoeld voor ouderen die vergeetachtig of lichamelijk gehandicapt zijn. Vaak zijn deze ouderen aangewezen op hulp van partner, familie of buren. Dagverzorging betekent een verlichting van deze zware taak. In een als huiskamer ingerichte ruimte van een verzorgingshuis in de regio brengen de ouderen onder begeleiding de dag door. Zo biedt het zorgcentrum Rosariumhorst te Krommenie dagverzorging aan van 10 tot 16 uur voor minimaal 2 en maximaal 5 dagen in de week.35 Het gaat om ouderen die eenzaam zijn of recent het verlies van een partner hebben meegemaakt. Nieuwe diensten die zich op de particuliere markt voor de zorg voor ouderen bewegen, zijn er in de afgelopen jaren niet of nauwelijks bijgekomen in Purmerend en Zaanstad. Ook zijn er geen nieuwe verzorgingstehuizen bijgekomen. Wel zijn er recent serviceflats gebouwd waar senioren appartementen kunnen kopen. Deze appartementen zijn ingericht voor de woonwensen van senioren zonder thuiswonende kinderen. Over het algemeen hebben ze een ruime woonkamer, ruime badgelegenheid en geen kinderkamers, maar op z’n hoogst een logeerkamer annex studeerkamer. De appartementen zijn bouwkundig aangepast, zodat ook mensen in een rolstoel zich gemakkelijk kunnen bewegen. De belangrijkste werkgelegenheid die deze nieuwe vormen creëren is te vinden in de bouw. Thuiszorg Zaanstreek/Waterland is een organisatie voor thuiszorg die enkele jaren geleden ontstaan is uit een fusie tussen de gezinsverzorging en het kruiswerk van Zaanstad en de regio Waterland. Er werken ongeveer 2.000 medewerkers, die zorgen voor onder andere prille ouders, gehandicapten, ouderen, en chronisch zieken in hun eigen omgeving thuis. Thuiszorg Zaanstreek/Waterland biedt onder meer huishoudelijke hulp en begeleiding aan mensen van alle leeftijden, die door ziekte of andere omstandigheden, niet of slechts gedeeltelijk hun huishouden kunnen doen. Deze hulp wordt overdag gegeven en is aanvullend op dat wat de overige leden van het huishouden zelf kunnen doen of kunnen regelen met de hulp van familie, buren, en dergelijke. Ongeveer 4.000 huishoudens worden door de Thuiszorg schoongemaakt.36 Sinds januari 1999 worden alle huishoudens volgens een methode schoongemaakt. De verzorgenden nemen zelf hun schoonmaakmiddelen mee. Deze zijn minder belastend voor het milieu. In de afgelopen vijf jaar zijn de verzorgenden bijgeschoold, zodat ze een eenduidige manier van werken konden ontwikkelen. Daarbij hebben ze ook speciale schoonmaaktechnieken geleerd waarmee de kans op lichamelijke klachten wordt beperkt. Uit twee experimenten is gebleken dat klanten en verzorgenden tevreden waren. Deze methode van werken geldt niet voor de alfahulpen, die immers in dienst zijn van de klant en waarbij de Thuiszorg slechts een bemiddelende rol speelt. In de Omnibusenquête 1997 van Zaanstad is aan de inwoners gevraagd hoe belangrijk voorzieningen voor thuiszorg voor hen zijn in het kader van het welzijnsbeleid van de gemeente.37 De respondenten die deze voorzieningen heel belangrijk vinden zijn het meest te vinden in de

35 36 37

30

‘Zorg en begeleiding ouderen is mooi vak’, De Zaankanter, 99-02-24 ‘Voor ons gewoon zorgvuldig schoon’, ThuisZorgPlus, uitgave van Thuiszorg Zaanstreek/Waterland, winter 1998 Percentages ontleend aan het databestand van het Omnibusonderzoek 1997 Zaanstad van de gemeente Zaanstad (Steinmetzarchief P1359).


volgende categorieën: vrouw, 50 jaar en ouder, uit de Nederlandse bevolkingsgroep, alleenstaand met kinderen, geen enkele opleiding, werkzaam in gezinsverband, geen werk of minder dan 12 uur per week betaalde arbeid en een huishoudinkomen van 1350 - 1900 gulden netto per maand. Vermoedelijk gaat het hier om een groep inwoners die weinig financiële ruimte heeft om hulp te bekostigen maar wel een grotere kans heeft zulke hulp nodig te hebben. 3.2.3 H ET AANBOD VAN SCHOONMAAKDIENSTEN Schoonmaakbedrijven groeien in de jaren zeventig en tachtig sterk omdat bedrijfsleven en overheid steeds vaker hun schoonmaakwerkzaamheden uitbesteden (Tijdens en Goedhard, 1996). Ze stoten hun eigen schoonmaakdiensten af en laten het werk voortaan uitvoeren door schoonmaakbedrijven. Nederland kent een hoog percentage uitbestede schoonmaak. In de schoonmaakbranche wordt in 1995 een omzet gerealiseerd van 4.463 miljoen gulden. In de branche zijn 5.755 ondernemingen actief (tabel 15 in de Bijlage). Er wordt onderscheid gemaakt in nationale bedrijven (omzet van 30 miljoen gulden en meer), regionale bedrijven (omzet van 3 miljoen tot 30 miljoen gulden) en lokale bedrijven (omzet tot 3 miljoen gulden). Circa driekwart van de omzet in de branche wordt gerealiseerd met het schoonmaken van gebouwen. Daarnaast zijn er schoonmaakbedrijven die gespecialiseerd zijn in bijvoorbeeld glazenwassen, gevelreiniging, industriële reiniging, en dergelijke. Onder de ruim 5.000 schoonmaakbedrijven zijn 16 grote bedrijven met een omzet van meer dan 1 miljoen gulden. Ter informatie is in tabel 15 ook nog het aantal bedrijven gepresenteerd dat zich bezig houdt met het reinigen van kleding. Dat zijn er in totaal 1380 in 1996.Ten opzichte van twee jaar eerder is het aantal bedrijven gedaald. De sector wordt gekenmerkt door sterke concurrentie, onder meer wegens een gestage toestroom van nieuwe bedrijven waardoor de arbeidskosten onder druk worden gezet. Dat betekent dat bedrijven soms wetgeving ontduiken, bijvoorbeeld inzake het minimumloon, of geen belastingen en premies afdragen of de hand lichten met afspraken in de Cao. De toetreding voor nieuwe bedrijven in de branche was eenvoudig, maar sinds 1 januari 1996 vallen schoonmaakbedrijven onder de Vestigingswet. Nieuwkomers op de markt moeten voortaan een ondernemingsopleiding gevolgd hebben. De verdringingsmarkt noodzaakt schoonmaakbedrijven te zoeken naar nieuwe markten. De markt van het schoonmaken van particuliere huishoudens wordt evenwel zeer aarzelend betreden, omdat de prijzen op die markt aanzienlijk lager zijn dan op de markt van het schoonhouden van bedrijven. Met een project als de ‘witte werksters’ in de zogenaamde Melkert-banen (zie vorige hoofdstuk) trachten de schoonmaakbedrijven deze particuliere markt wel op de gaan. Hierover zijn ook afspraken gemaakt in de Cao voor de schoonmaakbranche. In Purmerend en Zaanstad houdt het overgrote deel van de 28, respectievelijk 41 schoonmaakbedrijven zich bezig met het schoonmaken van gebouwen, kantoren, ziekenhuizen, scholen en dergelijke. Een aantal van de bedrijven verricht gespecialiseerde schoonmaakactiviteiten, zoals onderhoud van gevels, reiniging van tapijten, glazenwasserij, verwijdering van asbest, onderhoud van marmervloeren, of brand- water- en roetreiniging. Daarnaast zijn er ook een aantal schoonmaakbedrijven die in opdracht van

31


woningbouwcorporaties of verenigingen van huiseigenaren werken, en zich richten op het schoonmaken van trappenhuizen, terrassen, opritten, parkeergarages, of het schoon opleveren van nieuw gebouwde huizen. Er zijn nauwelijks bedrijven die zich volgens hun omschrijving in de Gouden Gids richten op particuliere huishoudens. Verder telt Purmerend nog 7 stomerijen, wassalons en wasserijen en Zaanstad 12 (zie tabel 3). De belangrijkste reden is dat de uurtarieven van de diensten van deze organisaties te hoog zijn in vergelijking met de ‘grijze’ werksters. Uit een telefonisch interview met een bedrijf blijkt dat de schoonmaakbedrijven er naar streven dat één werknemer meerdere huizen op een dag kan schoonmaken, maar dat daardoor ook de reistijden tussen twee werkhuizen in werktijd vallen en dus beloond moeten worden. Bij de veel kleinschaliger informele werkwijze van de ‘grijze’ werksters speelt dit probleem niet. Zij worden alleen betaald voor de uren die ze werken en ze zullen er daarom naar streven hun werkhuizen zo dicht mogelijk bij hun eigen woning te zoeken. Tabel 3

Aantal bedrijven voor reiniging van gebouwen (schoonmaakbedrijven) en van kleding in Purmerend en Zaanstad Plaats

Bedrijven voor reiniging van gebouwen

Purmerend 28 Zaanstad 41 Bron: Gouden Gids 1997/98 Zaanstreek/Waterland

Bedrijven voor reiniging van kleding 7 12

3.2.4 H ET AANBOD VAN HET ONDERHOUD VAN PARTICULIERE TUINEN In 1996 zijn er in Nederland 2157 hoveniersbedrijven. Tabel 16 laat zien dat het aantal bedrijven tussen 1993 en 1995 licht stijgt en daarna weer afneemt. De bedrijven zijn klein. Bijna 50% van de bedrijven is zelfs een bedrijf zonder personeel. Dit percentage is niet veranderd in de vier jaren waarover gegevens beschikbaar zijn. En nog eens 39% van de bedrijven telt een tot vijf werknemers. Waren er in voorgaande jaren nog enkele bedrijven met meer dan 100 werknemers, in 1996 is dat niet meer het geval. De hoveniersbedrijven zijn voor het overgrote deel gezinsbedrijven. In 1996 gaat het om 1958 van de 2157 bedrijven. De overige bedrijven zijn NV’s of BV’s. De grotere gezinsbedrijven hebben minder omzet dan de grotere hoveniers-bv’s. Ruim de helft van de bedrijven is gevestigd in het westen van het land en in de provincie Noord-Brabant.38 Voor het onderhoud van tuinen zijn in Purmerend 7 en in Zaanstad 40 bedrijven actief, die naast de verzorgingsgebieden Purmerend en Zaanstad ook omliggende gemeenten bedienen. Naast hovenierswerk voor gemeenten, waterschappen en dergelijke instellingen, verzorgen een aantal van hen ook het onderhoud van tuinen bij particulieren. Enkele telefonische interviews met

38

32

Persbericht Centraal Bureau voor de Statistiek 26 februari 1999


bedrijven wezen uit dat diensten aan particulieren vooral eenmalige activiteiten waren; vooral als er nieuwbouwwijken werden opgeleverd hadden de hoveniers werk bij het aanleggen van de tuinen. Regelmatig terugkerend onderhoud van particuliere tuinen bleek maar een klein deel van de omzet te vormen. Wat betreft nieuwe bedrijven lijkt hiervan in Purmerend en Zaanstad nauwelijks sprake van te zijn. De bestaande bedrijven voor het onderhoud van particuliere tuinen, zoals eerder beschreven, hebben hun aandeel in het onderhoud van tuinen bij particulieren iets zien stijgen. In hoeverre het onderhoud van tuinen wordt verricht in de informele sfeer, is onbekend. Vonden we in de advertenties in de lokale dagen weekbladen wel oproepen voor huishoudelijke hulpen en kinderoppas, advertenties voor het onderhoud van tuinen waren afwezig. Als er informele arbeid plaatsvindt, zal het vaak om eenmalige activiteiten gaan. Het omzagen van een boom, het snoeien van een hoge heg, of het uitbaggeren van een sloot zijn voorbeelden van activiteiten die mogelijk via informele arbeid worden verricht. Vermoedelijk wordt het onderhoud van particuliere tuinen voor bewoners, die fysiek niet in staat zijn hun eigen tuin te onderhouden, veelal als vrijwilligersarbeid door buren of familie verricht. Thuiszorg Zaanstreek/Waterland is voor het ontwikkelen van een klussendienst en het onderhoud van tuinen een samenwerking aangegaan met het bedrijf Klussenier B.V. Deze staat voor kwaliteit en een correcte afhandeling en geeft garantie op het geleverde werk. De dienst verricht de volgende werkzaamheden: het plaatsen van een keuken, het repareren van sloten, schilderwerk, sanitair, timmerwerkzaamheden, onderhoud van particuliere tuinen en kleine klusjes bij particulieren. Iedereen kan gebruik maken van de Klussenier. Leden van de Thuiszorg krijgen 5% of 10% korting op de arbeidsuren en er worden geen kosten voor het voorrijden gerekend. Een bepaalde groep leden krijgt daarnaast een fikse korting op vier aaneengesloten uren onderhoud van particuliere tuinen. Thuiszorg Zaanstreek/Waterland verzorgt ook een Honden Uitlaat Service, bedoeld voor mensen die tijdelijk de deur niet uit kunnen of die overdag werken. De hond wordt ‘s ochtends opgehaald en in groepsverband uitgelaten in een bosrijke of landelijke omgeving. De Thuiszorg bemiddelt in deze service, waarvan de leden met korting gebruik kunnen maken. De aangesloten bedrijven hanteren maandabonnementen of een éénmalig tarief. Het is een van de weinig diensten die de Thuiszorg aanbiedt die zowel bedoeld zijn voor hulpbehoevenden als voor tweeverdienende huishoudens.

3.3

BELEMMERINGEN EN MOGELIJKHEDEN

3.3.1 H ET AANBOD VAN INFORMELE ARBEID VOOR DE VIER DIENSTEN IN PURMEREND EN ZAANSTAD Tot nu toe is het aanbod van georganiseerde diensten onderzocht. Op basis van informatie uit de Gouden Gids en van het CBS wordt duidelijk hoeveel bedrijven huishoudelijke diensten aanbieden in de twee steden. Dat geeft echter geen inzicht in het aanbod van arbeid door individuen in de vier onderzochte sectoren. Zij registreren zich immers niet als bedrijf. Vraag en aanbod worden deels bemiddeld via mond-op-mond verspreiding of via advertenties in lokale 33


dagen huis-aan-huis-bladen. De prikborden in supermarkten, die in andere landen wel gebruikt worden als kanaal voor vraag en aanbod, worden in Nederland vrijwel uitsluitend gebruikt voor het te koop of ter verkoop aanbieden van goederen. Om het aanbod van deze informele arbeid te onderzoeken hebben we daarom, bij gebrek aan betere methoden, de personeelsadvertenties uit dagbladen onderzocht. Een half jaar lang hebben we de advertenties bijgehouden in vijf lokale bladen, zowel dag- als weekbladen.39 Het betreft de advertenties, die in de gratis rubriek personeel gevraagd/aangeboden zijn geplaatst. Daarbij hebben we ons beperkt tot die advertenties waarin personeel werd gevraagd of aangeboden in de vier relevante categorieën: de zorg voor kinderen, de zorg voor ouderen, huishoudelijk werk en het onderhoud van particuliere tuinen. Het ging om de personeelsadvertenties die in de periode van november 1998 tot en met februari 1999 in de vijf lokale bladen zijn verschenen (zie tabel 19 en 20 in de Bijlage). In ongeveer de helft van de edities stonden personeelsadvertenties. Het ging in totaal om 84 advertenties, waarvan drie twee keer waren geplaatst. 3.3.2 DE VRAAG NAAR PERSONEEL IN DE KINDEROPVANG Meer dan de helft van de personeelsadvertenties betreft personeel voor de opvang van kinderen (55%). Het gaat om gastouders (25%), om oppassen aan huis (24%) en om leidsters in kinderdagverblijven (6%). De laatstgenoemde groep, de leidsters in kinderdagverblijven, kennen ook andere kanalen voor rekrutering van personeel dan advertenties. Kinderdagverblijven werven ook personeel onder schoolverlaters en via arbeidsbureaus. Dat geldt niet voor de gastouders en de oppassen aan huis. De personeelsadvertentie is voor hen de meest voor de hand liggende wervingsmethode, naast uiteraard werving via bekenden en familie. Opvallend is dat slechts in 16 van de 21 advertenties voor een gastouder een vast aantal uren wordt gevraagd; in de overige advertenties wordt een nader overeen te komen of een flexibel aantal uren van de gastouder gevraagd. Als er een vast aantal oren wordt gevraagd, dan betreft het gemiddeld 19 uur per week. Ook onder de gevraagde oppassen aan huis staat het aantal uren niet altijd vast. Als dat wel het geval is gaat het gemiddeld om 17 uur per week. De advertenties laten zien dat er geen spontaan aanbod is van personeel voor de opvang van kinderen (zie tabel 20 in de Bijlage). In de onderzochte periode heeft niemand die op zoek is naar werk in de kinderopvang, een advertentie geplaatst. De vraag naar personeel in de kinderopvang is dus aanmerkelijk groter dan het aanbod, zo kunnen we concluderen op grond van de personeelsadvertenties. Een blik in de landelijke dagbladen ondersteunt onze veronderstelling dat er een grote onvervulde vraag is naar opvang voor kinderen; ook daar staan veel personeelsadvertenties voor oppassen aan huis of voor gastouders. Het grootste knelpunt is de opvang van kinderen ouder dan 4 jaar. Voor hen is er veel te weinig buitenschoolse opvang. Het lijkt dan ook terecht dat de 39

34

Het gaat om Noordhollands Dagblad, Nieuwe Noordhollandse Courant, Het Gezinsblad, Noordhollands Weekblad en De Zaankanter


regering heeft besloten vooral de buitenschoolse opvang te stimuleren (zie hoofdstuk 2 van dit rapport). 3.3.3 DE VRAAG NAAR PERSONEEL IN DE ZORG VOOR OUDEREN In de zorg voor ouderen is het grootste knelpunt in de arbeidsvoorziening te vinden in de thuiszorg. Opvallend is dat er vrijwel geen advertenties voor personeel in de verzorgingstehuizen worden geplaatst. Daar blijken wel vacatures te zijn, maar in mindere mate dan bij de thuiszorg. De Thuiszorg Zaanstreek/Waterland werft geen personeel via de door ons geanalyseerde gratis personeelsadvertenties, maar heeft een paar keer in de onderzochte periode grote personeelsadvertenties geplaatst in de lokale bladen. Ze werft ook via haar website. Hierin vraagt ze om personeel voor diverse vacatures, vooral naar huishoudelijke hulp. Volgens de Thuiszorg stijgt vooral rond de feestdagen in december de vraag naar personeel. Ziekenhuizen laten patiënten eerder naar huis gaan en het opnemen van nieuwe patiënten wordt uitgesteld, terwijl veel medewerkers van de Thuiszorg in deze periode vrije dagen willen opnemen. Om in de behoefte aan nieuwe medewerkers te voorzien, plaatst de organisatie regelmatig grote personeelsadvertenties in lokale bladen. Een werving in het najaar van 1998 heeft ongeveer 30 nieuwe medewerkers opgeleverd, die in vaste dienst zijn gekomen40. Het betreft merendeels herintredende vrouwen, die na een bijscholing aan de slag kunnen. Ook na de feestdagen blijft de Thuiszorg personeelsadvertenties plaatsen zoekt vooral huishoudelijke hulpen, die een aantal ochtenden in de week hulp in de huishouding willen bieden. Het geboden salaris bedraagt maximaal 20,00 gulden bruto per uur. Dat is ongeveer gelijk aan huishoudelijke werk worden geboden.

in lokale bladen. Ze bij de ouderen thuis minimaal 15,09 en de lonen die voor

3.3.4 DE VRAAG NAAR PERSONEEL VOOR HUISHOUDELIJK WERK De vraag naar ongesubsidieerde huishoudelijke hulp in Purmerend en Zaanstad is aanzienlijk (zie tabel 19 en 20 in de Bijlage). In 40% van de onderzochte advertenties wordt een huishoudelijke hulp of werkster gevraagd. Het zijn vrijwel uitsluitend particuliere huishoudens die een huishoudelijke hulp vragen, een enkele keer gaat het om een huishouden met bedrijf aan huis. In 30 van de 32 advertenties voor een huishoudelijke hulp staat het aantal uren per week al vast. Gemiddeld betreft dit 6,1 uur per week. Geen enkele keer wordt een oproepkracht gevraagd of een flexibel aantal uren genoemd. Blijkbaar weten de vragers precies wat ze zoeken. Uit tabel 19 blijk dat de vraag naar huishoudelijke hulp aanmerkelijk groter is dan het aanbod. Daar waar 32 keer huishoudelijke hulp wordt gevraagd, bieden slechts twee keer huishoudelijke hulpen zich aan.

40

‘Thuiszorg kampt met tekort aan personeel’, Nood-Hollands Dagblad, 98-12-22

35


3.3.5 DE VRAAG NAAR PERSONEEL VOOR HET ONDERHOUD VAN PARTICULIERE TUINEN Onze veronderstelling dat de informele arbeid voor het onderhoud van particuliere tuinen gering is, wordt bevestigd in de personeelsadvertenties. Er was geen enkele advertentie waarin personeel gevraagd werd voor het onderhoud van de tuin en er waren twee advertenties waarin een tuinman zich aanbood om het onderhoud van particuliere tuinen te plegen. Het betrof twee advertenties van dezelfde tuinman. 3.3.6 L OKALE WERKGELEGENHEIDSINITIATIEVEN De lokale werkgelegenheidsinitiatieven worden vooral genomen door de arbeidsbureaus. Sinds kort zijn de arbeidsbureaus in Purmerend en Zaanstad gefuseerd en bestrijken zij tezamen de twee gemeenten en het gehele omliggende gebied. De arbeidsbureaus volgen voornamelijk het landelijke beleid inzake de Melkert-banen. De plaatsing van Melkert-werknemers in de zorg voor ouderen en bij de Thuiszorg wordt nagestreefd, maar loopt evenals landelijk de laatste tijd vast op een te gering aanbod van werklozen. De arbeidsbureaus zijn ook actief met het Jeugd Werk Garantieplan (JWG), een plan om schoolverlaters zonder kans op werk en werkloze jongeren aan een baan te helpen via een subsidie op de loonkosten. Hiervoor worden in het Zaanse en Purmerendse bedrijfsleven stageplaatsen gezocht, onder meer in de voorzieningen voor de kinderopvang en in instellingen voor de zorg voor ouderen. De meeste van deze jongeren slagen er op deze manier in om na verloop van tijd alsnog een baan te vinden. Er zijn geen initiatieven op het gebied van de ‘witte werkster’ (zie hoofdstuk 2), omdat de schoonmaakbedrijven in het westen van het land ook zonder de schoonmaakmarkt voor particuliere huishoudens al met tekorten aan personeel kampen. De lokale instituties grijpen dus niet in op de informele markt van de huishoudelijke hulpen. Dat doet ze ook niet inzake de informele markt van gastouders en oppassen aan huis. Wel worden de initiatieven van bijvoorbeeld de Thuiszorg en van particuliere instellingen om te bemiddelen op deze markt welwillend beschouwd. 3.3.7 B ELEMMERINGEN Naast alle belemmeringen die bij toetreding van nieuwe bedrijven tot de markt van de opvang van kinderen, de zorg voor ouderen, het huishoudelijk schoonmaakwerk en het onderhoud van tuinen een rol spelen is een aspect tot nu toe niet aan de orde geweest. Volgens het Nederlandse belastingrecht kunnen ondernemers pas recht doen gelden op zelfstandigen- en startersaftrek als zij minimaal 1225 uren per jaar aan hun onderneming besteden. Vooral voor vrouwen die een onderneming willen starten kan dit een belemmering zijn.

3.4

CONCLUSIES EN IMPLICATIES

3.4.1 CONCLUSIES De belangrijkste conclusie van dit onderzoek luidt dat er slechts op een van de vier onderzochte terreinen nieuwe bedrijvigheid ontstaat. Alleen in de opvang van kinderen is een uitbreiding van

36


het aantal bedrijven geconstateerd. In de zorg voor ouderen, in het huishoudelijke werk en in het onderhoud van tuinen zijn in de afgelopen jaren geen nieuwe bedrijven ontstaan. Dat er in de zorg voor ouderen en in het onderhoud van tuinen geen nieuwe bedrijven zijn bijgekomen, moet vermoedelijk vooral worden toegeschreven aan het feit dat de vraag naar deze diensten nauwelijks is gestegen. En als ze al gestegen zou zijn, dan zijn de bestaande, reguliere bedrijven en instellingen blijkens ons onderzoek zeer wel in staat om op een nieuwe vraag naar diensten in te spelen. Er is naar huishoudelijke diensten wel een grote, onvervulde vraag, zo bleek uit de analyse van de personeelsadvertenties. Ook landelijke onderzoeken hebben eerder al op een onvervulde vraag gewezen. Of er sprake is van een groeiende onvervulde vraag kon niet onderzocht worden bij gebrek aan gegevens. Toch genereert deze onvervulde vraag geen nieuwe bedrijvigheid in de twee onderzochte steden. De belangrijkste reden daarvoor is dat de schoonmaakdiensten voor particulieren vrijwel geheel via de informele markt worden bediend. De prijzen die op deze markt worden geboden zijn te laag voor de schoonmaakbedrijven om deze markt op te gaan. Tenslotte is er ook een grote onvervulde vraag naar opvang voor kinderen. Deze vraag genereert wel nieuwe bedrijvigheid. We zagen dat er in Purmerend en Zaanstad nieuwe kinderdagverblijven bijkwamen, evenals buitenschoolse opvang en centrales voor de bemiddeling van gastouders. 3.4.2 WAAROM ONTSTAAN ER NAUWELIJKS NIEUWE BEDRIJVEN? We hebben geconstateerd dat er nauwelijks nieuwe bedrijven ontstaan op het terrein van de huishoudelijke diensten. Welke verklaringen kunnen worden gegeven? Hierboven is al een eerste verklaring genoemd: de prijzen die op de markt van particuliere huishoudens worden betaald zijn te laag voor de reguliere bedrijven. Ten tweede is er weliswaar sprake van een onvervulde vraag naar diensten, maar zijn er geen potentiële aanbieders als gevolg van de lage werkloosheidscijfers in Purmerend en Zaanstad. Er is een groot tekort aan arbeidskrachten die huishoudelijk werk willen verrichten. In een dergelijke situatie gaan personen die enkele uren per week als huishoudelijke hulp willen werken liever een informeel contract aan met een of meer particuliere opdrachtgevers. Zij kunnen dan immers rechtstreeks met de opdrachtgever afspraken maken over arbeidstijden en beloning, zonder tussenkomst van een werkgever. Ten derde integreren de reguliere, bestaande bedrijven de nieuwe diensten vrij gemakkelijk in hun pakket. Deze bedrijven blijken flexibel genoeg te zijn om in te spelen op nieuwe wensen van klanten of op nieuwe groepen van klanten. Zo biedt de supermarkt Albert Heijn sinds enige tijd dagverse kant-en-klare maaltijden aan voor betaalbare prijzen. De klant hoeft de maaltijden thuis slechts enige minuten in de magnetron op te warmen. De pizzeria’s hebben vrijwel allemaal bezorgdiensten. De grote tuinfirma Koelemeijer verricht onderhoud van tuinen voor particuliere huishoudens. De verzorgingstehuizen voor ouderen vertonen vergelijkbaar gedrag. Ook zij spelen in op nieuwe vragen naar zorg, bijvoorbeeld de verstrekking van maaltijden. En tenslotte blijken reguliere aannemers, bouwbedrijven en projectontwikkelaars in te spelen op de vraag van meer vermogende ouderen naar serviceflats. 37


3.4.3 DE IMPLICATIES VAN DE ONVERVULDE VRAAG NAAR HUISHOUDELIJKE HULP EN OPVANG VAN KINDEREN

De grote onvervulde vraag naar opvang van kinderen kan leiden tot aanzienlijke problemen in huishoudens. De belangrijkste implicatie is vermoedelijk dat vrouwen bij gebrek aan opvang voor hun kinderen besluiten om te stoppen met werken of om hun arbeidstijd fors te reduceren. Daarnaast zal bij dergelijke grote tekorten de informele markt belangrijker worden. Hierbij gaat het om betaalde oppassen aan huis of om betaalde gastouders, maar ook zal een groot beroep gedaan worden op familieleden, vooral moeders of schoonmoeders. Gezien het overheidsbeleid en de nieuwe bedrijvigheid inzake de opvang van kinderen zal naar verwachting de onvervulde vraag in de komende jaren zeker kunnen verminderen. De grote onvervulde vraag naar huishoudelijke hulp kan drie gevolgen hebben, zoals in het vorige hoofdstuk aan de orde kwam. Huishoudens kunnen hun vrije tijd opofferen, ze kunnen hun normen verlagen of ze kunnen tijdsbesparend aanpassingsgedrag gaan vertonen. Datzelfde geldt overigens voor het onderhoud van particuliere tuinen. Bij de woningen in de nieuwe wijken zien we dat de nieuwe bewoners tuinen aanleggen die weinig onderhoud vergen.

38


4

HET NIVEAU VAN DE WERKNEMER: HUISHOUDELIJKE HULP EN KINDEROPVANG In dit hoofdstuk staat het niveau van de werknemer centraal: Wat zijn de karakteristieken en de arbeidsomstandigheden van degenen die in deze huishoudelijke diensten werkzaam zijn en wat is de betekenis van de werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten op de verdeling van gezins- en gemeenschapsactiviteiten, speciaal vanuit het perspectief van gelijke kansen voor vrouwen en mannen? De vraag is uitgewerkt voor twee van de vier groepen huishoudelijke diensten, namelijk voor de huishoudelijke hulpen en voor degenen die werken in de kinderopvang. Opnieuw is de studie ook lokaal begrensd, namelijk Purmerend en Zaanstad. Daar waar gegevens voorhanden zijn wordt de situatie in deze twee plaatsen vergeleken met de landelijke situatie. De informatie in dit hoofdstuk is gebaseerd op interviews met huishoudelijke hulpen en met personen werkzaam in de kinderopvang (zie tabel 17 en 18 in de Bijlage). Daartoe zijn enkele groepsinterviews georganiseerd en zijn mondelinge en telefonische interviews gehouden. De werving heeft via de sneeuwbalmethode plaatsgevonden en is dus absoluut niet a-select geweest.

4.1

WERKEN ALS HUISHOUDELIJKE HULP In deze paragraaf gaan we in op de kenmerken van degenen die als huishoudelijke hulp of als werkster werken. Daarbij worden de begrippen huishoudelijke hulp en werkster als identiek beschouwd. Hierna gebruiken we bij voorkeur het begrip huishoudelijke hulp. Net als in hoofdstuk 2 gaan we in op twee sectoren: de schoonmaakbranche en de personen werkzaam voor particuliere huishoudens. Voor de kanttekeningen in hoeverre deze twee sectoren overeen komen met de beroepsgroep huishoudelijke hulpen in particuliere huishoudens wordt verwezen naar hoofdstuk 2.

4.1.1 VRAAG-

EN AANBODVERHOUDINGEN VOOR HUISHOUDELIJKE HULPEN

In 1996 bedroeg de werkgelegenheid in de schoonmaakbranche, althans de bedrijfsklasse van het reinigen van gebouwen, bijna 127.000 personen. Hooguit een tot enkele procenten van deze personen houdt zich bezig met het schoonmaken van particuliere huishoudens. In 1997 bedroeg de werkgelegenheid van personeel in dienst van particuliere huishoudens ruim 42.000 personen. Dit aantal is vermoedelijk een grote onderschatting van het aantal personen dat bij particuliere huishoudens schoonmaakt. Meer exacte schattingen kunnen echter niet worden gemaakt (zie ook hoofdstuk 2). De afgelopen decennia zijn er vrijwel steeds arbeidstekorten voor huishoudelijke hulpen geweest. Uit onze analyse van de personeelsadvertenties bleek dat er nog steeds tekorten zijn. Eerder onderzoek wees ook al uit dat er een grote onvervulde vraag naar huishoudelijk werk bestond (Mot en Paape, 1995). Wie als huishoudelijke hulp aan het werk wil, kan gemakkelijk een baan vinden. In de interviews die voor deze studie zijn gehouden, wordt dit beeld bevestigd: 39


Ik kan gemakkelijk nog meer werkhuizen krijgen. Laatst nog vroeg mevrouw X of ik bij een kennis van haar wilde werken, maar voor mij is het zo wel genoeg. Ik heb 2 huizen. Dat valt te overzien.(Respondent 3)

4.1.2 DE PERSOONSKENMERKEN VAN HUISHOUDELIJKE HULPEN In de schoonmaakbranche is ruim driekwart van de werknemers vrouw. In de branche heerst een uitgesproken beroepssegregatie (Tijdens en Goedhard, 1996). Mannen zijn over het algemeen oververtegenwoordigd in beroepen als glazenwassers en schoorsteenvegers. Vrouwen daarentegen zijn oververtegenwoordigd onder de schoonmakers. De schattingen van het aantal allochtone werknemers lopen uiteen van 12 tot 20%. Allochtone werknemers zijn geconcentreerd in de randstad van Nederland. Onder het personeel in dienst van particuliere huishoudens is het percentage vrouwen veel hoger, namelijk 97%. In particuliere huishoudens werken niet meer allochtonen dan gemiddeld: 91% is autochtoon, in vergelijking met 92% onder alle werkzame vrouwen (CBS, 1998a). Schoonmaken is bij uitstek een beroep waarin vrouwen met kinderen werken omdat de arbeidstijden gunstig zijn. Er zijn vrijwel geen meisjes werkzaam als huishoudelijke hulp. Ook de door ons geïnterviewde vrouwen hebben allemaal kinderen, en alleen bij een enkeling zijn de kinderen al het huis uit. De gemiddelde leeftijd van de geïnterviewde vrouwen is 40 jaar (tabel 17 in de Bijlage). Er zijn verder weinig officiële gegevens voorhanden over huishoudelijke hulpen. Ze hebben voor een halve of een hele dag per week een werkhuis, aldus enkele journalistieke bijdragen in tijdschriften.41 In de grote steden zijn er onder hen buitenlandse vrouwen. Aanvankelijk zijn dit Spaanse of Portugese vrouwen die hier zijn gekomen toen hun mannen als gastarbeiders werden binnengehaald, maar iets later komen ook de Surinaamse en Antilliaanse vrouwen. In de steden zijn het vaak ook jonge vrouwen, vooral studenten, of gescheiden of verweduwde vrouwen. Voor ons onderzoek hebben we ook alleen vrouwen geïnterviewd. Mannelijke huishoudelijke hulpen zijn we niet tegengekomen. Ook behoort geen van de respondenten tot de allochtone beroepsbevolking. Het zou heel goed kunnen zijn dat allochtone huishoudelijke hulpen inderdaad sterk geconcentreerd zijn in de grote steden, zodat we ze niet tegenkomen in Purmerend of Zaanstad, maar het zou ook goed kunnen zijn dat we via de sneeuwbalmethode niet snel allochtone huishoudelijke hulpen tegen komen. 4.1.3 DE KWALIFICATIES VAN HUISHOUDELIJKE HULPEN Schoonmaken wordt als ongeschoold beschouwd. Dat betekent niet dat er geen kennis en kunde nodig is voor schoonmaakwerk, maar er zijn geen specifieke opleidingen voor het vak. Huishoudelijke hulpen ontlenen hun kennis en vaardigheden aan hun huishoudelijke arbeid.

41

40

‘De ambitie van werksters’, door L. Austin, Opzij, 97-04, pp. 16-19; ‘De Volendamse schoonmaaksters’, door A. Dekker, Vrij Nederland, 97-02-01


Aan het begin van deze eeuw zagen we pogingen van huisvrouwenverenigingen om de toegang tot het beroep van werkster of dienstbode te koppelen aan vakopleidingen (Pott-Buter en Tijdens, 1998, H.10). Nu zien we in de schoonmaakbranche af en toe pogingen, zowel van werkgevers- als van werknemerszijde, om de toegang tot het beroep te koppelen aan vakopleidingen. Al deze keren bleven de pogingen zonder succes. Opdrachtgevers vragen niet naar certificaten. Omdat er nauwelijks opleidingseisen worden gesteld is schoonmaken vooral voor laag opgeleide vrouwen een aantrekkelijk beroep. In de schoonmaakbranche is het opleidingsniveau van de werknemers laag (Tijdens en Goedhard, 1996). De grootste groep, naar schatting vier op de tien werknemers, heeft een opleiding op Lbo-niveau. Dan is er een groep van naar schatting een tot twee op de tien werknemers, die alleen de lagere school heeft afgemaakt. De overigen hebben een diversiteit aan opleidingen, waarbij niet-voltooide opleidingen regelmatig voorkomen. Onder het personeel in deinst van particuliere huishoudens is het opleidingsniveau eveneens niet erg hoog. Uit gegevens van het CBS (1998a) blijkt dat de vrouwen die in particuliere huishoudens werken, lager geschoold zijn dan gemiddeld. Terwijl 32% van alle werkzame vrouwen een LO/Mavo/Lbo-opleiding heeft, is dit meer dan 37% voor de vrouwen die werkzaam zijn in particuliere huishoudens. Daarentegen zijn er vrijwel geen vrouwen met een Hbo/WO-opleiding in de particuliere huishoudens werkzaam, terwijl dit onder het totaal van de werkzame vrouwen 23% is. Ook de vrouwen die we geïnterviewd hebben, zijn laag opgeleid. Een aantal van hen door omstandigheden: Ik had graag naar de Mulo gewild, maar ik moest van m’n moeder naar de Huishoudschool. Een jaar ben ik daar maar geweest, daarna moest ik thuis komen om m’n moeder te helpen. (Respondent 9)

4.1.4 DE WERKTIJDEN VAN HUISHOUDELIJKE HULPEN Zowel in schoonmaaksector als door het personeel in dienst van particuliere huishoudens wordt zeer veel in deeltijd gewerkt. In de schoonmaakbranche werkt bijna twee op de drie werknemers minder dan 15 uur per week. Daarbij zijn er grote verschillen naar sekse, want vooral de vrouwen werken minder dan 15 uur. In een onderzoek onder ex-werknemers van schoonmaakbedrijven noemen deze het deeltijdwerk zelfs als het belangrijkste pluspunt van het werk in de schoonmaak (Simminga, 1991). Onder het personeel in dienst van particuliere huishoudens is het percentage deeltijders eveneens zeer hoog: 95% van de vrouwen werkt hier in deeltijd. 77% werkt zelfs minder dan 20 uur per week (CBS, 1998a). Alle vrouwen die we geïnterviewd hebben, werkten ook maar een aantal uren per week, gemiddeld komt het aantal uren op 4 uit (tabel 17 in de Bijlage). Geen enkele vrouw wil meer uren werken. Als ze dat willen, is het vaak geen enkel probleem om er nog een werkhuis bij te nemen, zoals aan het begin van de paragraaf ook al aan de orde is geweest.

41


Schoonmaken is bij uitstek een beroep waarin vrouwen met kinderen werken omdat de arbeidstijden gunstig zijn. Huishoudelijke hulpen werken meestal ‘s ochtends als hun kinderen naar school zijn. Een ochtend per week, meestal van 2,5 of 3 uur, is het meest voorkomende patroon bij de geïnterviewde vrouwen. Vaak zijn de tijdstippen en de dagen waarop gewerkt wordt onderhandelbaar. De geïnterviewde vrouwen rapporteren dat ze vrijwel altijd gemakkelijk tot overeenstemming kunnen komen met hun opdrachtgeefster over de arbeidstijden. De opdrachtgeefster geeft aan voor hoeveel uren per week ze huishoudelijke hulp wil en de huishoudelijke hulp geeft aan op welke tijdstippen en dagen ze wil werken: Huishoudelijke hulpen zouden ook als huishoudelijke hulp bij de Thuiszorg kunnen gaan werken. Dan werken ze vooral bij bejaarden of gehandicapten. De werktijden zijn vergelijkbaar, al werken de hulpen hier meestal iets meer uren: minimaal 2 x 3 uur en maximaal 12 uur per week, overwegend in de ochtenduren. 4.1.5 DE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN VAN HUISHOUDELIJKE HULPEN Door de korte werktijden zijn de arbeidsomstandigheden niet van grote invloed. De geïnterviewde vrouwen noemen als grootste probleem rugpijn door het bukken en het tillen. Een van de geïnterviewde vrouwen doet in een werkhuis aanvankelijk huishoudelijk werk, maar nadat ze last van haar rug heeft gekregen, is haar werk veranderd: Eerst werkte ik vooral als huishoudelijke hulp, maar nadat ik last had gekregen van mín rug heb ik afgesproken dat het huishoudelijke werk werd verminderd. Nu werk ik vooral als oppas als de kinderen uit school thuis komen. Wel doe ik licht huishoudelijk werk zoals strijken of de was opvouwen (Respondent 4).

4.1.6 WAAROM WERKEN ALS HUISHOUDELIJKE HULP De meeste van de geïnterviewde vrouwen hebben vroeger in de zorgsector gewerkt, onder meer als bejaardenverzorgster. Een aantal heeft in de detailhandel gewerkt. Ze werken nu als huishoudelijke hulp omdat de arbeidstijden gemakkelijk te regelen zijn en omdat het werk meestal dicht bij huis is. Alle vrouwen die we interviewden werken als huishoudelijke hulp vanwege het geld dat ze ermee verdienen. Een enkeling voegt er aan toe dat ze al zolang bij een huishouden werkt dat ze deel van het gezin is geworden en dat er een binding is ontstaan: Ik heb nu meer dan 15 jaar in dat gezin gewerkt als huishoudelijke hulp. Alle kinderen zijn nu de deur uit, en ik ben al minder uren gaan werken, maar eigelijk ben ik nu niet echt meer nodig, maar ze blijven me houden (Respondent 9). Dat er geen mogelijkheden zijn tot een carrière in het huishoudelijk werk, is voor de meeste geïnterviewde vrouwen een voldongen feit. Ze werken voor het geld, niet zozeer voor een toekomstige functie. Het reëel alternatief voor de vrouwen is om te gaan werken als huishoudelijke hulp in de Thuiszorg, maar de meeste vrouwen werken liever bij een jong gezin

42


dan bij een bejaarde of een gehandicapte. Bovendien veronderstelt dat een emotionele binding met de cliënt, iets waar de meeste geïnterviewde vrouwen niet zo veel voor voelen: Bij de Thuiszorg werk je meer bij bejaarden. Eigelijk vind ik het leuker om bij jongere mensen te werken (Respondent 13). Uit een weekbladartikel over huishoudelijke hulpen komt naar voren dat er vrijwel geen meisjes werkzaam zijn als huishoudelijke hulp, tenzij om tijdelijk iets bij te verdienen.42 Meisjes kiezen beroepen, waarmee ze meer verdienen, waarin de arbeidsomstandigheden beter zijn, en waarin de beroepsperspectieven beter. Alleen vrouwen die geen alternatieven hebben, zij het omdat ze voor hun kinderen moeten zorgen en beperkt zijn in hun arbeidstijden, zij het omdat ze de taal niet machtig zijn of geen opleiding hebben, blijven voor langere tijd als huishoudelijke hulp werkzaam. In de interviews worden deze bevindingen bevestigd. 4.1.7 DE BELONING VAN HUISHOUDELIJKE HULPEN Net als uit bovenstaand weekbladartikel blijkt, komt ook uit onze interviews naar voren dat de vrouwen extra geld willen verdienen als aanvulling op het inkomen van hun man of van hun weduwenuitkering. De meeste van hen verdienen ongeveer 15 gulden per uur, een enkeling 14 of 13 gulden. Deze verdiensten zijn vergelijkbaar met die in de Thuiszorg. De inkomsten van de huishoudelijke hulpen zijn contant in de hand. Bedacht moet worden dat deze vrouwen echter niet zwart werken. Immers, de huishoudelijke hulpen blijven onder de belastingvrije voet van 8.380 gulden per jaar, waardoor ze geen inkomstenbelasting hoeven te betalen (zie ook hoofdstuk 2). Om echt meer te verdienen zouden de vrouwen toch al gauw 10 uur per week moeten werken. Voor geen van de geïnterviewde vrouwen betaalt de opdrachtgeefster premies of verzekeringen. Voor de vrouwen is dat geen probleem omdat ze al via hun man, ook als die al overleden is, in het ziekenfonds zitten. Verzekering voor loonderving in geval van werkloosheid of arbeidsongeschiktheid wordt door de vrouwen niet opportuun geacht vanwege het kleine aantal uren dat ze werken. Voor de werksters betekent het ontbreken van een arbeidscontract niet alleen vrijheid voor de opdrachtgever, maar ook voor hen. Als zij een keer niet kunnen komen werken, dan is dat geen probleem, en andersom ook niet.43 4.1.8 GEZINS-

EN GEMEENSCHAPSACTIVITEITEN

Het grootste belang van het werk van huishoudelijke hulpen op hun gezinsleven is dat hun inkomsten de gezinnen in staat stelt extra uitgaven te doen. Verder merken de gezinsleden nauwelijks dat de vrouwen werken, want zij zijn dan aan het werk of naar school. Zoals eerder gezegd zijn de arbeidstijden zo gekozen, dat het werk zo goed mogelijk met het eigen huishoudelijke werk en het gezinsleven kan worden gecombineerd.

42 43

‘De ambitie van werksters’, door L. Austin, Opzij, 97-04, pp. 16-19 ‘Het inkomen van … de werkster’, NRC, 98-11-07

43


4.2

WERKEN IN DE KINDEROPVANG

4.2.1 VRAAG-

EN AANBODVERHOUDINGEN IN DE KINDEROPVANG

Al vele jaren bestaat er in Nederland een grote vraag naar kinderopvang. Het grootste knelpunt is de financiering van de kinderdagverblijven. Nu er meer ruimte is gekomen voor particuliere initiatieven zal er vermoedelijk binnen een aantal jaren voldoende aanbod zijn voor de vraag. Dat geldt althans voor de opvang van kinderen in de leeftijd tot 4 jaar. Voor de opvang van ouderen kinderen zijn er nog grote tekorten. De vraag naar kinderleidsters wordt grotendeels vervuld door schoolverlaters, en deels door volwassen vrouwen die een bijscholing hebben gevolgd. Met de recente uitbreiding van de kindercentra blijken er tekorten op de arbeidsmarkt, maar vermoedelijk zijn deze van tijdelijke aard. In het informele circuit is een grote vraag naar gastouders en oppassen aan huis. 4.2.2 PERSOONSKENMERKEN VAN DEGENEN DIE IN DE KINDEROPVANG WERKEN Er is een duidelijk onderscheid tussen de werknemers in de kinderdagverblijven enerzijds en de gastouders en oppassen aan huis anderzijds, zo concluderen we uit de interviews die we gehouden hebben. De vijf geïnterviewde vrouwen in Purmerend zijn voornamelijk gastouder, deels betaald, deels bij familie. In Zaanstad daarentegen zijn gesprekken gevoerd met werknemers, die werkzaam zijn in een kinderdagverblijf. Het gaat om tien betrokkenen, waaronder kinderleidsters, en daarnaast de eigenaars (een echtpaar), twee schoonmaaksters en één stagiaire. Het gaat om een particulier kinderdagverblijf dat enkele jaren geleden is opgericht. In het kinderdagverblijf is de gemiddelde leeftijd aanmerkelijk lager dan onder de gastouders en oppassen aan huis. Bij het kinderdagverblijf zijn de meeste kinderleidsters jong en hebben ze zelf nog geen kinderen. De gastouders en oppassen daarentegen zijn oudere vrouwen die allemaal wel kinderen hebben. Bij een aantal wonen nog een of meer kinderen thuis, bij de overigen zijn ze al het huis uit. Uit het overzicht van de banen in de kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en dergelijke (tabel 6 in de Bijlage) bleek al dat meer dan 90% van de werknemers vrouw is. Bij het kinderdagverblijf werken acht vrouwen en twee mannen. De ene man is samen met zijn vrouw eigenaar van het kinderdagverblijf. Hij verricht vooral onderhoud aan het pand, zorgt voor vervoer, doet inkopen en houdt de administratie bij. Zij geeft leiding aan de kinderleidsters en zorgt dat de opvang van de kinderen goed verloopt. Ze hebben zelf twee jonge kinderen die ook een plaats hebben in het kinderdagverblijf. De andere man die we interviewden loopt stage vanuit het Jeugd Werk Garantieplan (JWG). Later hoorden we dat het kinderdagverblijf na de stage geen vast dienstverband met hem is aangegaan. Onder gastouders en oppassen is het percentage vrouwen vermoedelijk nog hoger. Onze groep van vijf geïnterviewde vrouwen is in dit opzicht echter niet groot genoeg om dit met zekerheid te beweren. In onze zoektocht naar gastouders en oppassen aan huis zijn we echter geen enkele mannelijke oppas of gastouder op het spoor gekomen.

44


4.2.3 DE KWALIFICATIES VAN WERKNEMERS IN DE KINDEROPVANG Om in de kinderopvang te werken bestaan er twee opleidingen op Mbo-niveau. De tweejarige opleiding tot Leidster kindercentra (LKC) wordt leerlingen geleerd hoe baby’s, peuters, kleuters en schoolgaande kinderen te verzorgen, te begeleiden en bezig te houden. Het gaat niet alleen om het helpen van kinderen met eten, aankleden en naar de wc gaan, maar ook om activiteiten te organiseren, zoals plakken, knippen, tekenen, dansen, muziek en lezen. Ook wordt geleerd hoe het gedrag van kinderen te observeren en hoe gesprekken te voeren met ouders en deskundigen. In de driejarige opleiding Sociaal Pedagogisch Werk (SPW) is breder en kwalificeert ook voor de zorg voor gehandicapten, de hulpverlening aan de jeugd of de zorg voor ouderen. Van de directrice of het hoofd van de naschoolse opvang wordt verwacht dat zij een Hbo-diploma heeft behaald aan een school voor Hoger Sociaal Agogisch Onderwijs. De opleidingen tot leidster in een kinderdagverblijf zijn streng gereguleerd via de Wet Educatie Beroepsonderwijs, waarin de eindtermen van elke opleiding omschreven zijn. De Leidse Onderwijsinstellingen (LOI), een van de grootste particuliere aanbieders van schriftelijk onderwijs, moest jaren wachten alvorens ze haar opleiding tot leidster in de kinderopvang goedgekeurd kreeg door werkgeversorganisaties en vakbonden.44 Aanvankelijk was de cursus louter schriftelijk, maar na invoering van een stage met stagebegeleiding door de opleider voldeed de LOI aan de verplichtingen. De geïnterviewde kinderleidsters in Zaandam hebben allemaal een opleiding afgemaakt, sommigen hebben de LKC gedaan, anderen de SPW. Het wordt ook voltrekt logisch gevonden dat werknemers een opleiding moeten hebben om met kinderen te werken. Immers, met kinderen werken is verantwoordelijk werk en kinderen zijn een zeer kostbaar goed. Door de gastouders en oppassen aan huis wordt deze opvatting niet gedeeld. Zij hebben toch ook hun eigen kinderen opgevoed, waarom zouden ze dan niet kunnen zorgen voor de kinderen van de buren, de eigen kleinkinderen of de kinderen van twee straten verder? In het informele circuit voor de opvang van kinderen wordt door de vraagouders ook niet gelet op diploma’s. Die vinden het belangrijker dat het huis van de gastouder er schoon uitziet en dat het er hygiënisch en ordelijk is, zo vertelde een Purmerendse gastouder (Respondent 11). De grote werkgever SKON verzorgt onder meer eigen aanvullende trainingen, incidentele cursussen en workshops voor haar personeel. Het gaat bijvoorbeeld om een speciale kinderEHBO-cursus, een workshop lezen, omgang met ouders en dergelijke. Bij het kleine Zaanse kinderdagverblijf gaan de kinderleidsters niet naar aanvullende cursussen. 4.2.4 DE WERKTIJDEN IN DE KINDEROPVANG In de Cao Welzijn is een 36-urige werkweek afgesproken. In het Zaanse kinderdagverblijf werken de meeste kinderleidsters ook inderdaad 36 uur, een enkeling werkt vier dagen per week, evenals de stagiaire. Omdat het kinderdagverblijf 10 uur per dag open is, zijn er roulerend vroege en late roosters.

44

‘Erkenning voor LOI-cursus kinderopvang’, Aaneen 98-11-28

45


De Purmerendse gastouders en oppassen aan huis werken gemiddeld ongeveer 8 uur per week, meestal verspreid over enkele ochtenden of middagen. Anders dan de huishoudelijke hulpen kunnen zij met de vraagouders niet onderhandelen welke tijd hen het beste schikt. Hun werktijden zijn afhankelijk van de werktijden van de vraagouders en de schooltijden van de kinderen. 4.2.5 DE ARBEIDSVERHOUDINGEN IN DE KINDEROPVANG De kindercentra worden gekenmerkt door gereguleerde arbeidsverhoudingen. De werkgevers in de kinderopvang zijn georganiseerd in de Vereniging van organisaties in de gepremieerde en gesubsidieerde sector (VOG), waarbij ook instellingen voor maatschappelijk werk, jeugdhulpverlening en dergelijke zijn aangesloten. Voor de werknemers is de vakbond ABVAKABO FNV de grootste. Deze partijen sluiten de Cao Welzijn af, die ten tijde van het onderzoek ook op de kinderdagverblijven van toepassing is. In 1995 hebben elf grote, particuliere bedrijven voor kinderopvang de Branchevereniging Ondernemers in de Kinderopvang opgericht. De vereniging wil een eigen Cao afsluiten, want de Cao Welzijn zou belemmerend zijn, bijvoorbeeld als de openingstijden onder invloed van veranderende werktijden van de klanten/ouders zouden moeten wijzigen.45 De Branchevereniging beschouwt de kinderopvang als een commerciële bedrijfstak die moet inspelen op de ontwikkelingen in de markt.46 Een aantal jaren later sluit de Stichting Kinderopvang Nederland (SKON), een grote werkgever, zich aan bij deze opvattingen.47 Het door ons geïnterviewde kinderdagverblijf in Zaanstad houdt zich aan de Cao. Voor de Purmerendse gastouders en oppassen aan huis is geen Cao van toepassing. In de Algemene Maatregel van Bestuur bij de Algemene Welzijnswet zijn kwaliteitsvoorschriften vastgelegd.48 Deze betreffen de inrichting van het verblijf, de hygiëne, de veiligheid, de groepgrootte en de verzekeringen. Kinderdagverblijven moeten aan deze eisen voldoen om een vergunning van de gemeente te krijgen. Voor de Belastingdienst is zo’n vergunning het bewijs dat er sprake is van formele kinderopvang en pas dan kunnen ouders en bedrijven hun kosten voor kinderopvang van de belasting aftrekken. Omdat in de afgelopen jaren een grotere nadruk is komen te liggen op fiscale maatregelen en er meer particuliere initiatieven zijn genomen om kinderdagverblijven op te richten, is het vergunningenstelsel belangrijker geworden. Al jaren is vooral de bepaling van de groepsgrootte een conflictpunt. Dit is niet alleen geregeld in de Algemene Maatregel van Bestuur, maar op initiatief van de vakbonden ook in de Cao Welzijn. Via afspraken over de grootte van een groep kinderen wordt immers de werklast van de leidsters begrensd.49 Echter, een aantal werkgevers, die niet betrokken zijn bij de Caoonderhandelingen maar zich daar krachtens een algemeenverbindendverklaring wel aan dienen 45 46 47 48 49

46

‘Voetstappen op de markt’, Forum, 95-03-21 Stichting Uitvoering Kinderopvangregelingen, Jaarverslag 1995 ‘SKON wil Cao kinderopvang’, Avante, 99-04 Zie Invloed, jrg. 1 nr. 3; jrg. 2 nr 2; jrg 3 nr 3. ‘Werkgevers in kinderopvang willen onder Cao-Welzijn uitkomen’, Aaneen 99-02-13


te houden, vindt dat afspraken over de groepsgrootte niet thuis horen in de Cao.50 Deze werkgevers vinden dat kinderopvang geheel thuishoort in de marktsector, dat ze in principe moet kunnen functioneren zonder subsidies en dus ook zonder kwaliteitsregels van de overheid. In 1999 is een Stichting opgericht die tot doel heeft kwaliteitskeurmerken uit te geven.51 In de Stichting participeren werkgevers, vakbonden, belangenverenigingen van ouders en vertegenwoordigers van instellingen van kinderopvang. Zij hebben deze kwaliteitseisen geformuleerd, uitgaande van de bestaande weten regelgeving. Kinderopvangbedrijven kunnen zelf beslissen of ze een keuring willen ondergaan teneinde gecertificeerd te worden. Daarnaast wil de overheid de kwaliteit van de kinderopvang regelen via een nieuwe Wet Basisvoorziening Kinderopvang. 4.2.6 DE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN VAN WERKNEMERS IN DE KINDEROPVANG Alle geïnterviewden vinden het leuk om met kinderen te werken. Ze hebben er plezier in en ze gaan emotioneel een band aan met de kinderen. Dat geldt zowel voor de kinderleidsters als voor de gastouders en de oppassen. Het werk levert een intrinsieke tevredenheid op. Als er negatieve arbeidsomstandigheden genoemd worden, betreffen deze meestal de werkdruk. Vooral de kinderleidsters in het Zaanse kinderdagverblijf zeggen ‘s avonds moe te zijn als ze een hele dag kinderen om zich heen gehad hebben met veel geluid en veel drukte. Voor de gastouders en de oppassen geldt dit in veel mindere mate. Niet alleen zorgen zij gemiddeld voor veel minder kinderen, zij werken ook nog eens veel minder uren en kunnen gemakkelijker hun uren aanpassen als het ze teveel wordt. Tenslotte klagen enkele geïnterviewden over rugklachten. Vooral het tillen van de kinderen kan soms zwaar zijn: Ik heb soms ‘s avonds zo’n last van m’n rug. Ik heb enkele grote, dikke kinderen in de groep. En als je ze uit hun bedjes moet tillen, en ze willen niet, dan is dat zwaar werk (Respondent 6).

4.2.7 DE LONEN VAN WERKNEMERS IN DE KINDEROPVANG De beloning in de kinderdagverblijven vindt plaats volgens de loonschalen zoals afgesproken in de Cao Welzijn. In juni 1998 staakten werknemers in de kinderopvang samen met collega’s van welzijnsinstellingen massaal voor een betere Cao. In de kinderopvang gaat het om hogere lonen en het handhaven van de groepsgrootte.52 In de volgende Cao zijn de lonen in de kinderopvang inderdaad verhoogd. In het Zaanse kinderdagverblijf vindt de beloning conform de Cao plaats. Op de Purmerendse gastouders en oppassen daarentegen is geen Cao van toepassing. De vergoedingen liggen ook niet vast. De oppas krijgt 13 gulden per uur contant. De drie 50 51 52

‘Werkgevers in kinderopvang willen onder Cao-Welzijn uitkomen’, Aaneen 99-02-13 ‘Kwaliteitskeur kinderopvang’, Aaneen, 99-05-08 ‘U hoort nog van ons in september’, Aaneen, 99-07-18

47


gastouders die op hun kleinkinderen passen, doen dit deels gratis, deels krijgen ze vergoedingen in natura: Mijn dochter heeft samen met een collega een kapsalon. Op maandag zijn ze gesloten, maar de andere dagen zijn ze open tot zes uur, alleen op de zaterdag tot vijf uur. Zij en haar collega staan ieder drie dagen in de week in de zaak. s’ Ochtends gaat haar kleine naar de peuterspeelzaal. Daar haal ik haar op en dan pas ik de rest van de dag op. Ik doe dat twee middagen in de week. Haar man past de derde dag op de kleine. Ik doe dat oppassen met plezier, ik krijg er niets voor, maar elke maand ga ik naar de kapsalon en dan doet m’n dochter m’n haar. Gratis, zelfs de permanent (Respondent 13).

4.2.8 WAAROM WERKEN IN DE KINDEROPVANG De belangrijkste reden dat de geïnterviewden zorgen voor de kinderen is dat ze van kinderen houden. Voor de kinderleidsters in het Zaanse kinderdagverblijf is het overduidelijk: Ik wilde veel liever met kinderen werken dan achter de kassa in de supermarkt staan. Daarom heb ik voor deze opleiding gekozen. Ik vind het leuk werk en ik hoop dat ik het nog wel wat jaren kan blijven doen. Ik denk dat het goed te combineren is als ik zelf kinderen wil hebben. Je kunt in de kinderdagverblijven ook goed in deeltijd werken, en je kan je eigen kind meenemen. Dat doet onze bazin ook (Respondent 2). Voor de Purerende gastouders en oppassen geldt een vergelijkbare redenering. Ze houden van kinderen. Voor de gastouder en de oppas die niet op hun kleinkinderen passen, geldt dat ze het daarnaast ook voor de inkomsten doen. Hierin verschilt het huishoudelijk werk van de kinderopvang. In het huishoudelijk werk is de motivatie veel meer louter het inkomen. 4.2.9 GEZINS-


Voor de jonge kinderleidsters in het kinderdagverblijf is het werk een voltijdse baan, net als bij hun leeftijdgenoten. Zij hebben nog geen kinderen en de combineerbaarheid van werk en gezin speelt voor hen in de toekomst, niet nu. Net als bij de huishoudelijke hulpen is voor de gastouders en oppassen de combineerbaarheid van werk en gezin geen probleem: Ik pas twee dagen in de week op. De moeder brengt de twee kinderen ‘s ochtends bij mij, en de vader, die meestal al om half vijf vrij is, haalt ze weer op. Mijn eigen kinderen zijn al op de lagere school, die is hier om de hoek, dus zij kunnen daar zelf naar toe lopen. Tussen de middag komen mijn eigen kinderen thuis, en dan eten we met elkaar. Het gaat prima zo (Respondent 11).

48


5

CONCLUSIES EN POLITIEKE IMPLICATIES

5.1.1 DE WERKGELEGENHEIDSCREATIE In dit onderzoek zijn twee terreinen van werkgelegenheidscreatie in de huishoudelijke diensten geïdentificeerd, namelijk de opvang van kinderen en in mindere mate de huishoudelijke hulpen. Geen werkgelegenheidscreatie werd gevonden bij de zorg voor ouderen en bij het onderhoud van particuliere tuinen. De werkgelegenheidscreatie in de kinderopvang speelt zich deels af in de geïnstitutionaliseerde markt van de kinderdagverblijven waarvoor gereguleerde arbeidsverhoudingen gelden; deels speelt ze zich af in het informele circuit van gastouders en oppassen aan huis. De belangrijkste reden voor deze werkgelegenheidscreatie is de sterk stijgende vraag van ouders naar opvang van hun kinderen, omdat moeders van jonge kinderen in snel stijgende aantallen op de arbeidsmarkt participeren. De nieuwe werkgelegenheid komt grotendeels voor rekening van bestaande kinderdagverblijven. Slechts op kleine schaal worden nieuwe bedrijven opgericht. De werkgelegenheidscreatie in de huishoudelijke hulp speelt zich vrijwel geheel af in het informele circuit. Schoonmaakbedrijven hebben zich tot nu toe nauwelijks op de markt van het schoonmaken van particuliere huishoudens begeven omdat de prijzen hiervoor behoorlijk lager liggen dan de prijzen voor het schoonmaken van kantoorgebouwen en andere zakelijke objecten. De belangrijkste reden voor deze werkgelegenheidscreatie is de sterk stijgende vraag van tweeverdieners en van alleenstaanden met een volledige baan, die geen tijd hebben om hun huishoudelijk werk zelf te verrichten. In de zorg voor ouderen blijkt niet of nauwelijks werkgelegenheidscreatie plaats te vinden. Dit komt vermoedelijk omdat de vraag naar deze zorg vrij stabiel is. In het onderhoud van particuliere tuinen blijkt evenmin sprake van werkgelegenheidscreatie. Dit komt vermoedelijk omdat de werkgelegenheidsdynamiek in deze sector van andere factoren afhangt dan de vermoedelijk minimale vraag van particuliere huishoudens naar het onderhoud van tuinen. 5.1.2 DE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN EN DE ARBEIDSVOORWAARDEN In de twee sectoren waar werkgelegenheidscreatie plaatsvindt, de opvang van kinderen en het huishoudelijk schoonmaakwerk, zijn de arbeidsomstandigheden en de arbeidsvoorwaarden van de betrokken personen onderzocht. De arbeidsplaatsen in de kinderdagverblijven blijken in vele opzichten aan de normen van reguliere arbeid te voldoen. Er geldt een collectieve arbeidsovereenkomst, de arbeidstijden zijn gereguleerd, er is een opleidingenstelsel ontwikkeld, er is certificering, de beloning is redelijk en dergelijke. De sector is aantrekkelijk voor meisjes die van school komen en graag met kinderen willen werken. Voor de informele werkgelegenheid van gastouders en oppassen aan huis geldt geen collectieve arbeidsovereenkomst. Meestal volstaat een mondelinge afspraak tussen opdrachtgever en oppas 49


of gastouder. Het werk wordt veelal uitgevoerd door oudere huisvrouwen; soms is er sprake van een familierelatie en wordt er geen vergoeding of een vergoeding in natura gegeven. Een enkele keer is er sprake van een ruilrelatie, waarbij twee of meer huishoudens besluiten samen voor de opvang van de kinderen te zorgen. Voor de informele werkgelegenheid van huishoudelijke hulpen geldt evenmin een collectieve arbeidsovereenkomst. Evenals bij gastouders en oppassen aan huis volstaat een mondelinge overeenkomst. Anders dan bij de gastouders en oppassen aan huis kunnen huishoudelijke hulpen veel gemakkelijker hun werktijden zelf bepalen. Het werk wordt veelal uitgevoerd door huisvrouwen met jonge of al wat oudere kinderen, die extra inkomsten voor hun gezin willen verdienen. Het werk gaat vaak slechts om enkele uren per week. 5.1.3 GEZINS-


De nieuwe werkgelegenheid die ontstaan is in de kinderopvang en het huishoudelijk werk betreft vrijwel uitsluitend werk van vrouwen. De werktijden in beide sectoren zijn doordeweeks en overdag. De beslissingen die vrouwen nemen om in deze sectoren te gaan werken worden, voor zover het om de vrouwen met thuiswonende kinderen gaat, ingegeven door de combineerbaarheid van werk en gezinsleven. In het huishoudelijk werk is het zelfs zeer gebruikelijk dat de huishoudelijke hulp kan aangeven op welke uren ze wil werken. Voor de onderzochte huishoudelijke diensten moeten we concluderen dat in Nederland de gezins- en gemeenschapsactiviteiten van degenen die in deze diensten werken, niet of nauwelijks beïnvloed worden door hun werk. 5.1.4 I NSTRUMENTEN OM BELEMMERINGEN WEG TE NEMEN In haar rapport over lokale ontwikkeling en werkgelegenheidsinititiatieven noemt de Europese Commissie verschillende instrumenten om belemmeringen weg te nemen betreffende het aanbod van huishoudelijke diensten53: 1.

Financiële instrumenten, waaronder dienstencheques en belastingmaatregelen;

2.

Verbetering van training, kwalificaties en certificering;

3.

Verandering van het juridische raamwerk om publieke initiatieven te ontplooien, om betaald werk te combineren met werkloosheidsuitkeringen, belastingaanpassingen en concessies;

4.

Administratieve decentralisatie, in het bijzonder van beroepsopleidingen.

Uit het Nederlandse onderzoek kunnen we met betrekking tot deze vier instrumenten het volgende concluderen:

53

50

Zie European Foundation: Employment, family and community activities: a new balance for women and men - national report. Project outline. Dublin, 02.07.99


1.

Financiële instrumenten zijn we verschillende keren tegengekomen, zij het vooral in de vorm van belastingmaatregelen en nauwelijks als dienstencheques. (A) Een belangrijk instrument in Nederland is het goedkoper maken van ongeschoolde arbeid door belastingmaatregelen. In de schoonmaaksector is het BTW-tarief verlaagd. Deze maatregel kan mogelijk leiden tot uitbreiding van de werkgelegenheid in de sector, maar voorlopig wordt uitbreiding belemmerd door een tekort aan arbeidskrachten. Of een dergelijke maatregel leidt tot een substitutie van informele arbeid door ‘witte arbeid’ is niet duidelijk, we vonden hiervoor weinig aanwijzingen. (B) Een langjarig en grootschalig werkgelegenheidsplan om werklozen aan werk te helpen (de Melkert-regeling) beoogde om additionele arbeid te subsidiëren. Het ging om werk dat voorheen niet werd uitgevoerd, maar waaraan wel behoefte was. Dit plan heeft de gestelde doelen bereikt, zij het dat deze werkgelegenheid vooral in diensten binnen de publieke sector is gecreëerd waar veel werkgelegenheid was vervallen als gevolg van bezuinigingen in de jaren tachtig. Het creëren van arbeidsplaatsen voor werklozen in de zorgsector bleek moeizamer dan in het openbaar vervoer en in de gemeentelijke diensten. Een poging om dergelijke banen te creëren bij schoonmaakbedrijven voor het schoonmaken van particuliere huishoudens verliep eveneens moeizaam. De maatregelen hebben nauwelijks effect gehad op de werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten. (C) De grens voor de zelfstandigenaftrek voor ondernemers ligt nu op 1225 uur per jaar; als deze grens lager zou liggen, zouden misschien meer vrouwen overwegen zich te vestigen als zelfstandig ondernemer.

2.

Verbetering van training, kwalificaties en certificering. (A) In de kinderopvang is systematisch gewerkt aan kwalificering en certificering van de leidsters in de kinderopvang. Hierbij speelden zowel de kwaliteitseisen van de overheid aangaande de kinderdagverblijven als de inzet van de vakbonden om goede lonen te kunnen vragen in deze sector een belangrijke rol. In vrij korte tijd zijn opleidingstrajecten ontwikkeld, zijn de opleidingseisen gestandaardiseerd, en is duidelijk geworden aan het publiek en vooral aan de ouders welke diploma’s nodig zijn om in de kinderdagverblijven te werken. Dit leverde problemen op bij enkele door ouders geleide kinderdagverblijven, maar aangezien dit slechts een zeer klein aantal instellingen betreft, wordt ontheffing overwogen. (B) Voor gastouders zijn geen opleidingstrajecten en certificering ontwikkeld. Dit heeft enerzijds te maken met het feit dat gastouders, oppas aan huis, au pair en onbetaalde oppas door familie een cluster van informele arbeid vormt dat zich in de privé-sfeer afspeelt. Weliswaar kunnen ouders van kinderen de kosten voor opvang door gastouders alleen dan van de belasting aftrekken als het door erkende bureaus bemiddelde gastouders betreft, maar deze erkenning omvat geen certificering. (C) In de schoonmaaksector is diverse keren geprobeerd opleidingstrajecten te ontwikkelen, opleidingseisen te formuleren en certificering vast te stellen. Tot nu toe zonder enig succes. De sector is niet in staat de hogere lonen te betalen die bij certificering behoren, en de tekorten aan schoonmaakpersoneel zijn dusdanig dat iedere potentiële werknemer welkom is, al dan niet met diploma’s.

51


3.

Verandering van het juridische raamwerk om publieke initiatieven te ontplooien, om betaald werk te combineren met werkloosheidsuitkeringen, belastingaanpassingen en concessies; (A) In de discussies over de projecten ter bestrijding van de werkloosheid (Melkert-banen) zijn diverse keren suggesties gedaan om minder strikte regelingen te maken om werklozen in te schakelen in de projecten, bijvoorbeeld de duur van de werkloosheid te verminderen van een jaar naar een half jaar alvorens een werkloze tot het project toe te laten of om ook deeltijdbanen toe te staan in plaats van de 32-urige werkweek nu.

4.

Administratieve decentralisatie, in het bijzonder van beroepsopleidingen. (A) In Nederland zijn enkele jaren geleden de diploma-eisen voor veel beroepsopleidingen centraal vastgesteld in overleg met de aanbieders van de opleidingen, opdat werkgevers weten welke vaardigheden een sollicitant heeft; decentralisatie van de certificering ligt niet voor de hand.

5.1.5 NIEUWE WERKGELEGENHEID IN DE HUISHOUDELIJKE DIENSTEN? In de Werkgelegenheidsrichtlijnen 1999, die op 14 oktober 1998 zijn goedgekeurd door de Europese Commissie, worden drie belangrijke onderwerpen benadrukt.54 Ten eerste is er het belang om het werkgelegenheidspotentieel van de dienstensector ten volle te onderzoeken; ten tweede bestaat de noodzaak om meer aandacht te besteden aan het belang van betaalbare en toegankelijke zorgdiensten (care services) van hoge kwaliteit en aan flexibele arbeidsvoorwaarden om de combinatie van zorg en arbeid te bevorderen; ten derde is er de noodzaak om verschillen tussen mannen en vrouwen te onderkennen, in het bijzonder de ondervertegenwoordiging van vrouwen en mannen in bepaalde beroepen en sectoren. In het Nederlandse onderzoek werd de algemene trend van stijgende werkgelegenheid in de huishoudelijke diensten niet overweldigend bevestigd. De werkgelegenheid stijgt in de kinderopvang, zowel in het formele als in het informele circuit. Ook stijgt de werkgelegenheid onder huishoudelijke hulpen. Bij de hoveniersbedrijven heeft sinds 1990 nauwelijks groei van werkgelegenheid plaatsgevonden. Bij de zorg voor ouderen vond evenmin werkgelegenheidsgroei plaats. In een situatie met een krappe arbeidsmarkt, zoals momenteel het geval in Nederland, lijkt het niet erg noodzakelijk om maatregelen te nemen ter verbetering van de arbeidssituatie van degenen die in de huishoudelijke diensten werken, noch om de werkgelegenheidscreatie in deze diensten te stimuleren.

54

52

Zie European Foundation: Employment, family and community activities: a new balance for women and men - national report. Project outline. Dublin, 02.07.99


LITERATUUR Bemmelen, M.J. van & E.J. Davelaar, Knelpunten bij de totstandkoming van extra arbeidsplaatsen in de sector Zorg en Welzijn, Den Haag, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktbeleid (OSA document D7), 1998. Berg, E.L. van den & A.M.S. Boelens, Emancipatie in cijfers 1995, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1995, p. 46. CBS, Negentig jaar statistiek in tijdreeksen, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1989. CBS, Omvang van informele arbeid in 1988. Jaarvolume schattingen op basis van tijdbestedingsgegevens, Sociaal-Culturele Berichten 1991-6, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1991. CBS, De leefsituatie van de Nederlandse bevolking 1990, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1992. CBS, Reiniging van gebouwen en transportmiddelen 1993, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1993. CBS, Onder de loupe genomen 1994, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1994. CBS, Arbeidsrekeningen 1996-1997, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1998a. CBS, Statistiek van de bejaardenoorden 1996, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek, 1998b. CBS, Statistisch Jaarboek 1999, Voorburg/Heerlen, Centraal Bureau voor de Statistiek. 1999. Doorne-Huiskes, A. van, F. Hulsker & C. Twisk, Witte vlekken in de kinderopvang, Den Haag, Emancipatieraad, 1996. Gershuny, J., Post-industrial society, Futures, 1977, pp. 103-114. Groot, M. de & T. Kunz, Libelle 50. 50 jaar dagelijks leven in Nederland, Utrecht/Antwerpen, uitgeverij Het Spectrum, 1984, pp. 119-120. Fleuren, A.H.J. & A.W. van Wolferen, Melkertbanen in de Thuiszorg. De werkgelegenheidseffecten van het Melkertbanenplan in de Thuiszorg, Zoetermeer, ABVKABO, 1998. Hagenaars, A.J.M. & S.R. Wunderink-van Veen, Soo gewonne, soo verteert. Economie van de huishoudelijke sector. Leiden/Antwerpen, Stenfert Kroese, 1990. Lippe, T. van der & M. Niphuis-Nell, Ontwikkelingen in de verdeling van onbetaalde arbeid over vrouwen en mannen, 1975-1990. Rijswijk, Sociaal-Cultureel Planbureau, 1994. 53


Milkman, R., E. Reese & B. Roth, 1998. The Macrosociology of Paid Domestic Labor. Work and Occupations, 25 (4), 483-510. Mot, E.S. & A.H. Paape, Behoeften en effectieve vraag van alleen- en tweeverdieners, Den Haag, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktbeleid (OSA-werkdocumenten W130), 1995. Ours, J.C. van, R. Kunnen & A.M. de Voogd, Huishoudelijke activiteiten en gezinsconcumptie, Den Haag, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek (OSA-werkdocumenten W30), 1986. Ours, J. van & E. Gerritsen, Doe-het-zelf tussen consumptieve dienstverlening en zwarte sector, Den Haag, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek (OSA-werkdocumenten W56), 1988. Philips Nederland, De Nederlandse huisvrouw, Eindhoven, Philips, 1966, pp. 16-17. Pott-Buter, H.A. & K.G. Tijdens (red.), Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1998. Salverda, W., Vergroting van de onderkant van de arbeidsmarkt? Een overzicht en eerste beoordeling van beleidsmaatregelen, Tijdschrift voor Politieke Ekonomie, 21, 1, 1998, pp. 24-57. Simminga, V.I., Werken in de schoonmaakbranche, Leiden, Research voor Beleid, 1991. Tijdens, K.G., H. Maassen van den Brink, W. Groot & M. Noom, Arbeid en zorg. Effecten van strategieën van de combinatie van betaalde en onbetaalde arbeid, Den Haag, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktbeleid (OSA-werkdocument W124), 1994. Tijdens, K.G, Huishoudelijke hulp en huishoudtechnologie, strategieën van vrouwen om tijd te besparen bij huishoudelijke arbeid? Mens en Maatschappij, 70, (3), 1995, pp. 203-219. Tijdens, K.G. & N. Goedhard, Kwaliteit van de arbeid en rol van de vakbond in de schoonmaaksector. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, 12, 1, 1996, pp. 31-42. Tijdens, K.G., T. van der Lippe en E. de Ruijter, Huishoudelijk werk en de zorg voor kinderen: herverdelen of uitbesteden? Den Haag, Elsevier Bedrijfsinformatie, 2000. Vlasblom, J.D., A. de Grip & J. van Loo, Arbeidsmarktperspectieven voor meisjes en allochtonen, Maastricht, Universiteit van Maastricht (ROA-R-1997/9), 1997. Yeandle, S., T. Gore & A. Herrington, Employment, Family and Community Activities. A New Balance for Women and Men, Dublin, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 1999. Yeandle, S., T Gore, H Pickford & B Stiell, Employment, Family and Community Activities: a new balance for women and men. National Report on Employment in Household Services: UK, Sheffield, CRESR, Sheffield Hallam University, 1999.

54


TABELLEN Tabel 1

Inwoners naar geslacht en leeftijd in Nederland, Purmerend, Zaanstad, 1990-1998

Bevolking x 1 000 Bevolking naar leeftijd x 1 000 Totaal M+V Vrouwen 0-19 jaar 20-64 jaar 65 jaar e.o. Nederland 1990 14893 7534 3822 3077 1906 1991 15010 7591 3786 3118 1933 1992 15129 7649 3762 3232 1959 1993 15239 7704 3746 3338 1985 1994 15342 7756 3751 3425 2008 1995 15424 7797 3760 3503 2034 1996 15494 7832 3772 3570 2060 1997 15567 7870 3787 3636 2083 1998 15650 7908 Purmerend Bevolking Bevolking naar leeftijd Totaal M+V Vrouwen 0-19 jaar 20-64 jaar 65 jaar e.o. 1990 58718 29835 15284 37618 5816 1991 60876 30986 15713 39079 6084 1992 62504 31835 15988 40105 6411 1993 63752 32503 16223 40841 6688 1994 64506 32921 16490 41137 6879 1995 65029 33176 16595 41332 7102 1996 65604 33500 16689 41559 7356 1997 65856 33587 16756 41596 7504 1998 66922 34095 17007 42137 7778 Zaanstad 1990 130007 65659 32347 80679 16981 1991 130705 66027 31860 81599 17246 1992 131273 66368 31397 82628 17248 1993 131785 66594 31121 83282 17382 1994 132508 66957 31058 83902 17548 1995 133504 67380 31233 84336 17935 1996 133817 67605 31104 84718 17995 1997 134397 67890 31327 85015 18055 1998 134627 68105 31401 85034 18192 Bron: CBS-statline: Mens en Maatschappij Historische reeksen en Bestand Nederlandse Gemeenten

55


Tabel 2

Huishoudens in Nederland, Purmerend, Zaanstad, 1975 tot 1995 Huishoud ens x 1 000 Nederland 4 561 5 006 5 613 6 061 6 516 Gezinnen

Eenpersoonshuishoudens Totaal Vrouwen x 1 000 x 1 000 883 1 085 1 556 1 813 2 048 -

924 1 060 1 159 -

Eenoudergezinnen

Meerpersoonshuishouden

Waarvan met kinderen

Personen per huishouden Gemiddeld

x 1 000 3 678 3 921 4 057 4 249 4 468

Echtparen en samenwoners

2,95 2,78 2,54 2,42 2,34 Gezinnen met kinderen

Totaal

Personen per gezin Gemiddeld

Purmerend 16603 1825 14778 10770 17425 1966 15459 11187 17473 2047 15426 11182 17732 2115 15617 11284 Zaanstad 34757 3516 31241 22214 35311 3925 31386 22233 35437 4040 31397 22172 35492 4023 31469 22062 Bron: CBS-statline: Historische reeksen en Bestand Nederlandse Gemeenten NB: De definities van gezinnen en huishoudens komen niet overeen

Tabel 3

2,99 2,99 2,98 2,98 3,01 2,98 2,97 2,97

Percentage huishoudens in bezit van duurzame huishoudelijke apparaten, naar woonsituatie en voorzieningen op minder dan 15 minuten lopen van de woning in Nederland, 1973 tot 1990

1974 Huishoudelijke apparaten Elektrische naaimachine 58% Vaatwasmachine 6% Wasdroger 9% Diepvriezer 21% Woonsituatie Eengezinswoning 65% Flatgebouw 29% Koopwoning 37% Vochtigheid/lekkage Kou of tocht Voorzieningen op minder dan 15 minuten loopafstand

56

1983

1990

71% 12% 18% 53%

74% 17% 33% 63%

70% 23% 49% 21% 30%

71% 21% 55% 26% 32%

1996

73% 21% 57%


Winkel met brood 90% 91% Winkel met groente 88% 90% Huisarts/medisch centrum 76% 83% Basisschool 88% 92% Postkantoor 79% 80% Bron: De leefsituatie van de Nederlandse bevolking 1990, CBS 1992 en De leefsituatie van de Nederlandse bevolking 1996, CBS 1997

Tabel 4

Bevolking 15-64 jaar, beroepsbevolking en werkloosheid in Nederland, Purmerend en Zaanstad, 1992-1996 Bevolking 15-64 jaar Tot x 1 000 Vrouwen

Beroepsbevolking 15-64 jaar Tot x 1 000 Vrouwen

Geregistreerde werklozen Tot x 1 000 In %

Nederland 1991 10294 5075 6189 2277 334 5 1992 10349 5099 6297 2330 336 5 1993 10420 5125 6406 2407 415 6 1994 10473 5156 6466 2452 486 7 1995 10498 5169 6596 2529 464 7 1996 10529 5184 6681 2586 440 6 1997 10563 5209 6839 2696 375 5 Purmerend 1992 43,9 22,2 28,8 11,8 1,2 4 1993 44,3 22,4 29,4 11,9 1,4 5 1994 44,5 22,5 29,7 12,0 1,8 6 1995 44,7 22,6 29,8 12,2 1,6 5 1996 44,9 22,7 29,8 12,9 1,5 5 Zaanstad 1992 90,9 45,1 56,8 21,5 2,2 4 1993 91,2 45,2 57,1 21,8 2,7 5 1994 91,5 45,3 58,0 22,6 3,0 5 1995 91,8 45,4 59,6 24,2 3,0 5 1996 92,0 45,6 61,5 25,3 3,1 5 Bron: CBS-statline: Categorie Arbeid, inkomen en sociale zekerheid (voor Nederland); Bestand Nederlandse gemeenten 1998 (voor Purmerend en Zaanstad)

57


Tabel 5

Werkzame personen naar geslacht en bedrijfssector in Nederland, 1981-1997 Werkzame bevolking x 1 000 Totaal Dienstver Huiselijke lening dienster

Overige econ. activiteit 254 279 306 344 301 290 332 289 345 347 328

Totaal

Waarvan vrouwen Dienstver Huiselijke lening dienster

1981 4877 1070 9 1406 525 1983 4729 1133 5 1416 559 1985 4838 1170 6 1474 578 1987 5302 1374 12 1730 685 1988 5418 1465 7 1821 737 1989 5517 1515 7 1865 779 1990 5685 1546 7 1967 795 1991 5826 1668 6 2065 882 1992 5920 1690 7 2111 884 1993 5961 1739 9 2161 917 1994 5953 1734 10 2178 919 1995 6093 2254 1996 6218 2320 1997 6432 2455 Bron: CBS-statline: Arbeid, inkomen en sociale zekerheid Historische reeksen

58

8 4 5 11 7 6 7 5 7 9 10 -

Overige econ. activiteit 47 50 60 79 66 64 86 72 93 87 85 -


Tabel 6

Werkgelegenheid in enkele huishoudelijke diensten in Nederland, 1993-1996

Banen van werknemers x 1.000 Waarvan vrouwen x 1.000 In % Kinderdagverb., peuterspeelz. e.d. 1993 17,0 15,8 92,94% 1994 21,2 19,3 91,04% 1995 23,5 21,3 90,64% 1996 26,3 24,2 92,02% Bejaardentehuizen 1993 88,2 77,6 87,98% 1994 88,8 77,3 87,05% 1995 90,5 78,1 86,30% 1996 94,7 81,8 86,38% Thuiszorg 1993 100,5 95,0 94,53% 1994 102,4 97,7 95,41% 1995 104,6 98,0 93,69% 1996 104,7 99,7 95,22% Reinigen van gebouwen 1993 128,6 91,7 71,31% 1994 127,1 92,1 72,46% 1995 122,8 89,7 73,05% 1996 126,7 91,6 72,30% Reinigen van kleding en textiel 1993 12,2 8,7 71,31% 1994 10,3 6,9 66,99% 1995 11,3 7,3 64,60% 1996 11,0 7,1 64,55% Hoveniersbedrijven 1993 10,0 0,6 6,00% 1994 10,4 0,8 7,69% 1995 8,8 0,8 9,09% 1996 8,1 0,7 8,64% Bron: CBS-statline: Banen van werknemers, gebaseerd op Enquête werkgelegenheid en lonen (EWL) van het CBS NB Deze cijfers wijken enigszins af van de cijfers in de tabellen 7 tot en met 10, omdat de bedrijfsklassen niet precies dezelfde zijn.

59


Tabel 7

Werkgelegenheid in kindercentra in Nederland, 1990-1995

Instellingen met personeel in Formatieplaatsen Personeelslede Groepsbegeleiders loondienst n 1990 2 187 7 472 15 811 13 826 1991 2 565 10 039 20 505 17 538 1992 2 550 11 882 23 352 20 016 1993 2 495 13 643 26 422 22 469 1994 2 435 14 585 27 416 23 118 1995 2 336 14 967 28 049 23 741 1996 . .15 700 28 900. . 1997 . . . . 1998 . . . . Bron: CBS-statline: Mens en maatschappij, Historische reeksen; voor 1996 Statistisch Jaarboek 1999 Instellingen: Stichtingen of verenigingen die kinderopvang aanbieden. Eén stichting of vereniging kan meerdere soorten kinderopvang (voorzieningen) aanbieden Kindercentra: Een voorziening in aanvullende opvoeding en verzorging van jonge kinderen door andere dan eigen ouders of verzorgers. Hieronder vallen kinderdagverblijven voor hele- en halvedagopvang, bedrijfschreches, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang

Tabel 8

Werkgelegenheid in verzorgingshuizen in Nederland, 1990-1995 Verzorging Bezette Totaal shuizen formatieplaa aantal tsen in FTE personen

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Bron:

Met een Met verzorgende/verplegende taak gedeeltelijke dagtaak Met gedeeltelijke Totaal Met aantal volledige dagtaak dagtaak 1 514 54 980 81 961 56 032 44 184 14 288 29 896 1 506 53 955 86 228 62 151 46 844 13 174 33 670 1 498 54 980 83 079 60 802 45 351 11 931 33 420 1 476 54 343 82 960 62 561 45 563 10 858 34 705 1 446 53 233 82 807 64 413 45 568 9 573 35 995 1 425 53 053 83 708 66 719 46 188 8 526 37 662 .1 404 52 500. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . CBS-statline: Mens en maatschappij, Historische reeksen; voor 1996 Statistisch Jaarboek 1999 Verzorgingshuizen: Duurzame huisvesting van personen van 65 jaar en ouder

60


Tabel 9

Werkgelegenheid van personeel in dienst van particuliere huishoudingen in Nederland, 19871997

Banen Arbeidsvolume in *1000 arbeidsjaren (F.T.E.) *1000 jaar V M+V 1987 11 28 1988 12 32 1989 13 37 1990 13 36 1991 12 35 1992 12 35 1993 12 35 1994 12 40 1995 12 38 1996 12 41 1997 14 42 Bron: CBS, 1998: Arbeidsrekeningen 1996-1997

Tabel 10

Banen *1000 V 25 30 34 34 33 34 34 39 38 39 40

Hoofdbaan *1000 V 25 28 32 32 31 32 33 36 34 35 37

Bijnaan *1000 V 0 2 2 2 2 2 1 3 4 4 3

Werkgelegenheid in hoveniersbedrijven in Nederland, 1990-1997

Aantal bedrijven Aantal werknemers Arbeidsjaareenheden gezinsarbeid 1990 2 104 7 498 2 270 1993 2 182 6 190 2 359 1996 2 157 6 922 2 709 Bron: CBS-statline: Productiestatistiek hoveniersbedrijven Een arbeidsjaareenheid (AJE) staat gelijk aan de inzet van 2000 uur arbeid per persoon in een jaar. Per persoon wordt maximaal 1 AJE gerekend.

Tabel 11

Banen naar sector in Purmerend en Zaanstad, 1993-1997

Bron: CBS-statline: Bestand Nederlandse gemeenten 1998, gebaseerd op de Enquête werkgelegenheid en lonen NB Een aantal sectoren, die niets met de huishoudelijke diensten te maken hebben maar met zeer weinig werkgelegenheid, zijn niet weergegeven NB X betekent: cijfers worden niet verstrekt

61


Tabel 12

Huishoudelijke diensten in Purmerend en Zaanstad, 1998 Huis- en tuinonderhoud Onderhoud en reparaties; aannemers, loodgieters, schilders * Tuinaanleg en -onderhoud ♣ Tuinen en landschap architectuur Boomverzorging Totaal Kinderopvang Kinderopvangcentra * Peuter speelzalen * Oppascentrales Totaal Bejaarden- en gehandicaptenzorg Verpleeghuizen Verenigingen en stichtingen ♦ * Thuiszorg Gezondheidscentra Gezondheidszorg (geestelijke) Gehandicapten informatie Totaal Schoonmaakdiensten Schoonmaakdiensten * Glazen wasserijen * Wasserettes * Tapijten- en stofferreiniging Totaal Maaltijden en catering Catering service ♠ * Maaltijd bezorging Snackbars * Afhaalmaaltijd Totaal

Purmerend

Zaanstad

59

451

7 1 0

40 4 0 (38.7%)

(54.3%)

67

495

11 12 0

37 57 0 (13.3%)

(10.3%)

23

94

2 15 3 1 3 1

7 62 7 2 8 4 (14.5%)

(9.9%)

25

90

21 13 1 0

91 38 10 0

35

(20.2%)

(15.2%) 139

5 2 12 4

25 4 57 8

(13.3%) 23 173

(10.3%) 94 912

Totaal aantal Bron: Gouden gids geraadgepleegd op Internet 10 mei 1999 ♣ Zowel voor particulieren als voor het bedrijfsleven ♦ Zowel voor de jongeren als voor de ouderen Party catering * Sommige bedrijven zijn meer dan een keer opgenomen als deze binnen meer dan twee categorieën zijn geadverteerd.

62


Tabel 13

Aantal instellingen voor kinderopvang in Nederland, Purmerend en Zaanstad, 1990-1995

Purmerend

Zaanstad

Nederland Incl. peuterspeelzalen

Instel lingen 10 14 17 17 16 17

Excl. peuterspeelzalen Instellingen Voorzienin Opvang Deelnemen Opvang Deelnem gen plaatsen de kind plaatsen en de kind 2547 4139 90185 224425 29070 50607 2948 5150 113461 259060 37678 63039 3010 5568 122897 266420 47076 75392 2949 6023 134853 290089 58245 92596 2884 6140 142939 308196 62701 107563 2806 6207 146842 318323 65215 119992 .2734 6530. . . . . . . .

Bron: CBS-statline: Mens en maatschappij, Historische reeksen en Statistisch bestand Nederlandse Gemeenten 1998.2; voor 1996 Statistisch Jaarboek 1999 Kindercentra instellingen: Een voorziening in aanvullende opvoeding en verzorging van jonge kinderen door andere dan eigen ouders of verzorgers. Hieronder vallen kinderdagverblijven voor hele- en halve-dagopvang, bedrijfscrèches, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang

63


Tabel 14

Aantal bejaardenoorden en aantal instellingen voor thuiszorg in Nederland, Purmerend en Zaanstad, 1990-1997 Bejaardenoorden Purmerend Zaanstad Aantal Aantal

Thuiszorg Nederland Aantal Cliënten Cliënten Inten- AlfaAantal hulpv Gezinsver Wijkver sieve verzorgin instel erleni zorging pleging thuis gsplaatse lingen ng zorg n x 1.000 5 13 1 514 140,1 134,7 5 13 1 506 138,3 133,4 5 13 1 498 136,5 132,3 5 13 1 476 134,5 130,8 176 229,4 173,3 . . 5 13 1 446 131,5 128,2 158 241,7 179,6 . . 5 12 1 425 128,0 125,5 148 236,6 163,0 7,4 72,1 . . . 143 216,6 150,8 7,1 71,2 . . . 132 202,8 95,1 4,7 81,0 Bron: CBS-statline: Mens en maatschappij Historische reeksen en Thuiszorg. Een BEJAARDENOORD is volgens de Wet op de bejaardenoorden een inrichting waarin aan ten minste vijf bejaarden duurzame huisvesting, gepaard met bgehele of gedeeltelijke verzorging wordt verschaft. Totale capaciteit Verzorgingsplaatsen + ziekenbedden + bedden in niet-erkende verpleegaf- delingen. Aantal verzorgingsplaatsen Bedoeld voor mensen van wie de lichamelijke en geestelijke toestand beoordeeld is door de indicatiecommissie en die op grond van de uitslag van dat onderzoek in een verzorgingshuis mogen wonen. THUISZORG De gegevens hebben betrekking op alle instellingen voor thuiszorg: dat wil zeggen instellingen die in meerderheid één of meer activiteiten uitoefenen op het gebied van gezinsverzorging, kruiswerk, kraamzorg, alsmede patient administratie, en die erkend zijn in het kader van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten. Het doel is cliënten zodanig te begeleiden in hun thuissituatie dat opname in een ziekenhuis, verzorgingshuis, verpleeghuis enz. niet nodig is. De gegevens zijn met ingang van 1993 via een enquête verzameld bij de instellingen. Eventuele activiteiten op het gebied van Algemeen Maatschappelijk Werk binnen de genoemde instellingen zijn in de cijfers begrepen. Cliënten naar categorieën Aantal cliënten gespecificeerd naar het gebruik van de diensten van één van de categorieën van de thuiszorg. Als men een beroep doet op de wijkverpleging is het niet noodzakelijk dat men dan lid is van een kruisvereniging, maar men moet dan wel een eigen bijdrage (per jaar) betalen. Gezinsverzorging Het tijdelijk verzorgen van een gezin door een gezinsverzorgster als bijvoorbeeld één van de ouders langdurig ziek is. Wijkverpleging Vanwege de invoering van de inkomensafhankelijke uurbijdrage heeft er in 1997 een verschuiving plaatsgevonden tusen cliëntencategorieën. Wijkverpleging is de (voor de verzekerde) noodzakelijke verpleging, verzorging, begeleiding en voorlichting in het huiselijk milieu in verband met ziekte, herstel, invaliditeit, ouderdom en overlijden. Intensieve thuiszorg Zorg meestal verleend aan mensen in de terminale fase van hun leven. Alfahulpverlening Particuliere hulpverlening t.b.v. huishoudelijke taken, die direct wordt betaald door het hulpvragende huishouden. De thuiszorginstelling bemiddelt tussen de alpha-hulp en hulpvrager.

64

Nederland Aantal Totale capaciteit x 1.000


Tabel 15

Aantal bedrijven voor reiniging van gebouwen en voor reiniging van kleding in Nederland, 1994-1996

Reiniging gebouwen Reiniging van kleding Aantal bedrijven Aantal banen in Aantal bedrijven Aantal banen in arbeidsjaren arbeidsjaren 1994 5 821 74 297,0 1 555 11 368,3 1995 5 646 61 205,7 1 448 10 411,2 1996 5 755 62 723,4 1 380 10 333,9 Bron: CBS-statline: Aantal bedrijven uit de Branchekubus Het AANTAL BEDRIJVEN dat gedurende het verslagjaar in het Algemeen Bedrijfsregister (ABR) van het CBS is aangetroffen, gecorrigeerd voor het aantal bedrijven dat in het verslagjaar geen economische activiteit (meer) bleek uit te oefenen. Het AANTAL WERKNEMERS op de loonlijst (exclusief uitgeleenden), inclusief directeuren NV of BV en ingeleenden, omgerekend naar fulltime equivalenten (fte’s), per ultimo september.

Tabel 16

1993 1994 1995 1996

1993 1994 1995 1996 Bron:

Aantal hoveniersbedrijven en tuincentra in Nederland, 1994-1996

Hoveniersbedrijven Aantal Naar aantal werknemers Zonder 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 50 50 tot 10>=100 2 705 1 350 1 000 190 90 50 15 5 2 805 1 385 1 075 180 90 50 20 5 3 025 1 455 1 205 190 105 50 15 5 2 920 1 455 1 140 165 95 45 20 0 Tuincentra Aantal Aantal werknemers Zonder 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 50 50 tot 10>=100 370 105 215 25 15 10 0 0 465 110 255 55 30 15 0 0 500 105 260 70 40 20 0 0 565 105 285 100 40 30 0 0 CBS-statline: Bedrijfsleven Hoveniersbedrijven Deze subklasse omvat: aanleg en onderhoud van tuinen, plantsoenen en parken; aanleg en onderhoud van sportvelden; aanbrengen en onderhoud van interieurbeplanting. Deze subklasse omvat niet: ontwerpen van tuinen en sportinrichtingen. Tuincentra Deze subklasse omvat: detailhandel in bloemen, planten, zaden en tuinbenodigdheden algemeen assortiment.

65


Tabel 17Gegevens Geslacht

van geïnterviewden werkzaam als huishoudelijke hulp in Purmerend en Zaanstad, ‘99

Leeftijd

Burg.sta nd M M M M M M W M W M M M M M M

Kindere n Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y

Aantal <=4 jr 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 2 2 0 0

Aantal 5-12 jr 0 0 2 0 1 3 0 0 0 0 0 0 1 0 2

Aantal >12 jr 0 2 0 2 0 0 3 2 0 1 3 0 1 1 1

Uren Aantal p/w huizen F 28 2,5 1 F 42 4 1 F 35 6 2 F 45 3 1 F 29 2 1 F 34 3 1 F 46 6 2 F 47 4 1 F 52 2,5 1 F 51 2,5 1 F 47 4 1 F 32 5 1 F 34 6 2 F 45 4 1 F 38 6 2 Av. 40,33 4,03 1,27 Bron: Interviews Note: Av.=Average, P=Purmerend, Z=Zaanstad, F=Female, M=Male, M=Married, W=Widowed, S=Single, Y=Yes, N=No

Gegevens van geïnterviewden werkzaam in de kinderopvang in Purmerend en Zaanstad, ‘99

Tabel 18

Burg. Kinderen Aantal <=4 jr Aantal 5- Aantal >12 Uren p/w Functie staat 12 jr jr S N 0 0 0 36 kinderleidster S N 0 0 0 36 kinderleidster S N 0 0 0 36 kinderleidster S N 0 0 0 36 kinderleidster M Y 2 0 0 36 eigenaar S N 0 0 0 28,8 kinderleidster M Y 0 1 1 4 schoonmaakster M Y 0 2 1 6 schoonmaakster M Y 2 0 0 36 eigenaar S N 0 0 0 28,8 stagiaire M Y 0 2 0 16 gastouder W Y 0 0 0 6 gastouder kleinkind M Y 0 0 0 10 gastouder kleinkind M Y 1 1 0 6 oppas M Y 0 0 0 6 gastouder kleinkind Av. 21,44 Bron: Interviews Note: Av.=Average, P=Purmerend, Z=Zaanstad, F=Female, M=Male, M=Married, W=Widowed, S=Single, Y=Yes, N=No

66


Tabel 19

Gevraagd en aangeboden personeel in Purmerend en Zaanstad, 1999

functie

personeel personeel totaal gevraagd aangeboden huishoudelijke hulp/ werkster 32 2 34 gastouder 21 0 21 leidster kinderdagverblijf 5 0 5 Oppas aan huis 20 0 20 tuinman 0 2 2 verzorging gehandicapte 2 0 2 totaal 80 4 84 percentage 95,2 4,8 Bron: Personeelsadvertenties in vijf lokale dagen weekbladen N=84

Tabel 20

percentage 40,5 25,0 6,0 23,8 2,4 2,4

Advertentie voor 2e keer 1 0 0 1 1 0 3

100

Gevraagd en aangeboden personeel naar aantal uren in Purmerend en Zaanstad, 1999

huishoudelijke hulp/ werkster gastouder leidster kinderdagverblijf oppas aan huis tuinman verzorging gehandicapte totaal percentage

vast aantal uren 30 16 1 17 0 2 66 78,6

oproep kracht 0 0 1 0 0 0 1 1,2

flexibel aantal 0 2 0 2 0 0 4 4,8

nader overeen komen 4 3 3 1 2 0 13 15,5

totaal 34 21 5 20 2 2 84

indien vaste uren, aantal uren gemiddeld per week huishoudelijke hulp/ werkster 6,1 gastouder 19,0 leidster kinderdagverblijf 28,0 oppas 16,9 tuinman verzorging gehandicapte 18,7 Bron: Personeelsadvertenties in vijf lokale dagen weekbladen N=84

67

Vraag en aanbod van huishoudelijke diensten in Nederland

Recommend Documents