Vormgeving 3. Brigitte Beemaert Eindredactie. Michel Peeters De middeleeuwse kosmos: bron van goddelijke openbaring

N N 0 0 N z

Kostprijs van een abonnement

I

UJ � UJ

0

z � � ___J > z ....

Een abonnement biedt

In

4 themanummers en 4x OKY plus, met Museumkaart.

U kunt zich abonneren door storting van

24 Euro (zonder opbergband) of 31 ,44 Euro (met opbergbandl op rek.nr. 448{)007361-87

1Besloten wereld, open boeken'

'Vlaamse cisterciënzerhandschriften en -miniaturen'

Vormgeving

3 5

111

l:a 1"'

Besloten wereld, open boeken Laurent Busine

Annemie Vandezon de

De abdij Ten Duinen in Brugge:

Correctie

Rob Buytaert

de onvoltooide droom van abt Bernard Campmans

Hans Devisscher

Drie Vlaamse cisterciënzerabdijen

Michel Peeters

Brigitte Beemaert

10

Eindredactie

en hun bibliotheken

Coördinatie

Noë/ Geimaert

15

20

-

N

van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Sint-Niklaas. Vanuit Nederland: 25,5 Euro (zonder opbergband) of 34,58 Euro (met opbergbandl uitsluitend op gironummer 135.20 van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Sint-Niklaas. Een abonnement kan elk moment ingaan.

28

Michel Peeters

De middeleeuwse kosmos: bron van goddelijke openbaring Softe Leyts

Eva Van Calster

Productie Rudy Vercruysse

Artistieke productie Softe Leyts

Abonnementendienst

De middeleeuwse boekvorm

03/760. 16.40

Kristien Van Mieghem

Ludo Vandamme

. :

,. ...

diekeure

Pre·press Grafisch Buro Geert Lefevre

GRAFISCH BuRo GEERT LEFEVRE

Copyright OKV

'

dtffu."ttcnaam miut bc.fa:mont

oe:

qurmnoblSddlet.�:\111 quobdcbmu.. 1 tttltlnlr.'lg1tofu.r.Otiisaunt«tÛ� quacunqraanfltunl ftat!\c:afioutt

<( <(

g

bommUs,i:OStpftus.cpul.mnY.lgts tfb\tuftcatllta.ól:. t�equ., a.u:nswm dOimnus wag:autt;..!tb qmb fathttt-" .

fimuts.mfi udmuamus

uotunmn.ijit1

6tlftm:tllumtammd,çafii-nonfum tttre.'lm.q:ttnettddiuomn:'nftdtmli

co

z

musmr wm(d.ll.(t'Ui�� :_ camasuta.quattuu n dotmdmmnus bt.tftopfalrno dtmmus®qtu'b.Gliiób

lannoo

w

0

Drukkerij Die Keure, Brugge

Softe Leyts

z :::) �

o_

Druk

34 Cisterciënzers ols boekengebruikers

""""

��""

PllO'f'l!fCIZ ANTWEilPE"

qmdnn mnnofhs:'fttl dUlas I'Stcime

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorgaande toestemming van de uitgever.

ISSN 1 373-4873 2002/7892/10

momnouauan.sjömaun,.pnunm

tTtnnlltlt;Mir�'n"""='"'"'"""....,,.'","

�"

Provincie Oost-Vlaanderen

PROVINCI[

VLAAMS • lilAlANT

I I[JI

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Besloten wereld, open boeken •••••••••••••••• De "Brugge 2002"-tentoonstelling 'Besloten wereld, open boeken' plaatst, in een monumentale abdijsite in de Brugse binnenstad, een middeleeuwse boekenschat en hedendaagse kunst tegenover elkaar. Monument, handschriften en hedendaagse kunst gaan er als evenwaardige componenten een dialoog aan met elkaar. Deze tentoonstelling loopt van 16 augustus tot 17 november in het Grootseminarie in Brugge.

In de buitenrand van de middeleeuwse Brugse biru1enstad bevindt zich een monumentale abdijsite. Hier bouwden de cisterciënzermonniken van Ten Duinen in de zeventiende en de achttiende eeuw een nieuwe abdij; kort voordien hadden ze hun oorspronkelijke middeleeuwse site aan de Vlaamse westkust moeten opgeven. Ten Duinen was een abdij van Europees formaat; haar rijkdom was verantwoordelijk voor haar suggestieve bijnaam 'een berg van zilver'. Op haar hoogtepunt leefden er 400 monniken en lekenbroeders en werd er een landbouwareaal van 10.000 hectare beheerd. De abdij had een gezaghebbende stem in de internationale politiek en gold als een intellectueel centrum van Europees formaat.

Een kijk in de 17de·eeuwse pandgang van de cisterciënzerabdij Ten Duinen in Brugge, nu in gebruik als bisschoppelijk seminarie. De grootsheid van sobere barok

De abdijgebouwen in de Brugse binnenstad vormen een hoogtepw1t van monastieke architectuur uit de zeventiende en achttiende eeuw en verwijzen ten volle naar die grote geschiedenis. Vandaag fungeren deze gebouwen als Grootseminarie, waar jonge mannen tot priester worden opgeleid. Wie, na een flinke stads­ wandeling, onder de poort van de lange, hoge klooster­ muur door stapt, treedt een andere, besloten wereld binnen. Men wordt getroffen door de barokke grootsheid van een abdij van Europese allure maar evenzeer door de authentieke monastieke sfeer van subtiel invallend licht en ingetogen stilte.

3

Besloten wereld, open boeken

Via deze tentoonstelling worden de abdijgebouwen in hun maximale integriteit aan de bezoeker aangeboden: abdijkerk, monumentale pandgang, kamers en kamer�es, de ruime refter, de binnentuin, het aloude monastieke patroon gebouwd in een periode dat de oorspronkelijke soberheid verre geschiedenis was. De kunstverzameling van de abdij en het huidige Seminarie vindt discreet een plaats in het circuit. Een reeks laatmiddeleeuwse grisailles op paneel zijn hier de blikvangers. Ze fungeerden in de oorspronkelijke, middeleeuwse site van de abdij Ten Duinen als de kastdeuren van de bibliotheek. Het betreft een reeks grisailles, want de middeleeuwse bibliotheek was uitzonderlijk rijk en omvangrijk. De middeleeuwse bibliotheken van de Vlaamse cisterciënzerabdij Ten Duinen (01128, Koksijde, later Brugge) en haar stichtingen Clairmarais (01137; nabij Saint-Omer, Frankrijk) en Ter Doest n175, Lissewege bij Brugge) stonden in nauwe relatie met elkaar; in de late Middeleeuwen telden deze bibliotheken samen meer dan duizend handgeschreven boeken of manuscripten. Vandaag blijven er ruim zevenhonderd handschriften bewaard, het merendeel in situ, enkele tientallen verspreid over bibliotheken in binnen- en buitenland. Honderd uitzonderlijke handschriften krijgen een plaats in de tentoonstelling. Het komt zelden voor dat een kwalitatieve middel­ eeuwse bibliotheek zo intact bewaard is. Deze uitzon­ derlijke rijkdom wordt in de tentoonstelling ten volle gevaloriseerd. In de grote refter met zijn fantastische dieptewerking wordt een middeleeuwse bibliotheek uitgewerkt. Middeleeuwse boeken worden er getoond vanuit hun oorspronkelijke functie: een bibliotheek als kenniscentrum voor monniken die hun monastieke roeping diepgang gaven, maar evenzeer priester waren, student of hoogleraar, wetenschapper of bibliofiel verzamelaar. Tentoonstellingsarchitect Christian Kieckens pakt deze uitdaging met buitengewone creativiteit aan.

4

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

Op deze manier spreekt niet alleen de esthetische waarde van het individuele manuscript de bezoeker aan; maar ook en vooral de brede wereld aan teksten en kennis staat centraal. Antieke teksten, bijbels, bijbel­ commentaren en kerkvaders, de scholastieke scherp­ slijperijen van de dertiende en veertiende eeuw, de humanistische nieuwlichters: met andere woorden het grote intellectuele parcours van de westerse Middeleeuwen ligt in deze boekenverzameling besloten. Zonder uitzondering worden juweel�es van middel­ eeuwse boekkunst getoond: manuscripten uit het eigen scriptorium, uit Parijse commerciële ateliers of uit het Italiaanse universitaire milieu; ook prestigieuze luxe­ handschriften uit de meest vooraanstaande handschriften­ centra van de vijftiende eeuw. Een besloten verzameling met een wereld aan teksten wordt hier opengelegd. De bezoeker krijgt een gepriviligieerde kijk op de kennis van de middeleeuwse mens over zichzelf, de wereld en God. Kunstenaars gaan ook vandaag nog steeds met deze vragen om. Ze zijn op zoek naar een voorstelling van de wereld, doorleefd en eigenzinnig. Alleen de taal van die bevraging en de vorm van die expressie veranderen doorheen de eeuwen. Men engageerde kunstenaars die vanuit hun subjectieve achtergrond op zoek gaan naar antwoorden op deze universele vragen, vragen naar hun plaats in de wereld en naar de perceptie van de wereld in het algemeen. David Claerbout, Jose Maria Sicilia en Giuseppe Penone gaan zeker deze uitdaging aan. Bij deze drie kunstenaars speelt het element 'natuur ' een cruciale rol in hun werk. Door de natuur binnen te brengen in de besloten wereld van het Grootseminarie wordt de complexe verhouding tussen het sacrale en het profane getoond.

De

•

abdii Ten Duinen

Brugge:

de onvoltooide droom van

abt Bernard Campmans

•••••••••••••••• De verstedelijking van de monastieke beweging

T ijdens de Contrare ­ for matie bouwden midde l­ eeuwse en nieuw opger ichte orden talr ijke kloosters in de steden van de Zu idelijke Nederlanden. De verstede­ l jik ing verklaart waaro m in het zeventiende-eeuwse Brugge n iet minder dan 22 kloosters of abdijen nieuw werden gebouwd . So mmige van de kloosters werden o m financ iële overweg ingen nog in een trad it ionele got ische architectuur opgetrokken maar de ongeschoe ide kar mel ieten, de jezu ïeten, de kartu izers en de c ister­ c iënzers bouwden grootse co mplexen in de n ieuwe barokst jil. Ook de cisterc iënzer mo nniken van Ten Du inen ver lieten het p al tteland o mzich in Brugge te vest igen. Het abba haat van Bernard Ca mp mans (1623-1642) zorgde in het begin van de zevent iende eeuw voor een n ieuwe in tellectuele bloe ien financ iële ade mpauze . Doordat de kuststreek nog steeds onve il ig bleef, keek Ca mp mans u it naar een rust ige en ve ilige stedelijke vest ig ing. Nadat pog ingen in Veurne mis lukten, koos h ji resoluut voor Brugge. De c isterc iënzerabd ji Ten Du inen had s inds eeuwen een vaste stek in deze stad. Recente opzoekingen wezen u it dat Sp iege lre i4 (Ten Dune Ezel), 5 en 6 (De Witte Muenynck) in de dert iende en veert iende eeuw door de Duinenabd ji a sl refugehu is werden gebruikt. V óór het e inde van de v jift iende eeuw werd d it e igendo m van de hand gedaan. Intussen bouwden de Du inheren in de Snaggaardstraat een tweede refugiu m, dat ze echter op het e ind van de zest iende eeuw aan de c isterc iën­ zer innen van Sper mal ie verkochten.

Door een overeenko mst met de b isschop van Brugge, d ie s inds 1561 over de bez ittingen van de opgeheven abd ij Ter Doest in L issewege besch ikte, kregen de Du in heren in 1624 het refugehu is van Ter Doest aan de Potter iere i in bez it . Deze locat ie maakte het plan z ich in Brugge te vest igen meteen haalbaar. Op 3 me i 1627 na men de monniken er def in it ief hun intrek. Reeds in apr il 1628 werd gestart met de bouw van een n ieuwe abd ji. Het zou de meest monu mentale abd ijs ite in Brugge worden. De dyna mische Ca mp mans was toen 47 jaar oud en reeds 4 jaar abt.

Marcus Gheeraerts, Geschilderd plan van Brugge, 1 562

Brugge, Stedelijke Musea Stedelijk netwerk vóór de inplanting van de Duinenabdij, met het refugehuis van Ter Doest rechts naast de kerk van het hospitaal Onze-Lieve-Vrouw van de Potlerie

Het ontwerp voor deze Du inenabd ji vergde een volledig n ieuwe stedenbouwkund ige benader ing van de w jik. Vooreerst werden delen van het voor malige refugehu is van Ter Doest in de n ieuwbouw ge ïncor­ poreerd. Vervolgens kochten de Duinheren minstens 90 huizen op in de buurt, l ieten die slopen en bre idden hun s ite u it. Ook een achttal aanpalende steegjes werden in de n ieuwe abdij ge ïntegreerd. Een zeventiende -eeuws voorbeeld van stadsplanning.

5

De abdij Ten Duinen in Brugge Duinenabdij, in Antonius Sanderus, Flandria lllustrata, Keulen, 164 1

Gent, Universiteitsbibliotheek Wellicht gebaseerd op goed­ gekeurde bouwplannen, met de oorspronkelijk geplande grote abdijkerk

'Dat schoon en vermoert dooster van Duynen, twelcke aen alle mensen dient tot verwondering he'

De e igen lij ke bouwgesch ieden is van de n ieuwe Du inenabdij reconstrueren bl ijft een o u r nogel ji ke opdracht o mdat de bouwre ken n i gen u it de per iode van abt Ca mp mans n iet bewaard z jin. Hoogstwaarsch jinl ji k berust de afbee ld ing van de ab clij in Anton ius Sanderus' Flandria Illustrata (1641) op reële ontwerpen of goedge­ keurde bouwplannen. Oo kde naa mvan de bouw meester is n ie t be kend. We l icht was hier een talentvo l Brugs meester aan het wer kd ie een beroep deed op be kwa me meester- metselaars en meester-t immerl ieden uit de stad. De monn iken l ieten oude bouw mater ia el n , af ko mst ig van de abdijru ïne in Ko ks jide en de gesloopte ab clij Ter Doest in L issewege, aanvoeren en verwer ken in de n ieuwbouw. Grote, well icht dert iende-eeuwse moefen, zijn overa lher kenbaar en in de kelders werden zu ilen hergebru ikt. Als natuursteen werd vooral n ieuwe Avennesteen gebru ikt. Het grootse ontwerp voorzag onder meer de bouw van een grote en kle ine pandgang en woonvleugels, een afzonder lijkgebouw met de refter en de bibliothee k, een gasten kwart ier en een monu mentale ker k met toren. Een o mhe ining muur diende de abd ij van de bu iten­ wereld af te s u l iten. Het ontwerp was du id el ij k ge ïnsp ireerd op het ideaalp lan van de c isterc iënzers.

De deuringangen en de zo vindingrijke natuurstenen omlijstingen geven toegang tot de besloten cisterciënzerwereld

Pieter Pourbus, Plan van de Duinenabdij,1580

In de per iode 1628-1642 werd de grote pandgang met de abts kapel a ls kern van de abd ij gereal iseerd. Aansluitend werden aan de oost- en zuidzijde klooster­ v el uge ls van dr ie bouwlagen hoog opgetro kken. Aan de noordzijde kwa meen gebouw van twee bouwlagen en aan de westz jide werd een gebouw met en kel een ge lij kvloerse verd iep ing opgetro kken . De monu mentale refter met daarboven de b b i l iothee kbouwde men Joodrecht op d ei zu idvleugel, er en kel van gesche iden door een atr iu m. Op de zu idoosthoe k kwa meen car il o l ntoren met 26 klo kken . Monastie ke architectuur van hoge kwal ite it. Slechts één vleugel van de gep lande kle ine pandgang werd gereal iseerd, aans lu itend op de bestaande construct ie van het oude refugiu m van Ter Doest. De dood van de dyna mische Ca mp mans in 1642 en de econo mische neergang ver klaren de bouwstop d ei langer dan een eeuw duurde en de droo mvan Ca mp mans onvoltoo id l iet.

Brugge, Stedelijke Musea inv. nr. 0. 1 534 Gedetailleerd plan van de 'middeleeuwse' abdij in Koksijde, misschien gemaakt in functie van een lotere heropbouw OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2

7

De abdij Ten Duinen in Brugge

Hergebruik van bouw· elementen uit Koksijde: middeleeuwse zuiltjes omgekeerd gebruikt in de kelder onder de grote pandgang

Aan de kant van de Potter iere ien aanslu itend bij de hoofdingang van de abdij werd in de zeventiende eeuw wel nog een voorlopige en bescheiden eenbeu kige ker k gebouwd. Deze werd gesloopt toen er in het laatste kwart van de achttiende eeuw opnieuw voldoende middelen vrij kwa men o meen grote abdij ker k te bouwen. De opdracht werd toevertrouwd aan architect E mmannuel van Speybrouc k-Coutteau (1726-1787). H ji was op dat ogenb li kd e bel angrij kste bouw meester in Brugge, met een duidelij ke voor keur voor een ratione le architectuur, eigen aan het classicis me. Dertien jaar lang werd er gebouwd aan de ker kvan de Du inenabd ji. De architect baseerde zich op het oorspron kelij ke ontwerp, maar maa kte de ker k minder diep. Toch is deze abdij ker k het meest monu menta le gebouw in classicistische stijl in Brugge en een bewijs dat bouw meester Van Speybrouc k het particu laris me en het provincia lis me van het toen mal ige Brugse arch itectuurgebeuren oversteeg.

Jozef Suvée, Portret van architect Emmannuel van Speybrouck

Brugge, Stedelijke Musea, inv.nr. 0458

In 1796 vo lgde de opheffing van de abdij. Het gebouwenco mplex onderging ta lvan functie­ wijzigingen en werd in 1833 bisschoppelij k se minarie, een beste mming die tot vandaag is behouden. Het is het Prov inciebestuur van West-Vlaanderen dat sinds de negentiende eeuw zorg draagt voor het architecturaa l pa tri maniurn. Het volledige co mplex kan bogen op een nog zeer grote arch itectura le authenticiteit. En ke lde verbouwin­ gen uit 1949-1950 bepalen het huidige, wat harde uitzicht van de westvleuge l, waarlangs de meeste bezoe kers de abdij betreden. Die v el ugel werd toen in een pseudo-baro kstijl verbouwd. De harde verbouwing van de oude bib liothee k in 1959 valt eveneens te betreuren evenals de sloop van het gasten kwartier in dezelfde periode.

Het oude refugehuis van Ter Doest geïntegreerd in de nieuwe Duinenabdij: vroeg 1 6de·eeuwse kraagstenen met het wapenschild van abten van Ter Doest

Het volleelig ommuurde complex von cle voormalige Duinenabclii, samen met cle verrassende tuin en boomgaard, behoort tot cle topstukken van het Brugse architecturale en culturele erfgoed uit cle zeventiende en achttiende eeuw. Sober gebouwel maar met oog voor cle iuiste proporties en gebruikmakenel van een fantastisch spel van licht en schaduw in cle interieurs, cle barok en het ciossicisme waardig. Zelfs cleze onvoltooide droom van Campmans bezit Europese allure. Nergens in Vlaancleren wercl in cle

Binnenzicht van de monumentale abdijkerk, een ontwerp van Emmannuel van Speybrouck

zeventiende eeuw een andere cisterciënzerabclii van clie omvang gebouwd.

Drie Vlaamse

cisterciënzerabdiien

en hun bibliotheken

•••••••••••••••• De Duinenabdij aan de ku st bij Kok sijde, Clair marai s in het moera sgebied bi jSaint-O mer, en Ter Doe st in de polder streek bij Li ssewege, ten noorden van Brugge: drie twaalfde -eeuw se abdijen van de orde van C îteaux, die door hun gedeelteli k j ge meen schappeli k je ge schiedeni s, cultuur en spiritualiteit, ook sa men kunnen worden voorge steld. De Duinenabdi j (Sancta Maria de Dunis) i s de oud ste van de drie, Clair marai sen Ter Doe st zijn haar dochter stichtingen. Ten Duinen ont stond in het begin van de twaalfde eeuw al s onderko men van Ligeriu s, een kluizenaar. Hij en zi n j volgelingen kwa men incontact met Fulco, een Fran se monnik, die daar in 1128 een abdi j stichtte. Tien aj ar later sloot deze ge me én schap aan bij de nieuwe ci sterciënzerorde. Deze orde ver spreidde zich toen over heel Europa onder i mpul svan Bernar clu s van Clairvaux

(t1153).

De ci sterciënzer swilden de oude regel van Benedieru sin zijn oor spronkelijke opvatting toepa ssen : ar moede, soberheid, ge meen schap sleven moe sten in hun zuiver ste vor mworden beleefd . De vele intellectuelen die Bernar clu skon begee steren, brachten echter ook hun culturele bagage mee naar de nieuwe abdi ej n . Robertu s, de eer ste ci sterciënzerabt van de Duinenabdij, wa s niet alleen een van de be ste vrienden van Bernardu s, hi jwa s ook een gewezen docent van de kathedraal school van Laon, in die tijd een van de belangrijk ste scholen van We st-Europa. Daardoor waren de mee ste abdijen ook van meet af aan centra van intellectueel leven. Binnen de 'be sloten wereld' van het kloo ster werden de bronnen van de we ster se chri steli k j e cul tu ur verza meld en be studeerd. De stichting van de Duinenabdi jin 1128 valt sa men met het begin van de regering van graaf Diederik van de Elza s, die al sde wereldlijke stichter van de abdij mag worden be schouwd. Hi j geldt ook al sde initiatiefne mer voor de stichting in 1137 van de abdij van Clair marai s vanuit Ten Duinen . Clair marai swerd ongeveer tegelijkertijd met de Duinenabdij in de orde van C îteaux opgeno men . Net al sin de Duinenabdij wa sde eer ste abt, Gunfridu s, afko mstig uit de abdi j van Clairvaux in Bourgondië.

10

Ter Doe st in Li ssewege i sal sci sterciënzerabdij veel o j nger. Ze verving een veel oudere en vervallen benedictijnenpriorij. Drijvende krachten waren hier de bi sschop van Doornik en het Sint-Donaa skapittel van Brugge. De eer ste monniken en lekenbroeder svan Ter Doe st kwa men in 1175 vanuit de Duinenabdij naar Li ssewege. Ze werden geleid door Haket, die toen drie jaar ingetreden wa sin de Duinenabdij, maar die voordien meer dan twintig jaar deken wa sgewee st in Sint -Donaa s. Het Brug se kapittel zou van bi jhet begin mee zijn ste mpel drukken op de abdij. Robertu s, Gunfridu sen Haket, de eer ste ci sterciënzerabten van Ten Duinen, Clair marai sen Ter Doe st, waren intellectuelen van hoog n iveau. Het spreekt vanzelf dat hun aandacht niet in de laat ste plaat szou gaan naar de uitbouw van het boekenbezit, meer bepaald de abdi b j ibliotheek Uiteraard bewaarden de abdijen ook nog buiten de eigenlijke bibliotheek een aantal boeken voor de eredien st en de refterlezing. In de loop van de ge schiedeni szouden ook ver scheidene abten en monniken boeken bij zich bewaren . De inhoud van de bibliotheken ko mt elder sin deze publicatie aan de orde . Hier wordt stilge staan bij hun opbouw en ge schiedeni s. De abdi j van Clair marai sleidde een zelf standig be staan tot aan het e inde van de achttiende eeuw. Ze had wel hee lwat te lijden onder de talrijke oorlogen in het gebied . Clair marai sonderhield nog nauwe relatie s met de Duinenabdi jtot in 1678 , toen Clair marai s definitief bij Frankrijk werd gevoegd. Sporen van de betrekkingen van de Duinenabdi j met haar dochter­ stichting bleven bewaard, onder meer in het boekenbezit . Zo i shet Legendarium van Clair marai s, een monu mentale collectie waarvan nu nog vijf boekdelen bewaard zijn (Saint-O mer, BM, ms. 716), geba seerd op een nu verloren legger uit de Duinenabdi j. Van hetzelfde Legendarium bevond zich nog een exe mplaar in Ter Doe st . Daarvan zi n j nu nog twee boekdelen bewaard (Brugge, OB, ms. 403-404). Deze grote Vlaa mse collectie heiligenleven swerd rond 1150 in de Duinenabdij sa menge steld uit allerlei bronnen, en ter be schikking ge steld v ande andere Vlaa mse kloo ster s, in de eer ste plaat sde dochter stichtingen van Ten Duinen . Daaraan i s het o. m. te danken dat de oud ste leven sbe schri v j ing van de Heilige Codelieve van Gi stel (t1070) bewaard i s ' gebleven, in het exe mplaar van Clair marai s.

gnmm.11..1Jtn:pura quoq•ltllllr Ullllt QUtfttpld tiT!IO tmtlllrofq ms. ll!lq• qura non funr llir.IIÏl l'ttllnt !DilmnO tlltttCdUntltf.l

cntOIJI!!OUlltl llR tnt'C

gtOUt.

cn-aJ:::l liCIItlit:f]��)dUll ctlttu!ltr.l qm non !ra

ráfo

tg!lltll!IÎÏitiOJÛIIllti lit'ttrt\t o!lmll'trr.ncq• trcfollt1ct!JUilt7 nrq•tlltttmnalnnw� trcltnut. rnruolc& runttllrs.qnr

Q,((ltt

lJllllnrrfttgttc ritlJttdtnn BC.!J!O ldrr ftUt.)\uno tmcrmotonolnf dt mnmltfltttn qma dl! futtr: .,wtrrllltoontnmrdt15 ros.flam nrur m mmmtmno fllltntto tttllnl ruflodlr. trd fntlTdtltllP,t ltgJt0.11trgtJt IO.l tntlltlltn. IEolrm molll 1 tn 0110 fjnna al lll\.full!A quam omms auts­ f�ttr.�nnuntt'ttnOllllo)JIIilo tn mtllllte fttntliS fnntdn tno mmhtJilCI.1 maunut.1tnat1

Bijbel

van

Ter Doest,

ca.12651275

Brugge, Grootseminarie (GS), nrs5/ 1 9 1 Lekenbraeder Henricus van Ter Doest kopieerde in de 1 3de eeuw verscheidene codices. Hij is een van de weinige kopiisten die zich kenbaar maakt

Al even spectacula ir is de dertiende-eeuwse codex van Clair marais met werk van Hugo van Foui loy (t kort vóór 1174). Dit handsc hrift met versc heidene mirli aturen (Saint-O mer, BM, ms. 94) is du idel ijk gekopieerd van een codex met dezelfde teksten en illustraties uit de Duinenabdij van rond 1200 (Brugge , GS , ms. 89/54). De werken van Hugo van Fou il o ly waren zeer geliefd bij de cisterciënzers en ook in andere abd jien kwa men ze al heel vroeg voor. Dat het exe mplaar van Clair marais gekop ieerd is van dat van de Du inen­ abdij wijst op de heel nauwe relaties tussen beide abdijen.

Ook tussen de Du inenabd ji en Ter Doest bestond een dergelijke re latie. Maar bijna even belangrijk, zeker in de aanvangsjaren, waren de sc henkingen van versc heidene kanunn iken van het Brugse S n i t-Donaaskapitte L V jift ig jaar geleden meende de Nederlandse geleerde G.I. Lieft inck ze lfs dat de b b i liot heek van Ter Doest rond 1200 zo goed als volledig was opgebouwd met handsc hriften uit het scriptoriu m van Sint-Donaas. Lieft incks hypot hese is nu ac hter haald. Ter Doest had net als de andere cisterciënzerabdijen een eigen scriptoriu m. De lekenbroeder Henricus , de eerste bij naa mgekende kop iist in Ter Doest , d ie actief was in de dertiende eeuw, staat in een lange traditie, die zic h overigens zou hand haven tot ver in de vijftiende eeuw.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

II

Toch kreeg Ter Doest tot ver in de dert iende eeuw boeken van de Brugse kanunniken. Rond 1200 ging het hoofdzake lijk o mbijbels, bijbelco mmentaren en theolog ische standaardwerken. Hun oorspronkel jike herko mst blijkt uit hun eigendo ms merken. In 1291 kreeg Ter Doest van Gervasius, kanu rmik van S int-Donaas en acade misch geschoold jur ist, al z jin jur id ische hand­ schriften, 24 boekdelen met a le toen malige basiswerken. Cisterc iënzers mochten aan de w1ivers ite iten geen recht studeren, maar door schenkingen en aankopen kwa men ze in de loop van de dertiende eeuw we lin het bezit van de nod ige teksten o mop de hoogte te z jin van deze zeer belangr ijke wetenschap.

auw . . : mo't>t� olkn'ou:n.tnt.uam ��atu m'l:l� mn cq ttmfq� ntulê{\h � O.\'.Ûi} �7 � \:o\n rfá ·

Gervas ius' schenk ing is bekend dankz ij de bewaarde oorkonde waarin hij zijn bes lissing liet registreren en waarin al le door he mgeschonken boeken werden opgeso md. Boekenl jisten, inventar issen en catalog ivan de bibliotheken van Ten Duinen, Clair marais en Ter Doest z jin heel zeldzaa m. De oudste c' atalogus' van een gedee lte van de b ib l iotheek van Ter Doest is missch ien de dertiende -eeuwse boekenlijst op het einde van een twaa lfde-eeuws handschr ift (Brugge, OB, ms. 55). ' an de kleine boekenkast', De lijst so mt de boeken op v en bevat 25 titels: heiligen levens, bijbelboeken, liturg ische, t jidrekenkund ige, f ilosof ische en theo log ische teksten, zonder enige syste matiek. Voor de Du inenabd ij is geen enkele oude cata logus beschikbaar. Wel is een merkwaardig docu ment bewaard, waaru it blijkt dat Johannes Sn idew int, monn ik van de Duinenabd ji, in het begin van de veertiende eeuw een aantal fi losofische en theo logische boeken van Ter Doest levenslang in bru ik el en had. Sn idew in t doceerde toen aan het Sint-Be rnarduscollege in Parijs. Hij had de boeken, a les sa men een twintigta lcod ices, overgeno men van Johannes de He, van Ter Doest, d ie tot aan zijn dood in 1311 eveneens docent was in Parijs. Het boekenbez it van de Vlaa mse cisterc iënzerabd ijen bleef dus n iet noodzakel ijk geloka liseerd in de bibliotheek: boeken werden so ms voor lange tijd u itge leend aan een confrater u it een andere abd ij, d ie ze dan nog gebruikte voor zijn leeropdracht in Parijs. Over de mater ië el inr icht in g van de Vlaa mse cisterciënzerbibliotheken bestaan heel weinig bronnen. De handschriften ze lf waren zowe l in Ten Du inen a sl in Cla ir mara is en Ter Doest voorz ien van e igendo ms­ merken, dikwijls met een bezweringsfor mu el die de gebruiker waarschuwt het boek terug te brengen. In de Du inenabd ij werden de handschr iften a lheel vroeg voorzien van een zeer eigen foliëring met letters en puntjes in rode inkt. De handschr iften van Ter Doest k WUlen worden herkend aan de laat middeleeuwse titels die oorspronkelijk op de achterplatten van de boekband in een hoornen venstertje ( 'fenestra') z ichtbaar waren. Enkele keren is het wapenschild van de Duinenabdij bewaard op de meta len kla mp van een boekband (Brugge, OB, ms. 102 en 476). De boekbanden van Clair marais uit de twaalfde en dert iende eeuw zijn zeer herkenbare en karakter ist ieke c isterc iënzerbanden.

12

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

()l('tlttt

\�·u tro

fau\ü

motfut

noili, mcii. m �

t::. u q'O mm "'V'� :�nu. · tnm.{et.�· ZJC�l'Ott.m cvtà& fu:�{mt'.tx· a'l:l ecdtas-tÜt.· ab �tona�. 1) all ronU\nM ctlts 'btffiutun.m qua,�av� -vou-at. d\-.n �'0 ab inb& "

(.<>miü.�

ü v.oufti.- mfu�

w.�\c�n 'l:lcbetwcdl'aw:.tfutaftmm mooa\{ fcqumu· mfu:u.ého. qJ.tä. -au\,· t\\\. ttatta-êönt q_ua �l. "Oclhm�n:. .�ttt �m �{�e· �m "

m, \_UO

•

1ltnn

enu.an.�

uaiö 'b� fl'tle::

avw �t«hOl.�vnm fcnyta(tc�ma·�êi 'btS'utaM roman® q

�·tût {uil ('� t.m�·ma-fta. bom.mc. m.u �·tV'� 1;>"& V. n

clt-{ubt.m·

fu.2k. q,m.· {. no 1irtatt.\n. '<\.�CO·

ca.gt:nffto ·�

vcntionb3 ntt

�l�i\ c.fniba.� mrnr-. 'nttlh

\llJ"��cW�

�û,ii Ûlt. \l� \t

Ç;-!. �:,cr/u

J

tpt'.lf,,(;Q I

i�

/1z

Co

CF r'.'/o·faJ I

t.rn�uc..

Drie Vlaamse cisterciënzerabdijen en hun bibliotheken

Het miclcleleeuwH eigendomsmerk van Ter Doest, gecombineerd met het17.__.. .. Duinenkruisie..

Brugge GS,

ms.

8 42

len -n de oudste afbeeldingen - het wapenschildvan de DuinenabcliJ is bew-rd op - metalen klamp­ .., boekband, 14cle eeuw Brugge OB ms 476

De codex met de wwrk.n -n Hugovan F...aloy, rond1200 gekopieerd In • DulrtenaWif, wwd twintig laar lahlr op din !leurt geleapiaani In Clainnarail Brugge G5 m 89 54

De handschrif't.n van Ter Doelt kunnen WOlden herkend aan de laalaal:clclal ...-llaal�ln­ venttertle (fenettra) op • adállcoll wn • ba�lct:cond, co.1200 Bru9ge OB ms 113

Drie Vlaamse cisterciënzerabdijen en hun bibliotheken

Htei1(�uo(t-& �ît6'>

�»tmt6u&aft,�f.

V 11111'1<� nflt(mrt.Dut

f"ftt1n�>w !nit.Ou�ftf6 n é> wt wti�t

f(nî

O(N•h"rr'.t.t, 'l (1f.et•. H·

a�AÛJ& 'H1C!('rffl

f�li ft�Î!.Wi f

0�tm6u&.

mt�� AAH fmnftftr

.,.i.t ,

&u(1

<'"Û�•"''IU·<· ..'&',V

Veel hand schriften van de Duinenabdij zijn verloren gegaan in de Tachtigjarige Oorlog, tijden sen na de Beelden stor m. Ook voor Ter Doe st zal dit het geval zijn gewee st. De bib liotheek van Clair marai s, die in het tweede kwart van de ze stiende eeuw nog heringericht en verrijkt wa s, werd al in 1558 ge plunderd en vernield sa men met de hele abdij. De opgelopen schade in de drie abdijen valt moeilijk te meten, maar het staat va st dat die zeer aanzienlijk i sgewee st. Voor Ter Doe st kwa m daar nog bij dat deze abdij sind s 1561 haar zelf standigheid verloren had. Haar patri mon iu m moe st dienen o mde bi sschop van Brugge en zijn ad mini stratie te onder­ houden. De kloo sterge meen schap zou uit sterven. Deze situatie duurde meer dan een halve eeuw. In 1624 werd het ver mogen sco mplex van Ter Doe st overgedragen aan de Duinenabdij. Daardoor kon Ten Duinen in 1627 verhuizen naar het refugehui svan Ter Doe st aan de Potterierei in Brugge, waar een volledig nieuwe abdij werd opgetrokken. Uiteraard fu seerden daardoor ook de bibliotheken van beide abdijen. Carolu sde Vi sch (1596-1666), een monnik van Ten Duinen die zich zou ontpoppen al seen van de voornaa mste hi storici van de zevent iende eeuw, stelde in 1628 een catalogu sop van de hand schriften van de nieuwe Duinenabdij. Deze catalogu swerd in 1641 gepubliceerd door Antoniu sSanderu s. Alle boeken kregen een nieuw eigendo msmerk: een ste mpe ltje in de vor m van een Bourgondi sch krui sje. Veel boeken werden opnieuw ingebonden. De nieuwe zeventiende-eeuw se banden kregen dikwij lseen gouden ste mpel met het wapen schild van de Duinenabdij en abt Eernardu s Ca mp man s (1623-1642).

Van veel abdijen i sbekend dat ze in de tweede helft van de vijftiende eeuw meer aandacht be steedden aan hun bibliotheek. Ook in Ter Doe st en Ten Duinen kreeg de bibliotheek toen hernieuwde belang stelling. De abten Henricu s Keddekin van Ter Doe st (1478-1491) en vooral Johanne sCrabbe van de Duinenabdij ( 1457-1488) zijn bekend geb leven al senthou sia ste boekenliefhebber s. In de Duinenabdij liet abt Crabbe nieuwe ka sten vervaardigen voor de boeken. De nog be staande panelen met de graven en gravinnen van Vlaanderen en de abten van de Duinenabdij vertonen sporen van sleute lgaten en ijzeren voegen. Ze fungeerden oor spronkelijk al ska st­ deuren van de bib li otheek. Deze n ' ieuwe' bib liotheek van de Duinenabdij be sloeg de helft van de graanzolder van het dertiende -eeuw se abdijco mplex. Tijden sde Beelden stor mvan 1566 liep deze bib liotheek grote schade op. Een be schrijving van de schade die kort daarna i sopge maakt, hangt een so mber beeld op van de aangerichte verwoe stingen. Niet a leen een groot aantal boeken, ook ver scheidene kun stwerken waren onher stelbaar vernield.

14

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

Thomas van Cantimpré, Liber de noturis rerum, begin 16de eeuw

Brugge, OB, ms. 4 1 1 De wondere wereld van mensen, dieren en monsters in kaart gebracht in een middeleeuwse encyclopedie. Encyclopedieën vormen een bibliotheek op zich, waar alle wetenschappen op een georganiseerde manier samenkomen

De hand schriftencollectie van de zeventiende­ eeuw se Duinenabdij be staat du s uit wat er re st van de middeleeuw se bibliotheken van Ten Duinen en Ter Doe st. Dit fond skan gelden al s voorbeeld van een bibliotheek van een belangrijke ci sterciënzerabdij net v óór de doorbraak van de boekdrukkun st in de vijftiende eeuw. Deze col el ctie wa shet re sultaat van vier eeuwen mona stieke cu ltuurge schiedeni s. De Vi sch kla sseerde de honderden hand schriften in e fl rubrieken: van bijbel en bijbelco mmentaren (rubriek 1) tot aan hu mani sten en boeken in de volk staal (rubriek 11). Deze zeer rationele indeling, met de hele weten schappe lijke kenni svan de we ster se Middeleeuwen, i sook gebruikt voor de pre sentatie van de hand schriften in de tentoon stelling 'Be sloten wereld, open boeken' De hand schriften van de Brug se Duinenabdij beru sten nog gedeeltelijk ter plaat se dankzij de spit svondigheid van de laat ste monniken. De af schaffing van de abdij in 1796 heeft geen funda mentele schade toegebracht aan het hand schriftenbezi t De genaa ste hand schriften vor men de kern van het Hi stori sch Fond s van de Brug se Openbare Bib liotheek, net zoal s die van de afge schafte abdij van Clair marai sondergebracht zijn in de Bibliothèque de l'Agg lo mération van Saint -O mer. De hand schriften die elder s zijn terechtgeko men, waren waar schijnlijk al v óór 1796 uit de abdij verdwenen.

De middeleeuvvse kosmos: bron van

goddeliike openboring

••••••• De u itbouw van een o mvangrijke b ib l iotheek waa rin de be langrijkste bronnen en teksten van het westerse denken vertegenwoord ig d waren, was voor de kloosterge meenschappen een bestendige zorg. Van oudsher benadrukten vooraanstaande geestelijke leiders het belang van een dege lijke intellectuele vor ming. D ie vor ming bepe rkte zich n iet tot de stud ie van de bijbel (het Boek der boeken en de kern van het christel jik ge loof) en de kerkvaders, maa ro mvatte heel wat uiteenlopende vakgebieden. In de catalogus van de Duinenabdij zijn ta lrijke traktaten over wiskunde, geneeskunde, sterrenk Lmde , muz ie k en de natuur­ wetenschappen opgeno men, zowel van ch riste lijke als antieke , joodse en Arab ische auteurs. Derge lijke wetenschappel jike teksten lijken vanuit een modern standpunt heel wat minder relevant voor de studie van de goddel ijke openbar ing. Voor de midde leeuwse mens echte rkonden a le wetenschappel ijke d isc ipl ines, sac raa l of profaan, bijdragen tot een bete r godsbeg rip. Meer nog, de studie van de natuur, de sterren, het mensel jik lichaa men de muziek vo rmde een essent iee l onderdeel van het theologisch onde rzoek.

••••••••

Voor de filosoof is de kos mos een har monieus en hiërarchisch geordend gehee l (hoe dichter bij de ste rren 1l e mel hoe waardiger en zuiverder) dat in het leven werd geroepen doo r een goddel jike schepper. De kos mos krijgt aldus een religieuze en een ethische di mens ie. De vol maakte o rd e van het heelal getuigt van de on metel jike w ijsheid van de Scheppe r. Wa rmeer de mense lijke ziel zich weerspiegelt aan de we reldzie l volgt z ji de weg naar God en het vol maakt zuivere leven. Microkos mos en macrokos mos z ijn dan ook onlos makelijk met elkaa rverbonden. Aristoteles en Ptole maeus (en vele gelee rde denkers na hen) na men het Platoonse were ldbeeld grotendeels over en vulden dit met hun eigen accenten aan. Zo postuleerde Aristote les het bestaan van een 'Onbewogen Beweger' als eerste oorzaak van alle bewegingen in het heelal.

Codex Aldenburgensis, 1 Sde - 18de eeuw

Brugge, GS, ms. 7 27/5 De aarde onderverdeeld in de drie gekende continenten (Azië, Europa en Afrika} en omgeven door de hemelsferen

In de twaalfde-eeuwse abdijscholen en later aan de grote midde leeuwse w'liversite iten behoorde de kos mologie tot het vaste onderw jisprogra mma. De kos mos, beschouwd als een har monisch geordend geheel waar in wereld , mens en God een vaste en zinvo l e p al ats bekleedden, werd het voorwerp van intense studie. O m die 'geordende ve rza meling van schepselen' (Wille mvan Conches , twaalfde eeuw) in kaart te b rengen was de middeleeuwse theo loog genoodzaakt omeen beroep te doen op diverse b ronnen. De b jibe l (zowe l het Oude als het N ieuwe Testa ment) had i mmers bitter weinig te vertellen over de organisatie van het hee la len de pos it ie van de mens daarin. Daaro m g repen de middeleeuwse vorsers terug naar de natuurwetenschap van de Griekse Oudheid en meer bepaald naa rhet Platonische wereldbeeld en de aanvullingen daarop in het werk van Aristoteles, Pto le maeus en de joodse en Arabische geleerden. Hoewe lso mmige sterrenkundigen v óór P al to al het heliocentris me ve rdedigden , plaatste de filosoof in zijn d ialoog Timaeus de aa rde en dus ook de mens in het centru mvan het heelal. De aarde zelf en a lhaar versch jiningsvor men z ijn sa mengeste ld uit vie r ele menten: aa rde , vuur, lucht en water. Daa ro rnl1een bevinden zich zeven sferen die de zeven planeten dragen ( maan, zon, Mercurius, Venus, Mars, Jup ite ren Satu rilus) en een achtste sfee r met de vaste ste rren. In tegenstel li ng tot al wat op aarde leeft, zijn de planeten onveranderl ijk en onvergankel ijk. Ze bewegen in cirke lvor mige banen rond de aardbol, waaruit Plato afleidt dat het heelal bezie ld is en met verstand begaafd. 15

Codex Aldenburgensis, 1 Sde - 18de eeuw

Brugge, GS, ms. 1 27/5 Gedetailleerde afbeelding van de heilige stad Jeruzalem

Deze voorste l ing van het heelal was gebaseerd op de theorieën van de meest vooraanstaande auteurs uit de Griekse Oudhe id . Bovend ien sloot een derge lijk wereldbeeld uitstekend aan bij de middeleeuwse voor liefde voor orde en structuur. Toch konden de middeleeuwse theologen hun bewer ingen n ie t zomaar letter li jk overnemen. De klassieke auteurs schreven immers vanu it een n iet-chr istel ijk perspect ief waardoor zij onmogelijk de volledige structuur en de ultieme betekenis van het hee la l konden vatten. Hun theorieën moesten dan ook in overeenstemm in g worden gebracht met de bijbelse leer . Daarvoor gingen de twaalfde- en dertiende-eeuwse theo logen vooral te rade bij de grote auteurs u it het patr ist ische tij dperk , zoals Or ig ines , Augustinus, Isidorus van Sevilla, Beda Venerabilis en vele anderen. Stuk voor stuk beh ielden z ji het geocentrische wereldbee ld . Z ji verw ierpen Plato's idee van de were ldzie len herkenden in de Onbewogen Beweger van Ar istoteles' geschr iften de e igen chr istel ijke godheid: de hoogste ordenende instantie en eerste oorzaak van alles. Aan de zeven hemelsferen en de sterrenheme lwerd het caelum empyreum (de sfeer van de engelen en de za ligen) en later het caelum cristallinum (de Aristoteles, De anima en andere traktaten,13de eeuw

Brugge, GS, ms. 1 02/ 1 25

krista l ijnen hemel) toegevoegd. Dit harmonisch geordend geheel (de vier aardse elementen, de zeven hemelsferen en de dr ie hoogste hemelen) getu igden van een we lbepaalde hiërarchie waarbij het hogere steeds een invloed u itoefende op het lagere : God op de engelen, de engelen op de kosmos en de kosmos op het aardse leven. De invloed van de kosmos op de mens beperkte z ich echter tot 'materië le' zaken zoals leven en dood of de terugkeer van de seizoenen. De mense lijke ziel (een zuiver geestelijk gegeven) was niet aan de planeten maar rechtstreeks aan de goddel ijke voorzienigheid onderworpen. Deze synthese van Gr ieks gedachtegoed en b jibelse openbaring vormde de kern van het middeleeuws were ldbeeld en het uitgangspunt voor diverse weten­ schappen. De stroom aan vertalingen u it het Gr ieks en Arabisch in de twaalfde en dertiende eeuw kon deze interesse enkel versterken. Vertalers zoa ls Gerardus van Cremona , M ichae lScotus en Robertus Grosseteste maakten de Griekse geschriften opnieuw toegankelijk. De natuurwetenschappel ijke traktaten van Aristoteles (Metaphysica, Physica, De anima, De caelo et mundo etc.), de Almagest van Ptolemaeus en de werken van Plato werden in de abd ijscho len en voora laan de un ivers i­ teiten druk bestudeerd en becommentarieerd. In de scholastiek vond de studie van de macrokosmos en de m icrokosmos haar hoogtepunt. Hev ige d iscuss ies werden gewijd aan de invloed van de kosmos op de mens, de p al ats van het parad ijs in het heelal, het aanta l engelen en hun functie in Gods he ilsplan, etc. De hiërarchie in de kosmos werd toegepast op a le kenn isdome inen. De geta lensymbol iek vervulde hierin een cruc iale rol. Zo werd bijvoorbee ld in de drie hoogste heme el n een weerspiegeling van de Hei lige Drievuldigheid vastgesteld of werd het aantal dagen in de week gel in kt aan de zeven planeten.

links

Anonymus, Leven van Gregorius de Grote,vroege 12de eeuw

""'""'"V at�um

Brugge, OB, ms. 406 Een vaarbeeld van Romaanse boekverluchting: Christus als Salvator Mundi

md_;Ztlt14l• � cml.!14nl-"* u:ztfi

flltlwn�erii amBm t! "tm1J4r� ''«' �· � rt na 1 .,mtr� ai a& 'JUe'fÜ�rt4 tlfmt� :11annm,x,, ymaSJnA�J � 'f 11hl ' ' """'l

rechts

Galenus, Opera selecta, 13de eeuw

Brugge, GS, ms. 93/6 1 Golenus ( 1 30-ca 2 1 0), na Hippoerales de grootste geneesheer van de oudheid

.-... � ..., ,.. . ,..'" l.I.JI

·�& n3 fic � � �. � tf ttl• � �ltn�ua.& n41Ut·� 1Jcmtf .,ca fftl'Jl'1WD)4 tlmJCflU'}L• l4np'lU l'lr � d�n1u&·1 rdc: vc � tt � fr1o1• .-- -:.-- -*'-�A9 C..�t1nt'[ 17

De middeleeuwse kosmos: bron van

goddelijke openbaring

De middeleeuwse mens kon dus niet enkel door de studie van de Heilige Schrift maar ook door een diep­ gaand onderzoek van de schepping zelf de goddeli k je openbaring leren kennen. Augustinus sprak van twee boeken: het Boek der boeken (de bi b j el) en het Boek der natuur (de schepping). Alles in de natuur werd ervaren als een manifestatie van het goddelijke. Door deze 'geordende verza meling van schepselen' nauwkeurig te bestuderen kon men dan ook op het spoor ko men van Gods heilsplan. De hoeveelheid natuurwetenschappeli k je traktaten in de bibliotheek van de Duinenabdi jhoeft dan ook hele maal geen verwondering te wekken. De monni ­ ken bestudeerden deze teksten niet uit zuivere interesse voor de exacte wetenschappen. Slechts door de synthese tussen wetenschap en geloof kon men de schepping doorgronden. Zelfs de studie van de afwi jkende menseli jke verschijningsvor men - zoals de cyclopen (eenogige reuzen), de ble mmyae (die bij gebrek aan hoofd hun gezicht op hun borst hadden) of de Ethiopiërs (wiens gezicht volledig verbrand was) kon daartoe bijdragen. Hoewel de goddelijke orde in de hele natuur (en dus ook in de sa menstelling van het menseli k j lichaa men de menselijke ziel) aanwezig was, had bij het ontstaan van de monster mensen blijkbaar een verstoring van. die orde plaatsgevonden. Ook die verstoring van de orde had een welbepaalde betekenis. Een vol maakte God maakt inuners geen schoonheids ­ foutjes.

Thomasvan Cantimpré, Liber de noturis rerum, begin J 6de eeuw Brugge, OB, ms. 4 11

Mensenetende reuzencycloop

Bijbel, Oude Testament: tekst en commentaar (Ecclesiasticus, Spreuken en Hooglied), ca. 1200

Brugge, OB, ms. 26 Het Boek der boeken: eerste bron van alle wi;sheid

�\I .fi uç r ... ..... 11 �.......

A ....�.. �

.,

t'pctpta�»

�

m aur ttm ..tM

ttruf�'tl)trlun.f rum ��mlts mtf�frttéhtS na ttl as :"Ût{ tfa-tnus h n�-� ·

(.

• ."b e

. fatom o·

Artistieke prod uctie •••••••••••••••• Sobere cisterciënzerhandschriften uit de beginperiode (tot 1 200)

In het twaalfde-eeuwse Europa was zowel de product ie als de consu mpt ie van handsc hr iften nog grotendeels een monast ieke aangelegen he id . De bened ict jinen waren ec hter n iet meer de en igen d ie de pen ter hand na men. Religieuze hervor mingen le idden in d ie per iode tot het ontstaan van n ieuwe orden (zoals de kartu izers, de c isterc iënzers en de pre monstratenzers), en b jigevolg ook tot een enor me toena me aan kloosterscr iptor ia . Deze n ieuw opger ic hte kloosters hadden boeken nod ig : de sacra scriptura op de eerste plaats, maar ook teksten van de kerkvaders en boeken voor de dagel jikse l iturg ie . De orde van Cîteaux, opgeric ht door de bened ict ijnenabt Robertus van Moles mes in 1098, is een du idel ijke exponent van de toen mal ige drang naar monast ieke vern ieuwing. U it onvrede met de al te luxueuze levensst ijl van de bened ict jinen op het e n i de van de elfde eeuw, streefden de monniken van Cîteaux een terugkeer naar het oorspronkel jike ar moede- ideaal van Bened ictus na . D ie resolute keuze voor eenvoud en sober he id bleek n iet alleen u it hun levensw jize maar ook u it hun handsc hr iften. Waar de bened ict jinen tot meerdere eer en glor ie van God indrukwekkende kerken bouwden en r jikel ijk vers ierde handsc hr iften vervaardigden, betoonden de cisterc iënzers hun eerb ied door eenvoud. D ie eenvoud in de decorat ie van handsc hr iften werd voorgesc hreven door Bernardus, abt van Clairvaux (1114-1153): litterae unius colaris fiant et non depictae (ze mogen letters sc hilderen in één kleur, doc h onvers ierd) . D it voorsc hr ift moet worden begrepen in de geest van het ar moede- id eaal van de c isterc iënzers. B ij hun in trede verl ieten z ji de wereldse prac ht en praal o m te leven zoals C hr istus. Cadexen vol goud en z ilver pasten n iet b innen een leven van neder ig he id en ont hec ht ing . Bovend ien konden overdadige init ialen en fantas ierijke marg in al ia de aandac ht afleiden van de in houd van de tekst, waar in u ite indel ijk de ec hte sc hoonhe id van het boek te v inden was. In it ialen en andere vor men van decorat ie d ienden op de eerste plaats o m het boek van een overz ic htelij ke tekstindel ing te voorz ien en aldus hanteerbaar te maken. Een toon­ beeld van strenge sober he id is Brugge, Openbare Bibl iot heek, ms. 257 (Ser moenen van August inus, twaalfde eeuw). De grote, eenkleur ige in it ialen en de overz ic htel ijke lay-out laten de sc hoon he id van de tekst vol maakt tot haar rec ht ko men.

Hoewel het voorsc hr ift van Bernarclus goed gekend en w jidverspre id was, weken heel wat handsc hr iften al gauw af van deze r ig id e regel. Velen hielden z ic h wel iswaar nauwgezet aan het kleurverbod, maar l ieten hun fantasie de vr jie loop in de ops muk van de in it ialen met gest ileerde bloe men en rankwerk. Al heel wat verder verw jiderd van de oorspronkel jike nederig he id z jin de v ie r delen van Augustinus' ho milieën op de psal men u it de b b i l io t heek van Ter Doest (Brugge, Grootse minar ie, ms. 16/ 196 tot en met 19/ 193). Deze v ier volu mes - een vijfde deel g n i g ver loren - werden vervaard igd rond 1200 en bevatten August inus' co mmentaren op de psal men 1-118. De in it ialen, d ie telkens een n ieuw psal menconunentaar inlu iden, z jin steeds meerkleur ig en vers ierd met gevloc hten blad- en rankwerk . Het belang van de eerste in itiaal in het eerste volu me werd extra in de verf gezet: in het s ierl ijke rankwerk zijn dr ie meda illons met leeuwen verwerkt. De twee laatste volu mes bevatten vooraan een s ierbladz jide waarop het inc ip it in rode, blauwe en groene letters is weergegeven. Vanaf o mstreeks 1 200 boetten de monast ieke scriptor ia aan belang in en na men profess ionele lekenatel iers het roer van hen over. D it was zowel te w jiten aan econo misc he en pol it ieke moeil jik heden b innen het kloosterleven zelf als aan funda mentele veranderingen in de sa menlev ing daarbu iten. Het ontstaan van de steden en de e mancipatie van de burger creëerden een nieuw lezerspub l iek en dus een n ieuwe markt. In tegenstell ing tot de abd ijen waren de stedel jike atel iers wel in staat o maan de st jigende vraag naar boeken te voldoen.

l:,.M__."'""'•--

_.:_j.J......__

"...""�-� """"4..-f........ ....llooo• o ..."...,.

... p_..._.,..._"'......_

==:=

.. "...., . <11....t-......."_ ... --.-t.wooo'l�,.--,-

...,.........._____,.._

==�-=:=

__........,.....,__. . ....-......-.....s.-.... -----.,..-...� ....l... ...4--..,;....-. _..,..,.._ ..... 1 -..r..-.. ..-....-••.,...,. -v-..-�--w,...........tl ..,. .,._._._....,....._

s:.:-;,;·�:e:.-1� c:.=:::::::,--..;.. C-��: ::=:. ::.c::: :.-..=.=:104 . .,,,.. ,._

.. ..w f,._,_� . n---'-""".........,.._ _ l(,(. ...,. _........,_ ",..4�---...... N"-�-.,olo� -J �oio.u.t...., .,,..,....-. . ..,....,_"4(......,.-"' ------ � �...... ....�--.. -4-•.. I"'F--�--10 "'· Oo.�oo�- ....lloo .. �fllllooal:...... --.-....•....... """"-'-� " .........., ....,_ __..,__ __..,... ,..., __ _ :; ,__.....,. .. ..... ...... .,.'-of....,. ..,. -� ....._,._..._ ........ "_..-�-�...­ . "_,. ... ..ofl.-........ ,..,..,. .._""..__..._.,.. ,-..a-....--....,&. ... _........ . ..,....... .- ... ;3....--4�-......... .__ .",__.....,:..,.,.z... ___...,,.... ... .,... "...,_ __,_.......·

_,.,.......-�-·�·

1 ----,..- -- ft,...., ..�_",_.......,. . . ..... � · --� ..-..-.....--­ ....,_.,..,.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2

Brugge, GS, ms. 1 6/ 1 96 Cisterciënzers gingen handig om met het voorschrift enkel sobere handschrilten te produceren, met verluchting in één kleur

Augustinus, Sermones, 1 2de eeuw

Brugge, OB, ms. 257 De strenge eenvoud von de cisterciënzers

__

_,...�.....-.-..___,

20

Augustinus, Enarrationes in Psalmos, ca. 1200

.,.:,.,._

,..",._ -

_.,C>'.... l""rli·..,_V,._I-•

.......,. . ._ ......---­ .. ,.14--.l.,.,.,.t-..._ .,.." " ...,.____..... ..., ;., t!'...... _...,...,_. .._ •.�� ·�..l·�....""" .

e11 1E.Y � YJ_ �- -�� non'ábtit tn ronftho 1mpwrum . X) e domtno nffi -tl(�o .boe efu homtnt do�nntro atttp�dum l'ft. ...,. wm ....

�01am ttDltt qut quonbam; gtYtta dtttbmur;lftbo

h�.

Artistieke productie

Justinianus, lnfortiatum, met glossen, ca. 1 300

Brugge, OB, ms. 352 Romeins recht in een cisterciënzeral:xii, Handschrift uit Bologna, geschreven in een Italiaanse rotunda, en in de karakteristieke vormgeving voor iuridische handschriften

ct{\ftlOll.� nt' \\l.W' Crt Mtu"n\t'�C tntc \Jlntut

,"�ultmn�

\1 \t+ (1\tt\\ \\:ICm· «tnt

ftlW tt�tt: f. cum {'btr nn tunn « nmuhu-ar ttcU1U9 t\Î\

cttt'tUttt'

22

Parijse handschriften uit de lekenateliers

Vanaf het einde van de twaa lfde eeuw ontwikkelde zich in Parijs een uitgebreid co mmerciee lboekencircuit Talrijke boekhandelaars , perka ment makers , kopiisten en verluchters vestigden zich langs de Rue Neuve Notre­ Da me en de Rue des Ecrivains. Parijs was op dat mo ment, meer dan alle andere West-Europese steden van for maat, een ideale voedingsbode mvoor een bloeiend boekenbedrijf. De koning had er zijn residentie , sa men met zijn hele hofhouding, en ook de bisschoppe­ lijke zetel was te Parijs gevestigd. Deze wereldlijke en geeste lijke prelaten behoorden tot de belangrijkste klanten. Bovena lechter zorgde de aanwezigheid van de universiteit voor heel wat beste lingen. De oorsprong van de Parijse universiteit moet worden gezocht in de kathedraalscho el n - op de eerste plaats de school van Notre-Da me - waar niet enkel theologie maar ook gra mmatica, retoriek en andere vakken onderwezen werden. De lezingen van Hugo van Sint-Victor en Petrus Abelarclus lokten in de eerste helft van de twaalfde eeuw heel wat jonge mannen uit al el hoeken van West -Europa naar Parijs. Voor velen onder hen was een belangrijke functie in de kerkelijke hiërarchie weggelegd. De Parijse boekhandelaars deden gouden zaken: de studenten bestelden rijk gedecoreerde handschriften, waaronder geglosseerde boeken van de bijbel. Een van hen was Petrus Lo mbardus ( 1160). Hij werd zelf een van de befaa mdste magisters van de kathedraa lschoo lvan Notre-Da me en eindigde zijn carrière a ls bisschop van Parijs. Een exe mp al ar van zijn Collectanea in epistalas Pauli belandde in de bib liotheek van de Duinenabdij (Brugge , Openbare Bibliotheek , ms. 85). Het handschrift werd vervaardigd in een Parijs' lekenate lier. De vol maakte verhoudingen tussen glossen en basistekst zijn ken merkend voor het geroutineerde co mmerciële boekbedrijf. Hoogstwaarschijnlijk werd het boek meegebracht door een monnik die tijdelijk als student of magister te Parijs verbleef.

Bijbel, Nieuwe Testament: Brievenvan Paulus en cammentarenvan Petrus Lombardus, 1 3de eeuw

Brugge, OB, ms. B5 Een Parijs ' handschrift in een Vlaamse cisterciënzerbibliotheek: product von het nieuwe commerciële boekenbedrijf

Euclides, Elementa, 14de eeuw

Brugge, OB, ms. 52 1 Meetkunde op universitair niveau

De peeia-methode

In de loop van de dertiende eeuw - de Parijse universiteit was ondertussen een zelfstandig leven gaan leiden - vo lgden de lekenate liers de noden van de studenten op de voet. De vier grote faculteiten (artes , recht , geneeskunde en theo logie) vereisten hun eigen teksten. Grote hoeveelheden handschriften moesten aan een snel te mpo worden vervaardigd o m aan de behoeften te vo ldoen. De peeia -methode bracht hier de op lossing. Het woord peciae ( el tterlijk: 'stukken') duidt op de afzonderlijke katernen waaruit een handschrift bestaat a v l orens het ingebonden wordt. Vanaf de tweede he lft van de dertiende eeuw konden studenten bij boekhandelaars losse , genu mmerde peciae lenen en (laten) kopiëren. Nadat ze een pecia vo ltooid en teruggebracht hadden , konden zij het volgende nu mmer ontlenen. Op die manier kon één handschrift op een snelle en goedkope manier tegelijkertijd door verschillende studenten afgeschreven worden. De universiteiten controleerden jaarlijks de originele exe mplaren van de boekhandelaars op fouten. De bibliotheken van de abdijen Ten Duinen en Ter Doest bevatten een aanta lpeeia-handschriften met medische en taa lkundige traktaten. Brugge , OB , ms. 521 ( meetktmdige traktaten van de Griekse wiskundige Euclides) is een mooi voorbeeld van een universitaire tekst. Anders dan in de haastig neergeschreven peda-handschriften , zijn tekst en meetkundige figuren hier b n i nen de bladspiegel tot een har monisch geheel sa mengebracht.

OPENBAAR KUNST BEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

23

Artistieke productie Artistieke vormgeving

Niet alle handschriften van de Vlaa mse cisterciënzerbibliotheken getuigen van dezelfde strenge eenvoud. Naast de sobere (en minder sobere) cisterciënzerhandschriften kwa men i mmers ook heel wat andere boeken via het tweedehandse circuit of via schenkingen in de abdijbibliotheek terecht. Bovendien werden so mmige handschriften weliswaar in de abdij ze lf geschreven, maar voor de verluchting aan een lekenatelier toevertrouwd. Ondanks de grote uiterlijke verschillen had de decoratie in deze handschriften eenzelfde hoofdbedoeling: de teksten van een duidelijke structuur voorzien en op die manier de leesbaarheid bevorderen. Vergrote aanvangstetters (initialen, lo mbarden, hoofdletters) hadden de bedoeling een tekst of een tekstonderdeel in te leiden. Uit hun for maat en de mate van versiering kon de hiërarchische geleding van de tekst worden afgeleid.

In de loop van de dertiende eeuw ontstond uit de uitlopers van de initialen .in de marges een nieuwe vor m van decoratie: de randversiering. De eerste sobere o mlijstingen maakten al gauw plaats voor weelderige bloe menranken, realistische of satirische tafereeltjes en fantastische figuren . Miniaturen konden net zoals de aanvangstetters en de randdecoratie de tekst structureren, maar daarnaast werden ze ook voor heel wat andere doeleinden aangewend: de tekst illustreren of synthetiseren, via sche matische voorstel lingen moeilijke tekstpassages verduidelijken, de lezer door middel van aangrijpende taferelen tot bezinning aanzetten etc. Dit geheel van illustratieve en decoratieve ele menten maakte - in een tijd waarin nog geen gebruik werd ge maakt van titels, ondertitels en witbladzijden - de tekst op een functionele en artistieke manier toegankelijk voor de lezer.

Augustinus, De civitate Dei, 1 5de eeuw

Brugge, OB, ms. 1 OB Dubbelminiatuur Ier illustratie van de Civitas eterni supplicii (links: Koiil wordt hordhandig de hel in gesleurd) en de Civitas porodisi voluptotis (rechts: Abel in de Stad Gods)

Augustinus, De civitate Dei, 1 5de eeuw

Brugge, OB, ms. 1 06 Augustinus als bisschop (mijler en stal) en kerkleraar (boek)

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

25

Artistieke productie � Choy........, ttommeln ap het elfal'lge&evan .lohanna, 1487 Btvgge GS ms 15 76 Randverslenflg n Gen�

sff� realistisch voorgestelde bioerll6n

en

ten (zie de

schaduwwerking} en het

monogram jC {abt Johannes

Crabbe} tegen een volledig gekleurde onderg ond

f�· I. � l

i· I I r ï

i 1-

l

I

f � �. .

}.

l ! i

!

I

!·.

'·

De m iddeleeuwse

boekvorm

•••••••••••••••• Perkament

Boeken en bibliotheken houden een tegenstelling in. Ze bevatten geestelijke, intellectuele inhouden die worden gedragen door natuurlijke materialen: perkament, leder en hout, inkten, pigmenten en goud, hoorn en metalen. Het lezen van deze ma teriële sporen vraagt tijd en deskundigheid maar biedt een onverhoopte toegang tot de middeleeuwse wereld.

H et verhaal va n de materiële sporen Codex of rol

Middeleeuwse handschriften in Vlaamse abdijen zijn in codexvorm. De codex (oorspronkelijk 'caudex') verwijst naar het hout van de houten wastafeltjes waarop in de Oudheid en ook nog een stuk in de Middeleeuwen werd geschreven. Het samenbrengen van een aantal van die wastafeltjes zorgde voor de boekvorm of codex. Het is deze vorm die zich in de westerse Middeleeuwen kon doorzetten als vaste boekvorm, weliswaar niet met houten tafeltjes maar met bladen perkament. Deze vorm van het boek heeft zich tot op vandaag gehandhaafd. Dit was geen evidente keuze want de antieke boekrol, waarbij bladen papyrus of perkament aan elkaar werden genaaid en op een rol bewaard, leek aanvankelijk voorbestemd om op grote schaal teksten te dragen en te ontsluiten.

28

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

Boëthius, De musica, l Ode eeuw

Brugge, OB, ms. 53 1 Het oudste Duinenhondschrift vertoont nog een 'vierkant' lormooi

In zijn elementaire vorm bestaat een codex uit een aantal gevouwen bladen perkament (het boekblok), genaaid op meerdere bindingen die in (houten) platten werden vastgezet. Perkament was het basismateriaal, de schrijfstof. Het werd vervaardigd van ongelooide dierenhuiden, die ontvleesd en onthaard in de zon werden opgespannen. Na een bewerking met krijt en puimsteen kon perkament inkt vasthouden. Bladen perkament hadden de rechthoekige vorm van de oorspronkelijke dierenhuid, en werden verder gevouwen naargelang het gewenste boekformaat. Antieke codices gaven de voorkeur aan een bijna vierkante vorm en dit werd nog tijdens de Karolingische renaissance nagevolgd. Het oudste bewaarde (tiende eeuw) handschrift uit de Duinenabdij (Brugge, OB, ms. 531) staat dicht bij deze traditie. De aanmaak van grote codices noopte per defin.itie tot het gebruik van kalfsperkament; uit één vel verkreeg men na éénmaal plooien twee bladen of vier bladzijden. Sommige teksten zoals de driedelige bijbel uit Claümarais of psalmencommentaren van Augustinus waren zo volumineus dat bijna automatisch werd geopteerd voor grote formaten met een hoogte van bijna een halve meter. Geiten en schapen waren in de Middeleeuwen aanzienlijk kleiner dan vandaag, te klein om uit hun huid een groot dubbelblad perkament af te leiden. Daarenboven leverden ze een perkament van mindere kwaliteit op, met groot kleurverschil tussen de haar- (geel) en vleeszijde (wit). Vooral de goedkope studentenhandschriften maakten er vanaf de dertiende eeuw gebruik van. Ze bevatten teksten met lestoepassingen (quodlibets, quaestio's, enz. op Aristoteles) en werden door monn.iken uit Parijs en andere studia naar hun abdij meegebracht. Maar zelfs hier hadden boeken­ makers oog voor het esthetisch aspect. Pas in de negentiende eeuw 'ontdekte' de codicoloog Gregory dat steeds twee pagina's van dezelfde kleur tegenover elkaar liggen. Italiaanse handschriften tenslotte bevatten overwegend geitenperkament Meermaals gevouwen en/ of in elkaar geschoven vellen perkament leverden een katern op; opeen­ gestapelde katernen uiteindelijk het boekblok. Elk atelier had zijn eigen gebruiken maar een katern van vier dubbelbladen (quaternio: acht folio's of bladen; 16 bladzijden) was in de Middeleeuwen de regel. De binder slaagde erin de goede volgorde te bewaren via signaturen en/ of bladwachters die de scriptor had aangebracht. Signaturen in de vroege Duinenhand­ schriften hebben een typische vorm, een Romeins cijfer centraal onderaan het blad.

Conradus Holtnicker, Sermones, 1 4de eeuw ronfonacpratmusn:rutofuo�roattub

-9

c nuno o ubm.u. u t: t.mfmtt v.ozm. ta

cs q,umt.. tilm û. tt tuhtlla c UUb:lff.btn

loqmnua:::mm berdtfttmonedonl.

OrilsL'\lndrstpfm.sdotlUtS:itlt«ltt.@lfd� qtwb CJ.ttmtun�. Cêdtfuanu:cmmdo

mus drohtontllotocoUbt ed.lftmutcfa.

61Î

ftcamt numwnpt.um.ct \omon. Mtpfomnptorutddhsqu.r.dy::m.cdt.. nptta!motcsntgtn tffis.('um

Bruge, OB, ms. 286 Het klein lormoot van sermoen­ bundels verwijst naar hun gebruik: niet vastgeketend in de librije maar meeneembaar door de bezitter

�:m

tai'lbnmammu: dl.rupuu.:'tndu:lu(

dttftt't\tnaam nf.im btfmnOtt(

quannotn.sdtbtt..'�amquobdcbttllli

ttt\t.\mragnoruc.Onîs cmm ttetbs

quuunq:ronftmm ftttc:'tcnftumr botmttitSl!OStpfutS.

tputnnn:tpg.

tlb.\tnfttlnbat5tooqu.lcnmstum

wntdomtnoanmtt.mon'ta:ftupoië

fuum. tft;donunus UllS. Ámntamm duouo\ns.n.ontrttnqunutllltlapiS Ui. on fu-l!lillJtdnn �qmnon.dl'i'httCU1)

1Jam uulttt ubltdtftcantt�qati munotoroatuf..

talts cdtfi.wut dotnua.

�:,�:�� :=��:::'a:!: �

�tfftm;'tllwnt:amm

fti.nonfiau

t{JmqntncttddJltDmn !nctdum.c

dn

1mlS

mft.ru\11 {olti.C:t't'i:"inttettruatt!P

.

mnu\SuUt qtmnmm dDltlttidottttÎlttS br.tfto Vfalmo dunmus mtqulb.([lÎti5b qmdnntamnoftts?fro dn1nsl'8tcffint

fo

mot:tnoucmans ttnun.vnuna.1 ttènwtu5tms�aunaduur.montatv

)

qutru.tdmuntï nfmlltnt.ttttunntul?

praltnt Qumtbo domttS t't\tfu;ll�ltltt'

l

lJO(tmpnutmmn JocnntiDpttdtèl:o. mmmtpro�pratmt9=flcd:a.�uu: finmltt'qwtaptbfSytt((drttnt'btnton

�.qttttnottsattral)ttnt!.'qucftm,

t:r•nnatmtattmtiUr.q,uutáb<:sunvo

ttjldfl ''rttat.&.flauqwbatmb.nonj

nrttnatr.qutcotumntmga:n

,..., •

ttrnl.!hran

�� :�:������ra=J

� = = ,fl t
pUI

ro.ncu:nd.tftc:md't:fdlfLnanumtS

t.ltlltt.�rol&rotlCUlntptd.lUl.S mt

ms�noutun CltU:U: omms da.�aib

r.utmumsbc.mvWnm.hmusr.m [!EtMonantmotiutttn mttnCtJ

nlS

nout!non ctbfpw.of.
Augustinus, Enorrotiones in psolmos (95-1 1 8), ca. 1 200

Brugge, GS, ms. 1 9/ 1 93 Scriptoriumwerk in Ter Ooest: grote codices vragen kallsperkament

29

i

i

I· r.

I I

I J

I

De middeleeuwse boekvorm Vormgeven en schrijven

Schrijven kon enkel op gelinieerde bladen. In manuscripten waarvan het boekblok door latere inbindingen niet werd bijgesneden, zijn in de buitenste marges van de bladen prikkingen te zien; ze waren een hulpmiddel om te liniëren en om de vormgeving van een blad uit te tekenen. Vóór 1200 werd er doorgaans 'blind' gelirtieerd; een puntig metalen voorwerp liet een spoor in reliëf na. Nadien werden loodstift of zelfs (purper) inkt gebruikt. Het complexe lijnenspel, zowel de schrijflijnen als de afbakening van de schrijfoppervlakte,

droeg bij tot het esthetisch aspect van de pagina. Handschriften uit de cisterciënzerbibliotheken sluiten perfect aan op het gotische kunstgevoel van de latere Middeleeuwen, vanaf 1200. Gotisch zijn de textuur van de schrijfletter (de littera textualis en zijn currens (vlotte) en formata (stijve) varianten), de verticaliteit van de bladspiegel in twee kolommen en de horror vacui. Met deze angst voor de lege ruimte kwmen twee opvallende kenmerken in verband worden gebracht. Vóór ca. 1200 begon een schrijver zijn tekst bovenop de bovenste lijn en schreef hij verder op de lijnen. Vanaf de dertiende eeuw is dit niet langer zo en zit elk woord, elke geschreven regel, gevat tussen een lijn boven en onder. Het gebruik van kolommen verhoogde de leesbaarheid, zeker bij het compacte gotische schrift. Cisterciënzers lazen veelal in stilte. In een vroeger stadium, in de laat-Romeinse tijd, had de overgang van het luidop naar het stil lezen reeds aanleiding gegeven om woorden los van elkaar te schrijven, wat in de vroegste manuscripten niet het geval was.

Bijbel, Lucasevangelie en Handelingen van de Apostelen: tekst en commentaar, eind 1 2de eeuw

Brugge, OB, ms. 7 1 Een vroeg geglosseerd handschrift: deze vormgeving ontwikkelde zich binnen een halve eeuw tot een compacte verticaliteit

Middeleeuwers hadden een groot respect voor gezaghebbende basisteksten. Hun spirituele en wetenschappelijke zoektocht richtte zich in eerste instantie naar het becommentariëren en verklaren van deze teksten: de bijbel, vanaf de twaalfde eeuw Aristoteles. Het samenbrengen van basistekst en commentaar was een continue zorg. In de vroegste cisterciënzerhandschriften wisselen tekst en commentaar elkaar af; aanduidingen in de marges wezen op het onderscheid. De open, luchtige Romaanse b ladspiegel kwam op deze manier niet in het gedrang. Vanaf de late twaalfde eeuw kwamen boekschrijvers uit op een complexe vormgeving met een centrale basistekst, en glossen (uitleg) tussen de lijnen en in de rand. In druk becommentarieerde bijbelboeken zoals de psalmen en de brieven van Paulus was het een hekstentoer om beide tekstniveau's parallel aan te bieden. In elk geval leidde dit tot esthetische vormschema's met verticale tekstblokken en een uitgesproken beslotenheid van de pagina. Bepaalde genres zoals Romeins en kerkelijk recht ontwikkelden vanuit Italië htm eigen vormschema's, met glossen rondom.

Decretalen (Bonifatius VIII) met glossen van Joonnes Andreae, 1 4de eeuw

Brugge, OB, ms. 36 1 Rechtshondschriften vertonen een eigen vorm met glossen rondom

,... ).

lbn Butlan, Tacuinum Sanitatis, 1 4de eeuw

Brugge, GS, ms. 94/65 Een Arabische erfenis: de originele presentatie van een medische hondleiding

Vincent van Beauvais, Speculum doctrinole, einde dertiende eeuw

Brugge, OB, ms. 25 1 Het complexe liinenspel in loodstilt (schriilliinen, bladspiegel) droogt bii tot het esthetisch aspect van de pagina OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

31

De

middeleeuwse boekvorm

Het schrijfwerk in commerciële ateliers heeft deze vormen tot standaard verheven. Aanzetten tot vernieuwing kwamen vanuit de Arabische wereld. Het Tacuinum Sanitatis, een overzichtswerk over hygiëne en dieet, werd door de Arabische geneesheer Ibn Butlan gepresenteerd in een rastervorm op basis van vijftien kolommen. Ook de Latijnse vertaling, aanwezig in de Duinenabdij, en zelfs de zestiende-eeuwse gedrukte versies, hield deze originele vormgeving aan.

De juiste pagina

Gesloopte manuscripten

Het pagineren of foliëren, een hulp bij het lezen van teksten, was in de Middeleeuwen nauwelijks ingeburgerd. Vlaamse cisterciënzers hebben wel naar oplossingen gezocht om adequaat teksten te kunnen naslaan. Via een ingenieus spel van letters en pw1tjes vonden de mom1iken van Ten Duinen de gewenste passage in geen tijd in de exacte kolom van die bepaalde pagina. Alhoewel men in Clai.rmarais en Ter Doest gevoelig was voor de scriptoriumpraktijken van de moede.rabdij, werd deze zogenaamde Duinenfoliëring niet nagevolgd. In Vaucelles, eveneens in contact met de Vlaamse cisterciënzerabdijen, hanteerden de monniken dan weer een eigen numeriek stelsel.

Middeleeuwse bibliotheken waren in beweging. Teksten werden herschreven, nieuwe en betere tekstoverleveringen maakten oude tekstgetuigen overbodig en ook de interesse verschoof met de eeuwen. In onbruik geraakte handschriften werden gesloopt en ook het duurzame perkament werd hergebruikt als dek­ en schutbladen en rugversteviging in boekbanden. Vooral gebeden- en liturgieboeken leden onder dagelijkse manipulatie. Fragmenten van een elfde-eeuws prekenboek (horniliarium) komen voor in meer dan tien vroege Ter Doest-handschriften. De verspreiding van fragmenten van het Legendarium flandrense, levendige hagiografische verhalen in zeven volumes, in

Boeken schrijven vormde een onclercleel van cle ciagindeling van de monnik of

futc.quc.ro.arn dldbolu.m lzmu.�

rvmm_ipcmmuntfum.urfli.t .

lekenbroeder. Kopieerwerk was hard labeur in soms oncomfortabele omstandigheden. Hoe gestaag dit werk

mtrn

tcfp�mqurmus-'

�mles mis fufunuu;. -rqmiJetmmnt non ftoo."A"C· tnl.t2)110 a.ugs \)ttta '

vooruit ging, is moeilijk te achterhalen. Carla Bozzolo en Ezio Ornato, wetenschappers clie het mieiele/eeuwse boek met meetlat en statistiek benaderen, ramen cle schrijfcapaciteit van een beroepskopiist op gemieleie/cl drie bladen per clag. Recent onderzoek van E. Overgaauw { l 995) met betrekking tot schrijvende monniken in cle Neeierlanden komt uit op een tot ancierhalve folio per clag. De schaarse notities van kopiisten achteraan in handschriften getuigen van 'een onmenselijke taak' maar 'graag opgedragen aan Gocl'.

fatroT �u IS humt'ln\t

�mm rua1n autmu.á.tuá�:ts.

�tt·� -r co:rult� É'

tnm:tOl.

sl mO'l.tS .cahS'nrnl_aufucab ocull . dt'fl il.s m tf cat.ab-t au.ua mam

� .A\"mmr.tUT fialltnfu.'mumbom�

uttV nem auguonmf ®l>utatnt: mfu.'mt\S mcru am-umete �fa.aé' afumttfcettoS �·.§tmtm

/ -ca t\t'a.

tï>tfrus ca.(a"'ct mfuu\\mltt. nt<\$ Ulfrmii.\n�1mn � ronfdfton�u

conftd,ct·ar."t eos fa11�qmtpgra 0

nou.7t3Sl:os

�fpute-f� ttfos ut quos fantmumndW.

tàcmmnfmm ()omtmfltf�t.tte'·

mnns

on
fanos� t\c ft

n��t�ocutos auttnU·� mftrnufun'

.rtaiT a, futt.t mfu:nu nOtntntf.(t�

�m î"momr.i'catAbnum 1.ntd ltglmmAm· gw umtt"�n mun '\lurn·tUT faluum fa.c.tttups' hurnmum.&w dlo.ru.t'&ntug cof.oltS. qwa -ah omm perono fuu­ tmmunts .�uufpan'1.nmtm.

futtO'l.tS .� ab oc.ults obtcu' �rarun taügmtSgfunut'.wasa "..-a.o gmms l.fltt!l't n-m:un go pats femO'tlS• db' tnCZU"natlO

� tàlllanlSJ n nu:run ftqutdml

·

':d.h tUtS" ...-aam p<mtl:tndipfutr / u rnnnnro.twmr. qu� C(n tmpe

boekbanden van Clairmarais wijst op de actieve mani& waarop de monniken aldaar met deze heiligenlevens omgingen. Aanvullingen en aanpassingen leidden tot een nieuwe (vandaag nog bewaarde) redactie; de oude versie werd gesloopt en hergebruikt. Maar ook de 'geleerde' Parijse handschriften gingen niet vrijuit. 'Membra disiecta' van een Ethica van Aristoteles (Ethica ad Nicomachum) worden getraceerd in veertiende­ eeuwse Duinenl1andschri.ften. Dit gebeurde wellicht toen een nieuwe (en vandaag bewaarde: Brugge, OB, ms. 357) vertaling van de Oxfordse magister Robertus Grosseteste werd verworven. De boekband: de jas van het handschrift

Maculatuur verwijst naar boekbanden. Een manuscript was een kostbaar bezit dat beschermd werd door een boekband. Mo1U1iken naaiden de besclu·even katernen in de rug op bindingen, stroken perkament, leder of touw, die werden vastgezet in een voor- en een achterplat uit eikenhout. Deze boekconstructie werd in Jatere eeuwen niet meer gewijzigd, wel verfijnd. In de twaalfde eeuw bekleedden de binders platten en rug met ruw bewerkte, onversierde huiden van herten en reeën. Vooral uit Clai.rmarais zijn veel van deze authentieke banden bewaard, naar verhouding veel meer dan de enkele procenten die volgens de bandenkenner J. Szirmai uit de Middeleeuwen tot ons zijn gekomen. Enkele eeuwen later werd veelal gekozen voor een bekJeding in fijn kalfsleder, gedecoreerd met losse en paneelstempels. Bibliofiele abten zoals Jan Crabbe (1457-1488) lieten dit uitvoeren door exquise boekbinders in de laatmiddeleeuwse metropool Brugge. De zeventiende­ eeuwse reorganisatie van de Duinenbibliotheek onder leiding van abt Bernard Campmans (1623-1642) zorgde ten slotte voor berinbinding van honderden manuscripten in een aantal verwante bandtypes; de zogenaamde Campmansband bevatte op voor- en achterplat de wapenschilden en -spreuken van de abdij en de abt in goudstempeling. Oorspronkelijke boekbanden bevatten sporen van middeleeuws bibliotheekgebruik In de vroegste periode werd onderaan op het achterplat een venstertje aangebracht. Daarin zat, vervat achter een hoornplaatje, een strookje perkament met de verkorte titelgegevens, op zijn plaats gehouden door een kadertje in messing. Bovenaan het voorplat zijn er sporen van kettingklampen. Dit alles verwijst naar de horizontale plaatsing van manuscripten in de middeleeuwse bibliotheek.

>r ()(tUbamtal'nanO faLmun:uS"

Hugo d e Fouilloy, De volucribus, ca. 1 200

Brugge, GS, ms. 89/54 Een vroeg cisterciënzerhondschrift uit de Ouinenobdii met Duinenfoliëring 32

\ OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2

33

Cisterciënzers a s boekengebruikers •••••••••••••••• Monnik

Toen de bibliotheken van Ten Duinen en Ter Doest in de zeventiende eeuw werden samengevoegd, stelde Carolus de Visch (1596-1666) een systematische catalogus van de handschriftencollectie samen. Uit deze inventaris blijkt de universele rijkdom aan kennis waarover de momtiken van de Duinenabdij konden beschikken. Naast een schat aan religieuze teksten ­ bijbelboeken, de kerkvaders, summa's, sermoenen en liturgische teksten - zijn in de catalogus haast alle disciplines uit de westerse Middeleeuwen vertegenwoordigd: recht, geschiedenis, geneeskunde, filosofie (met onder andere wiskundige, aardrijks­ kundige en astronomische teksten), scholastiek, etc. Eeuwenlang schrijven, kopiëren en verzamelen leidde tot een fabelachtige intellectuele en artistieke boeken­ schat. Uit deze veelheid aan teksten is duidelijk af te lezen dat de cisterciënzers een gezonde interesse aan de dag legden voor de ontwikkelingen buiten hun abdij muren. Bijbels en bijbelcommentaren namen vanzelfsprekend een groot deel van de abdijbibliotheek in beslag. Voor de middeleeuwse monnik was de bijbel de meest fundamentele tekst. De lezing van de Heilige Schrift nam in het dagelijkse leven van de monnik dan ook heel wat uren in beslag. Exemplaren zoals de Bijbel van Ter Doest, met monumentale afmetingen en een groot en duidelijk lettertype, waren op de eerste plaats bedoeld om voor te lezen. Voor de lectio divina (de overwegende lezing) maakten de momtiken gebruik van afzonderlijke bijbelboeken, die in de marges voorzien werden van de zogenaamde glossa ordinaria: een geheel van glossen, samengesteld uit commentaren van kerkvaders en Karolingische auteurs, dat in het begin van de twaalfde eeuw gestandaardiseerd werd.

34

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

De Lectio divina beperkte zich echter niet tot de studie van de bijbel. Zoals alle middeleeuwse abdijbibliotheken van formaat bevatte de bibliotheek van de Duinenabdij talrijke teksten van de kerkvaders. Met maar liefst 120 werken is Augustinus het sterkst vertegenwoordigd. Ook de eigen cisterciënzerauteurs zijn talrijk aanwezig. Bernarclus van Clairvaux neemt na Augustmus met zeventig werken een eervolle tweede plaats in. Ook teksten met beschouwingen over het monastieke leven hoorden op de boekenplank van de monnik thuis. In dat verband moet een verzameling teksten van Hugo van Fouilloy vermeld worden (Brugge, GS, ms. 89/54). Hugo van Fouilloy, overste van de priorij van reguliere kanunniken van Sint-Augustinus te Saint-Laurent-au-Bois en vurig verdediger van de Gregoriaanse hervorming, was in het cisterciënzermilieu een bijzonder geliefd auteur. In zijn traktaat De pastoribus (f. 114v-142r) behandelt hij het thema van het geestelijk leiderschap. Om de inhoud verstaanbaar te maken, maakte hij gebruik van schematische voorstellingen.

Bijbel, Oude Testament: Genesis en Exodus met glossen, 1 3de eeuw

Brugge, GS, ms. 7/43 Bijbel met glossa ordinaria. In de /·initiaal die het boek Genesis inleidt, wordt de schepping uitgebeeld

Hugo van Fouilloy, De pastoribus en andere teksten, ca. 1 200

Brugge, GS, ms. 89/54 Allegorische voorstelling von het geestelijk leiderschap

ètt r�..�-o.\n·eut i ut pC\ft� ""'- til , paftaf �-e)mtT. "'"t tlttU' �'b-'"'' r cc"rf..tt'!" C41J"' . �<>' t •1 +tt•tt' t! ..- ��u' t('t:O .

1.'et�Afl" eft'xpe. �ylat-"qltLtt- V�

Cisterciënzers als boekengebruikers

Priester

Augustinus, De civitate Dei, 1 5de eeuw

Brugge, OB, ms. l OB Augusfinus: het hort in ziin honden symboliseert zi;n vurige liefde tot God en de medemens

In het dagelijks leven van de monniken nam de liturgie een vaste plaats in. De middeleeuwse liturgie bestond uit twee hoofdbestanddelen: het koorgebed en de eucharistieviering. Het koorgebed, de dagelijkse gebedencyclus op de canonieke uren, begon 's nachts om drie of vier uur met de metten en zette zich op regelmatige tijdstippen verder met de lauden, terts, sext, noon, vespers en completen. Naast dit koorgebed vierden de monniken een of meerdere malen per dag de eucharistie, een van de belangrijkste sacramenten van de Kerk en symbool van het offer van Christus.

Het belangrijkste liturgische boek voor de monniken, het breviarium, ontstond uit het samenvoegen en verkorten van een aantal afzonderlijke boeken die gebruikt werden bij het koorgebed. Het woord breviarium is afgeleid van het Latijnse brevis, wat 'kort' betekent. Deze verzameling teksten groeide uit tot één gebedenboek, bestaande uit een aantal vaste onderdelen: een kalender, het psalterium (het geheel van de 150 psalmen), het temporale (lezingen en gebeden voor gewone dagen) en het sanctorale (lezingen en gebeden voor de feestdagen van de heiligen). Het breviarium van Duinenabt Petrus Vaillant (1488-1492), bewaard in het Grootseminarie, bestaat uit drie afzonderlijke codices. Het eerste deel (ms. 59/67, kalender en psalterium) werd met zekerheid geschreven tijdens zijn abbatiaat. Zijn initialen zijn verwerkt in talrijke sierlijke tafereeltjes die weinig te maken hebben met de religieuze inhoud van de tekst. Zo houden op f. 97r van het handschrift twee naakte zeemeerminnen de initialen PV vast. Sint-Bemardus zou vreemd opgekeken hebben bij het zien van al dat schoons in een cisterciënzerhandschrift Een tweede liturgisch boek dat in geen enkel middel­ eeuws koor mocht ontbreken is het antifonarium. Het antifonarium bevat het gezongen gedeelte van het breviarium. Het is gewoonlijk erg groot van formaat omdat het hele monnikenkoor uit één handschrift zong. In het hier afgebeelde antifonarium (Brugge, GS, ms. 73/32) is de oude neumen-annotatie op een notenbalk van vier lijnen te zien. Uiteraard waren alle monniken ook priester, waardoor ze gemachtigd waren om de Heilige Mis op te dragen. Missalen, de boeken die gebruikt werden bij de viering van de eucharistie, bevatten net zoals de breviaria een aantal vaste onderdelen: een kalender, het temporale (de veranderlijke misteksten voor de gewone vieringen van het hele kerkelijke jaar), de Ordo Missae (het vaste en onveranderlijke gedeelte van iedere misviering met onder andere de prefatie en het canongebed), het sanctorale (de veranderlijke misteksten voor de feestdagen van heiligen) en eventueel nog een aantal andere teksten, zoals de dodenmis. Gradualen bevatten de gezongen gedeelten van het missaal. Gewoonlijk zijn missalen slechts in beperkte mate gedecoreerd. Vaak bevat enkel de Canon, de kern en het hoogtepunt van de eucharistie, een miniatuur van bijvoorbeeld de kruisiging. Het vijftiende-eeuwse missaal van Ter Doest (Brugge, GS, ms. 49 / 18) is een van die uitzonderingen die de regel bevestigen. Maar liefst 27 miniaturen sieren deze prachtig verluchte codex.

Breviarium voor breviergebed, 1 5de eeuw

Brugge, GS, ms. 59/67 Breviarium van een bibliofiele abt: Petrus Voillant

36

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2

t4 a1U

ta .

I

'

Cisterciënzermissoa I, 1 478- 1 492

Brugge, GS, ms. 49/ 1 8 Missaal van Ter Doest: links Sint­ Bemordus bij het begin van een oon hem opgedragen hymne, rechts het Laatste Oordeel

Cisterciënzermissoa I, 1 5de eeuw

Brugge, GS, ms. 52/46 De cisterciënzermonnik ols priester: de zegening von wijn en brood

Antifonarium, 1 6de eeuw

Brugge, GS, ms. 73/32 Antilonarium van de Duinenabdij geschreven door jon von Vreekern

tylt f' tt pl � � � ·t\lntnrnnnn dtt�m,qmt ____ .,.·.

)nlln uotm•mflw

Cisterciënzers als boekengebruikers

Student/ magister

Het ontstaan van de eerste universiteiten veroorzaakte grondige wijzigingen in het middeleeuwse intellectuele klimaat. De grote kloosterorden verloren hun positie als centra van wetenschappelijke activiteit en veel monniken verlieten de abdij voor enkele jaren om hun opleiding te voltooien aan de universiteit. Daartoe richtten zij hun eigen colleges op. Het eerste college van de cisterciënzers, het Sint-Sernarduscollege te Parijs, werd in het begin van de dertiende eeuw gesticht door de abten van Clairvaux, Raoul de la Roche-Aimon, Evrardus van Clairvaux, en vooral Stephanus van Lexington. Naar het voorbeeld van Parijs volgden al gauw nieuwe colleges te Montpellier, Estella, Toulouse, Oxford en Metz. De monniken van de abdij Ten Duinen en haar twee dochterabdijen Ter Doest en Clairmarais trokken hoofdzakelijk richting Parijs. Het verblijf van deze student-monniken in een universiteitsstad als Parijs had vanzelfsprekend grote gevolgen voor de samenstelling van het boekenbestand van de abdij. Studenten en magisters (zoals Jan van Weerde, Franciscus de Keysere en Jan Snidewint van Ten Duinen en Jan van He van Ter Doest) brachten na hun jarenlange verblijf aan het Sint-Sernarduscollege heel wat codexen mee naar de moederabdij. De abdij­ bibliotheken bevatten naast een aantal haastig geschreven studentencursussen met medische, wiskundige en taalkundige traktaten van de traditionele auctoritates (Euclides, Hippocrates, Galenus, ... ) heel wat handschriften die getuigen van de nieuwe universitaire tendensen. In de twaalfde en dertiende eeuw laaide de interesse in de antieke filosoof Aristoteles opnieuw hoog op. Zijn monumentale oeuvre werd het uitgangspunt voor nieuw onderzoek, niet alleen in de natuurwetenschappen, de logica en de filosofie, maar ook in de theologie. Zijn argumentatieleer werd de grondslag voor een nieuwe wetenschappelijke discipline en de ultieme verzoening tussen filosofie en theologie: de scholastiek. Vooral de Duinenabdij blonk uit met een uitgebreide collectie academische Aristotelescommentaren. Een tweede vakgebied door de universiteiten in het leven geroepen, was het kerkelijk recht. Monastieke instellingen van formaat zoals de Duinenabdij hadden veelal een belangrijke stem in het maatschappelijk, politiek en economisch debat. Heel wat cisterciënzer­ monniken die zich toespitsten op de studie van het kerkelijk en wereldlijk recht maakten carrière in dit vakgebied. Dit ging zelfs zover dat paus Benedierus Xll de cisterciënzers in 1335 verbood zich nog langer met de rechtsstudie in te laten. De juridische teksten van Ten Duinen en Ter Doest zijn veelal geschreven in een littera rotunda. Dit karakteristieke schrifttype duidt op een Italiaanse herkomst. De universiteit van Bologna was op dat moment de plaats bij uitstek voor de studie van het recht.

40

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2

Cisterciënzers als boekengebruikers

/

Cicero, De officiis; Boëthius, De consolatione philosophiae, ca, 1473 Brugge, GS, ms. 1 1 2/ I 1 1 Een parel van humanistische boekkunst in opdracht van abtjan Crabbe {met diens wapenschild in de initiaal)

C•··*'W"fJ-•I•r $'' •�" r""'l""'r �'v" tt•fu.• hl .......... .

Een sprekend voorbeeld is Brugge, Grootseminarie, ms. 112/111. Deze codex bevat teksten van de klassieke auteur Cicero (De officiis) en van Boëthius (De consolatione philosophiae). De verzorgde letter, het fijne perkament, de luxueuze band en de sobere sierlijkl1eid van de verluchting zijn typisch voor de bibliofiele smaak van het Italiaanse hwnanisme. De eenvoud van de decoratie staat haaks op de pracht en praal waarmee Bourgondische bibliofielen hun luxehandschriften lieten opsmukken. Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, ca. 1 470-1 475.

J .,.r

I

r"�

...

•

Bibliofiel

Het Italiaanse humanisme ging aan het vijftiende­ eeuwse Brugge niet stilzwijgend voorbij . De aanwezig­ heid van Italiaanse kooplieden en hun entourage in de bloeiende handelsmetropool zorgde ervoor dat ook hier de interesse in de Latijnse klassieken opnieuw aange­ wakkerd werd. Dit uitte zich zowel in de keuze van teksten en auteurs als in de vormgeving van de hand­ schriften. Johannes Crabbe, abt van de Duinenabdij (1457 /59 tot 1488) en verwoed bibliofiel, participeerde volop in deze vernieuwende beweging. De handschriften die door abt Crabbe werden besteld, getuigen van een grote belangstelling voor de Latijnse klassieken (Vergilius, Cicero, Julius Caesar en Sallustius) en de moderne Italiaanse hwnanistische auteurs zoals Petrarca en Boccaccio. Een groot aantal van deze handschriften werd naar alle waarschijnlijk­ heid vervaardigd in een te Brugge gevestigd Italiaans scriptorium. Karakteristiek is het hwnanistische schrift waarin vele (seculiere) Crabbehandschriften zijn opgesteld. Het hwnanistisch schrift greep terug naar de Karolingische minuskel, het schrifttype waarin de vroegst gekende klassieke teksten waren overgeleverd. Door imitatie van het Karolingische lettertype probeerden de hwnanisten het klassieke schrift van de Romein.se oudheid te doen herleven.

42

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2

Brugge, GS, ms. 1 58/ 1 89 Luxeboek besteld door de Duinenabt jan Crabbe { 1 457/59- 1 488) versierd met miniaturen en ronddecoratie. Dit is werk van de Meester van het Dresdens getiidenboek, werkzaam in Brugge

Beknopte bibliografie Over middeleeuwse hondschrihen en specifiek cislerciënzermonuscriplen bestoot een u itgebreide literatuur. De bijdrogen in dit nummer zijn geïnspireerd op de lenloonstellingscotologus Besloten wereld, open boeken, Tielt 2002, met name de bijdrogen van Brigitle Beernoert, Fernond Bossier, jas Decorte ( t i , Alberl Derolez, Noël Geirnaerf en Ludo Vondomme. De beste algemene inleiding blijft Chrislapher de Hamel, A history of illustroted monuscripts, Londen, 1 994. Een breed overzicht van de {VIoomsel miniatuurkunst geeh Mourits Smeyers, Vlaamse miniaturen van

de 8ste tot midden van de I óde eeuw: de middeleeuwse wereld op perkament, Leuven, 1 998.

Materiële aspecten van de min iatuurkunst bij Jonathan Alexander, Medievol illuminators ond their methods of work, New Hoven en Londen, 1 992. Mox Wildiers, Kosmologie in de Westerse cultuur, (2de druk), DNB/Uitgeverij Pelckmons, Kapellen, 1 989. Het meest recente overzicht over de Vlaamse cisterciënzerabdijen bieden Anselm Hoste, Miehiel Nuyttens en Geert Van Bockstoele,

De glans van Oteoux in de Nederlanden: 900 ;aar cisterciënzerobdiien I 098- 1 998,

Oostkomp, 1 997 met alle verdere bibliografie. Recent werden enkele belangrijke cisterciënzerbibliotheken bestudeerd: Villers {Brabant) door Thomas Falmagne (Un texte en

contexte : les 'Fiores Parodisi' et Ie milieu culture/ de Villers-en-Brabant dons la première moitié du 1 3e siècle, Turnhout, 200 1 ) en Ponligny door Monique Peyroforl· Huin (La bibliothèque médiévole

de l'obbaye de Pontigny (Xl/e-X/Xe siècles}: histoire, inventoires onciens, monuscrits, Pari;s, 200 1 ) .

Samenstelling: Sofie leyts Werkten mee aan dit nummer: Brigille Beernoerl, Laurent Busine, Noël Geirnoerl, Salie Leyts en Ludo Vandam me

Giovanni Boccaccio, Genealogia deorum, ca. 1 470-1 475

Brugge, GS, ms. 1 54/44 Miniatuur met de stomboom van de "heidense" goden in een luxeboek besteld door de cisterciënzerabt jon Crobbe ( 1 457/59- 1488}. De doorwerking van Boccoccio illustreert de gevoeligheid voor het Italiaanse humanisme in de Duinenobdii in de late Middeleeuwen

Herkomst foto's: Hugo Moerlens (Brugge). behalve p. 9: Stad Brugge (Jan Termant & Dirk Van der Borght)

Auteursidentificatie: Brigitte Beernoert is kunsthistorica en als welenschappelijk medewerker verbonden aan de Dienst Monumentenzorg en Stadskernvernieuwing van de stad Brugge. Laurent Busine is kunsthistoricus en directeur van het nieuwe Musée des Art Contemporains Grond·Hornu {MAC's). Hij is eurotor van de tentoonstelling 'Besloten wereld, open boeken' . Dr. Noël Geirnoert i s historicus en archivaris van d e stad Brugge. Hij promoveerde in 2001 op een proefschrik over de Duinenabdij ten tijde van abtjan Crabbe ( 1 457- 1 488) Sofie Leyts is licentiaat Germaanse taal· en letterkunde en als projectmedewerker voor de tentoonstelling 'Besloten wereld, open boeken' verbonden aan de Openbare Bibliotheek Brugge. Ludo Vandomme is historicus en beheert als wetenschappelijk medewerker de historische colleelies van de Openbare Bibliotheek Brugge. Hij is commissaris van de lentoonstelling 'Besloten wereld, open boeken' .

43

Vera ntwoorde l ij k e uitgever:

R.

Vercruysse O u d Parochiehujs G rote m a rkt

46 9 1 00

Sint-N i k l aas

:---=�!- e

�� - a ·

B � : S .� ...-.

4, -·':A

.

�

.

...

,a -� i •C)

.= S'

-� J

;

:

'..

�·

1�

:;� -

'$:

. :�

:

i ·=· .

,__

" \

.

�.

--

�

.

"

;· _::h

.

. . p.-;&...,,_,.,.,.."� ,l . ' ' ---- -

; -

·.

""

•, >r · !;1-..

�·

-� . ,.

.

� .

.

-·

-

!<

: ·:,.... � ...

\

--."':t a ...

� -� _...� ..._ � --

. I

.....

amarantaanbod voor OKV-abonnees H et kasteel e n tuinen va n Champs-sur-Marne We bezoeken twee kastelen i n de Marnestreek. Het kasteel van Champs-su r-Marne is een sierlijk paleis gebouwd in h et van de 18de eeuw door bouwm eester Jean-Baptiste B ullet

Hetvolgend nummer van Open baar Kunstbezit in Vlaanderen h eeft als ond erwerp het D i a m a nt m u s e u m i n Antwe rpen

en verschijnt o p 3 juni 2002

Losse num mers kosten € 6,20 of€ 6,70 (vanuit Nederland) Bestellen kan door storting op rekening 448-0007361-87 (in België) of 135.20 (in Nederland) van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, met vermelding van de titel van de aflevering.

Vertrekplaatsen ln 1757 werd h et geh u u rd door Madame d e Pompadour. Een h oogtepunt is zeker het kasteel en d e tuinen van Vaux-le-Vicomte. Het is een voorafspiegelin g van wat later h et kasteel va n Versai lles zou worden. Het kasteel is een van d e laatste paleizen die i n de eerste h elft van de 17de eeuw i n de regio va n de l le-de-France werd geconstrueerd. Het kasteel wordt uitvoerig bezocht en becommentarieerd n et a ls de tuinen va n Le N ötre met vijvers, waterwerken en terrassen. Docent Michel Peeters begeleidt onze bezoeke n . W e voorzien een gezamen lij ke l u n c h i n h et kasteelresta u rant l'Ecu reuil te Vaux­ le-Vicomte. De lunch bestaat uit een voorgerecht, een hoofdschotel en een dessert. Een glas wij n is i n b egrepen.

Antwerpen Gent Kortrijk Waasmunster

6.oo uur 6.50 uur 7-35 uur 6.25 uur

Aankomst te Cham ps-sur-Marne rond 10.30 uur

Terugreis van uit Vaux-le-Vicomte om 18.oo uur

Prijs leden € 78,00 € 87,00 niet-leden all in busreis en docum entatie, dagbegelei­ ding door Michel Peeters, toegangsticket tot het kasteel en de tuinen van Cham ps­ sur-Marne, tot het kasteel en de tuinen van Vaux-le-Vicomte, tot het Musée des Equ ipages, lunch (drie gangen).

Inschrijven bij Amarant vzw 09/ 269.17.40

A a n v u l l i n ge n o p d e M u s e u m ka a rt Zoals elk jaar kwamen een h eleboel inzending iets te laat b i n n e n o m n o g opgenomen t e worde n op de OKV-Museumkaart. U kan de aanvu llingen vi nden op blz. 34

N iet

v e_!i e t e n

M useu m n octu rn es vanaf 11 ju u elke don derdagavond.

·-

c "

Voor meer info bel VMV 03 216 03 6o

© Huis van A lijn

gra t i s wa n d e lgi d s e n vo o r B ru gge 200

> � 0

2

lAl lbd

�"

Provincie

�nderen

op de plank!

zie p. 35

Ed ito De Ronde van Vlaanderen voor Primitieven De Prim itieven zijn in het lan d ! U iteraard is er de tentoon­ stelling ron d Van Eyck in Brugge, maar er is meer. Veel meer. De vaste collectie middeleeuwse sch ilderkunst va n het G roeni ngem useum is te gast in Antwerpen en Gent. Zeldzame tekeningen van de Oude Meesters doen h et Rubenshuis aan en de Memli ngs va n d e Scheld estad ondergaa n een face-lift. Vaak gaat h et om werken d i e nog nooit eerder te zien waren in ons la nd, zo wordt er rondverteld. Zeldzaam en h éél oud. H et is allemaal nog waar ook! Qua aan bod is het a llemaal misschien wat veel, maar beter dat dan tentoonstellingen waar n iemand naartoe komt. Wan t natuurlijk willen de mensen die sch i ld erijen graag zien. Dat wordt m e overal verteld , i k kan het in elke folder lezen . H et publiek is er dol op. Daarom is het ook fantastisch dat i k mijn tickets tegenwoord ig a l een half jaar op voorhand ka n kopen. Ik heb me d a n ook een agenda aangeschaft, want volgend jaar, op de tweede zaterdagvan februari wordt ik om halftwee verwacht aan de ingan g. l k geeftoe, ruim op tijd, maar zo ben je ten mi nste zeker. Een goed gevoel! I ets d ergelijks orga n iseren kost waarschijnlijk veel geld, maar als bezoeker moet i k me daar gel u kkig geen zorgen over maken. Daar zijn sponsors voor. Gelukkig. U iteraard willen die iets in de plaats voor h u n geld . H oe zou je zelf zijn? Wat is er nu gezelliger dan een receptie tem idden va n Vlaamse Prim itieven? Dat h et later op zo'n avond soms heel moeilijk is de oude van de n ieuwe prim itieven te on derscheiden komt het in levingvermogen in de wereld van de Middeleeuwer a lleen maar ten goede. En wordt zo'n werk soms a l eens beschad igd, er kan altijd wel iets gebeuren, dan is er nu voor gezorgd dat i k als bezoeker kan toekijken hoe het onderzocht e n hersteld wordt. Fantastisch. Er zijn natuurlijk e n kelingen die opwerpen dat h et toch jammer is dat een museum met plaatsgebrek een volled ige zaal ontruimt om twee sch i lderijen op te knappen, maar zoals u wellicht begrijpt, dat zijn m uggen­ zifters. H et publiek komt er in elk geval massaal op af en zoveel mensen kunnen zich toch n iet vergissen. Dat heb ik nu wel geleerd de laatste jare n . Z o zie je maar, d e fla ndriens va n h et schilderspeloton doen h et goed in de klassiekers! M I C H E L P E ET E R S

Musea Een stad a a n de stroom vertelt

Publiek en Museum Luchtige ruimten of de ruime lucht Brusselse m u sea e n hun bezoekers

Expo Vlaamse Prim itieven bezetten Antwerpen Bruges n ' est plus morte! J a n n i s Ko u n ellis Clovis Tro ui lle

Undercover Waarom Ch ristus zo d roevig kijkt !

Informatief Art Rescue Team In de kijker De wereld van de kluizenaar

Het laatste woord ... De wedstrijd De keuze van de redactie Agenda-kort

O P E N BAAR I N

K U N STBEZIT

VLAA N D E R E N

SECRETARIAAT, REDACTIE EN A B O N N EMENTENDIENST Oud-Parochiehuis, Grote Markt46, 9100 Sint-Niklaas

UITGEVER Rudy Vercruysse H O O F D REDACTEUR Michel Peeters REDACTIE

tel.: 03/760.16.40

Els De Bruyn, Marieke Holvoet,

fax: 03/760. 16.41

Els Nouwen, Rik Sauwen, Cart Van de

email: [email protected] B.T.W. -nummer: 427.190.176

Genachte, lea Van de Wijngaert, Peter Wouters VORMGEVING

BAN K R ELATIES 448·0007361-87 385-0590844•80 000·0099920·10 135.20 (NL)

Geert Versta en DRUK Drukkerij L.Vanmelle n.v., Gent PRE·PRESS Grafisch Buro Geert Lefevre P U BLICITEIT

ISSN 1373-4873 wo 2002/7892/01

N N 0 0 N

03/231.28.oo (B-promotion) ABON N EM ENTEN D I E N ST Kristien Van Mieghem

> K 0

3

Pri m itieven bezetten Antwerpen ! De tentoon stelling 'Meestertekeningen van Jan van Eyck tot Hiëronymus Bosch ' betekent dan ook een primeur: in d it over­ zicht kan een breed publiek voor h et eerst kennis maken met de sublieme teken ­ kunst v a n ongeveer1425 tot 1510. De wer­ ken zijn va n een uitmuntende kwaliteit ­ vaak uitgevoerd in zilverstift op gegron­ deerd papier, maar ook h u n context is heel bijzonder. De kunstenaar maakte zich toen los u it d e strakke middeleeuwse atelierp ra ktijk, maar tegelijk bleef d e trad itie belangrijker dan de i n d ividuele vern ieuwi ng. Dat ver­ klaart waarom vele vroege teke n i n gen werden gemaakt a ls kopie of herhaling va n bestaande com posities. Een belangwekken d aanknopingspunt met d e locatie van het Rubenshuis biedt de persoon van Rubens zelf. Als geleerde ken n e r schatte hij h et werk van zijn voor­ ga ngers bu itengewoon h oog. E n kele va n h u n tekeni ngen waren in zijn persoonlijk bezit, somm ige daarvan overwerkte hij eigenhandig.Voor d it p roject selecteerd e n d e tentoonstellingsmakers 55 blade n , e e n kleine m a a r wezenlijke keuze v a n d e mooiste en meest representatieve teke­ n i n gen. H et overzicht van bijna 100 jaar teke n kunst van de Vlaamse Prim itieven voert langs vier kunstenaars die tot de verbeeld i n g spreken: Jan van Eyck, Rogier van der Weyd en, H u go va n der Goes en H i ëronymus Bosch, telkens m et hun groep van navolgers.

Een ware schatkamer De collectie Vlaa mse Prim itieven va n m useum Maye r va n den Bergh is een goed bewaard geheim gebleven. Tijdens Heer­ lij ke Prim itieven zullen de deuren van d eze schatkamer wijd opengezet worden. H ier komt u meer te weten over de beeld­ taal en d e tech niek die d e Vlaa mse Prim itieven veelvuldig hanteerden. H et I nternationaal stud iecentrum voor de m i dde leeuwse sch i lderkunst in het Scheld e- en Maasbekken gara ndeert met de resu ltaten va n zijn recent i nterd iscipli­ nair onderzoek een stevige wetenschap­ pelijke basis voor deze tentoo nstelling. Restaureer eens een Memling! In het Antwerpse Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten is sinds 18 december jl de restau ratie va n d rie topstukken u it d e collectie gestart. H et gaat om d rie panelen van Hans Memling die bekend staan a ls 'Christus metzingende en musicerende engelen'. Ze make n pas een eeuw deel uit van d e permanente collectie va n h et museum. Dit is n iet zomaar een restau­ ratie: h et gaat om uiterst belangrij ke werken . H et p roject dat m ee rd ere jaren zal d u ren, is veelomvatten d én zal d oor het publiek kun n e n word en gevolgd . Hiëronymus Bosch, Het uilennest, ©Rotterdam, Museum Boijmans-Van Beuningen

jan Van Eyck, H.Barbara, ©KMSKAntwerpen

Huga van der Goes, De ontmoeting van jacob en Rachel, © Oxfard, Christ Church Picture Gallery

©Landan, The British Museum

Hans Memling, Christus met Musicerende engelen, middenpaneel,

Hans Memting, Christus met Musicerende engelen, middenpaneel,

detail vaar restauratie in strijklicht, © KMSKAntwerpen

detail voor restauratie in normaal licht, © René Geritsen

Een eerste tussenstan d zal tijdens Heerlij ke Prim itieven exhaustief belicht worden. Daarnaast speelt ook de eigen, rijke verza meling Vlaamse Primitieven de hoofdrol i n deze tentoonstelling, aange­ vuld door een opmerkelij ke brui klee n : een monumentaal en tot h iertoe nauwelijks bekend altaarstuk van rond 1500. Slechts een fragment van een altaarstuk De drie grote panelen zijn 'maa r' het bovenste deel van een reusachtig a ltaar­ stuk. De hemelse, kon i n klij ke C h ristus e n de zestien zingende en m usicerende e ngelen wonen eige n lijk de Hemelvaart van Ma ria bij. Oorspro n kelij k was d i e waarsch ijn lijk 'onder' hen te z i e n , centraal i n h et geheel. Vandaar C h ristus' blik naar beneden en de opsch riften 'Maria j esus' o p de gewaden va n de engelen. Waar dit schilderij én de rest van h et reta bel (werken die het centra le paneel omgaven en de onderzijde van h et geheel) gebleven zijn, is onbekend. De levensgrote sch i lderijen h i n gen waar­ sch ijnlijk i n de kerk Santa Maria la Real van de bened ictijnenabdij i n het Noord­ Spaanse Nájera. Memling kreeg de be­ stelling vermoedelijk i n de late jare n 1480, z i j n topjare n , toen d e abdijkerk i n gotische z i n e n m e t kon i n klijke steun werd gemodern iseerd . H et is een va n zijn bela n grij kste en meest omvangrijke opdrachten ooit. Men ka n vermoeden dat Spaanse hand elaars die in B rugge ver­ bleven h ierbij een bemiddelende rol hebben gespeeld.

Engelen in verval De d rie schi lderijen die samen 'Ch ristus met zingende en musicerende engelen' worde n genoemd, zijn i n slechte cond itie e n worden bedreigd d oor toenemend verval. Door h u n beschad igde en ver­ vuilde toestan d ku nnen ze bovendien niet naar waarde worden geschat. De restau­ ratie h eeft dan ook een d u bbel doel: h et behoud van de d rie werken voor d e toe­ komst en een o ptische verbetering zodat de voorstellingen beter leesbaar worden. De resta uratie wordt ook aangegrepen om

HEERLIJKE PRIMITIEVEN van 14 juni tot 18 augustus 2002

MEESTERTEKENINGEN VAN )AN VAN EYCK TOT HIËRONYMUS BOSCH Rubenshuis, Wapper 9, 2000 Antwerpen

€8-€5

DE SCHATKAMERVAN MAYER VAN DEN BERGH

lange Gasthu isstraat 19, 2000 Antwerpen €4-€2

: VAN )AN VAN EYCK TOT HANS MEMLING

,q leopold De Waelplaats 1-9, 2000 Antwerpen s -€4 q €Combinatieticket � Rubensh u i s - Museum Mayervan den Bergh Koni n klijk Museum voor Schone Kunsten, ..... Antwerpen � € 11 - € 8 ,!4 al MEER INFORMATIE? Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

t .i. De Heerlijke Primitieven-lijn: 070/23.37·99 M www. heerlijkeprimitieven.be

�

informatie te vergaren over onder meer de ouderdom van het hout en over de geb ruikte materialen en tech n ie ke n . G e r u i m e tijd geleden is e e n wetenschap ­ pelijk vooronderzoek opgestart. Dat heeft informatie opge leverd over de toesta nd van de originele verflagen , de gebruikte sch ilderstech niek, de ondertekening en d e oplosbaarheid va n vern islagen en overschilderinge n . H ierbij werden onder meer röntgenfotografie en infrarood reflectografie gebruikt. De werken zijn ook uitgebreid gefotografeerd om de cond itie voor de resta uratie vast te leggen . Respect! De restauratie wil de volgende problemen verh elpen: de fixatie van de verflage n , h et 'werken ' van de eiken panelen wordt weer mogelijk gemaakt en h et hout wordt waar nodig behandeld; niet-originele, storende elementen zoals de vern islagen en ver­ kleurde retouches worden verwijderd. Dit is een complexe en delicate zaa k. H et wordt een werk van lange adem waarbij d e grootste voorzichtigheid e n voortdu­ rend overleg zijn vereist. H et respect voor h et oorspro n ke lijke materiaal en voor Memlings opzet staan echter centraal.

E

...

O p d in sdag, woensdag e n donderdag wordt er door d e resta uratoren in het museum aan de sch i lderijen gewerkt en ka n het publiek de vorderi ngen op d e voet volgen .

... 0 0 ...

�

>

�

5

C h r i s t u s z o d ro ev i g ki j kt ! Telefonisch op de wachtlijst Voor telefon ische i n formatie over het programma van Brugge 2 00 2 maak je best even tijd. Alle medewerkers zijn steevast in gesprek en de wachttijd bed raagt meer d a n twee m i n uten zodat je door een vrien­ delijke vrouwenstem voor de keuze wordt gesteld om later terug te bellen of om te wachten . Na een paar keer gebeld te hebben besluit ik toch maar om te wach­ ten. Dat wachten gebeurt zonder het gebruikelij ke m uziekje zodat ik toch even schrik als er na een tijd een stem weer­ kli n kt d i e vraagt waarmee ze mij va n dienst ka n zijn . Op d e vraag of Brugge makkelij k met kleine ki n deren te bezoe­ ken is, wordt me aangeraden om het pro­ gram maboek te raa d p legen wa nt daarin staat a lles gedeta illeerd en h et is gratis te verkrijgen i n a lle KBC-kantoren. Zo kan ik zelf beslissen wat i k wil doen. De zon schijnt en i k heb gee n zin om moe i lij k te doen d u s bedank ik het meisje aan de a n d ere ka nt vriendelij k voor d e infor­ matie. Een programma met gebruiksaanwijzing H et program maboek van B rugge 2 00 2 bevat een enorme hoeveelheid n uttige informatie, gegoten in een eigentijdse vormgeving. Zo staat een ged icht van Peter Verhelst op de cover dat als leidraad wordt gebru i kt om een ord e n i n g aan te brengen. Een ord e n i n g d i e toch een ge­ bruiksaa nwijzi n g nodig h eeft zodat je als lezer, om er echt je weg in te vinden, best eerst de i n leidende tekst "Binnenkomen" van Hu go De G reef leest. Hij besch rijft d e achte rliggen d e gedachten van B rugge 2 00 2 , geeft verschil­ lende mogelijkheden om de stad te bezoeken e n licht zwart op wit de verschille n d e man ieren toe om dit boek te lezen en te gebru i ken. Deze worde n op een volgen d e bladzijde wit op zwart voor a lle duidelijkheid kort h er­ haald. In een voorwoord besch rijft burgemeester Patriek Moenaert h et tot sta nd komen en de ontwikke ling van Brugge tot Culturele Hoofdstad va n Europa.

H et resultaat is een knappe, doordachte catalogus geworden. De lay-out is mooi maar had naar mijn gevoel eenvoudiger mogen zij n want het d u urde even voordat de logica h et won va n de verwa rring. De brede zwarte strook onder aan elke blad­ zijde geeft zeker een gevoel va n stabili­ teit. H et thematisch overzicht dat op blz. 98 begint is d u idelijk e n va naf blz. 146 kan je zien wat e r n u van d aag i n B rugge allemaal loopt. Op de laatste bladzijde vind i k dan eindelij k de i n h oudstafel waar i k a l even naar op zoek was omdat wat praktische i n formatie vooraf altijd welkom is. Bijvoorbeeld over de tentoonstelling Jan Van Eyck. Dit is n iet rechtstreeks i n de inhoudstafel terug te vi nden. Daarvoor moet ik eerst naar het thematisch over­ zicht. Onder de rubriek tentoonstellingen vin d i k Van Eyck, de Vlaa mse Pri m itieven en h et Zuiden met een verm eld i n g van de prijscategorie en d e bladzijde voor meer i nformatie. Om te weten hoeveel i k zal moeten betalen, moet i k naar de blad­ zijden met praktische informatie. Als i k dit even op een rijtje zet, heb ik na vier keer de juiste bladzij d e te zoeke n , een vrij volled ige informatie over deze tentoon­ stelling. Voor wie nog n iet thuis is in het werken met de Euro staat onder aan de bladzijden met praktische i n formatie, in een grijze strook, een omreke n i n gsta beL Omdat verondersteld wordt dat ook onze noor­ derbure n het gereken nog n iet h elemaal onder de knie hebben, staat er ook een omrekeningstabel met N LG. Voor de verkoop va n tickets i n Nederland k a n je op een volgende bladzijde terecht.

Ludovico Brea, Sint Pieter, © Galleria di Palazza Bianco, Genavo

Lopen over water Zo komen we u iteindelijk op zondag 24 maart i n een zon overgoten B rugge terecht waar we vee l geluk hebben met het vi nden va n een parkeerplaats. H et is de pa rkeermeter d i e ons twee uur geeft om ons pro­ gramma afte werke n . Ook al beperken we ons tot tentoonstellingen, a rchi­ tectuur en monum enten, die tijd is te kort maar we wagen het er langer op uit te trekken.

Al bij al hebben we na tien m i n uten onze tickets en kunnen we de pijl "expo i n " volge n . Tot aan de detector want daar worden we terug naar de vestiaire gestuurd om mijn rugzak af te geven . N u moet u zich geen trekkersrugzak voor­ stellen, gewoon een bescheiden rugzak waarin een trui, wat koeken voor de kinderen en een program maboek opge­ borgen zitten en die ik nota bene nog nooit heb moeten afgeven .

Jean Fouquet, Madonna en kind metserafijnen en cherubijnen, © KMSKAntwerpen

We wandelen naar de Burg waar het pavi l­ joen van de verbeeld i n g van de Japanse a rch itect Toyo lto staat. Een poëtisch, bijna d oorzichtig volume dat volledig wordt met de weerspiegeling van de h a lve ovalen in het water, dat er in een grote cirke l om heen ligt. Als we over de uit tran spara nte kunststofvervaard i gde brug lopen, begi nnen de kind eren te springen a lsof h et water dat eronder ligt zal opspatten . E e n a n dere b rug, meer i n de z i n va n het woord , is die va n de Zwitserse i ngen ieur­ a rch itect J ürg Conzett. Een door de B ruggelingen langverwachte verbi n d ing over d e Coupure. H et is een vern uftige op haalbrug geworden met een estheti­ sche combi n atie va n de geb ruikte mate­ rialen. Een zu ivere vorm die geen agres­ sieve confrontatie forceert met zijn omge­ ving.

Anderhalf uur in tien minuten B rugge is een toeristische stad en er loopt op deze mooie lentedag dus aardig wat volk ron d . Om dat op grote tentoonstelling lang aanschuiven d e norm is, gaan we even ons licht opsteken bij de i n fo aan 't Brugse Vrije. Aa n de kassa zu llen we and erhalf u u r op onze beurt moeten wachten . Met de moed een beetje in onze schoenen besluiten we toch maar om een kijkje te gaan nemen. B lijkt dat het geluk­ kig a llemaal nogal meevalt, behalve dan dat de com puter va n de kassa, er zijn er twee, waar wij aansch uiven h et plots laat afweten.

'!1" j�� ���•�;C·�, ·;;�LAAMSE PRIMITIEVEN � EN HET ZUIDEN

C/l Groen i ngemuseum, Dijver 12 ....i. Nog tot 3o/o6/2oo2 • � € 10 - € 8 -+JII! IMPACT, 1902 REVISITED

,!4 Arentshu is, Dijver 16 tf

•

� ... .

Nog tot 3o/o6/2002

Voor alle informatie: 0]0/22.33-02

Buggy's e n bikken Aan de vestiaire hangen pictogrammen over wat er nog allemaal n iet bin nen mag. Bij het pictogram va n een buggy heb ik toch even een vraag. De man achter de balie legt uit dat ze wel word e n toegelaten voor heel kleine kinderen. Nu weet ik uit ondervi n d i n g dat het voor grotere kleuters makkelijker en ook vei liger is om alles van u it hun buggy te bekijken dan tussen al die benen te dwalen met de kans h u n ouders te verliezen. H et plaatsbespa­ ren d e a rgument za l va n doorslaggevend belang geweest zij n . Men heeft er n iet aan gedacht dat vier-, vijf-, e n zelfs zesjarigen behoorlijk moe worden en i n d erde zaal begin n e n te zeuren e n gedragen willen worden. Enfi n , we willen juist verder gaan a ls d iezelfde man oppert dat er in het m u­ seum gee n 'bi kken' worde n toegelate n . I k lach hem vriendelijk toe en b e d e n k dat somm igen missch ien een oncontroleer­ bare dwa n g hebben om hier en daar wat bij te tekenen? Aa n de i nfo/shop vraag i k de vera ntwoor­ delijken wat het kin deratelier waarvan ik een aanplakbiljet heb zien ha ngen naast de kassa, te bieden heeft. Geen van beiden weet waarover ik het heb en hel­ pen de mensen verder die postkaarten e.d. willen beta len. Achteraf lees ik in de folder "Brugge 2002 u u r na uur" dat d e museumnamiddagen e n kel o p woensdag doorgaan voor kinderen tussen zes en twaalf jaar oud. I nsch rijven is verplicht. Kleur en harmonie Voor we "Jan va n Eyck, de Vlaamse Prim itieven e n het Zuiden" binn engaan krijgen we een mooie compacte brochure, d e grootte va n twee telefoonkaarte n . Of twee betaa lkaarten , even groot maar h et kli n kt beter. Een leuk hebbeding eigenlijk dat ons met zaalteksten en korte besch rijvi ngen van d e tentoongestelde werken wegwijs maakt in de tentoon­ stelling.

N

�

:: > � 0

7

Piero di Cosimo, Portret van Giuiliano de San Gal/a, © Rijksmuseum, Amsterdam

·-

c

De werken zijn i n d ru kwekken d en moeten ook van zeer d ichtbij bekeken kunnen worden, wat volgens mij onmogelijk wordt als er nog meer volk is. Dit is dan meteen het grootste nadeel van tentoonstellingen als d eze die iedereen gezien wil hebben b i n n en een bepaalde periode. Perma· nente collecties kunnen altijd bekeken worden en kennen daarom een grotere spreiding van publiek. In e lke zaal gaat de onmiddellijke aandacht naar de werken d i e gepresen­ teerd worden tegen een gekleurde achter­ grond. Deze is soms in harmonie met d e sch ilderijen, soms o o k helemaal niet.

Jean Hey, Portret van Margaretha Van Oostenrijk,

gebruik te maken van p lexiglas dat aan elkaar gehouden wordt met vier grote sch roeven d i e de aandacht va n het onder­ werp doen afdwalen en dat ka n toch niet de bedoeling zij n? Dan is de voorstelling va n and ere werken in een "kastje" va n gelijmd plexiglas veel zu iverder en a bsoluut n iet storend. Kort samengevat bevat het G roeninge­ museum een prachtige collectie meester­ werken uit de 15de en 16de eeuw, die echter n iet altijd op een geslaagde manier gepresenteerd zij n. Ondertussen is het middag geworden en stillen we onze honger in de cafetaria van h et museum dat belegde broodjes en een dagmenu aanbiedt aan zeer democrati­ sche prijzen.

,

�

E

N N 0 0 N � ,

�

> � 0

8

Vorm en harmonie lk kan me niet van de i n d ru k ontdoen dat de ontwerper va n de tentoon stelling getracht h eeft om d e verschillende sch i l­ derijen op een zo verscheiden moge lij ke manier voor te stelle n , d i e hier en daar te ver gezocht is en afbreuk doet aan de kracht van h et werk zelf. Somm ige werken word en op een "on­ zichtbare" manier gepresenteerd door

Revisited heeft weinig impact De tentoonstelling "Les Prim itifs Flamands à B ruges" in 1902, waar niet m i n der dan 400 werken va n Vlaamse Prim itieven werd en bijeen gebracht, h eeft een enorme i m pact gehad. Toen. Bij de opstelli n g van "Impact, 1902 revisited", een tentoonstelling over d i e tentoonstelling, heb i k zo m ijn beden­ kingen.

© Sammlungen des Fürsten Von Liechtenstein, Vaduz

Een geplastificeerde kopie besch rijft wat er in de versch i llende tafels met glazen blad te zien is: handgesch reven brieven aan het Musée des Beaux Arts, een dossier over de b rui kleen van sch i lderijen uit het Konin klijk Museum voor Schone Kunsten van België, voorbladen va n de journat de B ruges. Andere tafels bevatten briefkaarten va n de tentoonstelling, een vrij slord ige collage van krantenartikels over de opening op 15 juni 1902, artikels en pu blicaties over de tentoonstelling in d iverse kra nten en tijdsch riften, nog meer postkaarten, een brief van Na poleon 1 1 1 . Een nummer e n een naam Aa n een m u u r hangt een compositie van grote en kleine foto's d i e een nummer hebben. Op een lijst ernaast krijgen de num mers een naam zodat je telkens moet gaan kijken wie je bekijkt. En of die man met n u m m er vier de burgemeester is ofwel de provi nciegouverneur of de secre­ taris va n de tentoonstelling, vi nden we n u misschien niet z o belangrijk. De betrok­ kenen dachten er toen wellicht anders

j u les (6j) en Ona (4j) hebben van deze dag genoten. Het G roeni ngem useum vonden ze wel wat groot maar ze wa ren toch verbaasd over de sch ilderkunst d i e ze te zien kregen. j u les: "Ik geloof n iet dat dat geschilderd is. Dat moet met een potlood getekend zijn, anders zou i k dat ook kunnen want ik ka n goed sch i ld e ren." Van één van de werken va n Van Eyck wou hij wel een puzzel maken. On a was erg verbaasd dat Jezus op d i e sch i ld erijen toch a ltijd z o d roevig kij kt.

Kanaa/eiland, ontwerp, algemeen en detail brug De nieuwe Brugse schouwburg, © Animotions

© WestB, Paponcini-Loatens en Lapere

over. Daarom vind i k dat, uit respect voor h et individu, de naam bij de foto moet staan en geen n u m mer d i e naar een naam op een lijst verwijst. Verder zien we twee versies va n de eerste affiche, een zeldzame foto va n een binnengezicht op d e tentoonstelling in 1902, een affiche waarop " ... kostelooze toega ng tot de tentoonstelling van Oude Kunst" wordt verm eld . Tijdens mijn bezoek aan deze tentoonstel­ ling probeer i k te ontcijferen of de stem op de achtergrond iets te vertellen heeft over het h ele gebeuren. Tot i k, eerder toeva llig, uit het raam kijk en zie dat er regelmatig een toeristenbootje onder deze rui mte doorvaart ... Meer dan een uitleg op een (op bristol gekleefde) kopie moet je hier dus niet verwachten. Een aangepaste broch ure a ls bij d e toptentoonstelling in h et G roenin­ gemuseum had i k nochtans graag in ontva ngst genomen (OKV b racht bij d eze tentoonstelli ng de catalogus uit). Deze nevententoonstelling is een verza­ meling va n a lles wat men aan documen­ tatie over de expositie in 1902 heeft terug­ gevonden, echter op een wei nig door­ dachte manier bijeenge legd in vitri neta­ fels en d ito kasten . Kindertaal H et is d e h oogste tijd voor een rustpa uze op een terras op 't Zand met uitzicht o p h e t Con certgebouw. E e n k n a p staaltje van hedendaagse a rch itectuur dat spijtig genoeg n og niet voltooid is. Reden ge­ noeg dus om nog eens terug te kom en.

9

A c t u e l e k u n s t t i j d e n s B r u gge 2 0 0 2 Attachment+; een korte nabeschouwing Roland Pattee uw, bezieler va n de Kunst­ ha lle Lophem, koos voor zijn tentoo nstel­ ling een niet voor de hand liggende locatie. H et neogotische schoolgebouw van de h ogeschool West Vlaanderen vormt h et kader dat zijn selectie heden­ daagse kunst uit Belgische privé-verzame­ li ngen een nieuwe dynamiek geeft. Kunst geïntegreerd in een levende schoolge­ meenschap. Patteeuw gelooft in de kruis­ bestuiving. Kunst leert de jonge volwas­ senen vragen stellen, en anderzijds is d e n ieuwe context in staat de betekenis van de werken open te breken. Een mooie selectie krijg je te zien en al is de plaatsi ng soms verrassend, vaak wens je in betere omsta n digheden van h et werk te kunnen gen ieten. H et best gedijen d e kunstwerken in ruimtes waar de school­ sfeer niet of nauwelijks voe lbaar is. Zoals bvb. de zolderru imte, met sch itterende installaties van Yves Netzhammer en Ma rio Airo, of d e ritm iekzaal met die van Eulalia Va lldosera. Samen met studenten

'verloren rui mte'. Het concept werd bedacht door Kurt van Belleghem (APrior, Office for a rtistic p rod uction) en samen met h et Nederlands Foto Instituut uitge­ werkt. 2 Be lgen en 2 Nederlanders reisden naar Japan, het land van de Brugse toerist bij uitstek. I n de lokethal en ga ngen, op de trappen en perrons va n het station zien we de Japanse en Brugse beelden door elkaar geplaatst. Boven de ingang va n het station 5 foto's van Anne Daems (B). H et zijn lacon ieke "vaststellingen" va n onartistieke ond er­ werpen; een busje op een pa rki ng, mensen d i e picknicken achter hun auto. Daems toont ons hetgeen we wel zien, maar waar we niet meer naar kijken. U iterst eenvoudige, maar ook raadselach­ tige beelden. Hans va n der Meer (N L) heeft de Brugse situatie vergeleken met de Japanse. Plechtig poseren afwisselend B ruggeli ngen en Japann ers voor hun werkomgeving.

Onderstromen/Bovenstromen H et kunstenaarscollectief Nice wil h et vertrouwde stadsbeeld bevragen d oor "bijna onzichtbare ingrepen". De voorge­ stelde interventies in openba re ruimtes zijn ludiek, en soms kritisch. Men wil "de luis in d e pels" van B rugge 2002 zijn, d och n iet a lle voorstellen stijgen uit boven h et niveau "goed gevonden".

Veli Granö, Satr Dweller © Kunsthalle, Lappem

Eija-Liisa Athila, Consa/ation Service

en docenten ontwierp )ef G eys voor de binnenkoer een wereld ka a rt, d i e tegelij k een sportveld is. Een bevraging va n systemen. Exem plarisch voor Patteeuw's motto "onzekerheid als rijkdom". Met deze tentoonstelling is de toon gezet. Lost Locations Een trei nstation is een transitzone. H et is een niet-locatie, een plaats waa r men n iet blijft, maar passeert. In het treinstation van B rugge geven 4 fotografen hun inter­ p retatie van d e mentale en ergie van een

© Kunsthalle, Loppem

H et werk va n Theo Baert (N L) -met foto's verspreid in de gangen- en jan Kem pe­ naers (B)-met een groot beeld in een lichtbak- is d ocumentair en strak. Beelden uit suburbane omgevi ngen, die ons de overla pping eerder dan de tegenstelling Japan-Brugge tonen. "Lost Locations" stelt vragen over cu ltu­ rele id entiteit. H et is een evoluerend project dat i n diverse verschijningsvor­ men over het h ele jaar loopt.

© Kunsthal/e, Loppem

,.s:::::::t ............... LOST lOCATIONS .

(J 2o/2 tot 17/11 in het treinstation. tJl ONDERSTROMEN/BOVENSTROMEN _i van 21/3 tot 17/11 in 3 fases. • � ANKERPUNT IS BAUHAUS � Langestraat 145.

,!:4 OCTOPUS •

Ql

� .. .

van 17/5 tot 16/9 op diverse locaties i n de stad.

De eerste fase van het project is met en ige h eisa va n start gegaan. Architect Luc Dele u kreeg geen fiat van de dienst monu­ mentenzorg om een boomgaard te plan­ ten op de vismarkt. De met spiegelende folie beklede taxi's van Marc Godts en Charlotte Geld of moesten het cultureel erfgoed weerspiegelen. Ze werden ver­ bannen, wegens niet conform met het gemeentelijk reglement. "N ice to be a lso presented" is de titel van Daniël Dewaele's bij d rage. Op de voorpa­ gina va n het B rugsch Hande lsblad ver­ schenen 5 weken lang artikels in de taal van in B rugge levende mi nderheden. Het zorgde voor enige uiting van xenofobie. Minder ophefma kend zijn d e kleine schil­ d erijen d i e Robert Devriendt p resenteert tem idden van de fi lmaffiches aan De Republiek. ln fase 2 en 3 werk va n o.a. Ann Veronica )anssens, Sven 't )olie, Eran Schaerf, . . . Octopus Octopus (vanaf 17/s) wi l een "weefsel" zijn van hedendaagse kunst, met tenta­ kels uitgespreid over tal van in itiatieven en loca­ ties in de stad . Een greep uit het aanbod. Kunstenaars )oe Sca nlan, Job Koelewij n, Ugo Rondinone, ea. zullen op 5 locaties in de stad - werfplein, veema rkt, . . . neerstrijken en in dialoog treden met d e omgevi ng. Eén kunstenaar zorgt voor creaties op de lij nbus die de locaties zal verbinden. H et Octopus m useum, een tijdelijke constructie op een stuk braaklig­ gende grond, vormt een interdisci plinaire onderzoeksruimte. I n d e zomermaa nden zullen geluidskun­ stenaars uit binnen en buitenland soundscapes loslaten in de binnenstad en in september wordt, tijdens "groen erfgoed", de creatie va n het bloementa­ pijt in handen gegeven van een kunste­ naar. Verde r is er de samenwerki ng met "de slang" (artiesten va n eigen bodem) en

Honoré d'O, Tont (de) pis de täches d e titre © Kunsthal/e, Loppem

met "Art en Ma rge" ("Kantteken i n g"), een video programma en wetenschappelijke workshops over het geheugen va n de stad (coördi natie Luc Steels). Curator Kurt va n Belleghem (A Prior) wil een platform creëren dat ka n uitgroeien tot een dynamisch netwerk. Met de geplande i n itiatieven heeft dat veel kans op slagen.

Tea m : b li ts e n a a m vo o r e e n lege d o o s ? Dit bureau van de federale politie met de spectacula ire acron iem: Art Rescue Team gaf onlangs nog wat cijfers vrij over de kunstdiefsta llen in België. Daaruit bleek dat d rie op de vier museumd iefsta llen in België plaatsvonden in Vlaand eren. Pover resultaat In h et vakblad Private Veiligheid verscheen het u itgebreide arti kel van Annie Moulin, commissaris bij de Federa le Politie en Diensthoofd van A.R.T. Volgens h et rapport mangelt het in de Vlaamse m usea aan goede bewa king en vooral aan goede preventie. Want bij een eventuele diefsta l kan de politie a m per het stuk opsporen bij gebrek aan d uidelijke foto's van de gestolen stu kken. H et aantal opge­ loste zaken is dan ook bijzon der laag, zo goed als nihil. Een resultaat waa rmee je a ls Art Rescue Team nu ook niet zo echt mee moet te koop lopen want ART is een overkoepelende d ienst in de federale politie die in principe zou moeten coörd i­ neren doch dit niet doet (althans n iet volgens de terrein mensen). Zij beheren de databank A RTI ST, een databank ten behoeve van de speurders. ART doet geen terreinwerk. Die hebben op het terrein heel wat reacties ontvangen op de wat zij noemen "onbezonnen" u itspraken va n comm issa ris Mouli n . De speurd e rs vrezen dat de loze uitspra ken hun d u urzaam opgebouwde vertrouwensrelaties in de museumwereld zullen hypothekeren. In 1997 waren er 17 museumd iefsta llen waarvan één opgelost. In 1998 nog één diefstal meer, maar van die 18 werden er geen enke le opgelost. In 1999 sta len d i even "slechts" 12 keer iets uit een museum en werden 3 va n die d iefsta llen opgeh elderd. In 2000 waren er maar 9 d iefsta llen maar opn ieuw werd er helaas géén e n kele opgelost. Wie de cijfers bekij kt moet a lleszins vast­ stellen dat ze een beetje dalen zoals bij de andere d iefstalcijfers. Het is weg, maar hoe zag het er ook al weer uit? Uit een analyse van de cijfers zou moeten blijken dat vooral Vlaamse m usea zo slecht scoren. Sinds 1999 zou er slechts één museumd iefstal in Wallonië voor­ komen per jaar. Vooral Gent komt slecht u it de cijfers, maar de cijfers zijn te relati­ veren. Wan n ee r je in de statistieken va n één naar twee d iefsta llen gaat op één jaar dan heb je natuurlijk wel een stijging va n 100%. I n 1999 en 2000 werd overdag in

Suikerstrooiers in zilver. Engeland 1Bde - 19de eeuw. © KIK

h et Design m useum ingebroken en werden er ka ndelaars en zilverwerk ontvreemd. I n 2000 kwa men d i even ' s nachts op bezoek in h et Bij loke-m useum, maar in 2001 s loegen gewa pend gangsters ze lfs toe in het Museum voor Schone Kunsten. Volgens A.R.T. is de beve i liging in de m usea niet altijd perfect en zijn somm ige suppoosten te loslippig. Routine is één van de grote gevaren voor de suppoosten en in het algemeen vindt h et rapport is het bewa kingsniveau eerder te laag dan te hoog. Ook over d e motivatie van somm ige personeelsleden is niet iedereen te spre­ ken . Zo verwijt Lieve Daenens somm ige van de d oor de stad aangeworven toezich­ ters een gebrek aan kwaliteit en verant­ woordelijkheidszin. H et grote probleem volgens A.R.T. Is het schrij nend gebrek aan fotomateriaal van de eigen verzame­ ling. Want terwijl h et Erfgoedweekend kon rekenen op duizenden belangstellenden blij kt dat diezelfde m usea en erfgoedbe­ hee rders n iet altijd in staat zijn aan de politie te ton en of uit te leggen wat er nu eigenlijk verdwenen is.

: A RT loSS REGISTER .

: www.artloss.com

,s:::::l Office Central de tutte contre le traffic des (J Biens Cultureles CJi www. interieu r.gouv.fr ..... �

Belgische Federale Politie (Afdeling Kunst & Antiek)

,!4 al

Quatre-Brasstraat 13 1000 Brussel

.

-r-: justitiepaleis

•

� � .

Telefoon: 02 508 75 52

(Weeral) geen middelen N iet iedereen binnen het team is het met de cijfers eens. Veel heeft im mers te ma­ ken met de inzet va n de middelen bij de politie en ook dat laat veel de wensen over. Een inspecteu r die liever anon iem wil blijve n : "Als e r ergens e n container gestolen wordt met bijvoorbeeld 20.000 mobiele tele­ foons dat worden er daarvoor direct behoorlijk wat middelen ingezet. Bij de verdwijning van kunstvoorwerpen die niet alleen een veel hogere financiële waarde hebben, maar daarenboven ook nog een belangrijk erfgoed vertegenwoordigen, zijn die middelen absoluut niet toerei­ kend. Daarenboven bezit elk land een andere informaticasysteem en is hetzeer moeilijk om op internationaal plan samen te werken. " Art Loss Register Dat beseften de ged upeerden kunsthan­ d elaars en particulieren ook en hun ergernis en belangen stegen zo vee l dat ze besloten het Art Loss Register op te richten. Een privé-in itiatief die voortd u­ rend een lijst aan legt van gestolen of verd­ wenen kunstwerken. Aan d e basis van het Art Loss Register ligt het I nternational Foundation for Art Research (IFAR). Deze non-profitorgan isatie begon reeds in 1976 met het handmatig bij houden van a lle informatie over verloren en gestolen kunstvoorwerpen va n dat moment.

Chocoladekan, Parijs 1753 © KIK

Ze gaven een maand blad uit waarin de voorwerpen besch reven stonden Stolen Art Alert. Tien jaar later bevatte d e data­ bank reeds zo'n 30.000 besch reven voor­ werpen. Na een haalbaa rheidsstudie over de com merciële onafhankelijkheid va n zo'n project zag het Art Loss Register het levenslicht in 1991. Nu maakt het ALR reeds winst en bevat informatie over uo.ooo gestolen objecten waaronder onder andere 428 Picasso's, 287 M i ro's, 191 Dali's en 158 werken van Dürer. Eén op 5000 is verdacht! Elke maand komen er niet minder dan 1200 nieuwe gestolen of verdwenen voor­ werpen bij. Want ook bij brand of bij 'abnormale' verdwijningen va n kunstvoor­ werpen probeert het ALR de gegevens bij te houden. De oplichter heeft het nadien veel moeilijker om de voorwerpen ergens te koop aan te bieden. Oorspronkelijk diende het voorwerp een m i n i m u mwaa rde va n 1500 te hebben, maar h iervan werd onder druk van de poli­ tiediensten en de verzekeringen snel afgestapt. Het bleek i m mers dat de vondst va n één voorwerp zeer d i kwijls aan leid ing gaf tot h et vinden van meerdere voor­ werpen . W i e maakt er nu gebruik van d e gegevens­ bank? Alle grote veilingh uizen laten syste­ matisch hun loten controleren. De cijfers leren dat ongeveer één op de 5000 voor­ werpen a ls verdacht wordt bevonden. Verder m a ken alle mogelij ke politie-en douanediensten gebruik van h et systeem. Musea en particu lieren bij de aankoop va n een kunstvoorwerp en verzekeringen die de herkom st van te verzekeren voor­ werpen willen controleren. H et zijn die laatste trouwens die ervoor zorgen dat er voldoende i n komsten zijn. De verzekeri n gsmaatschappijen betalen jaarlijks een bij d rage en een com m issie op het vind ersloon . Bijna 400 verzeke­ ringsmaatschappijen hebben zich bij h et Art Loss Register i n gesch reven. Alle voorwerpen staan m i n utieus besch re­ ven en van ve le kunststu kken is er ook een afbeeld ing besch i kbaar. Samenwerking met de politie Het ART werkt ook samen met de officiële politied iensten d i e zich in de versch i l­ lende Europese landen met kunstd iefstal bezighouden. In G root- Britta n n i ë is het ART één van de eerste private systemen die deel uitmaken va n het Police N ational N etwork, in d e Veren igde Staten staat de

databank ter besch i kking van d e FBI. Het ART stelt vast dat de eigen data ban­ ken va n de politie relatief wei n ig gebruikt worden omdat ze meestal teveel gestolen voorwerpen door elkaar bevatten zoals auto's en andere d u re luxegoederen. I n Ita lië besch i kt de Carabin ieri over een gesofisticeerd systeem en niet min der dan 8o mensen houden zich met kunst­ d iefstal bezig. In Fra n krijk gebeurt dit met h et Office Central de tutte contre le trafic des Biens Culture ls. Deze d ienst beschikt ook zelf over een eigen databank TREIMA (Thesaurus de Recherche Electronique et d'l magerie en Matière Artistique) . Via de website van het Min isterie van Binnen­ landse Zaken kunnen professioneten inzage krijgen in de lijst va n gestolen en gevonden voorwerpen. Van het Jubelpark naar het kanaal Hier kan je trouwens de buit zien d i e de Franse gendarmerie in janua ri van dit jaar terugvond in een kanaal in de Elzas. De méér dan honderd voorwerpen staan op de website en onlangs geraakte bekend dat er ook een reeks gestolen voorwerpen uit Belgische musea bijzaten. H et gaat over tien stukken waardevol Du its zilver uit de 16de en 17de eeuw en over een ivoren reliëf de Drie G ratiën, toegeschre­ ven aan G. Van Opstael (1594-1668). Dieven namen de stukken met behulp van een valse s leutel mee in 1997 uit het Ko­ n i n klij k Museum voor Kunst en Geschie­ denis in BrusseL IJverige B russelse rechercheurs ontdekten ook nog andere stukken die in België uit een museum werden gestolen. I n het belang van het on derzoek zoals dat dan h eet, kan er nog niet gezegd worden over welk m useum h et gaat. Musea of particulieren d i e in de periode janua ri en februari 1997 ook het bezoek kregen van kunstdieven nemen het best contact op met de Federale Politie, Afde­ ling Kunst & Antiek. De kans is imm ers groot dat de d i even ook elders in België toesloegen. Met die vond st werd meteen ook één van de geruchten en verdachtma­ kingen tegen wijlen hoofdconservator Francis Van Noten a ls zou hij iets met de d iefstal te maken h ebben de kop inge­ d ru kt.

� E

N N 0 0 N � � � > x 0

13

va n d e kl u i z e n a a r Velen zu llen in de N ational Ga llery in Londen het sch i lderij 'San G i rolama nello studio' van Antonello da Messin a met enige verwondering en met vragende ogen bekeken hebben. San G i rolama is bij ons beter bekend a ls H ië ronym us. Meesta l wordt de heilige afgebeeld als een eremiet die in barre omstand igheden vertoeft. Denken we maar aan het beken­ de paneel van j eroen Bosch in het G entse Museum voor Schone Kunsten. We zien er de kluizenaar d i e zich in zijn onderkleed biddend op het kruisbeeld h eeft gewor­ pen. Achter hem ontvouwt zich een sereen en sch itterend landschap, de erem iet heeft er geen oog voo� Vrijwillige afzondering Antonello da Messin a beeldt de kluize­ naar af in een studeerkamer, een open constructie waar de kerkvader zich terug­ trekt. Die houten constructie maakt deel uit van een groter geheel, een den kbeel­ dige, gotische ruimte die zowel naar een

kerk als een palazzo ka n refereren. Er zijn ra n ke zuilen en d oorkijkjes naar het land­ schap, maar d i e zijn e r e n ke l voor de toeschouwer, n iet voor de figuur d i e er zich teruggetrokken h eeft. H ij heeft zich vrijwi llig afgezonderd in een strak ge­ structureerde studio met eigenlijk slechts twee wa nden. De studio is wat verheven boven de wereld, h et is a ls een pod ium. De geleerde kerkvader leest een boek en is omri ngd door d iverse voorwerpen. Hij bestudeert d e wereld n iet door rechtst­ reekse observatie, maar via stud iemate­ riaal, hij bestudeert de wereld waaruit hij

zich teruggetrokken h eeft. Vergeten we niet dat de man een m o n n i k en een geleerde was d i e verantwoordelijk tekent voor de Latij nse standaa rdversie van d e bijbel, de Vulgaat. Zijn kard inaalschap i s hem postuum toegekend, vandaar d e rode mantel en kard inaalshoed, attri­ buten waa rmee hij meestal wordt afge­ beeld. Het filosofische pad ln deze toestan d van teruggetrokkenheid uit de wereld herkennen vele kunste­ naars, wetenschapslui, filosofen zichzelf en hun eigen situatie. Zo ook Stefaan Van B iesen die een insta llatie wil realiseren die precies vertrekt vanuit dit intrigerend schilderij. Hij sch rijft in zijn voorberei­ dend dossier over de geleerde : " H et is een mentale reis die hij maakt, a lsof hij door de gedachte zichzelf ka n transpo­ n eren naar andere, nog onbeken de, gebieden. H et lijkt of zijn studio de enige wereld is d i e hij werkelijk kent. De studio

is een projectie van zijn eigen d e n ken." Van Biesen is zelf sch i lder van opleiding maar zijn werk is voornamelijk plaatsge­ bonden in de betekenis va n gemaakt voor een bepaalde plaats. "Ik vertrek a ltijd van uit de plek", vertrouwt hij me toe. Zo werd hij u itgenod igd voor een soloten­ toonstelling in Park Ter Beuken te Loke­ ren . Hij vertrok hiervoor van uit het be­ staande en aange legde wandelpad. H ij beschouwd e het a ls een filosofisch pad , een pad dat je volgt terwij l je denkt onderweg. Je filosofeert a l wan d e lend, je praat met jezelf. j e gedachtegang wordt onderbroken wanneer je een werk ont­ m oet. Zijn 'F/uisterhuisje' bijvoorbeeld

staat tegen een boom aangeleund en nodigt je uit om binnen te treden en te fluisteren, je spreekt tegen een boom, je spreekt eigen lij k tot j ezelf. Een tijdelijke imaginaire ruimte Stefaan va n B iesen beschouwt het park "als een imagina ire rui mte waarin hij tijdelij k verblijft". Hij houdt eraan zij n werk sterk afte stemmen op de plaats en te integreren in de gegeven site. Soms zijn d e werken hierdoor moeilijk te vi nden, ze gaan imm ers zo wezen lijk deel uitmaken van de omgevi ng. Toch zijn d e meeste werken heel duide lij k versch i llend van d i e omgeving, verschillend van de natuur. H et werk va n Van B iesen is stil werk, beschouwend en aa nzettend tot beschou­ wing, tot ervaren ook. Zijn 'Windkamer', d i e hij realiseerde in Zonnebeke, is daar zo'n sch itterend voorbeeld van . Het gaat om een aan een h oge boom opgeha ngen ci rkelvormige koker in zwarte tule, veer­ tien meter hoog met een diameter van

poëtische manier wordt vormgegeven, a ls een bundel van zwarte zonnestralen, zwart licht dat door d e bomen priemt. In transit De imaginaire ruimte is iets wat hem a l jaren bezig houdt. H et schilderij van d a Mess i na is op dat vlak een werk dat steeds weer naar voor is gekomen. De werkruimte van G i rolama "is een open plaats, het is een imagina ire kame r die a lleen door de gedachte, voor het oog van de ander, kan worden afgesloten.

H et is een plek waarin je zowel "binnen" als "buiten" bent. Het is een georches­ treerde ruimte, een transitzone, een plaats van in en uit de wereld staa n . Bij het bekijken va n het sch i lderij wordt de toeschouwer gedwongen in de rol van voyeu r, hij kan h et tafereel observeren zond e r te kunnen participeren. H et is een wereld die niet de zijne is of kan zijn . 1,80 m. Er is een opening in de koker zodat je kan binnentreden. Je kan je midden in de natuur even afzonderen om diezelfde natu u r door een zwarte waas te bekijken, je kan je even a lleen weten zelfs al ben je voor iedereen zichtbaar en de anderen evenzeer voor jou. H et is een mentale ruimte d i e op een sublieme en

In het werk stappen Stefaan Van Biesen geeft zijn project de titel "skin - huid - peau - pel/e". H ij wil h iermee de gelaagd heid aangeven d i e in h et werk sch u i lgaat. H et project bestaat uit een nauwgezette reconstructie in h out va n de op het sch i l-

derij zichtbare studio. De reconstructie is ontdaan van iede re anekdotiek, hij toont de werkkamer in d riedimensionale en pure, naakte vorm zodat ze effectief a ls zodanig kan functioneren. Ze kan door iedereen worden betreden en op een of andere wijze i ngevuld of gebruikt a ls een mentale ruimte. Daar waar de gegevens die op het sch i l­ derij zichtbaar zijn, nauwgezet worden gevolgd, blijft er natuurlijk de invulling va n de niet zichtbare gedeelten. Zo wordt het poortje links in beeld wel degelijk

vervolled igd. Anders is het met de achter­ zijde. Hier is de kunstenaar helemaal n iet gebonden en voorziet hij een flexi bele installatie met tafels en video's. Op de videoschermen zijn opnames te zien van de bibliotheken van e n kele bekenden en vrienden. H et boek staat er a ls d rager van kenn is, a ls een van d e middelen om de wereld te verkennen. De installatie wordt afgerond door het aanbrengen van grote monochrome doeken, ook zij zorgen voor een interactie met de toeschouwer wa nt kleuren h ebben een onm isken bare invloed op ons gedrag. Onzekere toekomst Dit project zou niet misstaan in een stad als B rugge waar nu de tentoonstelling "Jan van Eyck, de Vlaamse Primitieven en het Zuiden" hoge toppen sch eert. H et zou een interessante reflectie en aanvulling kunnen zijn. I k kan a lleen maar h open dat het project ka n gerealiseerd word en en dat de reconstructie een waarachtige functie kan vervullen, want h et is wel de bedoeling dat ze niet alleen dient om naar te kijken . . .

N

..

.. N

� �

> � 0

15

ru i m te n o f d e ru i m e l u c h t Op eigen houtje Na de uitvi nding van de fotografie gooi­ den de kunstenaars het 'j u k' van de af­ beeld i n g van zich af. Een kunstwerk hoefde n iet langer een kopie van de wer­ kelijkheid te zij n . De kunstenaars werden door de jaren heen volledig vrij bij h et sch eppen va n hun kunstwerk. Bijna twee eeuwen na d eze vera n dering is het nu ook de beurt aan de toeschouwers om zich te bevrijden. Ze krijgen de vrijheid om zelf kunstwerken te ontdekken. Daarin worden ze bijgestaan door de publieks­ werking in de m usea. De bedoeli ng van d e publiekswerki ng i s e e n brug slaan tussen de kunstwerken en het publiek. Ze wil va nuit het m useum een dialoog aangaan met d e versch i llende publieksgroepen uit de samen leving. Daarbij richt ze zich zo­ wel naar individuele bezoekers, a ls naar groepen, zowel naar volwassenen als naar jongeren en kinderen. In het M u H KA, Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen en h et Openluchtmu­ seum voor beeld houwkunst Middelheim te Antwerpen werd deze vrij heid van de toeschouwer de kern van hun publieks­ werking. I n beide musea maakt men werk va n media waarbij men d e bezoekers h elpt kijken. Dat helpen gebeurt door een gids maar ook d oor pu blicaties, aud ioguides, ateliers en museum spelen. Gidsen goed gehoord Ma rij ke Van Eeckhaut (Wetenschap pelij ke medewerker d i enst publiekswerkin g M u H KA) vertelt ons d a t z e i n het museum signalen ontvi ngen van het publiek dat de klassieke ron d leidi ng, waarbij een gids vertelt en d e bezoekers luisteren, n iet la nger voldeed aan ieders verwachtingen. Zo ontsproten de interactieve rond lei­ di ngen. De gids kreeg een nieuwe taak, deze va n bemiddelaar in het kij ken naar het kunstwerk. De wetenschappelijke, moeilijke termen maakten ineens plaats voor een dialoog op n ivea u waa rbij ieders mening wordt geapprecieerd. Er ontstaat een wisselwerking tussen het kunstwerk, de gids en het publiek. Elk mag vrij kijken en oordelen. Aan de slag... De kinderen kregen al eerder d i e vrijheid en privileges. Speciaal voor hen bestonden reeds langer deze actieve gids­ beurten. Nu en dan gekoppeld aan atelier­ activiteiten. De kinderen kunnen tussen de kunstwerken hun eigen kunstkriebels

links: Kinderatelier in Middelheim, © Middelheim-Openluchtmuseum onder: Kinderatelier in het Muhka © Muhka

botvieren. H et Middelheim daarentegen heeft een specifieke rui mte. Er was nood aan een plaats waar creatieve geesten Gong en oud) zelf aan de slag konden nadat ze ken nis hadden gemaakt met de rui mtelijke werken in h et pa rk. Voorlopig kan dat i n een tent maar vanaf het najaar zal er een heus atelier besch i kbaar zij n . Veel in huis Beide musea hebben ook een eigen m use­ umspel in h uis. H et Middelheim pakt uit met Muse]A! en h et M u H KA creeërde de Kunstpluk waarin de permanente collectie centraal staat. Doordat de collectie van het M u H KA meestal a ls uitgangspunt dient voor tijdelijke tentoonstellingen is er wei nig tijd voor h et werken met de blij­ vende collectie. Daarom ontwierpen ze de MU ST, een groot m useum spel waarmee je spelenderwijs allerlei te weten komt over het museum, de collectie, de tijdelijke tentoonstellingen, de museu mregels, de museumfuncties enz. Nadien ka n je zelfs je eigen ideeën en bevindingen op een postkaart sch rijven en in de m useum brie­ venbus gooien. Floris, de M u H KA-muse­ ummedewerker in stripformaat, krijgt zo zijn 'fanmai l' in de bus. Floris begeleidt ook de Kinderpraat. Dit is een folde r waar­ in ki nderen op een eenvoud ige manier wegwijs worden in d e tentoonstelling. Dan is e r elke tentoonstelling ook een Jongerengids en een Tentoonstellings­ folder voor volwassenen, naast de cata­ logi. H et Middelheim brengt, naast de catalogus en folders omtrent de vaste collectie, ook telkens specifieke bro­ chures voor jong en oud naar aanleiding van de tijdelijke tentoonstellingen.

Nocturne in het Muhka © Muhka

OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM Publiekswerki n g - Greet Stappaerts en Greet Cooreman Middelheimlaan 61

: :

�

2020 Antwerpen Tel.: 03/ 827 15 34 [email protected] www.d ma.be/cultuur/museum_middelheim

(J MuHKA •

�

M

�

•

�

Publiekswerki n g - Geertrui Pas, Peggy Saey en Ma rijke Van Eeckhaut Leuvenstraat 2000 Antwerpen

ai [email protected] www.muhka.be � ... •

Tel.: 03/ 238 59 6o

En het verschil H et M u H KA en het Middelheim zitten dus op dezelfde golflengte. Maar tussen beide musea is één groot verschil. H et ene museum h eeft zijn kunstwerken voorna­ melij k binnenshuis, h et andere is letter­ lijk: openlucht. We vroegen ons af wat dit grote versch i l met zich meebrengt. G reet Sta ppaerts (Open luchtm useum voor Beeld houwkunst Middelheim) merkt op dat h et werken in een open luchtmuseum veel voordelen biedt maar a l evenveel praktische problemen met zich mee­ brengt. H et Middelheim is een vrij en gratis toega n ke lij k pa rk. Zowel kunst- a ls natuurliefhebbers komen er op bezoek. Daardoor bereikt het museum een heel ruim publiek en vi nden mensen soms vlugger hun weg erheen. De kunstwerken in het park ondergaan elk weertype en kun nen eventueel ook aange­ raakt worden. Deze m ogelijkheid opent ook de deur voor een publiek dat in de gewone m usea heel vaa k in de kou staat: de blinden of slechtzienden. H et Middel­ heim denkt e raan om in de toekomst ook voor hen een ron d leiding op maat te voor­ zien .

Men werkt in Middelheim, genoodzaakt door ons klimaat, vooral seizoensge­ bonden. Daard oor h eeft h et museum tijdens het laagseizoen de kans om de werki ng grondig te eva lueren en nieuwe projecten te creëren. Aan de and ere kant treden er, door het open luchtaspect regelmatig praktische moeilijkheden op. Er is geen centrale i n komhal in een park. Folders en platte­ gronden moeten dus gratis worden aa ngeboden bij de inga ng van het park. En doordat de weerlui ons een groot deel van het jaar natte dagen voorschotelen zitten deze a llemaal in waterdichte bakjes. In openlucht kan je ook geen zaalteksten voorzien, zelfs titels en namen zijn niet ma kkelijk bij de kunstwerken te plaatsen. Om deze ongemakken te omzeilen is G reet bezig met h et ontwerpen va n aud io­ gidsen die de bezoeker als ondersteuning zal kunnen gebruiken bij een bezoek. Combineren N iettemin bestaat er een nauwe samen­ werking tussen beide musea. Zo is er al een mogelijkheid om tijdens een school­ reis het M u H KA en het Middelheim te com bineren. Binnen- én buitenmuseum zetelen regelmatig in d e vergaderi ngen va n de Koepel van Antwerpse Musea en nemen beiden deel aan in itiatieven van de Vlaamse Museumveren iging. Ook spelen ze soms in op elkaars programma, waar Honoré d'O in het voorjaar te zien was in het M u H KA, komen e r in het najaar werken van hem in h et Middelheim. In de zomerzon ... Ook d e ka lender van komende zomer staat bomvol. I n beide m usea zijn zomera­ teliers gepland. J e kan d romen in h et beel­ den park, of dwalen in de rui m e museum­ zalen. Een eigen performance creëren op h et M u H KA-terras of deelnemen aan het grote vuu rritueel in h et prachtige park. Zelf een kunstwerk maken of een zelfge­ kozen werk becommentariëren, de nach­ telij ke sfeer opsnuiven tijdens de nacht va n de musea. Ouders en kinderen kunnen samen ontbijten in het M u H KA of beeldend spelen i n de Middelheimzon. Alles is mogelijk deze zomer. jong en oud komen aan hun trekken, binnen of buiten, zinnig of onzi n nig, ernstig of ludiek, ... H et volledige progra mma kan je terug vinden op d e websites. Liever luchtig buiten, o f ruim binnen, aan jou de keuze...

·�

� E

N N .. .. N

> �

17

Ko u n e l l i s Arte povera Jannis Koune llis werd in 1969 op slag wereld beroemd met zijn tentoonstelling van 1 2 paarden in een galerie in Rome. Ze stonden tegen de wanden opgesteld, met hun achterste naar de toeschouwer gericht. Meer was er niet te zien, tenzij stro en uitwerpselen . ln feite was de rui mte tijdelijk tot paard ensta l getra nsfor­ meerd. Voor het eerst maakte de beel­ dende kunst gebruik van levende dieren. De tentoonstelling veroorzaa kte contro­ verse. H et was d u idelijk dat Ko unellis grenzen had overschreden, zowel artis­ tiek a ls eth isch. H et zijn de jaren va n het geloof in de veran derende kracht van kunst. In 1967 lan ceert criticus G ermano Celant de term Arte Povera ter gelege n h eid va n een groepstentoonstelling van jonge Italiaan­ se kunstenaars. Ook de uit G riekenland afkomstige J a n n is Kounellis (01937 Piraeus) neemt deel aan deze tentoonstel­ ling. Sinds zijn verh uis naar Rome midden jaren 'so beschouwt hij zichzelf als een Italiaans kunstenaar. De Italianen verzetten zich tegen d e domi­ nerende invloed van d e Amerikaanse Pop en Minimal Art. Celant ontleent de term aan "teatro povero" van jerry G rotowski. H et is een verwijzi ng naar het gebru i k va n

armoed ige materi a len als aarde (Pascali) kolen Oannis Kounellis) takken (Mario Merz) en krantenpapier (Luciano Fabro). De term is in zekere zin misleidend. De kunstenaars gebruiken i m m ers ook "rij ke" materialen als marmer en zijde. Ze hebben vooral een voorkeur voor onor­ thodoxe materialen, die vaa k op een raad­ selachtige wijze gecombineerd worden. " Wat de kunstenaars met elkaar verbond was (..) de wil om een nieuwe taal te ontwikkelen die in staat was de werkelijk­ heid weer te geven" aldus Kou nellis. Hij die het leven beschrijft Al h eeft Kounellis in 1963 zijn penselen opgeborgen, hij b lijft zichzelf beschou­ wen als een schild er. "Schilderen is een mentaliteit, die zowel mét als zonder linnen bestaat. In het Grieks betekent schilder ' zografo', ' hij die het leven beschrijft'. " Kounellis wil een concrete dialoog aan­ gaan met de d ingen zoals ze in de realiteit bestaan. In eenvoudige configuraties creëert hij een spanning tussen versch i llende mate­ riaalsoorten. Ze pri kkelen de vijf zintui­ gen, en brengen een nieuwe fysieke perceptie tot stand.

Senza titolo, 1989, © Dirk Pauwels

Senza titala, 2aaa, © Dirk Pauwels

Kom en aan bod : wol, katoen, staal, steen­ kool, juteza kke n , lood, cactussen, leven­ de dieren, koffiebonen . . . Een typisch ken m erk is h et u itspelen van tegenstel­ linge n ; een strakke, harde structuur tegenover gevoelig en kwetsbaar mate­ riaal. Geschiedenis en kunst zijn onlosmakelij k verbonden in de werken van Kounellis. Door brokstukken van antieke beeld en uit de oudheid te plaatsen tegenover staal of steenkool brengt hij een geladen confron­ tatie tot sta nd tussen culturele a rche­ types. Een botsing tussen voorbije tijd­ vlakken en h et heden. De vervreemding is voelbaar. H et element vuur, en de afge leide vorm 'rook', zijn een constante in Kounellis' oeuvre. Ooit bevestigde hij butaan bran­ ders op rij aan de m u ren van een tentoon­ stellingsruimte. De bezoekers werden door het vuur omringd . De hitte en d rei­ ging gaven een beklem mend, maar ook magisch effect. In andere werken wordt de sym boliek opgeroepen door d e sporen d i e h e t v u u r heeft nagelaten ; roetvlekken op m u ren en gipsen afgietsels van antieke beelden. Kounellis werk is, hoeft h et nog gezegd, theatraal, barok en i m ponerend. "Aan het streven naar theatraliteit ontleent de kunst haar vitaliteit en energie."

Verdwenen "centralitelt" Omwille van zijn bond ige en mysterieuze uitspra ken over (zijn) kunst en de rol van de kunstenaar wordt Koune llis wel eens het Orake l van Delphi genoemd. Een steeds weerkerend concept is eenheid, "centralità". De huid ige wereld is volgens hem in frag­ menten uiteengeva llen. Zeke rheden zijn verdwenen. H et schild erij, dat een geïnte­ greerd beeld van de werke lijkheid op­ roept, heeft daarom afgedaan. H et geeft een i llusie van eenheid, die niet meer bestaat. Sinds WO 1 1 is het "centraal uit­ gangspunt dat ons h elpt de cultuu r op­ nieuw te defin iëren" d efi nitief zoek geraakt. In bevlogen momenten roept Koune llis kunstenaars op "de waarden te bewaken en de cultuur te verdedigen. " H ijzelf wil d e breuk met het verleden helen. Daarom maakt hij kunstwerken, opgebouwd u it fragmenten die aan andere tijden herinneren, toen trad ities nog intact waren.

De tentoonstelling In het SMAK wordt werk uit de jaren '6o en '70 tentoongesteld naast grote recente installaties, gemaakt op maat van de m useumruimtes. Presentaties van Koune llis' werk in de jaren '90 toonden geen n ieuwe invloeden of versch u ivingen in zijn a lom bekende beeldtaal en concepten. De materiaal­ keuze had zich nauwelijks gewijzigd . De ruwe, krachtige en d i recte presence van de oudere beelden leek te verzanden in herhaalde citaten. Of zijn kunst nog steeds "waarachtig" en "reve lerend" is, is een pran­ gende vraag.

,s:t·�:��··········· q

C/l

Jannis Kounellis

·� �

90oo Gent

�

09/221.17.03

, m [email protected]

al

f..i --.

�

Nog tot 23/o6/2o02 Stedelijk Museum voor Actuele Kunst Citadelpark

•

� E

www.smak.be

.

Senza titolo,

1966,

© Dirk Pauwels

> � 0

19

of d e vreem d e kron ke ls van h et su rrealisme Conservator Willy Van den Bussche heeft vier kunstenaars bij elkaar gebracht d i e in min dere of meerdere mate bij het su rre­ a lisme aan leun e n : Desmond Morris, m e t biomorfe u itbeel­ di ngen die niet zonder verwa ntschap met Tanguy, Arp of M i ro zij n, zelfs soms met een vleugje Matta of La m ; Ergin l nan, een Turkse kunstenaar wiens magische wereld doorspekt is met Oosterse en Westerse elementen en d i e bovend ien de tech niek va n het trom pe­ l' reil perfect beh eerst; Emile Salki n ; zijn werk mag gerust een

pest en hij d reef evengoed d e spot met Pius XII a ls met André B reton (de ene paus van Rome, de andere va n h et s u rrealis­ me). Sch i ld erijen van Clovis Trouille waren vooral bekend geraakt via publicaties in su rrealistisch gezi nde tijdsch riften. Trou ille heeft bitter weinig tentoonge­ steld: af en toe eens een schilderij in en groepstentoonstelling en één e n kele indi­ vid uele tentoonstelling. Aa n verkoop dacht hij h e lemaal n i et. Een schild erij dat met h et oog op winstbejag gecon cipieerd werd, kon in zijn ogen niet va label zij n. Voor de surrea listen d i e met de nodige

Mijn begrafenissen,

openbaring worden genoemd. Zijn om­ ga ng m et Pa ul Delvaux en met Marcel B roodthaers roept interessante vragen op in verba nd met verwantscha p en beïnvloe­ d ing; Clovis Troui lle tot slot, d i e wel dege­ lijk in de bewogen geschiedenis va n het surrea lisme voor de nodige deining heeft gezorgd. Censuur Troui lle was berucht en kon er prat op gaan dat hij het meer dan eens met de censuur aan de stok heeft gehad. Zijn werk is dan ook onomwonden erotisch en hevig antiklerikaal. Aan pauzen had h ij de

1 l

1940 ©Adagp, Paris

tamtam hun werk aan de man brachten, had hij e n ke l misprijze nde woorden over, al heeft hij nooit iemand met naam genoemd. H et was eerder een collectief afwijzen van de kunsthandel en va n zijn levera nciers. De laatste zondagsschilder? Hij bestempelde zichze lf zonder com­ plexen als een zondagsschilder -een uitstervend ras von d hij- en een eerste oogopslag bevestigt dat pred i kaat. N iet zelden kiest Troui lle voor een correcte,

De persbelangstelling is meer dan matig geweest. Conservator Willy Van den Bussche betreurt deze gang va n zaken, maar vindt er geen redelijke uitleg voor. Deze eigenzinn ige vorm van figuratie past volledig in de tentoon stelli ngspolitiek d i e hij sinds de geruchtmakende tentoonstel­ ling " Between H eaven and Earth" voert. Figuratie heeft inderdaad een eigentijds gezicht en u it zich in sterk uiteenlopen de vorm en. Eén van d i e vormen is het herrezen surrea lisme dat niet samen met zijn voornaamste vertegenwoordigers is verdwenen en dat meer dan een rij k a rse­ naal aan bevreemdende beelden h eeft opgeleverd. De reacties va n het schaarse publiek wezen vooral op verwondering bij werk dat, behalve dat va n Desmond Morris, volled ig onbekend is. Bij Troui lle worden de erotische iconen in eerbiedige stilte gemonsterd , alkoof na alkoof. Hoog­ uit hoorde ik een N ederlandse bezoeker zijn echtgenote iets toefluisteren van : "Erg ontdeugend". Er klonk blijmoedige goe d keuring in zij n stem.

1 1

maar banale com positie. H ij sch uwt d e sch reeuwerige kleuren met kitscherige in slag n i et. De sti listische verwantschap met het goedkope ch romowerk u it de popula i re tijdsch riften uit de Belle Epoque is gewild. Op het schilderij 'Stigma Diaboli' h erken nen we André Breton als één van de p relaten die met samenge­ perste lippen en volle aandacht naar het bezwarende plekje op een mooi gewelfde en subliem geschilderde bil speurt. Hij was aanvan kelij k een groot bewonderaar va n de pseudo-volkse inslag va n Trouilles werk. Maar de zorg waarmee hij zijn sch i l­ d e rwerk u itoefende von d hij overdreven. Troui lle d i e inderdaad een perfection ist was, kon n iet in stemmen met B retons misprijzen voor de Oude Meesters. Verwijten en sch im pscheuten wa ren n iet va n de lucht. Trouille hield er een surre­ alistische kater aan over, in de vorm van een regelrechte excommunicatie uit de beweging, maar bleef zijn eigen stijl trouw. H ij schildert met brio a ls een fijn­ schilder, dit in tegenstelling tot Magritte d i e aan de vorm vee l m inder belang h echtte. H ij was n iet te beroerd om bepaalde schilderijen soms na jaren nog eens onder handen te nemen. Heel wat werken d ragen daarom twee data . H et meest extreme geval is wel 'La Partouse' u it 1930-1966!

Alkoofgeheimen te Oostende H et PMMK heeft op de sfeer van dit buitensporige werk ingespeeld. Zinnelijk en heiligschennend pron ken d e meer dan zestig werken in zwart behangen a lkoven. Voor de bezoekers werd de rod e loper u itgelegd . Sch i lderijen va n Clovis Trouille krijg je zelden te zien, op veili ngen zelfs helemaa l n i et. Een dergelijk ensem ble was in ons land n ooit eerder te zien. En zelfs voor de happy few die ooit de enige retrospectieve te Pa rijs gezien hebben, blijft d it een buitenkans. Doch wat blij kt? De opkomst va n het publiek blijft onder­ maats.

}ustine, 1937. Col/. Lambert ©Adagp, Paris

·c

,q • �:;;;E�·�: • • • • • • � Nogtot16/o6/2oo2 C/l •

..... �

.

Provi nciaal museum voor moderne kunst

Rom estraat, 11 - 8400 Oostende - België

N

059/50.81.18 pmm [email protected]

N 0 0 N � "

,!4 www.pmmk.be al •

J..i ... .

€ 5 -€ 4

..

> � 0

21

aan

d e Stro o m ve rte lt

Omdat zoiets niet vanzelfsprekend i s en omdat je beter goed voorbereid aan zo'n avontuur begint, is men in Antwerpen al een tijdje geleden begonnen aan een reeks proefopstellingen, zeg maar ten­ toonstellingen, voor het nieuwe m useum. Tot na de zomer loopt in de Sch eldestad h et project 'Stroomversnelling', in d rie m usea: h et H essen huis, h et Volkskunde­ m useum en het Scheepvaartmuseum. De bedoeling is uit deze experi menten te leren en bij te sturen waar nodig. Vorig jaar was al een begin gemaakt m et 'Van torens stekelig'. Maar tussen streef­ doel en resultaat ligt vaak een diepe kloof. De ietwat 'rom melige' en zeer kunstzin­ nige aanpak va n deze tentoonstelling deed vermoeden dat de 'look' zou gaan primeren op de inhoud. I ets wat i k ook deze keer vreesde. Evenwichtig en doordacht In het H essen huis loopt 'Stroomver­ snelling. De Antwerpse haven tussen 1 880 en nu'. Rond d rie t h ema's (arbeid, groei en organ isatie) brengt men h et ver­ haal va n de grote expansie d i e de Ant­ werpse haven de afgelopen 1 2 0 jaar h eeft

22

gekend. Vermits het laden en lossen tot in de jaren '6o zeer traditioneel gebeurde, zijn d e stukken die getoond worden dat ook! Hoe combineer je nu in godsnaam zware metalen schepbakken, een tractor, een glijbaan voor meelzakken met foto's, schilderijen, scheepsmodellen, grote kaarten en com puters? Bovend ien zijn h et véél voorwerpen en zijn ze vrij groot, somm ige zelfs ron duit plomp. H et risico dat h et a l gauw een rom meltje wordt als je dit same n b rengt is dan ook vrij groot. H et is geen rom meltje geworden. I ntegendeel, d e presentatie is zeer even­ wichtig, d oordacht en met vee l oog voor detail. H et gedeelte met de grote panorama's va n de stad en de kaarten is zonder meer boeiend en leerrijk. Enke le goed gekozen citaten zorgen voor een meerwaarde. De functie va n vele voorwerpen is niet altijd meteen duid elij k, maar alles wordt op een begrij pelij ke manier u itgelegd, nu eens d oor tekstjes, dan weer d oor een video waar je een (gepensioneerde) dokwerker zijn verhaal h oort doen.

Op de eerste verd ieping van het H essen­ h uis ligt de nadruk meer op foto's en mo­ dellen , maar ook hier is a lles zeer even­ wichtig opgesteld. Deze verdieping van het H essen huis is ook geen gema kkelij ke ruimte, met zijn lage zoldering. Al vele tentoonstellingen werden hier letterlijk 'doodgedrukt'. Deze keer is dat n iet het geva l. H elemaal bovenaan in h et H esse n h uis is een collectie foto's van Roger Van Vosset ondergebracht, die ged urende de laatste twintig jaar de havenarbeiders h eeft gevolgd . Een mooi geheel, soms pakkend, soms grappig. Het boek is beter H et volkskundem useum vormt met 'Havenkwartier. Het dagelijkse leven aan de waterkant' het tweede luik van de tentoonstelli ng. Een jaar geleden deed het museum een oproep aan d e bewoners van Antwerpen om foto's en verhalen ron d d it onderwerp in t e sturen. H et resultaat i s nu t e z i e n in e e n tentoon stelling en een boek. Men probeert de havensfeer te vatten door de foto's en de voorwerpen te tonen

Ook toen al terrasjes in Antwerpen

in een decor van iets wat een oude h outen loods of zo moet voorstellen. Zelfs een heus 'hoeren kotje' werd eraan toege­ voegd . Maar wat je uit h et boek wél leert, de context, haal je n iet uit de tentoonstel­ ling zelf. Het geheel oogt zeer povertjes. Zat er echt niet méér in dan 1 zaal? Bovendien is de arch itectuu r van het volks kundem useum zo dwingend aan­ wezig dat de i llusie geen moment over­ eind blijft. D it is geen museumzaal d i e geschi kt is om een tentoonstelling in t e bouwen . Mogelijks werkt dit decor w é l in

© Etnografisch Museum Antwerpen

een andere ruimte, hier komt h et alleen maar zeer oubollig over. Een proefopstel­ ling in een d e rgelijk decor is een op voor­ hand verloren zaak. Wat leer je hier nu van? H et bewijst wél hoezeer dat nieuwe museum nodig is in Antwerpen.

23

merk je n iet eens dat ze er is! Schitterend! Eigen lijk kan deze i n richting zó verh u izen naar het nieuwe museum, een goeie vondst moet je behouden!

N N 0 0 N � � L > � 0

24

Het Steen, maar dan van metaal H et laatste luik van de tentoonstelling loop in h et Scheepvaartmuseum. 'Landverhuizers. Antwerpen als kruispunt van komen en gaan' probeert een beeld te sch etsen va n de vaa k moeilijke en tragi­ sche reis die velen op het einde van d e 19de eeuw onderna men, a llen op zoek naar een beter bestaan. H et Steen is ook n iet meteen de m eest voor de hand liggende locatie a ls je een tentoonstelling wil bouwen, en toen me voorafverteld werd dat de binnenzijde bekleed zou zijn met metalen panelen hield i k eerlijk gezegd mijn adem even in. Maar wat een geslaagde opstelling is het geword en! De zalen met de zware boegbeelden erin zijn o n h erkenbaar geworde n , d e beelden weggemoffeld in een metalen o m h u lsel. Wie het Steen een beetje kent weet dat er midden in de tentoonstelli ngsru imte een zware vaste vitri ne staat. Een misbaksel va n formaat dat dwingend aa nwezig is en dat je hele opstelling gaat bepalen. Hoe pak je zoiets aan? I n deze tentoon­ stelli ng loop je er gewoon d oorheen en

l

Hypsoskaart, © Bart Huysman

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

STROOMVERSNELLING

N o g tot 1 september 2002 Hessenhuis Fatconrui 53 2000 Antwerpen € 5 - € 2,5

HAVENKWARTIER Nog tot 1 september 2002 Volkskundemuseum Gildekamersstraat 2-6 2000 Antwerpen € 2,5 - € 1,25

LANDVERHUIZERS Nog tot 31 december 2002 Nationaal Scheepvaartmuseum Steenplein 1 2 ooo Antwerpen € 4-€ 2

Van onder het stof N iets is boeiender dan een stad d i e haar verhaal kan vertellen . Een rijk verhaal van een rij k verleden. Aspecten hiervan u itwerken in proefopstellingen is een zeer goed idee. Zo krijgt men de kans om klei­ nere tentoonstellingen te maken met een du idelijke meerwaarde, zonder in de bekende 'blockbuster'-val te trappen. Er waait d u idelijk een nieuwe wi n d d oor­ heen de Antwerpse musea. En dat er daarbij soms pareltjes va n onder h et stof opdoemen is met dit p roject a lweer bewezen. Soms zijn de conclusies die je uit derge­ lijke in itiatieven trekt zeer onverwacht en verrassend. Zo leer je bijvoorbeeld bij 'lan dverhu izers' dat e r 120 jaar geleden een veel groter migrantenprobleem was in Antwerpen dan nu ... Cultuur schaadt dan toch minder de gezondheid a ls som migen beweren. Kortom, meer van d it. Laat maar komen dat Museum aan de Stroom!

m u s e a e n h u n b e z o e ke rs , o n b e ke n d e n vo o r e l ka a r. Geen louter acade m ische oefening, wel een belangrijke bouwsteen van een door­ dachte m useale politiek in onze hoofd­ stad. Zo weten wij n u wie belangste lling heeft voor schild e rkunst, krijgskunst, witloof, trams of computers, want daar­ ove r - en over nog zoveel meer - bestaan er musea in B russel. De kantoren va n de Brusselse Museum­ raad bereik je via een d u istere tra p in een negentiende-eeuws pand i n de Been­ h ouwersstraat. H et kader is niet meteen riant te noemen, wel a uthentiek, hetgeen in hartje Brussel a l veel waard is. De vergad erruimte daarentegen kij kt uit op de h ele lengte va n de Sint Hubertusgalerij en dat uitzicht is ron d uit prachtig. Heel veel naambeke n d h eid heeft de B rus­ selse Museu mraad nog n i et, a l bestaat hij sinds 1995. Dat neemt niet weg dat hij meer dan nuttig werk verricht in een stad (en regio) met een aanbod van ron d d e hon derd musea van d e meest u iteen lo­ pende plui mage. Niet te veel prietpraat Directrice Leen Ocheten is a lvast strijd­ vaardig: "De BMR is een in itiatief uit de basis en dat is interessant. Het zijn de verantwoordelij ken van diverse m usea die samen m et de mensen u it de toeristische sector de basis ervan gelegd hebben tijdens rondetafelgesprekken over het B russels toerisme in 1994. H et jaar daarop werd d e Raad opgericht. Er waren twee d oe lstellinge n : 1° intern : h et bevorderen v a n d e commu­ n icatie tussen de m usea onderling, h et sti m u leren van d e onderlinge synergie en d e collectieve identiteit, 2 ° extern : het promoten va n de musea a ls essentiële elementen van het culturele leven en van de regionale identiteit" In mensentaal, komaf maken met de ivoren­ torenm entaliteit in het besef dat die samenwerking iedereen ten goede komt en ervoor zorgen dat het publiek weet krijgt va n het rij ke aanbod aan m usea te Brussel. Zoals h et betaamt stelde de a lge­ mene vergad ering een raad van bestu ur aan, vervolgens een dage lijks bestu u r en het werk kon beginnen. Meest in h et oog springend voor het publiek was de pu blicatie in 1998 van een museumgids (zond e r toeristische priet­ praat, wel m et een heldere omschrijving van de eigenheid van elk museum), die eerlang in een geactualiseerde vorm een

tweede oplage zal ken n e n . H et wordt en geheel n ie uwe u itgave met een and ere u itgever. Er werd ook een overzichtelijk stadsplan met de locatie va n een tach­ tigtal aangesloten musea verspreid. Geraak er maar wijs uit Die m u sea werken momenteel vlot samen, ondanks h u n erg uiteenlopende signatu ur (fede rale instellingen, gemeentelijke, privé, vzw's) en ondanks het feit dat ze niet e n ke l in h et B russelse gewest geves­ tigd zijn, zoals h et Museum voor Oudere Techn ieken te G rim bergen of h et Welling­ ton museum te Waterloo (geen e n kele overheidsinstantie zou daaraan uit gera­ ken). In de herfst van vorig jaar werden zelfs een hele reeks nocturnes ingericht waarop het publiek extra werd verwend, met demonstraties, an imaties, ron d lei­ d ingen en al. Tussen september en december trokken d i e ruim vierd uizend bezoekers aan, een niet-onaardig cijfer in de Brusselse context. De bezoekers moesten ook via een centrale telefoon reserveren, wegens de beperkte capaci­ teit va n een heel aantal deelnemende musea. Va n meet af aan had d e B russelse Museumraad op de wensbaa rheid va n een publieksonderzoek gewezen. I n 2000 werd met een proefonderzoek gestart en in 2001 werd d it met de steun van de Vlaamse G em eenschapscomm issie tot een goed einde geb racht. Nocturne in het museum voor het Kostuum e n d e Kant © Brusselse Museumraad

25

Het publieksonderzoek " H et n ut van h et onderzoek ligt voor d e hand", legt projectverantwoordelij ke Daphné Maes uit. "Als we weten welk publiek onze m usea bezoekt, kunnen ma rketing- en com m unicatiebeleid beter op de doelgroepen afgestemd worden." H et onderzoe k werd op twee vlakken gevoerd : de individuele bezoekers en de groepsbezoekers. Voor elk van de luiken werd een and ere methode toegepast. Voor de in dividuele bezoekers werd het publiek aan de tand gevoeld i n m usea van d r i e on derscheiden gen res (kunst, geschiedenis, weten­ schap I tech niek) en van elk gen re een groot, een middelgroot en een klein, een totaal van negen musea, voldoende om een duidelijke staal­ kaart van het aanbod te krijgen . Voor de Kunstmusea waren d a t res­ pectievelijk H et Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten, H et Horta­ museum en h et Mu-seum voor Schone Kunsten va n Elsene. Voor de geschiedenis werden Het Leger­ museum, h et Brood h u is en h et Museum va n d e Dynastie weerhouden. Als vertegenwoordigers voor de weten­ schappen en tech niek koos men het Museum voor Natu u rwetenschappen, Autoworld en het Museum voor Oudere Tech nieken . De kernvragen wa ren 'Wie komt er naar Brusselse m usea? Hoe ka n men d eze bezoeker beter bereiken? Waarom komt men naar het museum? Met wat combi­ neert men h et museumbezoek?' Voor de groepsbezoeken werd een andere methode gevolgd , met name gerichte d iscussiegesprekken met organisatoren van groepsbezoeken: toeristische orga ni­ satoren, d e organisatoren van volwasse­ nengroeperingen, leerkrachten en jonge­ ren leiders.

·"

> � 0

26

Positieve resultaten Na verwerking van de gegevens blijkt dat de Brusselse musea h et lang niet slecht doen. Ze vallen zeker in de smaak bij de buitenland ers die goed zijn voor 45 % van de entrees, met de B ritten (10%) en de Fransen (9%) als koplopers. Van de Belgen komt nagen oeg de helft uit d e Brusselse regio, 33% u it Vlaa nderen e n 17% uit Wallonië. Tussen de genres be­ staan er ook schom melingen. De kunst­ musea scoren heel hoog bij de buitenlan­ ders (70%), wetenschap en tech niek krijgen vooral Belgische bezoekers over de vloer.

De actieve bevolking (25-54 jarigen) vindt goed zijn weg naar het museum. De jongeren e n d e sen ioren zijn onderverte­ genwoord igd. "Dat was een verrassen d e vaststelling", zegt D a p h n é Maes, "we dachten juist dat we heel veel senioren zouden tegen komen." Detailcijfers zullen die vaststelli ng wel nuanceren, want het blijkt dat sen ioren vooral de kunstm usea bezoeken en veel m i nder de musea voor geschiedenis en techn iek.

Nocturne i n het museum van d e ULB

De mindere kantjes Dat er ook negatieve kanten naar boven­ kwamen was te verwachten. Bij het toetsen van de cijfers aan h et opleidings­ niveau van de bezoekers blij kt dat de h oger opge leiden sterk vertegenwoordigd zijn. Als voorbeeld : un iversitairen zijn goed voor 44 %. Opgesplitst geeft dat 55.8 % (!) bij de buiten landers, tegen 35,1 % bij de Belgen. U iteraard is er weer een sterk verschil tussen de kunstmusea (meest hoger opgeleiden) en m usea voor wetenschap en tech niek waar de lager geschoolden wel behoorlijk scoren. Zoals al eerder vermeld zijn ook de seni­ oren en de jongeren ondervertegenwoor­ d i gd . Daar moet iets aan gedaan worden. De jongeren zijn i m m ers het publiek van de toekomst en d oor de vergrijzing groeit de categorie sen iore n aan. Wie zou er nog moeten aangesproken worden om de m usea te bezoeken? Alvast de thuisblijvers, nu slechts goed voor 4,9 %. terwij l d i e groep toch 18.,7 %van d e bevolking uitmaakt. Wel zijn d e thuisblijvers extra moei lij k berei kbare, juist omdat zij niet buiten kom e n !

© Brusselse Museumraad

6o % van de ondervraagden beweert de m usea te bezoeken omwi lle van h u n per­ manente collecties, 74 % va n de buiten­ landers tegen 47 % van de Belgen, maar deze laatsten komen ook vaker voor een specifieke afdeling of voor een tentoon­ stelling. Museum bezoek is voor 46 % van de be­ zoekers de hoofdreden va n hun verplaat­ sing. De musea zijn dus d u idelijk aantrek­ kingspoten voor Brussel. Voor buitenlan­ ders is dit percentage u iteraard geringer. Hun museum bezoek past meestal in een globale vakantietrip. Het bezoeken va n een museum is d u ide­ lij k een sociale aange legen heid. N iet minder dan 72 % bezoekt h et museum in gezelschap. Belgische kind eren verge­ zellen hun ouders, in wetenschappelijke musea zelfs 52 %. ln 16 % va n deze ge­ vallen (d us wat betreft de wetenscha ppe­ lijke m usea) hebben de kinderen h et ini­ tiatief tot het museum bezoek genomen. O rganisatoren va n groepsbezoeken vinden de Brusselse m usea n uttig en inte­ ressant. Ze zien ze a ls bewaarders e n overdragers v a n het culturele erfgoed van de bevolking.

Een imagoprobleem Er is blijkbaar nog te wei n i g gedaan i n de richting van de congres- en zaken­ reizigers, die ruim 6o % van de over­ nachti ngen in de B russelse hotels vertegenwoor­ dige n . Andere m i n punten zijn de gebrekkige bewegwijzeri ng naar de m usea en h et feit dat heel wat van die musea q uasi on bekend zijn. Haast n iemand heeft er een idee va n dat B russel en omgevi ng ron d de hon derd musea telt. Eenzelfde vaststel­ ling bij de organisa­ toren van groeps­ bezoeken d i e bove n d ien vinden dat d e m usea een e rnstig imagopro­ bleem hebben: te statisch, onvol-

doende positieve uitstraling. Opvoeders betreuren de on persoonlijkheid waa rmee de m usea hun boodscha p overbrengen. Jonge mensen voe len zich te wei n ig aangesproken. Ook voo r d e volwassenen zou er en betere com mun icatie moeten zijn. Ook fysische aan passingen zijn gewenst, zoa ls meer rustmogelij kheden voor oudere bezoekers. Samenvatten d vin d e n de organisatoren dat de musea een losstaand, wei n ig geva­ rieerd aanbod hebben. De comm unicatie met de doelgroepen laat veel te wensen over. Werk aan de winkel: een Vijfjarenplan Di rectrice Leen Oche ten is tevreden met h et werkstuk. "We zijn dadelijk begonnen met het wegwerken van d e problem en. De m usea waren a lvast vragende partij . H et meest eenvoudige, en dat past in een grotere toeristische aanpak, is h et verbeteren van de bewegwijzeri ng. ln B russel worden sinds enige tijd masten met toeristische en algemene informatie geplaatst. Iemand de weg naar een museum wijzen is er veel gemak­ kelijker door geworde n . I k heb het zelf ondervonden. Alle betrokken musea hebben de resultaten van de enq uête ontvangen. De B russelse Museumraad zal in de tooekomst voorstellen doen om h u n imago t e verbeteren , ook om materiële facili­ teiten en het onthaal te verbeteren ." Maar er wordt ook op langere term ijn gewerkt. Op 14 maart 11. keurde de Algemene Vergade­ ring van de Brusselse Museumraad een vijfjaren plan goed, een aangepaste versie van een vroeger d riejaren plan a ls gevolg van de e n q uête en va n de positieve resul­ taten van bepaalde activiteite n , zoals de nocturnes.

Rondleiding in hetjubelpark © KMKG

H et plan bouwt voort op h etgeen verwe­ eens op h et openbaar vervoer geldig zou zijn (d it luik ligt blijkbaar het moei lij kst en zenlijkt werd. In eerste instantie zal gewerkt worden aan d e verbetering van daar wordt nog aan gesleuteld). Het de dienstverle n i n g, zowel naar de m usea verspreiden va n affiches, nationaal en a ls naar h et publiek. internationaal, h et uitnod igen van gespe­ Leen Gehelen : "Het secretariaat van de cia liseerde journa listen, een aanwezig­ Museu mraad wil meer en meer een ' h u is heidspolitiek op beurzen en op alle moge­ van de m usea' zijn. We lijke plaatsen waar hebben inderdaad al heel B russel gepromoot wordt, wat ervaring opgebouwd dat allemaal moet de om musea te helpen bij B russelse musea zicht­ specifieke vragen, zoals baar maken. De acties van h u lp bij het opmaken van de voorbije jaren hebben berichten, bezorgen van vruchten afgeworpen. De specifieke ad ressen : formule van de noctu rnes museologen, decora­ sloeg aan en zal voortaan in de tweede helft van h et teurs, d ru kkers, grafici, jaar als 'de donderdag van levera nciers, traiteurs, enz. H et zijn vooral d e de musea' bestend igd kleine m usea, met wei nig worden. personeel en beperkte Wordt nog vervolgd fi nanciële midde len d i e Op de actiebereidheid hier baat b i j hebben. Maar we zu llen in de staat blijkbaar geen maat, toekomst ook h u lp want tegen 2005 leggen proberen te bieden voor de musea samen voor 'De de kwalitatieve verbete­ grote tentoon stelling', een ring van hun aanbod : Nocturne in het Brusselse museum groots opgevat in itiatief ontwi kkeling van h et met de mooiste stukken van de Industrie en de Arbeid © Brusselse Museumraad vorm ingsprogramma voor uit de Brusselse m usea. het onthaal- en informatieWordt vervolgd. Voor de jeugd, trad itioneel een personeel, bijbrengen van elementaire ken n i s van een tweede en moeilijk te bereiken doelgroep, worde n derde taal, ontdekking van de and ere d iverse pedagogische programma's uitge­ musea en van de stede lij ke context, publi­ werkt, o.m. een speciaal internetpro­ catie van een tweemaandelijks bulletin, gramma aansluitend bij de portaalsite. bijstaan bij vragen naar opleid i ng. Voeg Leen Och e ten is duidelijk opgetogen over daar nog aan toe h et bevorderen van de de werki ng va n de Brusselse Museum­ sociale fu nctie van de musea a ls plaatsen raad. "We vertegenwoordigen zowat van ontmoeting en va n dialoog." tachtig musea, tachtig culturele instel­ li ngen met hun eigen geschiedenis, hun eigen problemen, hun eigen prioriteiten, De City-card Promotieacties zijn onontbeerlijk om de maar we werken samen. H et uitwisselen musea in de kijker te plaatsen . Hier wordt va n ervaringen is enorm belangrij k. We een waaier aan mogelij kheden geopperd kunnen van elkaar leren. H et is ook prettig waarvan som mige a l in de uitvoeringsfase om zien dat grote en kleine m usea zonder staan. Aan een portaalsite wordt hard onderscheid naar gemeenschappelijke oplossi ngen streven. Brussel is een zeer gewerkt. Deze moet 'het ad res van de Brusselse musea' worden en bij d ragen tot rij ke museu mstad en de m usea gaan nu zelf die rij kdom uitd ragen. ledereen wordt de lancering en de verkoop va n de 'cultu­ rele city-card'. De toeristisch e sector daar beter van." d rong erg aan op deze 'city-card', een n ieuwe soort museumkaart zoals d i e in een aantal andere steden al wordt aange­ boden. De ontwikkeling ervan is i n grote mater ron d. Ze zal geldig zijn voor één of meerdere dagen. Het is de bedoeling dat ze in zoveel mogelijk musea geldig is, dat ook andere toeristische attracties van de stad worden opgenomen en dat ze even-

·-

.

E -

� .

> � 0

27

Aa n b o d

voo r o n ze a b o n n ees ! Het Stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens

B e n j e a bo n n ee v a n O p e n b a a r K u n s t b e z i t i n Vla a n d e re n ? Dan ka n j e n u e n kele o u d e re n u m m ers a a n sch affen

(minimum

5

€

voor de prijs van 1' 0 0 per stuk! n u m m e r s , gelet o p d e p o r t ko s t e n )

De i d ea le ka n s o m ontb re ke n d e n u m m ers i n je collectie aan te sch affe n . Stu u r o n s h et beste lb ri efje terug m et j e keuze e n j e a b o n n ee n u m m e r e n w e bezorgen je z o s n e l m oge l i j k d e gevraa gde afleveri n ge n .

5

Fragmenten va n fotografie in België

1 Het Stede lij k Museum Vander Kelen-Mertens i n Leuven

6 Kasteel va n Gaasbeek

7 Surrea lisme in Belgische collecties

10 H isto rische schilderkunst in de 19de eeuw

11 Antoo n Van D ijck

·�

E

N N 0 0 N ..

" L > � 0

9 Arch itectuur in h et Interbellum 28

2 Belgisch Centrum van het Beeldverhaal in Brussel

3 1980-1990 Fragmenten van architectuu r in België

4 Het Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen

B este l b o n

o p ge let !

m i n i m u m 5 n u m m e rs

Naam Straat, n r. Postcode

Stad

Abonneenummer

Datum

Han dtekening

Zod ra de bestelling in ons bezit is worden de num mers verstuurd , samen met een oversch rijvi n gsform ulier. 8 Lucas Fayd herbe 1617-1697 D

0

D

D 0 D

D 0 D

D

0 D

1 Het Stedelijk Museum Va nder Kelen-Mertens in Leuven 2 Belgisch Centrum van h et Beeldverhaal i n B russel 3 1980-1990 Fragmenten van a rch itectuur in België 4 Het Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen s Fragm enten van fotografie in België 6 Kasteel van Gaasbeek 7 Surrealisme i n Belgische collecties 8 Lucas Fayd h e rbe 1617-1697 9 Arch itectuur in h et Interbellum 10 Historische schilderkunst in de 19de eeuw 11 Antoon Van D ijck 1 2 Museum a rch itectu u r

E

(duidt de gewenste edities aan in het vierkantje, levering tot uitputting van de voorraad)

Te r u g s t u r e n o f fa x e n n a a r : O p e n ba a r K u n stbezit i n Vla a n d e re n

G rote M a rkt 46 9100 S i n t - N i klaas · tel. 03 I 760 16 40 · fax 03 I 7 6 0 16 4 1 >

.

12 Museum architectu ur

c

29

KIJ KEN NAAR BEELDEN

•••

wnJ �

MAG H ET EEN I ETSJ E M EER ZIJN? •

•

•

ateliers, wandelvoordrachten, workshops, rondleidingen

GALERIJ PATRICK DEROM

aangepast aan de doelgroep

SCHILDERIJEN - TEKENINGEN - SCULPTUUR

(kleuter tot volwassene) voor groepen en individuele

1 9 de & 20 "e EEUW

VOO R DE C O N S E RVATI E

E N D E RESTAU RATI E

museumbezoekers •

VEN NOOTSC HAP

VAN K U N STWE R K E N

vanaf april tot november

Een breed gamma van activiteiten ondersteunt de collectie én de tentoonstellingen Meer informatie vind je in de brochure, op de website of bij de dienst publiekswerking van MIDDELHEIM OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST

m A

Musea An�rpen

Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen Tel: 03/828.13.50 Fax: 03/825.28.35

middelheimopenluchtmuseum®cs.antwerpen.be www.dma.be/cultuurImuseum�middelheim

"Maria-ten-hemel-opneming" Sint-Goedele (St. Gudule) - Brussel

F. Navez

Léon SPILLIAERT ( 1 8 8 1 - 1 946)

•

Van 23 augustus tot 28 september Renée Van Hekken Textielku nst Momenteel werken van o.a. (. Silvain - A. Tapiés - B. Venet J.P. Guerrier - P. Van Cotthem � E 0. .

Zirkstraat 25 - 2000 Antwerpen Gsm 0478.99.90.65 www.johannadepoorter.be [email protected]

N N

� � N

30

Openingsuren : woensdag, donderdag en zaterdag : van 14 tot 18 uur en vrijdag : van 11 tot 1 5 uur.

oostindische inkt, pastel, kleurpotlood en gouache op papier, 686

x

461 mm

Resta u ratie va n sch i lderijen (namelij k : g rote formaten)

Kaai met visser op een meerpaal - 1 909

• •

Doublering op vacu ümtafel Behandel i n g va n : gepolychromeerde beelden,

D I N S DAG TOT ZATERDAG VAN 1 0 u 3 0 TOT 1 8 u30

GALERIJ PATRICK DEROM Wolstraat I - 1 000 Brussel

T: 02 5 1 4 08 82

F:

WWW.PATRICKDEROMGALLERY.COM

58

E

•

Oosters l a kwerk C o n servatie van k u n stwerken op papier en zijde terracotta's

02 5 1 4 1 1 5 8

galerie. p.derom@linkline. be

SHEPHERD

e n meubels, m u u rsch i l deringen, •

&

DEROM GALLERIES

79th Street, NY, NY 1 002 1 T: 1 2 1 2 8 6 1 4050

F: 1 2 1 2 772 1 3 1 4

[email protected]

20 JAAR AKT I E F IN SAM E N W E R K I N G

M ET D E OFFIC I E LE I N STANTI ES

D i epestraat 1 8 3061 Bertem (Leefdaal) 02 / 767 97 80 Erkenning nr. 04 28 0 1

C U LT U R E L E L A D I N G F E E S T E L I J K E VLAG

helyn ckm lli n g Me rg ten to o nste ë Pa rcou rs lgi r-B e vi n g , Ie p e e n om ge

use um

A

n /US Secky Alle rc:egui /E a Alm ra La /F pjerre Bismuth /B t rboU e la David C kstra /NL Rineke Dij a /E oora Garci /cu alez.:rones Felix Gonz /B rs ae en Jan Kemp s /B a Janssen Ann Veronic on /F bi Le e Guillaum beek /NL Willem 0ore sber9 /USA er p up R Allen er /D eid hn Sc Gregor ev /ISR Yael Segg /uK n Evans Cerith Wy oritz Küng curator M by Anno Organised

/B

'02

m ckmuseu Merghelyn straat 2, Merghelynck m giu leper. Bel

B-8900

ijden: Openingst 0 tot dagelijks van gesloten maandag

1

18

�

E uur,

Info: 0.02 +32-70-22.5 Anno-02, tel 2-be no-0 .an ,.,..w de leiding van Naar aan chijnt bij telling vers tentoons us, n catalog Ludion ee

... ... 0 0 ...

> � 0

31

teken- & schildermate riaal

LESAFFRE G ENT N .V. ONDE RBERG E N 76 A

***

9000

papierwaren

G E NT

***

TEL : 09/223.33 . 06

grafische drukmaterialen &

***

boekbind­ benodigdheden

LESAFFRE G ENT N .V. voor

al

m

uw

KADERS &

PRIVE- PARKING (via de Posteernestraat)

I N LIJSTINGEN •

VE I LINGHUIS

•

L O E C I< X

INGELANDGAT 4 GENT •

•

lnterior Art Gallery reeds 35 jaar aanbod van internationale kunstenaars

•

09/223.37.93

HUIS VAN GOETHEM

•

BELANGRIJKE KUNST· ANTIEK· EN INBOEDELVEILINGEN VOLGENDE VEILING :

DINSDAG 1 8 J U N I 2002 exposities

KIJKDAGEN:

Vrijdog 1 4juni van 1 Ou tot 1 9u Zaterdag I S juni van 1 Ou tot 1 7u Zondag 1 6 juni van 1 Ou tot 1 3u V O O R DE V E I L I N G VAN

N N 0 0 N .. " .

> � 0

32

o o s t m e e r s 7 - 8000 b r u g g e te l . 0 5 0/3 3 3 6 5 4 - fax 0 5 0/3 3 6 8 1 4 www. t h e o w i j n h o v e n . be o p e n v a n woe- m a . : 1 4 u - 1 8 u ( d i . gesloten)

09/225. 1 2 . 83

BTW : BE-42 1 .456. 1 89

***

maquette hobby

:

FAX

S E PTEMBER

kunt u telefonisch contact opnemen met het veilinghuis

EXPERTISES - TAXATIES - INVENTARISSEN Direktie Peter Loeckx - Cécile LA PIPE

·

Paradise transformed

lezingen over tuinarchitectuur in de 20''• eeuw Deel een Tuinarchitectuur: van oud naar nieuw oB/os - 15/os - 22/os 29/os - os/o6/2oo2

Deel twee Tuinarchitectuur internationaal 25/09 - 02/10 - 09/10 16/10 - 23/10/2002

Deel drie Kennismaking met Belgische tuinarchitecten 13/11 - 201 1 1 - 27/11 04/12 - 11/12/2002

Wenst u meer info?

Amarant vzw Hoogpoort so 9000 Gent tel 09 I 269 17 45 website www. amarant.be

M I C H E L A U B RY

C I RC U M F L EX I O N 9 a u g u st u s - 2 2 s e pte m b e r Een

parcou rstento o n ste l l i n g

G A RY H I L L ( V S ) MARIE

met i nternationale en Vlaamse kape l l en

en

centr u m

de

1n

videokustenaars

kerken

in

het

Roese lare .

van

Phidias OPENI NGSUREN: dagelijks (behalve op maandag) van 1 4 tot I 8 u u r.

jo

L A F O N TA I N E

I N G EBORG lüSC H E R

(8)

(C H )

L I Z A M AY P o s T ( N L ) B I L L V I O LA (VS )

ORGANISATIE: v.z.w.

INFO: v.z.w.

(F)

M A R K WA L L I N G E R ( G B )

Phidias 05 I /20.85 .09

www. phid ias.be

ABORIGINAL ART GALLERY

Investeer in een 40.000 jaar oude, nog steeds levende cultuur.

Internationaal Kunstsalon Authentieke Aboriginal kwaliteitskunstwerken Aboriginal Art Gallery - Australian Shop Magdeinstraat 48, 9000 Gent

schilderij hedendaagse kunstgalerijen kunstambacht

Een eeuwenoude cultuur, in een eeuwenoud huisje!

beeldhouwkunst

donderdag, vrijdag, zaterdag: 1 1 .30 u tot 18.00 u nu ook: woensdag: 1 3.00 u tot 18.00 u

fotografie

056/61 .70.47 - 0475/70.85.99 fax: 056/61.70.48 www.australianshop.com Ontvang onze gratis catalogus

(op te sturen naar B&F Invest, Kapellestraat 90, 9870 Zulte, offax : 056/61.70.48)

Naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tel. . . . . . . . . . . . .

Adres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . • . . .

van

J.i!fif;

21 tot 29 september 2002 van 13 tot 19 u

Toegang E41 1

-

uitrit

25 bis / 26 - Tel. ##32 (O) 61/22.39.31 Fax. ##32 (0) 61/22.56.24

e-mail : [email protected] - internet : www.expolibramont.com

--------�

N N .. .. N .. :> L > � 0

33

H et laatste wo o rd

·c

� E

N

Geachte H eren , Namens de v.z.w. " De Vrienden va n h e t Begij n h of van Turn hout" willen ondergetekenden toch even reageren op het theman ummer 4 , jaargang 2001 van O.K.V. ' Begij n h oven in Vlaan deren'. Sinds d e erkenning d oor de U N ESCO van een aanta l Vlaa mse Begijnhoven , waaronder ook het Tu rnh outse Begij n hof, a ls cu ltu­ reel werelderfgoed, hebben media en pers hieraan rui m e aan dacht besteed. Als veren iging, bekommerd om het behoud en d e uitstraling van ons mooie Tu rn houtse Begij n h of en zijn uniek museum, zijn wij u iteraard zeer verheugd met d eze grote bela ngstelling. Ook voormelde publicatie van O.K.V. besteedt, op een bijzondere verzorgde manier naar in houd en vorm, aandacht aan dit uniek Vlaams h istorisch, cultureel en religieus patrimonium. Des te groter waren ons ongeloof en ontgoocheling over de bijd rage over het Tumhoutse Begij n h of. In een, overigens zeer summiere tekst op p.40, wordt er vooreerst melding gemaakt van een beheersaspect dat in het verleden aanleiding zou gegeven hebben tot afstemmi ngsmoeilijkheden tussen d e betrokken partijen! Dit is totaal onju ist. H et Tu rn houtse Begij n hof is integen deel altijd op een du idelijke manier en u itsluitend eigendom geweest en gebleven van het O.C.M.W. Binnen d e d oor het O.C.M.W. aa nge­ d u i d e krijtlijnen was de vereniging" De Vrienden van het Begij n­ h of' zeer actief op cultureel, wetenschappelijk en toeristisch gebied. Dan wordt ook nog h et pa rkeerprobleem aangehaald, dat trou­ wens voor vele begijn h oven acuut is. En weerom stellen we hierbij foutieve informatie vast, waar de auteur stelt dat de tuin van h et huis van d e groot juffrouw een oplossing zou gegeven hebben voor h et pa rkeren. Wie vertrouwd is met h et Begij n hof weet dat hier de tuin van de vroegere infi rmerie bedoeld wordt. Wij betreu ren deze foute informatie over ons Begij n hof ten zeerste. Heel wat betrokken en toegewijde medewerkers vi nden het jammer en hebben zich hieraan geërgerd. Temeer daar over an dere Begijn hoven, intussen al of n iet verdwenen, zeer ruim wordt geïnformeerd. Wie enigszins vertrouwd is met de Vlaamse Begij n h oven, weet dat het Tu rn houtse Begij n h of een zeer spre kend voorbeeld is van een plein begijn hof, voor h et grootste deel nog oorspronkelijk behouden bleef en heel wat 17de eeuwse panden bezit, naast de zeer mooie H . Kru iskerk en de un ieke kapel van h et Heilig Aa nschijn. Wat we bovenal in grote mate betreuren is het feit dat er met geen woord gerept wordt over het prachtig Begij n hofmuseum, waar, sinds de restau ratie, naast h et un ieke kunstpatrimonium va n de Turnhoutse begij nen, op sterk informatieve en aanschouwelijke wijze het ontstaan en d e h istoriek van de begijnen wordt weerge­ geven . Dit museum is een echt unicum. Wij vroegen ons derhalve af hoe zu lke onvolledige en foute infor­ matie kon gepubliceerd worden in een Vlaamse publicatie va n het O.K.V., dat in het verleden a ltijd blij k heeft gegeven van een h oog­ staande en objectieve kwaliteit. Wij hopen dat u onze reactie n iet kwalijk neemt en dat onze bekomm ernis mede aanleiding mag zijn tot a lertheid rond objecti­ viteit en kwa liteit in hoogstaande Vlaamse pu blicaties.

N

.. .. N

Met voorname hoogachting

> K 0

Robert Baron Stouth uysen, Harry de Kok, Marcel Proost, Robert Volders

34

Aa nvu lli n g bij de OKV-Museu m kaart Verlenen gratis toegang aan iedereen Aalst

Stedelijk Museum, Oude Vismarkt 13 Brussel

H istorische Dienst van de Politie, Luchtmachtlaan 33 Gent

Kunsthal Si nt-Pietersa bdij, Si nt-Pietesplein 9 (gratis toegang tot perman ente tentoonstelling) Kontich

Museum voor Heem- en Oudheidkunde, St.-lansplein 8 Rijmenam

Heemkundig Museum 't Smiske, Hooogstraat 52A Waasmunster

Heem museum, Kasteel Bla uwendael, Kerkstraat 21 Werken

Arch eologische site Museum, Vladslostraat 9 Wetteren

Heemkundig Museum, Markt 1 Verlenen korting op de toegangsprijs Aarschot

Museum voor Heemkunde en Folklore, Begijn hof 25 (€ 0,74 i.p.v. € 1) Antwerpen

Kon i n klijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Plaatsnijdersstraat 2 (groepstarief) Modemuseum Provincie Antwerpen, N ationalestraat 28 (groepstarief, museum gesloten tot 21 september 2002) Brugge

Monasteri um De Wijngaard, Oud-Begij n hof 30 (1 i . p.v. € 2) Brussel

B ruxella 1238, G rote Ma rkt (€ 1,98 i.p.v. € 2,48) Joods Museum va n België, Sta li ngradlaan 74 (€ 1,50 i. p.v. € 2,50) Drogenbos

Felix De Boeckm useum, Kui kenstraat 6 (€ 2,50 i. p.v. € 3,75) Gent

Bijlokemuseum, Gods h u izen laaan 2 (groepstarief) H u is van Alijn, Kraa nlei 65 (€1,75 i.p.v. € 2 ,5) Museum Dr.G uisla i n , J.Guislai nstraat 43 (€ 2.48 i. p.v. € 4,95) Museum voor I n d ustriële Archeologie en Textiel, Minnemeers 9 (€ 1,20 i. p.v. € 2,50) Hamme

Museum va n Bogaert-Wauters (groepstarief) Izegem

N ationaal Borstelmuseum, Baron De Pélichystraat 5 (groepsmuseum) N ationaal Schoeiselm useum, Wij ngaa rdstraat 9 (groepstarief) Lillo

Po lderm useum, Tol h uisstraat 10-16 (€ 1 i. p.v. € 1,25) Mechelen

Museum B russelpoort, Hoogstraat- Ring (reductie) Museum Hofvan Buysleyden, Fred de Merod estraat (red uctie) Museum Schepen hu is, Steenweg 1 (red uctie) Oostende

Heemkundig museum 'De Plate', Langestraat 69 (€ 1 i. p.v. € 2) Museum voor Schone Ku nsten, Wa pen plein (€ 1 i. p.v. € 2)

200

g ra t i s t i c ke t s d e m i s t i n !

In derdaad, beste lezers. Voor 200 onder j u llie hadden wij een gratis ticket voorzien tot één van de tentoonstellingen binnen het kader van "Brugge 2002 " . Met d e d ienst 'promotie binnenland' van de organisatie "B rugge 2002" wa ren afspraken gemaakt waarbij u n iet a lleen een folder zou m eegestuurd krijgen, maar bovendien ook ka ns zou maken op een kosteloze toegang. In laatste instantie begon nen bij de d i enst 'promotie binnenland' van "Brugge 2002" een aantal neuzen te bloeden, of zo leek het toch , want "er deden zich an dere opportun iteiten voor" waa rdoor de afspraken met Open baar Kunstbezit in Vlaanderen gered uceerd werden tot "verkennende gesprekken". Beste d ienst 'promotie binnenland', de bomen i n ! Strategisch opportuniteiten nemen is n iet hetzelfde a ls plat opportunisme. Bedankt en tot nog eens.

grat i s wa n d e lgi d s e n vo o r B ru gge o p d e p la n k! 200

Omdat wij niet zo klein zijn als de grote organisatie willen wij dit goed maken bij onze abon nees en schen ken 200 cultuur-wandelgidsen weg.

Wat m o et u d a a rvo o r d o e n ? Heel eenvoudig, u laat ons weten u it welke 2 afbeeld i ngen onderstaande fotomontage is sam engesteld. De oplossi ng kunt u vi nden in de O KV­ n u m mers va n de h u i d ige jaargang. Laat ons uw antwoord weten voor 30 juni en wie weet heeft u wel een wandelgids gewonnen! Veel succes!

o p b e rgc a s s e t t e is o p n i euw besch i kbaar voo r d e jaarga n g 2 0 0 2 De zeer verfijnde afwerking met linnen, foliedruk en blinddruk zorgen voor een gedistingeerde luxe die in geen enkele boeken kast misstaat. De opbergmap biedt rui mschoots plaats aan: 4 x OKV 4 x OKV-plus 4 x Museum katern

�

E

N

Opbergcassette: €

1o,oo

N .. .. N

Nederland: € 12,48 >

"

0

35

D e ke u z e va n d e re d a c t i e ···t Carlos en zijn wieterheld Eddy HET H U I S VAN ALIJN

Kraanlei 65, B-9ooo Gent Van 27 a p r i l 2002 tot 7 juli 2002 De tentoonstelling 'Carlos en zijn wieierheld Eddy' brengt d e privé-verza m e l i n g va n de oudste su ppoost va n het H u i s van Alij n . Al van bij het begin van de carrière Eddy Merckx verzamelt Carlos gepassioneerd alles over zij n wielerheld. Rom m e lma rkten e n verza melbeurzen sch u i mt hij op z i j n tachtigste nog steeds af om d i e é n e foto te v i n d e n d i e zij n collectie kan vervolledigen.

···�· De Firma Brueghel - of de schilderkunst van vader op zoon KONINKLIJKE M U S EA VOOR SCH O N E KUNSTEN

Regentschapstraat], B-1000 Brussel Van 22 maart 2002 tot 23 j u n i 2002

N a een eerste presentatie in het Bonnefantenm useum te Maastricht, heeft de tentoonstelling 'De Firma B rueghel' nu ook te B russel de deuren geopend. Ze brengt een veertigtal werken van Pi eter Brueghel de Jonge bijeen, voor het merendeel geconce ntreerd rond vier thema's, aangevuld met e n ke le origi nelen va n Pi eter Bruegel de Oude.

···:) Joep Van Lieshout - De Franchise U nit OPENlUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST M I DDELHEIM

Middelheimlaan 61, 8-2020 Antwerpen Van 25 mei 2002 tot 25 augustus 2002 Joep Van Lieshout maakt architecto n ische m o d u les, ook u n its genoe m d , d i e meestal polyva lent geb r u i kt word e n . Het geheel dat hij speciaal voor het M i d d e l h e i m m useum ontwerpt, heeft als titel 'De Franchise U n it'. Het is een m u ltifu n ctioneel gebouw met tal van voorzieningen zoals een grootkeu ken, sanitair, e n ergievoorziening en een afvalwaterzuiveringsinstallatie.

···�· Jong in de oud heid PROVINCIAAL GALLO-ROM EINS MUSEUM

Kielenstraat 15, B-3700 Tongeren Va n 4 mei 2002 tot 15 septe m b e r 2002 Ruim 120 mooie e n vaak ontroere n d e voorwerpen nemen de bezoeker m ee naar het leven van k i n d e ren e n o u ders van toen . ·0

Jong i n de oud heid i s d a n o o k een tentoonste lli n g voor het h e le

·�

op de riten rond geboorte en overga ng naar volwassenheid.

E

N N " " N �

�

�

> � 0

gezi n . Voor de jonge bezoekers zijn er allerlei activiteiten gericht

�· Lucia Romualdi - Lichtpartituren

···

M U H KA

Leuvenstraat 32, B-2ooo Antwerpen Van 11 mei 2002 tot 18 augustus 2002

In haar nieuwe installatie 'Platform K13 A', die ze speciaal voor deze tentoonstelling conci pieerde, laat Lucia Romualdi de exacte gegevens van h et ritme van de getijden versmelten met d e ritmen va n de muziek die Ivan Fedele speciaal h iervoor componeerde. H et visuele en h et a u ditieve vormen samen een nieuwe entiteit, waarin beide echter h u n eigen karakter bewa ren. De m uziek maakt de installatie h oorbaar en de installatie visualiseert de muziek .

...t Met Passer en Kompas Zuid-Nederlands kapitaal en ken nis als 16de eeuwse bouwstenen voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie MUSEUM PLANTIN-MORETUS

Vrijdagmarkt 22-23, B-2ooo Antwerpen Van 2 0 a p ri l 2oo2 tot 21 j u li 2002

De tentoonstelling is gefocust op twee aspecten : enerzijds wordt de buiten-Europese handel van Antwerpen tijdens d e 16de eeuw via het I berische sch iereiland belicht, of met and ere woorden, Antwerpen als maritieme hand elsmetropool en d istributiecentrum voor n i et­ Europese prod ucte n . Anderzijds stelt ze de wetenschappelij ke kennis van d e Zuidelij ke N ed erlanden tijdens de 6de eeuw centraal.

...� Oostende & Co

VENETIAANSE GAANDERIJEN

Hoek Zeedijk/ Parijsstro at, B-8400 Oostende Van 24 m e i 2002 tot 29 septe m b e r 2002

In d eze tentoonstelli ng worden de bezoekers meegenomen op een avontuu rlijke reis naar Oost-Indië zoals vele Oostendse zeelui die ervaarden tijdens d e 18de eeuw. Mocha, Surate, de Ganges-delta en Kanton vormden de favoriete bestemmi ngen. Tot slot wordt de exotische rij kdom geëvoceerd. H et was uiteindelijk dankzij de Oostendse Compagnie dat die in Vlaanderen geïntrod uceerd werd . © foto: Hugo Maertens

...� Schitteringvan de Tsaren MUSEUM CATHARI)N ECONVENT - UTRECHT

Van 5 j u n i 2002 tot 22 septem ber 2002

In het beroemde Novodevici-klooster in Moskou woonden in de loop der eeuwen vele vrouwen en dochters va n tsaren. De tsari na's brachten vele kostbare geschenken mee waardoor het klooster uitzon derlij k rijk werd. Een groot deel van d i e rijkdom is op deze grote zomerexpositie eenmalig te zien in Utrecht. De tentoonstelling omvat negentig i konen en vijftig andere sch itterende kunstjuwelen die in hun geheel a uthentieke traditie getoond word en.

> � 0

37

Age n d a - ko rt Brugge

Antwerpen

K U N STHAL D E SINT-PI ETERSABDIJ

Sint-Pietersplein 9, 9000 Gent, +32 (0)9 243 97 30 A PRIOR - OFFICE FOR ARTISTIC PRODUCTION

KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN

Leopold de Woelplaats , 2000 A ntwerpen,

Sint-jansstraat 10, 8ooo Brugge,

+32 (0)3 238 78 09

+32 (a) 475 21 31 48

•

26-01-2002 t.e.m. 27-10-2 002:

t

Groen inge te gast

�·

Gekooid verlangen )ane Graverol en Rachel

···

• ···

•

�·

···

o6-o4-2002 t . e . m . 23·06-2002:

�·

···

14·06-2002 t . e . m . 18-o8-2oo2:

Heerlijke Primitieven Van jan van Eyck tot Hans Memling in het Kon i n klijk Museum

kunstenaars 28 i n stallaties. Brugge 2002 •

Het Modulaire museum Brugge 2002

::

De Wegwerp-kunsthalte Brugge 2002

··· ·

•

:�

···

MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN GENT

• ···

:�

18·05-2002 t .e . m . 15-09-2002:

S. M.A. K.

Citadelpark, 9000 Gent, +32 (0)9 221 17 03 Portraits Kunst N u i n het S . M.A.K.

Dijver 1 2 , 8 o o o Brugge, +32 (0)50 44 87 23 •

t

···

30-03·2002 t . e . m . 16-o6-2002:

Verwantschap & Eigenheid Belgische en Nederlandse kunst 1890-1945

ARENTS H U I S

21-04-2002 t.e.m. o1-09·2 o o 2 :

Stroomversnelling D e Antwerpse haven

•

13-09-2002 t . e . m . 05·01-2003:

7000 jaar Perzische Kunst

Citadelpark, 9000 Gent, +32 (0)9 222 17 03

18·05-2002 t.e.m. 15-09-2 002:

�·

"·

HESS E N H U I S

Fa Iconrui 53, 2000 Antwerpen, +32 (o)J 2a6.o3.50

18·05-2002 t.e.m. 15-09-2002:

Octopus 'In Situ' op 5 verschillende locaties presenteren 7

Baes en het surrealisme •

•

�·

···

• ···

�·

2 2-02-2002 t . e . m . 30-o6-2oo2:

21-04-2002 t.e.m. 23-06-2 002:

Jannis Kounellis

leper

Impact 1902, revisited

tussen 1880 en nu IN FLAN DERS FIELDS MUSEUM

G RO E N I N G E M U SEUM RUBENSHUIS

Dijver 12, 8ooo Brugge, +32 (0)50 44 87 1 1

Wapper9 - 1 1, 2ooo Antwerpen, +32 (o)J 201 15 55 • ···

t

14·06-2002 t.e.m. 18-o8-2 002:

···

Heerlijke prim itieven Meestertekeningen van

�

•

15-03-2002 t.e.m. 30-o6- 2 o o 2 :

jan Van Eyck. De Vlaamse Primitieven en het

Grote Markt34, 8900 leper, +32 (0)57 22 85 84

...�.

de 2oste eeuw

GROOT SEMINARIE

Oostende

Potterierei 72, 8ooo Brugge, +32 (0)70 22 33 02

Steenplein 1, 2000 Antwerpen, +32 (0)3 201 93 40 •

�

··· ·

21-04-2002 t.e. m . 01-09·2002:

• ···

�·

16-o8-2002 t.e.m. 17-11-2002:

Romestraat 11, 8400 Oostende, +32 (0)59 50 81 18

SPAANS KWARTIER

...�

Middeleeuws handelskwartier van Brugge, 8ooo

Middelheimlaan 61, 202o Antwerpen,

•

�

··· ·

+32 (0)3 827- 15-34 •

t

•

23-03-2002 t.e.m. 16-o6-2o o 2 :

Clovis Trouille

Brugge, +32 (0)70 22 33 02

BEELDHOUWKUNST M I DDELHEIM

···

M U S E U M VOOR MODERNE KUNST PMMK

Besloten Wereld

Landverhuizers Antwerpen als kruispunt van komen en gaan OPENLUCHTM USEUM VOOR

30-03·2002 t . e. m . 17-11-2 0 0 2 :

Zuiden.

Jan Van Eyck tot H iëronymus Bosch NATIONAAL SCHEEPVAARTM USEUM

•

dead.lines oorlog, media en propaganda in

24-05-2002 t . e . m . o8-o9·2 002:

[email protected] Brugge, wisselmarktvan culturen

05-03·2002 t.e. m . 25·08-2002:

R i k Wouters

Brussel

MUSEU M MAYER VAN DEN BERGH

KONI NKLIJK MUSEUM VAN HET LEGER EN D E

Onze adverteerders KU NSTHAN D E L J O HANNA DE POORTER

Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen, +32 (o)J 232.42.37

::·

···

•

KRIJGSGESC H I ED EN IS

}ubelpark3, 1000 Brussel, +32 (0)2 737 78 33

14·06-2002 t.e.m. 18-o8-2002:

Heerlijke Primitieven De Schatkamervan

•

�·

···

ANTWERPEN

+32 (0)3 238 59 6o •

Sint-Goricksplein 1, 1000 Brussel

:�

···

Q_ �

•

;;.

•••

:: N ..

.. N

H ET H U IS VAN ALIJN

Kraanlei 65, 9000 Gent, +32 (0)9 269 23 50 VOLKSKU NDEMUSE U M

• ···

:�

21-04-2002 t . e . m . 01-09·2oo2:

Haven kwartier Het dagelijks leven aan de waterkant

...�.

j u ni-juli 2002

Horst Becking •

september-oktober 2002

Beniti Cornelis

Merghelynckstraat 2, 8900 leper, 070/ 22.50.02

11-05-2002 t.e.m. 18-o8-2 o o 2 :

Gildekamerstraat 2-6, 2ooo Antwerpen,

•

t

'"

Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Gent

GuyVan Bossche - Wh ite Out

+32 (o)J 220 86 66 > � 0

o6·03-2002 t.e. m . 31-12-2002:

Schitterende scherven. Archeologie in het

INTERlOR ART GALLERY

Oostmeers .7, 8ooo Brugge, oso/33 68 14

MERGH ELYNCKMUSEUM

11-05-2002 t.e.m. 18-o8-2oo2:

Thé van Bergen - Au Paradis -

•

23-07-2002 tot 28·09-2002

Renée Van Hekken

17-05-2002 t.e.m. 24-11-2 002:

SI NT·GORICKSHALLEN

Leuvenstraat32, 2000 Antwerpen,

•

...�.

Legion d'Honneur

Mayervan den Berch M U SE U M VOOR HEDENDAAGSE KUNST

Zirkstraat 25 2000 Antwerpen, 0478/99-90.65

�

···

•

13-07-2002 t.e.m. 31·08-2002:

...�.

"Prenatale contacten" (werktitel)

•

15·06-2002 tot 15-09-2002

Lost-Past TU IN DE BRANBAN DERE

Maczekplein, 8700 Tielt

...�.

•

04-o6-2oo2 tot 8-o9-2 oo2

Beelden buiten 2002/ fractals

()

IC:UMSTSTO � � !: e n t"ent"o o n st"elLÏ,nlif o v e P h e t" :if e b l" u i, R v a n p L a s ti e K Lll d e h e d e n ­

j

d a a. :":J' s e K u nst- e n v o r m. a- e v i. ugi.n het" B P o e l m u s e um li. o rW i J.:t . . . . . e o n e ept" :
:

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

e u rat"o r e n : i-I. L l d e B o u c h e ë en }é)i.eP f. u i.8'i. Ta.ë.Ei. . . . . . . . . . . . . . . . . .

:

Kunstenaars

Matthew B a r n e y , C h r i s t o & J e a n n e - C i a u de, R i c h a r d D e a c o n,

Fortuyn/O'Brien, Rnish Kapoor, Surasi Kusolwong and Tobias Rehberger

Designers

Huberto & Fernando Campana, Matali Crasset,Droog Design,

Alehard Hutten, Florian Ladstaetter, Annette Mey er, Marc Newson, Gaetano Pesce, Stephan Seyffert, Vogt & Weizenagger and Miehaal Young

27.04 ... 3 1 . 0 8 . 2 0 0 2

& PVC

111111111111111111111111111

OYPAOC

MARTa Herford

... �

�:

Panasonic

..... ........ , J.4Mt• l-lel'fgrlt

'lla

;;

Franco Ange lo n i (lt.) Deborah Asch h e i m (VS) Maria B londeet (B.) lsa belle Corn a ro d e C u rton (Fr.) J u rgen De Blonde (B.) Engelen&Engelen (Nl.)

Maczekplei n , 87ooTielt

M e i n d ert Koel i n k (Nl.)

4 j u l i - 8 septe m b e r 2002

M i noru Sato

0.)

Website: l a n Borcic (Cr.), trans-ID Curated by And rea Wiarda

14 - 18 u gesloten op maandag i nfo: e.c. G i ld hof 051

I 40 29 35

·"

ccgild h [email protected]

N N " " N "' " � > � 0

39