Voorwoord. Geachte lezer,

JAARVERSLAG 2010

Monumentenzorg en Archeologie

Voorwoord

Geachte lezer, Voor u ligt het jaarverslag van 2010 van Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Rijswijk. Het was weer een interessant jaar waarin zowel boven als onder de grond de nodige vondsten zijn gedaan. Zo werd een 16e-eeuwse windas aangetroffen bij een opgraving in de Hoekpolder en werden bij de restauratie van het landhuis Overvoorde de 17e-eeuwse beschilderde plafondplanken teruggevonden. Deze en andere vondsten helpen ons bij het begrijpen en inzichtelijk maken van de geschiedenis van Rijswijk. Daarnaast heeft de gemeente zich ook ingezet om stukjes van onze Rijswijkse geschiedenis daadwerkelijk te laten zien. Zo zijn met een financiële bijdrage van de gemeente de schilderingen in de St. Bonifatiuskerk aan de Van Vredenburchweg in oude glorie hersteld. Een ander voorbeeld is het weer zichtbaar maken van de historische waterput in de Herenstraat. Gezien de enthousiaste reacties wordt dat door velen in Rijswijk bijzonder gewaardeerd! 2010 was ook het jaar waarin beleidsmatig een aantal wijzigingen zijn doorgevoerd. Zo werd de Omgevingsvergunning ingevoerd, ter vervanging van de Monumentenvergunning, en werd de gemeentelijke monumentenverordening hierop aangepast. In dit jaarverslag kunt u al deze ontwikkelingen nog eens rustig nalezen. Ik wens u veel leesplezier! Jos Bolte wethouder cultureel erfgoed

1

Inhoud 1. Inleiding 5 2. Monumentenzorg in Rijswijk 6 3. Wat heeft Monumentenzorg in 2010 gedaan? 7 Vergunningen 7 Subsidies 7 Restauraties 7 Publicaties 9 4. Archeologie in Rijswijk 10 5. Wat heeft Archeologie in 2010 gedaan? 11 Plannen beoordelen en erover adviseren 11 Opgravingen 12 Rapporten en publicaties 17 Zichtbaar maken cultureel erfgoed 18 Voorlichting geven 20 6. Personele zaken 21 7. Waarin, waarmee, waarvoor 22 Huisvesting 22

Jaarverslag archeologie 2010

Automatisering 22

2

Kwaliteitsbevordering 22 8. Voor volgend jaar 23

Colofon 24

Voorgevel Overvoorde. Foto: E. Rinia 2010.

3


Schilder aan het werk in de Von Fisennetribune. Foto: Frank Geers.

4

1Inleiding

Dit is het tweede gezamenlijke jaarverslag van de taakvelden Monumentenzorg en Archeologie. Samen bewaken zij het cultureel erfgoed van Rijswijk, dat wil zeggen: alles uit het verleden van de gemeente wat de moeite waard is beschermd te worden en behouden te blijven. Daar vallen ook elementen van het landschap onder. Ondanks de verstedelijking zou zichtbaar moeten blijven hoe de Rijswijkers van vroeger het landschap hebben ingericht. Dit alles vatten we samen onder de term ‘cultureel erfgoed’: archeologie, monumentenzorg en cultuurlandschap.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (een afdeling van het ministerie van OC&W) werkt aan de modernisering van de monumentenzorg (MoMo). De drie pijlers daarvan zijn: • De regels moeten simpeler. Het moet voor de mensen makkelijker worden om onderhoud aan een monument te verrichten. • Cultuurhistorie moet bij ruimtelijke ontwikkeling een plaats krijgen aan het begin van het planvormingsproces. • Monumenten die hun functie verliezen, moeten een nieuwe bestemming krijgen.

Archeologen aan het werk.

5

2Monumentenzorg in Rijswijk


In 2010 is de WABO ingevoerd: de Wet Algemene Bepaling Omgevingsrecht. Vroeger waren er allerlei verschillende vergunningen die je moest aanvragen; dat is nu gebundeld in één omgevingsvergunning. De aparte monumentenvergunning bestaat dus niet meer. In de praktijk maakt het niet zoveel verschil. Als iemand een vergunning wil hebben voor een monument, vraagt hij een omgevingsvergunning aan, maar dan wordt alleen het onderdeel ‘monument’ getoetst. Een voordeel is dat de termijn korter is geworden: de aanvrager hoort eerder of hij de vergunning krijgt of niet (althans voor de gemeentelijke monumenten, voor de rijksmonumenten kan het nog steeds wat langer duren).

6

Park Overvoorde. Foto: E. Rinia.

Ingezetenen van Rijswijk kunnen op het stadhuis terecht voor informatie en hulp. Meestal gaat het dan om vergunningen, subsidies, verbouwingen en restauraties. Soms is dat snel geregeld, soms ook niet; in een aantal gevallen is subsidie mogelijk, in andere gevallen niet; soms moet u een vergunning aanvragen, maar lang niet altijd. In al die gevallen kunt u bellen naar – en zo nodig een afspraak maken met – de beleidsmedewerker Monumentenzorg, Erik Rinia. Hij is er op maandag en dinsdag, tel. 070-3261153, e-mail [email protected].

3Wat heeft Monumentenzorg in 2010 gedaan? Vergunningen

Restauraties

In 2010 hebben we acht monumentenvergunningen afgegeven (vier rijks- en vier gemeentelijke monumenten).

Bonifatiuskerk

Subsidies Aan zeven eigenaren van gemeentelijke monumenten hebben we een subsidie voor onderhoudswerkzaamheden verstrekt.

In de Bonifatiuskerk aan de Van Vredenburchweg bevindt zich rechts van het hoofdaltaar al meer dan honderd jaar de zogenaamde Von Fisennetribune. Die dankt zijn naam aan jonkheer Pieter M.G. von Fisenne (1837-1914), die onder andere wethouder van Rijswijk is geweest. De familie Von Fisenne-Van der Kun, die op het landgoed Den Burch woonde, heeft een belangrijk aandeel gehad in de bouw van de nieuwe neogotische kerk in 1896-1897. Zij schonken f 25.000,-, op voorwaarde dat er voor hen missen werden gelezen, dat zij voor eeuwig op de lijst van weldoeners zouden staan en dat zij een eigen tribune zouden krijgen, met een eigen ingang.

Herstelde Von Fisennetribune in de Bonifatiuskerk. Foto: E. Rinia 2010.

7

Balkenplafond Huis Overvoorde, 2010. Foto: E. Rinia 2010.

In 1946 vertrok hun kleinzoon Louis von Fisenne uit Rijswijk. In 2000 was er van de tribune niet veel meer over. Tegen het houten plafond was zachtboard gespijkerd, het oorspronkelijke schilderwerk was verdwenen onder een verflaag en het interieur van de kerk was overgeschilderd met grijze latexverf. De originele eikenhouten toegangsdeur en het kozijn waren verwijderd en de deuropening was dichtgemetseld. In 2010 werd ingegrepen. De schilder Ruud Geers uit Voorburg verwijderde de grijze verflaag, de zachtboard plafondplaten en de stuclaag. Zo kwam het oude schilderwerk weer tevoorschijn, dat Geers vakkundig heeft hersteld. Ook heeft hij de toegangsdeur ingeschilderd, vrijwel zoals hij er oorspronkelijk uitzag. De gemeente Rijswijk heeft voor de restauratie een subsidie gegeven. Op 13 december vond de officiële ingebruikneming plaats.


Overvoorde

8

Nadat de familie Van Vredenburch de buitenplaats Overvoorde in 1931 had verkocht, is hij in handen geweest van mensen voor wie – in hun functie van eigenaar, bezetter of bewoner – het onderhoud geen prioriteit had: de gemeente Den Haag, de Luftwaffe, een conferentieoord, antikraak. De ommekeer kwam toen de familie Ruysch het zeventiende-eeuwse landhuis kocht, betrok en

restaureerde. Er zijn al verscheidene historische vondsten gedaan, zoals een balkenplafond in de keuken, dat beschilderd is met plantenranken, grotesken, druiventrossen en andere figuren – vermoedelijk ook uit de zeventiende eeuw. Het balkenplafond was helaas niet compleet, omdat de vloerplanken ooit waren verwijderd. Maar in oktober 2010 vond de eigenaar nog vier beschilderde planken. Daarmee zouden we het hele plafond kunnen reconstrueren; de schilder gebruikte namelijk sjablonen die steeds terugkeerden. De restauratie is nog steeds niet afgerond, maar wordt verdeeld over een aantal deelprojecten die in een wat rustiger tempo worden uitgevoerd.

Monumentendag en Monumentenprijs De 24-ste Open Monumentendag had als thema ‘De smaak van de negentiende eeuw’. Centraal daarbij stond de architectuur, die vooral gekenmerkt was door neostijlen, industrialisering en woonwijken. Ook in Rijswijk zijn daar voorbeelden van te vinden, zoals de neogotische Bonifatiuskerk aan de Van Vredenburchweg, het gemaal aan het Jaagpad uit 1895 en de Schaapweimolen uit 1826. Voor het eerst sinds jaren was de gemeente weer betrokken bij de organisatie van de Monumentendag. Diverse monumenten waren te bezichtigen, zoals de Bonifatiuskerk, de Oude Kerk en Julialaantje 1a.

Tijdens de opening in de Oude Kerk reikte wethouder Jos Bolte de jaarlijkse Monumentenprijs uit, dit keer aan de familie Ruysch, de nieuwe eigenaar van de buitenplaats Overvoorde. De familie liet het pand ingrijpend restaureren. Hoewel het werk nog steeds doorgaat, zijn de inspanningen tot dusver de Monumentenprijs meer dan waardig. De familie Ruysch ontving een waardecheque en een ingelijste afbeelding van Overvoorde.

Publicaties

Monumentenborden

Meijers, P.C., Timmermanswoning, Sionsweg 18 te Rijswijk. Bouwhistorische Verkenning, Twisk 2010.

Vijf monumenteigenaren kregen een geëmailleerd monumentenbord om aan hun gevel te hangen. Het ging om de volgende monumenten: • Huis Overvoorde, Van Vredenburchweg 174 Buitenplaats, gebouwd in 1623 en sindsdien een aantal malen verbouwd en uitgebreid. Kwam in 1777 in het bezit van de familie Van Vredenburch en bleef dit tot 1931. • Buitenplaats Hofrust, Laan Hofrust 2-4 Buitenplaats, gebouwd in het begin van de achttiende eeuw, een aantal malen verbouwd en uitgebreid. Van 1922 tot 1967 raadhuis van de gemeente Rijswijk. • Oorspronkelijke werkplaats/pakhuis, Tollensstraat 2a-2b-2c Gebouwd tussen 1895 en 1900. Rond 1600 stonden hier de paardenstallen van Prins Maurits. Eén van de weinige nog bestaande werkplaatsen/ pakhuizen in Rijswijk. • Twee woonhuizen, Tollensstraat 2d-4 Gebouwd rond 1900, in een eclectische neorenaissancestijl. Eronder liggen nog de resten van twee kelders met een plavuizenvloer uit de achttiende eeuw. • Woonhuis, Schoolstraat 32 Gebouwd in de zeventiende eeuw. Zulke huizen kwamen in Rijswijk veel voor, maar zijn in de dorpskern van Rijswijk zeldzaam geworden.

In opdracht van Monumentenzorg zijn de volgende publicaties uitgebracht: Meijers, P.C., Documentatie Rijswijk-Zuid, Noordwijk 2010. Meijers, P.C., Kitswoning, van Rijnweg 3-5 te Rijswijk. Bouwhistorische verkenning, Twisk 2010.

Meijers, P.C., Voormalig Koetshuis Sionsweg 42-44 te Rijswijk. Bouwhistorische opname, Noordwijk 2010. Meijers, P.C., De Voorde, Rijswijk. Bouwhistorische opname, Twisk 2010. Dröge, J.F., Veerman, J.W., Herenstraat 51 Rijswijk, Bouwhistorische opname, Leiden 2010.

Monumentenbord.

9

4Archeologie in Rijswijk Twee gebeurtenissen verdienen op deze plaats een aparte vermelding.

Samenwerking met Universiteit Leiden Op 15 november 2010 ondertekenden wethouder Bolte (Cultuur) en professor Willems (decaan van de faculteit Archeologie van de Universiteit Leiden) een samenwerkingsovereenkomst tussen de gemeente Rijswijk en de Universiteit Leiden. Door deze overeenkomst kunnen studenten archeologie in Rijswijk stage lopen en is er samenwerking mogelijk op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs.

Collectie Cees Keizer De journalist Cees Keizer schreef in de jaren ’60 voor de Nieuwe Haagse Courant verscheidene artikelen over geschiedenis en archeologie. Hij deed ook onderzoek op deze gebieden en heeft daar de documentatie van bewaard. Zijn weduwe heeft – via de Historische Werkgroep Oud-Wateringen en Kwintsheul – het Rijswijkse deel van de collectie geschonken aan het taakveld Archeologie in Rijswijk.

Wethouder J. Bolte (midden) en professor W. Willems (rechts) van de Universiteit Leiden ondertekenen de samenwerkingsovereenkomst


Archeologie. Foto: Tino van Dam.

10

5Wat heeft Archeologie in 2010 gedaan? Plannen beoordelen en erover adviseren De gemeente Rijswijk maakt veel plannen, uiteenlopend van grote bouwprojecten tot kleine ingrepen (leidingen e.d.) waarbij archeologische vindplaatsen in het geding zijn. Enkele projecten waren:

Rijswijk-Zuid Dit is een grote bouwlocatie in het zuidelijk deel van Rijswijk, tussen de A4 en de gemeentegrens met Delft. In de komende jaren verrijst hier een nieuwe woonwijk, gecombineerd met bedrijventerreinen. Het westelijk deel bestaat vooral uit kassen en verder uit weilanden, volkstuinen en dergelijke. Voor het projectbesluit en het bestemmingsplan werd dit jaar een Milieu Effect Rapportage opgesteld. Wij hebben gegevens aangeleverd voor het onderdeel cultuurhistorie.

Ondergrondse vuilcontainers in Oud Rijswijk Verspreid over de dorpskern van Rijswijk komen ondergrondse vuilcontainers, kokers tot bijna drie meter diep. Oud Rijswijk (de dorpskern met omliggende straten die rond 1900-1920 zijn gebouwd) ligt grotendeels op de strandwal. Er is dus een grote kans op archeologische resten. Tijdens de voorbereiding hebben we vooral gekeken naar gevolgen voor de archeologie: waar moeten we onderzoeken en hoe? Dat is logistiek erg lastig.

De laatste tuinderskassen in Sion, 2010. Foto: J.M. Koot.

Te Werve-West Te Werve-West is een woonwijk uit de jaren ’50 waarvan een deel in fasen vervangen wordt door nieuwbouw. Daarbij krijgt de wijk een andere indeling. Hij ligt in een zone die archeologisch een witte plek op de kaart is maar waar een redelijke kans op bijvoorbeeld bewoningssporen uit de Romeinse tijd bestaat.

Zwethzone Zie onder Opgravingen. Bij de voorbereiding van het project hebben we er vooral voor gewaakt dat de bekende archeologische vindplaatsen worden ontzien.

In de wijk Te Werve-West worden enkele flats vervangen door nieuwbouw.

11

Uitbreiding Museum Rijswijk Nu er een Rijswijks Historisch Centrum komt, gaat het Museum schuin erachter uitbreiden. BMA raakte hierbij betrokken omdat de bouwlocatie in Oud Rijswijk ligt, een gebied dat te boek staat als archeologisch waardevol.

Opgravingen De boormachine in actie. Kokers worden in de grond gedrukt en gevuld met grond weer naar boven gehaald. Daarna kan in een werkruimte de inhoud van de buizen worden bestudeerd. Foto: J.M. Koot.

Oud Rijswijk

De proefsleuf langs de Prinses Beatrixlaan in winterse omstandigheden.


Beatrixlaan

12

Langs de provinciale weg naar Delft is een transport leiding aangebracht. Dit was de aanleiding voor een proefsleuvenonderzoek, gekoppeld aan een opgraving in opdracht van het Hoogheemraadschap van Delfland. In een vlak over de volle breedte van de sleuf vonden we greppels en kuilen, en aardewerkscherven uit de 12de eeuw. Op deze plek moet dus een woonplaats zijn geweest: die bestond toen uit een omvangrijk gebied van greppels en kuilen om het huis en het erf heen. De opgraving sneed de rand van de woonplaats aan.

In Oud Rijswijk komen ondergrondse vuilcontainers – een project dat nogal wat voorbereiding vergt. In die periode deden we vooronderzoek: mechanische boringen met een voertuigje dat een buis de grond in drukt. Als je hem terugtrekt, heb je ongeveer een meter buis met grond die je kunt bestuderen. Daarbij wordt vooral gekeken naar de bodemopbouw (geologie) en de archeologische vondsten. Met de resultaten kan een strategie worden bepaald voor verder archeologisch onderzoek. We kunnen dit niet op een andere wijze doen omdat in de straten geen ruimte is om proefputten te graven. De uitvoering van het containerproject werd uitgesteld, waardoor ook het verdere archeologisch onderzoek nog niet mogelijk is. In de Julianastraat ging het werk wel door. De aannemer groef schachten van 3 x 3 x 2.80 meter. De arbeiders zetten een soort mantel in de grond en drukten die steeds verder omlaag, terwijl ze de grond eruit haalden. Nadat de container was geplaatst, kon de mantel er weer uit. Tegelijkertijd deden archeologen van de gemeente onderzoek. In de grond bevonden zich sporen met aardewerk uit de Romeinse tijd en de Late Middeleeuwen.

In Rijswijk-Zuid zijn in 2010 de eerste proefsleuven gegraven. Foto: J.M. Koot.

Rijswijk-Zuid In Rijswijk-Zuid is een groot woningbouwproject gestart tussen de A4 en Delft. Het is een gebied met een hoge archeologische verwachting. Dat kunnen zowel vondsten zijn uit het midden van de Nieuwe Steentijd (ruim 5500 jaar geleden), de Romeinse tijd (1ste-3de eeuw na Chr.) als de Late Middeleeuwen/ Nieuwe tijd (vanaf ca. 1100). Een verkennend veldonderzoek moet onder andere de vraag beantwoorden of er nog duinen zijn. Het gaat dan om duinen uit de tijd waarin de kustlijn nog lag op de lijn van Ypenburg, Rijswijk-Zuid en Wateringen (zo’n 3800-3400 voor Chr.). Er leefden mensen in het landschap, die vooral de duinen als woonplaats kozen. In de afgelopen jaren zijn enkele van die woonplaatsen gevonden, zoals in de Harnaschpolder en op Ypenburg.

In latere tijden zijn de duinen verdwenen onder enkele meters veen en klei. In Rijswijk-Zuid moet een booronderzoek uitwijzen of in de ondergrond van Rijswijk-Zuid duinen aanwezig zijn en zo ja, waar. Voor de jongere bewoningssporen (Romeinse tijd, Late Middeleeuwen en daarna) zijn de grondboringen niet geschikt. De laag waar de mensen op rondliepen is verdwenen, dus de kans dat je met een grondboor tussen de sporen (greppels en paalgaten) door prikt, is vrij groot. Je loopt het risico dat je een gebied archeologievrij verklaart terwijl er toch van alles te vinden is; daar zijn voorbeelden van bekend. Proefsleuven vormen de enige mogelijkheid om dit probleem te ondervangen. Daarnaast zijn we zeer geïnteresseerd in het landschap: hoe heeft zich dat ontwikkeld door de

Nog steeds is handwerk een belangrijk onderdeel van het archeologisch onderzoek. Foto: J.M. Koot.

13

In de Zwethzone worden vijvers vergroot. Voorafgaand aan het grondwerk verrichten de archeologen onderzoek met proefsleuven.

eeuwen heen? Hoe zag het cultuurlandschap eruit, wanneer zijn de strokenverkavelingen aangelegd die zo lang dit gebied gedomineerd hebben? En hoe zit het met oudere vormen van landschaps inrichting? Het is bekend dat in de Romeinse tijd het landschap flink is ingericht. Met het veldonderzoek zijn we het afgelopen jaar begonnen, de eerste resultaten zijn er en we gaan er de komende jaren mee verder.


Zwethzone

14

De Zweth is een kanaal dat van Rijswijk naar Naaldwijk loopt. In Rijswijk en Wateringen wordt het hele groengebied rondom De Zweth opnieuw ingericht en er komt ook extra wateroppervlak bij. Het Hoogheemraadschap van Delfland vindt dat nodig en bovendien: als je gaat bouwen en sloten dempt, moet je dat compenseren, want het waterbergend vermogen van het gebied mag niet achteruitgaan. In de praktijk werd dus een heel gebied vergraven en bestaande vijvers werden vergroot of zelfs nieuw aangelegd. In de omgeving van de Zwethzone zijn eerder belangrijke archeologische vondsten gedaan, bijvoorbeeld bij Rijswijk-De Bult (een opgraving aan de Tubasingel in 1967-1969) en op Ypenburg. Daarom waren – nu zich de gelegenheid voor-

deed om opgravingen in de Zwethzone te doen – de verwachtingen hooggespannen. We zouden er resten kunnen aantreffen uit het midden van de Nieuwe Steentijd, de Romeinse tijd, de Late Middeleeuwen en de Nieuwe tijd. Daarom hebben archeologen van de gemeente Rijswijk er van 28 juni tot en met 6 oktober onderzoek uitgevoerd. Het Stadsgewest Haaglanden, dat verantwoordelijk is voor de realisatie van het project, heeft daarvoor afspraken gemaakt met de betrokken gemeenten. In totaal werden er in het Wilhelminapark, in Sion en langs de Mgr. Bekkerslaan 9 opgravingsputten en 39 proefsleuven aangelegd. De proefsleuven hebben resten opgeleverd van een verkaveling uit de Romeinse tijd. Op twee plaatsen hebben we sporen van een Romeinse nederzetting gevonden. Ook over de middeleeuwse strokenverkaveling kwam informatie aan het licht. Deze verkaveling was nog aanwezig tot diep in de twintigste eeuw, maar moest toen plaatsmaken voor nieuwe woonwijken, parken en wegen. De resultaten van het veldwerk wachten nog op uitwerking. Het is de bedoeling om daarbij RijswijkZuid en de Zwethzone als één geheel te beschouwen en van dat gebied de historische ontwikkeling na te gaan. Vermoedelijk verliep die als volgt: in Romeinse tijd was het landschap ingericht, daarna werd het weer woest land dat in de Late Middeleeuwen opnieuw in cultuur werd gebracht.

In opdracht van de gemeente Rijswijk heeft het bureau RAAP langs de Rijksweg 4 een booronderzoek uitgevoerd. In 1993 was daar al een duin met een woonplaats uit de Steentijd gevonden, maar toen kon niet worden vastgesteld wat de zuidelijke begrenzing ervan was. Daar is bureau RAAP nu wel in geslaagd. De woonplaats is tijdens het Zwethzone project niet aangetast en blijft daardoor bewaard voor de toekomst.

Eikelenburg In het gebied Eikelenburg komt een nieuwe woonwijk. Voor de bouw vond een verkennend onderzoek plaats, dat verscheidene sporen aan het licht bracht: een woonplaats uit de Romeinse tijd (2de eeuw), een woonplaats uit de Late Middeleeuwen (12de-13de eeuw) en verkavelingssystemen uit de Romeinse tijd en de Late Middeleeuwen. Dit laatste systeem bestaat nog steeds: de huidige verkaveling is bij de middeleeuwse ontginningen ontstaan. Een andere belangrijke ontdekking was een middel eeuws kleidek. In de 12de eeuw vonden vanuit de Maasmond grote overstromingen plaats, waarbij in het Westland een flinke kleilaag is afgezet. De vraag was altijd hoe ver het water was gekomen. De vondst op Eikelenburg toont aan dat het zeker de westelijke rand van Rijswijk heeft bereikt.

waterhuishoudingssystemen, het water in Rijnland staat hoger dan in Delfland. Die systemen moeten gescheiden blijven, want anders raakt Rijnland te veel water kwijt en krijgt Delfland te veel water binnen. Op de grens van deze waterschappen kwam dus een landscheiding, met een grote windas voor de scheepvaart, die later vervangen is door een sluizencomplex. Voor het dagelijks verkeer in de polder waren er kleine windassen. Ze worden in archieven genoemd en staan op oude kaarten, maar er is niet zo veel over bekend. Bij de bouw van het gemaal in de Hoekpolder kregen de gemeentearcheologen de kans om de opbouw van de kade te onderzoeken en daarbij vonden ze ook een windas, althans resten ervan: een deel van de hellingbaan en palen van de verdere constructie. Die hebben ze onderzocht en gedocumenteerd, en daarmee de schaarse informatie aangevuld. Uit de combinatie van de gegevens uit archieven en het onderzoek van het constructiehout blijkt dat de windas kort na 1570 is gebouwd en rond 1700 is afgebroken.

Tekenaar aan het werk.

Windas Het westen van Nederland was (en is) vooral een poldergebied met dijken en kades. Vroeger ging het vervoer vooral over water en daarbij waren dijken en kades hinderlijk. Daar waren twee oplossingen voor: een sluis (maar die was kostbaar in aanleg en onderhoud) en een windas. Dat is een hellingbaan met een rad en een touw of ketting, waarmee de schuit over de dam getrokken werd. Meestal werd dit een ‘overtoom’ genoemd maar in Delfland heette het een ‘windas’. Er waren een paar grote windassen, zoals in de Vliet bij Leidschendam. De Hoogheemraadschappen van Rijnland en Delfland hebben verschillende

15


Een kijkje in de bouwput van het gemaal Hoekpolder. De resten van de houten hellingbaan zijn op de bodem van de bouwput zichtbaar.

16

Rapporten en publicaties Ook dit jaar verschenen diverse rapportages over archeologisch onderzoek in Rijswijk. Een deel hiervan werd opgesteld in opdracht van de gemeente. O. Dorenbos en J.M. Koot, Inventarisend Veldonder zoek, Ter Nieuburch, Stadhuislocatie, Eerste fase. Rijswijkse Archeologische Rapporten 23, april 2010. O. Dorenbos, O. Holthausen en J.M. Koot (met een bijdrage van I.M.M. van der Jagt), Definitief Archeo logisch Onderzoek. De Paulinesymfonie, Klaroenstraat te Rijswijk. Rijswijkse Archeologische Rapporten 27, oktober 2010. J.M. Koot, Ockenburger Tientweg 24c te Rijswijk. Een archeologische waarneming. Rijswijkse Archeologische Rapporten 30, december 2010. Okke Dorenbos en Hans Koot, Wonen bij de kust. Vlaardinger bewoners van de strandwal. Westerheem, special 2, 2010, 96-113.

RIJSWIJKSE ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN

Ook dit jaar verschenen diverse rapporten. Nummer

27

Definitief Archeologisch Onderzoek

De Paulinesymfonie Klaroenstraat te Rijswijk Oktober 2010

O. Dorenbos O. Holthausen J.M. Koot met een bijdrage van I.M.M. van der Jagt

B. van der Have en J.M. Koot, Archeologie. Jaarverslag 2008. Gemeente Rijswijk, februari 2010. B. van der Have en J.M. Koot, Archeologie. Jaarverslag 2009. Gemeente Rijswijk, juni 2010. Nieuwsbrief Monumentenzorg en Archeologie. Gemeente Rijswijk, november 2010. J.M. Koot, ‘Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2009.’ Jaarboek 2010 Historische Vereniging Rijswijk, 2010, p. 178-187. I.M.M. van der Jagt (i.s.m. E. Esser), ‘Archeoplan Eco, hoofdstuk 9.6: Botmateriaal.’ Definitief Archeologisch Onderzoek De Paulinesymfonie, Klaroenstraat te Rijswijk, 2010. Joyce van Dijk, ‘Rijswijk Ter Nieuburch, archeo zoölogische waardering.’ Ossicle, 160, 2010. Joyce van Dijk, ‘Rijswijk Beatrixlaan, een kort archeozoölogische onderzoek.’ Ossicle, 191, 2010. Lucy Kubiak-Martens, Hoekpolder gemaal: inven tarisatie van een grondmonster uit een mogelijke ontginningssloot op botanische macroresten, RHP10-1 (RYHPG). Inventarisatie uitgevoerd door BIAX Consult, 2010. C.F.H. Coppens en J.M. Koot, Plangebied Zwethzone Gemeente Rijswijk Archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek (karterende fase). RAAP-rapport 2188, 2010.

Nieuwsbrief Monumentenzorg en Archeologie, nummer 5.

17

Met een granieten band is de omtrek van het paleis weergegeven.

structie van de oorspronkelijke molen gemaakt. Ook in 2010 is er archeologisch erfgoed zichtbaar gemaakt: in het Rijswijkse Bos en in de Herenstraat. Wanneer het om monumenten gaat, is de zichtbaarheid geen probleem. Ze staan er. Maar willen zij herkenbaar zijn als erfgoed, dan moet er informatie bij. Daarom worden er steeds meer monumenten van informatieborden voorzien. Het plaatsen van de granieten banden.

Rijswijkse Bos


Zichtbaar maken cultureel erfgoed

18

De gemeente Rijswijk vindt het van groot belang dat erfgoed zichtbaar is. Dat schept een band met het verleden en laat aan de inwoners van Rijswijk zien dat zij op historische grond leven. Het probleem met het archeologische erfgoed is dat het veelal onzichtbaar in de bodem verborgen is. Een opgraving brengt het aan de oppervlakte (en trekt dan ook vaak veel publieke belangstelling), maar dat is maar tijdelijk: dan komen er huizen, kantoren en wegen overheen. Maar soms lukt het om iets blijvend zichtbaar te maken, bijvoorbeeld met de Romeinse nederzetting Rijswijk-De Bult. De belangrijkste kern daarvan is te zien in het Wilhelminapark vlakbij de Tubasingel. Een ander voorbeeld is de Oude Broekmolen aan de Sniplaan. Op de oude fundering (die bewaard gebleven was) is met modern materiaal een recon-

De geschiedenis van het Rijswijkse Bos gaat terug tot de zeventiende eeuw, toen stadhouder Frederik Hendrik er in de periode 1630-1635 een paleis liet bouwen, het Huys ter Nieuburch. Eind achttiende eeuw werd het paleis gesloopt en vervangen door een gedenknaald. Als onderdeel van het werk aan de Landgoederen zone werd het Bos gerenoveerd: het bos werd uitgedund, de wandelpaden opgeknapt en het veld rondom De Naald heringericht, naar een ontwerp van landschapsarchitect Jelle Bennema. In het voorjaar van 2010 was de renovatie voltooid. Zes granieten platen vertellen in tekst en beeld de geschiedenis van het paleis. De haag die de contourlijn van het paleis zichtbaar had gemaakt, werd vervangen door een granieten band. Toen de gemeentearcheologen een kleine opgraving uitvoerden om de exacte positie van het paleis te bepalen, deden zij een verrassende ontdekking.

In de literatuur stond altijd dat de funderingen in de achttiende eeuw waren verwijderd, maar dat was niet zo: enkele decimeters onder de grasmat liggen de funderingen nog steeds. De granieten band geeft nu heel nauwkeurig aan waar het paleis gestaan heeft. Het vernieuwde Rijswijkse Bos valt kennelijk in de smaak bij de inwoners: het trekt veel bezoekers die er wandelen, spelen, uitrusten of naar de geschiedenis kijken.

Waterput Herenstraat In 2002 vonden de Rijswijkse archeologen op de hoek van de Herenstraat en de Kerklaan de vroegere openbare waterput van het dorp. Van de put, die was afgedekt met een gemetselde koepel, liep

een loden buis naar een pomp, een paar meter verderop. Van vele kanten kwam het verzoek om hem zichtbaar te houden. De Delftse architect Jan Hoppenbrouwers maakte een plan dat in 2010 werd uitgevoerd. Boven de koepel van de put kwam een dikke gelamineerde glasplaat (3,5 meter in doorsnee) waar je overheen kunt lopen. Aan een kant zit geen glas maar een rooster. Waar vroeger de loden buis naar de pomp liep, is nu een lichtlijn. Op 15 november hebben wethouder Bolte en professor Willems van de Leidse universiteit de put onthuld.

Wethouder van Cultuur J. Bolte (tweede van rechts) en professor W. Willems van de Universiteit Leiden (eerste van rechts) onthullen de waterput. Foto: Tino van Dam.

19

Het jaarverslag 2009 werd bij de rolpaal door wethouder J. Bolte aangeboden aan de heer J. van Rossum, voorzitter Historische Vereniging Rijswijk.

De rolpaal aan het Jaagpad, 2010. Foto: E. Rinia.

De rolpaal staat nu aan het Jaagpad aan de Delftse zijde van het gemaal. Mogelijk is dit niet de oorspronkelijke plek: op een foto van enkele decennia geleden staat hij aan de andere kant van het gemaal. Op 5 oktober heeft wethouder Jos Bolte de opgeknapte rolpaal onthuld en bij die gelegenheid ook het eerste exemplaar van het jaarverslag BMA 2009 uitgereikt aan Hans van Rossum, voorzitter van de Historische Vereniging Rijswijk.

Voorlichting geven Lezingen 18 februari 2010, Historische Vereniging OudSchipluiden, onderwerp: ‘Mijlpalen’ (een inleiding ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘De Romeinen en de Limes’). 23 september 2010, Historische Vereniging Rijswijk, onderwerp: ‘Archeologie in Rijswijk’. 6 november 2010, Symposium bij het 40-jarig bestaan van de Historische Vereniging Oud-Schipluiden, onderwerp: ‘Archeologen werken in MiddenDelfland’.


Rolpaal

20

In de negentiende eeuw werd de Vliet bevaren met trekschuiten, voortgetrokken door mensen of paarden. Ze liepen over een pad langs de oever, het jaagpad; ‘jagen’ was de vakterm voor het voortslepen van een trekschuit. Als de Vliet een bocht maakte, dreigde de schuit de kant in getrokken te worden en om dat te voorkomen werd het sleeptouw langs een rolpaal geleid. Er is één Rijswijkse rolpaal over (uit 1895) en die verkeerde in slechte staat. De gemeente – gealarmeerd door de Historische Vereniging – besloot hem te laten herstellen.

6Personele zaken Nieuwe beleidsmedewerker Monumentenzorg Op 1 april 2010 is Erik Rinia aangesteld als beleidsmedewerker Monumentenzorg, voor twee dagen per week. In juni kreeg hij dezelfde functie in Leidschendam-Voorburg, voor drie dagen. Zijn werk in Rijswijk omvat advies en beleid in de ruimste zin van het woord. Zijn voornaamste taken: hij controleert de aanvragen van een omgevings vergunning, geeft adviezen aan de monumentencommissie en aan monumenteigenaren, en beoordeelt subsidieaanvragen. Tijdens zijn studie architectuurgeschiedenis in Groningen leefde Erik Rinia eigenlijk al naar de monumentenzorg toe, toen hij een scriptie schreef over restauratie-ethiek: als je een monument restaureert, welke keuzes maak je dan? Omdat hij zijn enthousiasme voor het vak graag wil overbrengen op anderen, geniet hij van Open Monumentendag of een lezing voor de Historische Vereniging.

Erik Rinia.

Veldwerkers Omdat het veldwerk arbeidsintensief is, is het gemeentelijk team voor de projecten (onder andere Rijswijk-Zuid) tijdelijk uitgebreid met enkele mede werkers. Daarnaast zijn er bij het veldwerk en de rapportages ook vrijwilligers actief, in hoofdzaak leden van de Archeologische Werkgroep Rijswijk.

Enkele leden van het veldteam aan het werk op Eikelenburg. Foto: J.M. Koot.

21

Waarin, waarmee, waarvoor

Huisvesting

Automatisering

Jarenlang werd een stukje van het pand van het voormalige energiebedrijf Rijswijk-Leidschendam aan de Schoolstraat gebruikt voor de opslag van graafmaterieel en grondmonsters. Eind 2009 kregen die een nieuw onderdak in een voormalig pand van de brandweer. In 2010 werd die ruimte verder ingericht en voorzien van enkele stellingen. De werkruimte op de gemeentewerf wordt gebruikt voor de bewerking van het vondstmateriaal voor de rapportages, vooral het vuile werk zoals het bewerken van de grondmonsters.

In 2010 zijn de opgravingsgegevens van de volgende projecten digitaal verwerkt: • Proefsleuvenonderzoek Beatrixlaan • Proefsleuvenonderzoek Eikelenburg • Proefsleuvenonderzoek Zwethzoneproject • Begeleiding Hoekpoldergemaal • Proefsleuvenonderzoek Rijswijk-Zuid

Fragment van een wandtegel, ca. 1600-1650. Gevonden in de Hoekpolder tijdens het onderzoek naar de kade en de windas.

Verder is de software geüpdatet door de aanschaf van een nieuwe versie van Mapinfo en Acrobat Creative Suite 5. Mapinfo is een GIS-programma waarmee gegevens aan een kaart kunnen worden gekoppeld. Hiermee kunnen we zowel overzichtskaarten van vindplaatsen maken als gedetailleerde opgravingsplattegronden met vondstverdelingen. De Acrobat Creative Suite is een softwarepakket waarin onder andere een tekenprogramma zit, en verder een fotobewerkingsprogramma en een programma om publicaties op te maken. We gebruiken dit pakket vooral voor onze rapporten.

Kwaliteitsbevordering


Ten bate van het depot zijn een koelcel en een klimaatkast voor metaalvondsten aangeschaft. De koelcel wordt gebruikt voor het opslaan van grondmonsters. De klimaatkast is een ruimte met een constante temperatuur en een lage luchtvochtigheid. Hierin kan metaal zo worden bewaard dat het niet of nauwelijks onderhevig is aan oxidatie (roest).

22

1

2

3

4

5

cm

8Voor volgend jaar Rijswijk-Zuid wordt in 2011 het grootste project. Verder gaan de rapportages van de opgravingen van 2009-2010 veel tijd kosten. Omdat de bouwplannen en het grondwerk in 2011 onverminderd doorgaan, zal ons werk binnen de Ruimtelijke Ordening ook dit jaar veel inspanningen vergen.

Wilt u meer weten over het archeologisch onderzoek in Rijswijk of over vondstmeldingen, dan kunt u contact opnemen met: Archeologie Tel: (070) 326 1973 Fax: (070) 326 1410 E-mail: [email protected] Wilt u meer weten over de monumentenzorg en monumentenvergunningen in Rijswijk, dan kunt u contact opnemen met: Monumenten Tel: (070) 326 1153 Fax: (070) 326 1410 E-mail: [email protected] Correspondentieadres Gemeente Rijswijk Afdeling Stad en Samenleving Sectie ROVM Bureau Monumentenzorg en Archeologie (BMA) Postbus 5305 2280 HH Rijswijk Bezoekadres Stadhuis Rijswijk Bogaardplein 15 2285 DP Rijswijk

De restauratie van het Huis Te Werve zal in 2011 aanvangen.

23

Uitgave

Gemeente Rijswijk

Tekst

B. van der Have (Het Laatste Woord), E. Rinia en J.M. Koot

Redactie

B. van der Have en J.M. Koot

Foto’s

Bureau Monumentenzorg en Archeologie van de Gemeente Rijswijk,


tenzij anders vermeld

24

Vormgeving

Koring Grafische Vormgeving BV

Druk

Oranje van Loon Drukkers

Oplage

500

Datum

juni 2011

Copyright

Gemeente Rijswijk

Voorwoord. Geachte lezer,

Recommend Documents