Voortgang Friese Grondstoffen Agenda (FGA) – begin 2016 1. Circulaire economie trekt aan Nu de lineaire economie weer aantrekt krijgen de circulaire en de ‘bioased’ economie een kans. Volgens rapporten van McKinsey, het Wereldeconomisch Forum en Ellen MacArthur Foundation, kan de circulaire economie de komende vijf jaar 100.000 nieuwe banen opleveren wanneer bedrijven de mate van recycling en hergebruik opvoeren in hun leveranciersketens. De Europese maakindustrie zou 630 miljard euro per jaar kunnen besparen op grondstoffen. De potentiële markt voor gemeenten en investeerders voor het verwerken van huisafval tot biogas en landbouwmest, is alleen in Groot-Brittannië al ruim een miljard euro (NRC 14-2-2015). De EU heeft zich in 2015 opnieuw beraad op een aanscherping van het beleid om wezenlijke stappen te zetten in de richting van een circulaire, ‘biobased’ economie. Met de oprichting van de werkgroep VANG (Van Afval Naar Grondstof) in 2014 en de Stichting Circulair Fryslân in 2016 loopt Fryslân nu voorop in de circulaire economie. De circulaire economie legt de lat hoger dan alleen het vergroten van recycling. De huidige recycling is vaak ‘down-cycling’ en dat is op den duur ook verlies van grondstoffen. Door duurzaam om te gaan met grondstoffen behalen we niet alleen een milieu-, maar ook een economisch voordeel, zeker wanneer we ons richten op een zo hoogwaardig mogelijk (her)gebruik, waarbij de hele productketen is betrokken en de economische waarde van grondstoffen behouden blijft.
In navolging van de EU en het Rijk werken wij ook bij de provincie Fryslân aan duurzaam grondstoffenbeheer, onder de noemer Friese Grondstoffenagenda (FGA). Om in Fryslân competitief te kunnen blijven is het niet langer voldoende om de efficiency van productieprocessen (‘meer met minder’) te vergroten. Zowel aan de productie- als aan de consumptiezijde is het van toenemend belang om te gaan bewegen richting hoogwaardig hergebruik en substitutie van grondstoffen – met andere woorden, richting circulaire, biobased economie. Individuele stakeholders beschikken vaak niet over de financiële middelen, kennis of voorzieningen om eigenstandig circulair te worden. Onze strategie is daarom dat we samen met de verschillende partners binnen productketens zoeken naar synergie om het structureel verduurzamen van productieprocessen te versnellen. Door dit proces van ‘ketenoverleg’ kan de economische waarde van materialen die nu met de nodige kosten worden afgevoerd als afval wel behouden blijven. Daarmee kan deelname aan die keten aantrekkelijk zijn. Verantwoord grondstoffenbeheer is niet alleen vanuit milieuoogpunt van belang maar ook een belangrijke grondslag voor voorzieningszekerheid en economische ontwikkeling. Het samenwerken in ketens is tevens een stimulans voor het nemen van de eigen verantwoordelijkheid, sluit aan bij lokale/regionale initiatieven en helpt ons bij het realiseren van een toekomstbestendige, duurzame economie in de Friese samenleving – de Mienskip.
1
2. Hoe werken we aan de FGA? – beleid en uitvoering Fryslân beschikt zelf over weinig grondstoffen en is dus afhankelijk van ‘import’ vanuit andere landen en regio’s. Dit geldt voor de meeste landen in Europa; de EU importeert zes maal zoveel grondstoffen als dat zij exporteert. De Friese grondstoffenagenda beoogt het sluiten van grondstoffenkringlopen. Wij doen dat door middel van ketenbeheer en op basis van initiatieven uit de Mienskip. Met het verduurzamen van ketens dragen we tevens bij aan het terugdringen van het gebruik van (fossiele) energiebronnen omdat duurzaam grondstoffenbeheer vaak tot aanzienlijke energie- en kostenbesparing kan leiden. De FGA heeft daarmee een belangrijke relatie met het Uitvoeringsprogramma Duurzame Energie. De circulaire economie is een van de vier speerpunten in het Milieuprogramma voor 2015 – 2016. Omdat de vier hoofdthema’s onderling zijn gerelateerd biedt dit kansen voor een integrale aanpak. Zo is er bijvoorbeeld een duidelijke relatie tussen het FGA-project ‘Stop itenfergriemerij’ met de PMP-thema’s ‘Eetbare Stad’ en ‘Fair Fryslân’. Het vierde speerpunt, Duurzame mobiliteit, heeft een relatie met de FGA, in verband met de productie van biogas uit groenafval of biomassa. Door ons gezamenlijk in te spannen kunnen we aan meerdere doelen tegelijk werken met een groter eindresultaat en breder draagvlak. Ook daarbij is ketenoverleg een waardevol instrument gebleken. We hebben inmiddels kunnen laten zien dat de ketenaanpak werkt. In 2014 is in navolging van landelijke ontwikkelingen de werkgroep VANG opgericht: “Van Afval Naar Grondstof”. Bij dit bestuurlijk-ambtelijk overleg zijn betrokken: Omrin, Friese Milieufederatie, provincie Fryslân en de gemeenten Leeuwarden, Tytsjerksteradiel en Friese Meren. Het doel van de werkgroep VANG is duurzaam grondstoffenbeheer organiseren rond huishoudelijk/gemeentelijk afval. Urgenda heeft op verzoek van VANG het rapport Circulair Fryslân gemaakt en verzorgt de aftrap voor een provincie brede campagne op 12 juni 2015. Begin 2016 is de Stichting Circulair Fryslân opgericht die hier, met subsidie van de provincie, verder werk van gaat maken. Dit komt wat ons betreft in de plaats van het Grondstoffenfonds en de te maken financieringsregeling. We zijn in 2014 lid geworden van de Vereniging Noorden Duurzaam en wij werken in 2015 en 2016 verder aan verbreding en om een sneeuwbaleffect te bereiken. Onder verbreding verstaan we in dit verband: a) steeds meer stakeholders gaan gebruikmaken van het ontwikkelde concept; b) door ketensamenwerking ontstaan ook weer nieuwe kansen in de markt die (indirect) kunnen bijdragen aan verduurzaming. Mooie voorbeelden zijn combinaties van energiebesparing, het opwekken van duurzame energie en het aanleggen van grasdaken als meerwaarde van Roof2Roof; c) ontwikkeling en toepassing van alternatieven, zoals composieten in plaats van beton – als meerwaarde van het betonketenoverleg.
3. Projecten die we nu uitvoeren onder de FGA De provincie initieert vanuit de FGA een aantal projecten. Omdat grondstoffen qua soort, hoeveelheden en eigenschappen enorm gevarieerd zijn hebben wij de projecten ontwikkeld rond de stromen waar relatief de meeste ‘ winst’ kan worden behaald. Wij hanteren het begrip winst binnen de FGA overigens in een breder verband dan alleen geldelijke waarde. Social return, langdurige samenwerking in een sterke concurrentiemarkt, maatschappelijk verantwoord ondernemen, besparing van maatschappelijke kosten en het versterken van de positie van het midden- en kleinbedrijf zijn belangrijke ingrediënten bij de door ons ontwikkelde business cases. Hieronder volgt een overzicht van de lopende projecten onder de FGA. Voor Fryslân is biomassa een belangrijke grondstof en daarom besteden we daar bij wijze van voorbeeld speciale aandacht aan.
2
a) biomassa - Mienskipsgrien Fryslân beschikt over een overschot aan biomassa. De provincie beschikt over een groot areaal aan landbouwgrond, een enorme kennis op het gebied van Agrofood en is een groot producent en exporteur van voedsel en voedingswaren. Voor de productie daarvan wordt wel zwaar geleund op het gebruik van kunstmest, krachtvoer en (fossiele) energie. Een gedeelte van de biomassa komt – als organisch afval - weer ten goede aan de bodem, maar dit is bij lange na niet genoeg om de bodemvitaliteit op peil te houden. Het organische stof gehalte in de bodem heeft dan ook een drastische daling laten zien in de afgelopen decennia en is nu op veel agrarische bedrijven aangekomen op een kritisch minimum van slechts enkele procenten. Een aanzienlijk deel van de biomassa wordt verbrand of gebruikt voor de productie van groene energie en komt daarmee niet (meer) ten goede aan de bodem. In 2015, het Internationale Jaar van de bodem, gaven we dit daarom extra aandacht. De teruglopende bodemvruchtbaarheid wordt door agrariërs in toenemende mate ervaren als een probleem (structuurverlies, waterbergend vermogen, biodiversiteit). Daarnaast is duidelijk geworden dat ook de voedselkwaliteit in het geding is. De voedingswaarde van veel producten blijkt de afgelopen eeuw teruggelopen te zijn met wel 60-70%. Ook de onderlinge verhouding van mineralen, aminozuren en vitamines in veel voedingswaren blijkt sterk verstoord te zijn. In hoeverre dit effect meetbaar is te herleiden op de voortgaande verschraling van het landbouwareaal is moeilijk te zeggen, maar het is aannemelijk dat het afnemende gehalte aan organische stof in de bodem hier in belangrijke mate debet aan is. We hebben de belangrijkste afvalstromen in Fryslân in kaart gebracht, zowel kwantitatief als kwalitatief. Gebleken is dat ruim de helft van al het geproduceerde huishoudelijk- en bedrijfsafvalin Fryslân bestaat uit ‘biomassa’. Met het project ‘Mienskipsgrien’ willen we bereiken dat biomassa in de keten de belangrijke rol krijgt die het verdient: de basis van ons bestaan en een alternatief voor fossiele koolstof. Door bewerkingsstappen slim te organiseren en in de juiste volgorde kunnen de verschillende waardevolle componenten van biomassa optimaal op waarde worden gebracht. De waardepyramide kan daarbij een belangrijk hulp- en sturingsmiddel zijn, zoals in de figuur hiernaast wordt uitgebeeld. Het provinciaal beleid houdt kortweg in: initiëren, stimuleren en faciliteren van deze ontwikkeling, demonstratie en toepassing van duurzame innovaties. Ons doel is om de circulaire economie te bevorderen en gebruikte grondstoffen zo hoogwaardig mogelijk weer terug te brengen in productieketens. Hieronder verstaan wij ook de toepassing van biomassa als alternatief voor fossiele koolstof (groene energie, bioplastics etc.). Vanwege de raakvlakken van de biomassa-thematiek met de landbouw en de ‘biobased economy’ werken wij intern nauw samen met programma’s onder Agrofood, BBE, de Landbouwagenda en het project BBE in ZO Fryslân. Met het betrekken van de bodem bij de biomassaketen voegt ‘Mienskipsgrien’ een belangrijk aspect toe aan de ‘biobased economy’, die in Noord Nederland wordt uitgevoerd onder de titel ‘Noord4Bio’. In 2016 werken wij verder aan een ketenstructuur om optimale ‘verwaarding’ van biomassa mogelijk te maken, zoals wordt beschreven in paragraaf 2. Een mooi voorbeeld waar we op 3
dit moment aan werken is de toepassing van cellulose uit afvalwater van rwzi’s als antivloeimiddel in asfalt. Hiervoor worden nu nog nieuwe – vaak geïmporteerde - houtvezels gebruikt. Het verwijderen van cellulose uit afvalwater is technisch goed mogelijk en levert naast grondstofterugwinning een fikse energiebesparing op, doordat veel minder beluchting door de rwzi hoeft plaats te vinden. De uitdagingen en kansen rond biomassa worden ook internationaal herkend. Momenteel bereiden wij een INTERREG subsidie aanvraag voor, met de naam BIOCAS100%, waarbij we de samenwerking willen aangaan met landen in de NorthSea regio. De Friese en internationale belangstelling hiervoor is enorm gebleken. b) ‘Stop itenfergriemerij’. Duurzaam, gezond en lokaal geproduceerd voedsel is sterk in ontwikkeling. Daarnaast staat het verspillen van voedsel enorm in de belangstelling. Het project ‘Stop itenfergriemerij’ heeft als doel om de vele inspirerende maar onderling nauwelijks verbonden initiatieven In Fryslân met elkaar te verbinden. Het idee vond brede steun tijdens de ´Duurzame dates´ op 21 april 2014 en won de publieksprijs. Inmiddels is er een brede werkgroep rond het thema gevormd. Bij de werkgroep zijn onder meer Leeuwarden Hoofdstad van de Smaak 2015, de Friese Milieu Federatie, het Netwerk Duurzame Dorpen en Stenden Hogeschool aangesloten. Net als in voorgaande jaren nemen we in 2016 weer deel aan de UIT!markt in Leeuwarden met een activiteit rond dit thema. Omdat er een duidelijke relatie bestaat met ‘Eetbaar Fryslân’, Fairtrade en de Millenniumdoelen wordt hier bij de deelname aan de UIT!markt ook nadrukkelijk aandacht aan besteed. De rol binnen de FGA is overigens minimaal geworden. c) Friese Voedselbanken. Een van de doelstelling van de voedselbanken is het tegengaan van voedselverspilling. In 2014 hebben we de basis gelegd voor samenwerking met de Stichting Samenwerkende Voedselbanken in Friesland (SSVF), waarbij in totaal 14 voedselbanken zijn aangesloten, met bevoorrading vanuit Drachten. We hebben met hen de mogelijkheden verkend om de voedselbanken structureel te ondersteunen bij de uitvoering van hun ideële taken. Dit heeft in 2015 geleid tot een aantal acties. Gekoeld voedsel zoals zuivel, vlees, groente en fruit wordt veelal in onvoldoende mate verstrekt. De provincie Fryslân wil in 2016 door ‘crowd-funding’ de benodigde middelen (ca. € 150.000) bijeen brengen om zonnecollectoren te plaatsen om de energie op te wekken die nodig is voor de koeling van versproducten. Het betreft hier de centrale locaties van de voedselbanken in Drachten (SSVF), en de zelfstandig opererende voedselbanken in Leeuwarden, Bolsward en Harlingen. Hiermee wordt een provinciale dekking mogelijk. De voorbereiding van de ‘crowd-funding’ is in volle gang. Daarnaast werken we, in ketenverband, aan een betere afstemming tussen vraag en aanbod (telers van groente en fruit en verwerkers van versproducten) en verbetering van de logistiek van gekoeld transport. d) Elke vezel telt Tot 2013 bestond het recyclen en hergebruik van textiel door Omrin, Reshare/Leger de Heils en Humana nog hoofdzakelijk uit het inzamelen van waardevolle, nog draagbare kleding. Het project ‘Elke vezel telt’is een samenwerking tussen afvalverwerker Omrin, het Leger des Heils en Empatec. Men wil hiermee steeds meer textielafval voor hergebruik beschikbaar maken en daarom steunen wij dit initiatief financieel. Het project heeft als doel meer textiel te recyclen in combinatie met meer werkgelegenheid in Fryslân voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Elke 30 ton textiel dat extra wordt ingezameld betekent een nieuwe arbeidsplaats bij Empatec. Omrin levert de ingezamelde kleding en ander textiel aan. Medewerkers van het werkvoorzieningsproject van Empatec sorteren de spullen. Wat nog goed is, gaat naar de kledingwinkels van het Leger des Heils. De rest wordt doorverkocht aan bedrijven in het buitenland. De rol van het FGA hierin is vrijwel uitgespeeld.
4
e) betonconvenant Op 18 september 2014 is het convenant ‘betongranulaat voor granulaatbeton’ ondertekend. In 2015 wordt er in het fietspad Sneek-Jutrijp in opdracht van de provincie een concrete toepassing gerealiseerd voor toepassing van betongranulaat in nieuw beton. Onder begeleiding van de Vereniging Noorden Duurzaam wordt gewerkt aan verbreding van het ontwikkelde concept, zodat meer projecten op deze manier gaan worden uitgevoerd in ieder geval door als opdrachtgever eisen te stellen ten aanzien van het gebruik van betongranulaat in openbare werken. Hiervoor is een thematafel ‘beton’ ingericht, samen met Groningen en Drenthe. Met dit netwerk wordt gewerkt aan de organisatie van een seminar op 10 september 2015 “Circulair bouwen, beton als inspiratie!”. Nu: Spaansenterrein in Harlingen en sloop betonnen werken. f) bitumenketen volgens Roof2Roof. Het concept Roof2Roof voor duurzame dakbedekking is sinds oktober 2014 operationeel. In 2015 faciliteren wij dit initiatief om schaalvergroting (meer dakoppervlakte onder Roof2Roof) en verbreding (uitbreiden van toepassingen op daken, zoals bijvoorbeeld PV zonnecellen en -boilers, isolatie en grasdaken) te realiseren en toepassing in asfalt. Daartoe maken wij gebruik van de faciliteiten die worden geboden door de Vereniging Noorden Duurzaam, waar wij voor bitumen naast beton een tweede thematafel hebben gereserveerd. g) Ho! Net yn’ Kliko’ in vier dorpen. Het project betreft het lokaal sluiten van kringlopen van grondstoffen op dorpsniveau. Dat wordt in vier dorpen lokaal uitgewerkt in bijvoorbeeld kringloopcentra, ‘repair cafés’ en volkstuinverenigingen. Deelnemende dorpen zijn Gytsjerk, (Gr)oenkerk, Eastermar en Heeg. Direct en concreet doel van de dorpenpilot is het verminderen van het huishoudelijk restafval in de dorpen met 25 %. Deze reductie willen de dorpen bereiken door in te zetten op betere scheiding van papier, textiel, groente- fruit en tuinafval, elektrische apparaten, klein chemisch afval en verpakkingsglas. De trekker is het Netwerk Duurzame Dorpen. De provincie levert een bescheiden financiële bijdrage voor een professionele procesbegeleiding. h) ‘Zorg voor grondstoffen’ – ketenbeheer bij TALANT. Het project ‘Zorg voor grondstoffen’ richt zich op het denken in grondstofkringlopen binnen zorginstelling Talant en het Alliade Service Centrum èn het ontwikkelen van een aanpak voor het beter sluiten van die kringlopen. Het project brengt de huidige stand van zaken in beeld t.a.v. afvalstromen binnen Talant. Het project sluit af met conclusies over de manieren waarop winst te behalen is, hoe groot die winst kan zijn en welke afspraken met alle verschillende betrokkenen nodig zijn om die winst te behalen. Met het begrip winst wordt in dit verband bedoeld: efficiënter gebruik van grondstoffen en besparing van euro’s. In 2016 zullen vervolgprojecten worden ontwikkeld binnen Talant en het Alliade Service Centrum om de geidentificeerde winstkansen te verzilveren. i) botendemontage Er is in 2014 relatief veel (media)aandacht geweest rond afgedankte pleziervaartuigen. Afgedankte bootjes liggen in havens, sloten en kanalen, vakantiewoningen, in stallingen, in schuren op zolders, naast het huis etc. Inmiddels zijn er diverse initiatiefnemers bekend bij de provincie Fryslân die op een of andere manier gestart zijn met (voor)onderzoek dan wel gestart zijn met activiteiten rond bootdemontage. Er zijn aanbieders die deze problemen als kans zien en willen toetreden op de markt van ‘bootdemontage, echter is er een markt? De betrokken stakeholders proberen hierop een antwoord te vinden. De rol in het FGA is hierin vooralsnog uitgespeeld, zoalng de probincie geen verdere stappen wil zetten.
5
4. Samenvatting Wij sluiten als provincie aan bij initiatieven in Fryslân en daarbuiten – zoals de nieuw opgerichte Stichting Circulair Fryslân en Noord4bio - en wij spelen daarin met de uitvoering van de Friese Grondstoffenagenda een actieve, stimulerende rol. Met de daarvoor beschikbare middelen in het Miljeuprogramma en/of het Programma Duorsume Enerzjy worden net als in 2015 ook in 2016 bescheiden financiële bijdragen geleverd voor het aanstellen van kwartiermakers om samenwerking tussen ketenpartners te realiseren. Haalbare business-cases verwijzen wij zoveel mogelijk door naar reeds beschikbare of nieuwe financieringsregelingen (DOE-fonds, EFRO). Op dit moment (begin 2016) voeren wij de volgende projecten uit: a) Ontwikkelen ‘Mienskipsgrien/BIOCAS’, voor het ‘verwaarden’ van biomassa b) Crowdfunding voor zonnepanelen voor Friese voedselbanken c) Uitvoeren convenant ‘beton’ (ondertekend op 18 september 2014) d) Verbreden concept Roof2Roof voor duurzame daken en asfalt e) ‘Ho! Net yn’e Kliko’ in vier dorpen f) ‘Zorg voor grondstoffen’ – ketenbeheer bij TALANT g) Ondersteuning BBE in ZO Fryslân
6
