Voltooid leven: en nu doorpakken!
Programma NVVE Symposium 26 november 2015
Inhoud Voorwoord Robert Schurink Wat verstaan we onder ‘voltooid leven’ Resultaten kwalitatief onderzoek voltooid leven door de NVVE Meer ouderen die langer leven De sprekers Notities Programma
3 5 7 8 10 14 16
Twitter je mee? #Voltooidleven Standpunt NVVE De kern van het advies van de NVVE aan de Adviescommissie Voltooid Leven is: “Voor mensen die existentieel lijden, zonder medische grondslag, is nog geen oplossing gevonden. Dit probleem kan niet langer ontkend worden. De route naar autonome zelfdoding of hulp bij zelfdoding vindt nu veelal plaats in de illegaliteit, met alle risico’s van dien. Bovendien leidt deze route ook tot rechtsongelijkheid, omdat niet iedereen in staat is deze route te vinden en/of te bewandelen. De NVVE hoopt dat de Commissie Voltooid Leven een advies uitbrengt dat tegemoet komt en recht doet aan alle mensen die zich in deze schrijnende situatie bevinden.”
Van compassie naar zelfbeschikking Dankzij de vooruitgang van de medische wetenschap en betere sanitaire voorzieningen is onze levensverwachting de afgelopen eeuw fors gestegen. Dat is natuurlijk goed nieuws. De gemiddelde levensverwachting voor mannen ligt inmiddels op 79 jaar, voor vrouwen is dat 83 jaar. Er zijn nu maar liefst 2200 Nederlanders ouder dan 100 jaar en dat getal zal alleen maar stijgen. Vroeger was je oud met 50, nu zijn ouderen nog vitaal tot op hoge leeftijd. Het aantal ouderen in ons land zal nog sterk stijgen. Hopelijk houdt de groei in het aantal levensjaren gelijke tred met de kwaliteit van leven, want dat gunnen we iedereen. Toch is die gedachte niet erg realistisch. Naarmate we ouder worden nemen gezondheidsklachten toe. We horen slechter, zien slechter, kunnen ons moeizamer bewegen en krijgen ook steeds vaker te maken met ziekten als kanker, diabetes, dementie. De kwantiteit van het leven loopt niet altijd gelijk op met de kwaliteit van leven. Dat maakt dat mensen die op hoge leeftijd zijn, zich rekenschap geven van het naderende levenseinde. Niet zelden zijn er mensen die aangeven dat de dood hen wel mag komen halen. Mensen schaffen niet-reanimerenpenningen aan, omdat ze een hartstilstand als een mooie dood zien. Ook is er een categorie die de uitzichtloosheid van het bestaan ondraaglijk vindt en daarom een beroep doet op de euthanasiewet. Voor mensen met een stapeling van ouderdomsklachten is dat in ons land mogelijk. Maar er is ook een groep ouderen die klaar is met het leven, zónder somatische klachten. Hen rest op dit moment het wachten op de dood of veelal ingewikkelde methoden tot zelfeuthanasie. Het is tijd voor een experiment met de laatstewilpil Wat kan de NVVE voor deze mensen betekenen? Vragen we hen vol te houden tot het einde en de last van het leven te blijven dragen? Of kunnen we begrip opbrengen voor hun wens om op een zelfgekozen tijdstip hun leven op waardige wijze te beëindigen. En wanneer is een leven voltooid en wie bepaalt dat? Veel vragen, veel meningen, maar nog geen oplossingen.
3
Al sinds Huib Drion 25 jaar geleden voorspelde dat dit ons voorland zou zijn, bevindt de discussie zich in een impasse. Een belangrijk deel van de verklaring ligt in het feit dat de huidige euthanasiewet is gebaseerd op compassie en dat medici een grote rol spelen bij het beoordelen van het uitzichtloos en ondraaglijk lijden. Artsen geven aan dat zij euthanasie en hulp bij zelfdoding bij mensen met dementie, psychiatrische problematiek en bij voltooid leven moeilijk vinden. Mensen die naar het oordeel van artsen niet voldoen aan de zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet staan nu in de kou. Dat is onwenselijk. Ik constateer dat de huidige euthanasiewet niet toekomstbestendig is. De afgelopen kwart eeuw is tevens het zelfbewustzijn bij de naoorlogse generatie sterk toegenomen en de bereidheid om afhankelijk te zijn van het oordeel van artsen gedaald. Regie over het eigen leven en sterven is voor veel mensen een belangrijk uitgangspunt geworden. De worsteling van artsen met de toenemende vraag om euthanasie en de druk die zij ervaren van familieleden van de patiënt is begrijpelijk, hoewel de euthanasiewet glashelder is: euthanasie is een verzoek en geen recht. Wel is van belang dat de arts gesprekken over het levenseinde niet uit de weg gaat en als deze zelf niet bereid is euthanasie te verlenen, zijn patiënt doorverwijst naar een collega of de Levenseindekliniek. Om een oplossing voor deze impasse vinden is het van belang ons te realiseren dat de oplossing ligt bij het volgen van de (semi-)autonome route en ook artsen daarvan te overtuigen. De medewerking van artsen bij een experiment met de geclausuleerde laatstewilpil is cruciaal. In het wetenschappelijke georganiseerde en gecontroleerde experiment dat de NVVE voorstelt, moet worden uitgesloten dat dodelijke middelen beschikbaar zijn voor mensen die suïcidaal zijn of mensen die in een emotionele fase verkeren. Ook misbruik moet worden uitgesloten. Samen met o.a. KNMG, KNMP, IGZ, RTE en de ministeries van VWS en Justitie wil de NVVE de legale introductie van de laatstewilpil op termijn verkennen en criteria formuleren die het mogelijk maken dat mensen die hun voltooide leven willen beëindigen, beschikking hebben over deze middelen. Concrete stappen om de (semi-)autonome route te openen voor mensen waarvoor nu geen oplossing voorhanden is. Robert Schurink, arts Directeur NVVE
4
Wat verstaat de NVVE onder ‘voltooid leven’? In juni 2014 is door de ministeries van VWS en Justitie de commissie van wijzen inzake hulp bij zelfdoding aan mensen die hun leven voltooid achten ingesteld. Deze onafhankelijke commissie is gevraagd zich te buigen over de juridische mogelijkheden en maatschappelijke dilemma’s met betrekking tot hulp bij zelfdoding aan mensen die hun leven voltooid achten. Om kennis en inzicht te krijgen in hetgeen in de samenleving aan opvattingen en gedachten met betrekking tot voltooid leven leeft, heeft de commissie gesproken met direct bij deze thematiek betrokken personen en organisaties. Tijdens een hoorzitting op 27 mei j.l. heeft de NVVE vragen van de commissie beantwoord. Hieronder het antwoord op de vraag hoe de NVVE de problematiek rondom ‘voltooid leven’ zou omschrijven en wat er onder ‘voltooid leven’ moet worden verstaan. Problematiek: Soms zijn er mensen, zonder medische (somatisch of psychiatrisch) aandoening, die toch verlangen naar de dood en derhalve hun arts verzoeken om een waardig levenseinde. Omdat de Wet Toetsing Levensbeëindiging alleen euthanasie toelaat in het geval er een medische aandoening aan ten grondslag ligt, krijgen deze mensen nu nul op het rekest. Omschrijving: Voltooid leven is een situatie waarin mensen verlangen naar de dood, omdat zij ervaren dat het leven geen perspectief meer biedt. Het betreft meestal de laatste fase van het leven, met weinig zicht op toekomst en veel verleden. Soms lijdt men wezenlijk aan deze situatie. Soms heeft men innerlijk al afscheid genomen van het leven, voelt men zich onthecht, terwijl het leven maar blijft voortduren. Men ervaart angst voor afhankelijkheid, angst voor verlies van waardigheid en angst voor verlies van identiteit. Het is een existentieel lijden, zonder noodzakelijke medische grondslag, waarbij de persoon de situatie als uitzichtloos ervaart en er geen passende alternatieve behandelmogelijkheden meer zijn. Een voltooid leven komt veelal voor bij mensen op hoge leeftijd, maar is niet per definitie aan leeftijd gebonden. De term voltooid leven geeft weer dat het leven als afgerond wordt ervaren. Een andere term die wordt gebruikt is ‘klaar met leven’.
5
3
Resultaten kwalitatief onderzoek voltooid leven door de NVVE Het Adviescentrum van de NVVE codeert sinds 2010 de hulpvragen van leden met voltooid leven als een aparte categorie. Om zicht te krijgen op wat mensen met voltooid leven ervaren, verzocht de Adviescommissie Voltooid Leven de NVVE een analyse van deze bijna 800 hulpvragen te maken. Dat resulteerde in het rapport ‘Voltooid leven, de ervaring’ – Een analyse van de rapportages van het NVVE Adviescentrum (Juli 2015). Uit de ca. 800 hulpvragen werden voor dit onderzoek 20 casussen geselecteerd (18 vrouwen en 2 mannen, het merendeel tussen de 80 en de 100 jaar oud) waarvan de medische situatie, de sociale context en de doodswens werd geanalyseerd. Uit het onderzoek blijkt dat mensen met een voltooid leven vooral existentieel lijden. Leven is lijden geworden. Ze lijden aan de zinloosheid en uitzichtloosheid van het leven. Men heeft innerlijk al afscheid van het leven genomen, heeft zich onthecht, terwijl het leven blijft voortduren. Ze ervaren angst voor afhankelijkheid, angst voor verlies van waardigheid, en angst voor verlies van hun identiteit. De meeste mensen hebben hun sociale contacten beperkt tot 1 à 2 personen en zijn bewust of onbewust eenzaam. Voor de hand liggend is de conclusie dat eenzaamheid op oudere leeftijd een oorzaak is van de doodswens. Het tegendeel blijkt waar. De onbewust eenzame mensen geven te kennen dat ze niets aan hun sociale situatie willen veranderen; het is zoals het is. De bewuste eenzamen zeggen weloverwogen gekozen te hebben voor hun isolement. Ze willen geen contacten meer. De mensen in dit onderzoek willen geen van allen behandelingen meer en verkiezen alleen nog de dood. De lichamelijke klachten op zich zijn voor hen geen reden voor hun doodswens, ook pijnverlichting zal de doodswens niet verminderen. Hun euthanasieverzoeken worden echter zelden gehonoreerd. Een groot pijnpunt is dat de arts vaak de situatie van de patiënt en het lijden daaraan bagatelliseert. Dit drijft een aantal van de 20 mensen tot wanhoop en wanhoopsdaden om toch te kunnen sterven. Slechts één persoon van deze 20 personen heeft euthanasie gekregen. 6
Meer ouderen die langer leven Cijfers over en gevolgen van vergrijzing in Nederland
Nederland vergrijst in hoog tempo: er worden minder kinderen geboren en mensen blijven tegelijkertijd langer leven. Ook de grote babyboomgeneratie’, mensen geboren tijdens de geboortegolf van 1945 tot 1955, die op dit moment zo’n 10% van de totale Nederlandse bevolking uitmaakt, draagt bij aan de toenemende vergrijzing. Hoewel het woord pas in de troonrede van 1985 expliciet werd vermeld, begon de vergrijzing in Nederland al rond 1900. In de 35 jaar daarna daalde het gemiddeld aantal kinderen per vrouw met 41 procent. Onder andere door betere persoonlijke hygiëne en beter toegankelijke gezondheidszorg bleven kinderen langer leven. De dalende geboortecijfers werden na de Tweede Wereldoorlog doorbroken met de geboortegolf die tussen (grofweg) 1945 en 1955 plaatsvond. Deze zogenoemde babyboomers groeiden op in de naoorlogse opbouwperiode waarin de welvaart voor het eerst sinds vele jaren toenam, en gingen studeren in de woelige periode tussen 1965 en 1975. Zij vormen niet alleen een grote groep, maar gemiddeld genomen ook een welvarende groep met een sterke eigen mening. De babyboomgeneratie begint sinds 2011 de leeftijd van 65 jaar te passeren. De toename van de levensverwachting blijft, net als in het verleden, ook in de toekomst van belang voor de toename van het aantal ouderen. Het gevolg van deze combinatie is dat het aantal ouderen volgens het CBS nog tot 2040 blijft stijgen (zie l tabel 1). De grijze druk die de verhouding tussen het aantal 65-plussers en de potentiële beroepsbevolking (20-64-jarigen) aangeeft, zal toenemen van 27% in 2012 naar 51% in 2040 (zie tabel 2). aantal (miljoen)
5
Tabel 1: Groei 65+ en 80+
4 3 2 1
7
2060
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
0
Tabel 2: 65+ t.o.v. beroepsbevolking
aantal (miljoen)
5 4 3 2 1
2060
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
0
Levensverwachting Op een enkele uitzondering na wil iedereen graag oud worden maar wil niemand oud zijn. In zijn boek ‘Oud worden zonder het te zijn’ gaat professor Rudi Westendorp in op dit gevoel. Hij stelt tevens dat de gemiddelde levensverwachting blijft toenemen en dat de eerste mens die 135 jaar oud wordt nu al geboren is. De gemiddelde levensverwachting is mondiaal, maar vooral in de Westerse wereld, exponentieel gestegen van gemiddeld 40 jaar in 1880 naar 80 jaar in 2012. De babyboomgeneratie is niet te vergelijken met de generaties ouderen voor hen. Ze hebben meer te besteden, ondernemen veel meer (reizen en andere activiteiten) en leven in de regel bewuster. De combinatie van welvaart, gezondere levensstijl en een gezondheidszorg die zich steeds verder ontwikkelt, zorgt er mede voor dat mensen gemiddeld genomen steeds langer blijven leven. Ouderdom komt met gebreken Het ideaal ‘oud worden zonder het te zijn’ duurt voor steeds meer mensen steeds langer. Maar zoals het spreekwoord aangeeft, komt ouderdom met gebreken. Hierover zegt Westendorp in het blad Medisch Contact dat juist ouderen door hun levenservaring in staat zijn om hun ambities aan te passen aan een veranderde situatie. Voor veel zogenaamde ouderdomskwalen gaat dit ongetwijfeld op. De vergrijzing in Nederland leidt echter ook tot een serieuze toename van ernstige aandoeningen en ziektes zoals dementie en kanker. Ook de eenzaamheid onder ouderen neemt toe. 8
Cijfers dementie In Nederland hebben ruim 260.000 mensen dementie. Hiervan zijn 12.000 mensen, (4,5%), jonger dan 65 jaar. Volgens Alzheimer Nederland zal het aantal mensen met dementie als gevolg van de vergrijzing explosief stijgen naar meer dan een half miljoen in 2040 tot maar liefst 690.000 mensen in 2055. Cijfers kanker In 2014 hadden 103.911 mensen in Nederland een vorm van kanker, waarvan er 64.722 (62,3%) 65 jaar of ouder waren. Ter vergelijking: in 1990 waren er 57.147 patiënten waarvan er 34.163, (59,8%), 65 jaar of ouder waren. Ook hier is te zien dat de vergrijzing zowel in absolute als in relatieve zin tot een toename leidt. Cijfers eenzaamheid Uit onderzoek van het Leger des Heils uit 2012 blijkt dat ruim 50% van de 75-plussers zich eenzaam voelt. Ongeveer 10% van deze groep voelt zich zeer ernstig eenzaam. Tussen 2008 en 2012 nam het aantal mensen dat aangaf zich eenzaam te voelen met 5% toe. Lijden aan het leven Van het aantal ouderen dat lijdt aan het leven – bijvoorbeeld als gevolg van een stapeling van kwalen die een prettig leven beperken, al dan niet in combinatie met eenzaamheid – zijn geen concrete cijfers bekend. De situatie van deze toenemende groep ouderen speelt wel een steeds grotere maatschappelijke rol. Dat blijkt onder andere uit een lezersonderzoek van NRC in oktober 2015: 59% van de deelnemers vindt dat ouderen (75+) moeten kunnen beschikken over een middel waarmee zij hun leven zelf kunnen beëindigen wanneer zij daar de tijd rijp voor achten. Conclusie Met de vergrijzing stijgt, ondanks een gezondere levensstijl en betere gezondheidszorg, het aantal zieke ouderen, ouderen met diverse klachten en gebreken en het aantal eenzame ouderen. Een combinatie van deze omstandigheden is voor sommige ouderen reden om niet langer te willen leven. Daarbij komt dat deze generatie over het algemeen mondig is en haar eigen keuzes wil maken. De Nederlandse samenleving zal hiermee in toenemende mate te maken krijgen en de vraag is of en welke oplossingen hiervoor geboden kunnen worden. Komt een definitief recht op zelfbeschikking aan het levenseinde in zicht? 9
Sprekers Amsterdam en als rector van het opleidingscentrum voor de rechterlijke macht. Mede vanwege het op jonge leeftijd overlijden van haar zus door euthanasie, werd zij lid van de NVVE.
Lex Bohlmeijer Lex Bohlmeijer treedt regelmatig op als gespreksleider bij activiteiten van de NVVE. Onder andere tijdens de debatten over hulp bij zelfdoding door niet-medici naar aanleiding van het proces Heringa in 2013 en de eerdere debatten over voltooid leven in 2011. Lex Bohlmeijer is als radiopresentator verbonden aan de NCRV waar hij onder andere het dagelijkse Radio 4 programma Passagio presenteert. Zijn passie voor interviewen komt onder andere tot zijn recht in de podcasts die hij maakt voor de Correspondent. Daarnaast schrijft hij theaterteksten en is hij actief als dramaturg.
Paul Schnabel Paul Schnabel is voorzitter van de Adviescommissie Voltooid Leven waarvan het eindrapport medio december wordt verwacht. Hij studeerde sociologie in Utrecht en Bielefeld. Sociaal maatschappelijke betrokkenheid loopt als een rode draad door zijn loopbaan. Van 1998 tot 2013 was hij directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau. Daaraan voorafgaand was hij onder andere werkzaam voor de vereniging van abortusklinieken Stimezo en werkte hij als hoofd onderzoek voor het Nederlands Centrum voor Geestelijke Volksgezondheid (nu Trimbos Instituut). Hij is sinds 1986 als hoogleraar voor verschillende leerstoelen verbonden aan de Universiteit van Utrecht. In juni van dit jaar stopte hij als kroonlid van de SER om ruimte te maken voor zijn lidmaatschap van de Eerste Kamer.
Margo Andriessen Margo Andriessen is voorzitter van het bestuur van de NVVE. Ze werkte als onderzoeker en docent aan de universiteiten van Groningen en Berkeley. Als criminoloog hield ze zich bezig met politie en strafrecht en deed zij onder meer onderzoek in de getto’s van Los Angeles. Later was zij vooral bestuurlijk actief, onder andere als voorzitter van het College van Bestuur van de Hogeschool van 10
Herman Hoekstra Herman Hoekstra is tientallen jaren werkzaam geweest als huisdokter in Appelscha. Sinds 2005 is hij werkzaam als SCEN-arts in de provincie Drenthe. Als hoofdauditor is hij actief bij de accreditering van huisartsenpraktijken. Meningsvorming rond het levenseinde heeft zijn speciale belangstelling. Na zijn pensionering heeft hij de opleiding tot palliatief consulent gevolgd en in 2013 is hij betrokken geweest bij de documentaire “Moeders springen niet van flats” van Elena Lindemans.
Els van Wijngaarden Els van Wijngaarden doet onderzoek naar voltooid leven aan de Universiteit voor Humanistiek en doceert ethiek aan Hogeschool Windesheim. Ze studeerde religiestudies met een specialisatie geestelijke zorg in organisaties aan de Vrije Universiteit. De term voltooid leven raakt steeds meer ingeburgerd in Nederland. Maar wat bedoelen ouderen eigenlijk zelf als ze zeggen dat hun leven voltooid is? Welke ervaringswereld gaat er achter deze woorden schuil? Deze vraag was in 2011 de aanleiding om een promotieonderzoek naar de thematiek van het voltooide leven te starten. Op het NVVE symposium presenteert Els van Wijngaarden enkele resultaten van dit onderzoek, waarop zij in 2016 hoopt te promoveren.
Sjef Boesten Sjef Boesten is sinds 2012 als arts verbonden aan de Levenseindekliniek en ook werkzaam als SCEN-arts. Tot zijn pensioen in 2014 was hij huisarts in Mill. Het is veelzeggend dat hij daar afscheid nam met een mini-symposium over euthanasie. Interesse voor palliatieve zorg en aandacht voor het begeleiden van mensen in hun laatste levensfase loopt als een rode draad door zijn carrière.
Twitter mee
Twitteren over het symposium? Gebruik #Voltooidleven
11
Dominee Gremdaat Dominee Eppe Gremdaat is misschien wel de bekendste en prettigste dominee van Nederland. Talloze mensen vinden troost en frisse inzichten door de onconventionele manier waarop hij tegen het leven aankijkt. Zonder het ooit te hebben over het geloof of belerend te zijn, reikt hij eenieder onverwachte manieren aan om kleine en grote problemen het hoofd te bieden en geeft hij nieuwe motivatie om dagelijks positiever, gelukkiger en dynamischer in het leven te staan.
Jeannine Salvino Jeannine Salvino is sinds mei 2012 als psychiatrisch verpleegkundige verbonden aan de Levenseindekliniek. Daarnaast werkt zij als consulent euthanasie en docent bij de Levenseindekliniek. Naast deze werkzaamheden is zij ook consulent voor de NVVE en werkt ze als leidinggevende bij GGZ Oost Brabant.
Frans van der Zanden Frans van der Zanden is de zoon van Anneke Ruijs. Ook de Levenseindekliniek kon haar niet helpen toen zij met ‘voltooid leven’ bij hen kwam. Zij overleed uiteindelijk door te stoppen met eten en drinken. Haar naaste familie heeft dit proces intensief meebeleefd. Frans is in het dagelijks leven trainer bij een HR adviesbureau.
Jos van Wijk Jos van Wijk is voorzitter van de Coöperatie Laatste Wil. Samen met Gert Rebergen is hij initiatiefnemer van deze vereniging. De Coöperatie telt 2.400 leden en streeft naar legalisering van de verkrijgbaarheid van middelen waarmee op een zelfgekozen moment het leven waardig en zonder inmenging van anderen beëindigd kan worden. In het dagelijkse leven is Jos van Wijk organisatiecoach, interimmanager en toezichthouder voor diverse werkgebieden uit het publieke en sociale domein. 12
Robert Schurink Robert Schurink is sinds september van dit jaar directeur van de NVVE. Hij studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn studie koos hij aanvankelijk voor een managementbaan buiten de zorgsector. Hij gaf enige jaren leiding aan een landelijk dagblad voordat hij in 1991 als staflid van de medische directie van het AMC terugkeerde in de zorg. Vanaf 1998 ondersteunde hij als zelfstandig ondernemer directies van zorginstellingen met organisatieadvies, interim management en werving en selectie.
De schriftelijke versies van de symposiumpresentaties (voor zover beschikbaar) en achtergrondinformatie over voltooid leven zijn in de week na het symposium te vinden op de website van de NVVE. De link wordt u samen met het evaluatieformulier per e-mail toegestuurd.
13
Notities
14
Notities
15
Programma dagvoorzitter Lex Bohlmeijer
09.00 - 09.45 Ontvangst & koffie 09.45 - 09.50 Welkom en opening
wiens moeder vergeefs om euthanasie vroeg omdat ze niet ziek was. Ook de Levenseindekliniek kon haar niet helpen. Ze overleed na te zijn gestopt met eten en drinken.
09.50 - 10.10 Van Drion tot de Commissie van Wijzen: een terugblik. Spreker: Margo Andriessen, voorzitter van het bestuur van de NVVE
12.45 - 13.00 Wat vindt dominee Gremdaat? Food for thought voor de lunch.
10.10 - 11.00 Klaar met leven, maar nog niet klaar met artikel 294 lid 2 Wetboek van Strafrecht Spreker: Paul Schnabel, voorzitter van de Adviescommissie Voltooid Leven.
14.00 - 14.10 Filmfragment: interview met Huib Drion Hans Trompetter in gesprek met Huib Drion over zijn artikel ‘Het zelfgewilde levenseinde van oude mensen’ dat op 19 oktober 1991 in NRC Handelsblad werd gepubliceerd.
11.00 - 11.30 Koffie & thee 11.30 - 12.00 De beleving van ouderen die hun leven als voltooid ervaren Spreker: Els van Wijngaarden, onderzoeker naar voltooid leven aan de Universiteit voor Humanistiek en docent ethiek aan Hogeschool Windesheim. 12.00 - 12.20 De beleving van de huisarts Lex Bohlmeijer in gesprek met huisen SCEN-arts Herman Hoekstra over de mogelijkheden en de dilemma’s van de huisarts bij voltooid leven. 12.20 - 12.45 Wat kan de Levenseindekliniek met voltooid leven? Lex Bohlmeijer spreekt met arts Sjef Boesten en verpleegkundige Jeannine Salvino van de Levenseindekliniek en met Frans van der Zanden,
13.00 - 14.00 Lunch
14.10 - 14.25 De autonome route Spreker: Jos van Wijk, voorzitter van Coöperatie de Laatste Wil 14.25 - 14.45 Waardig sterven: hoe pakken we door? Spreker: Robert Schurink, directeur NVVE 14.45 - 15.15 Koffie & thee 15.15 - 15.50 En nu doorpakken! Praat mee. Debat over de toekomst van voltooid leven. Waar ligt de oplossing voor deze problematiek? 16.10 - 16.20 Afsluiting Robert Schurink, directeur NVVE, over wat we van deze dag meenemen voor de toekomst.
Postbus 75331, 1070 ah Amsterdam, t 020 620 06 90,
[email protected], www.nvve.nl
