Voeken! Tweede druk. Copyright 2012 Thomax Publishing Auteur: Ron Zwart Vormgeving: Thomax Design Redactie: Bureau Lagro Druk: Pumbo

VOEKEN

Voeken! Tweede druk Copyright © 2012 Thomax Publishing Auteur: Ron Zwart Vormgeving: Thomax Design Redactie: Bureau Lagro Druk: Pumbo ISBN 978-90-819884-3-8 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, door middel van druk, fotokopieën, geautomatiseerde gegevensbestanden of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Iedere gelijkenis van figuren in dit boek met bestaande personen en van vertellingen met voor waar gehouden gebeurtenissen moet worden beschouwd als louter toeval. De schrijver behoudt zich het recht voor verhalen te vertellen.

VOEKEN

Ron Zwart

Elk jaar wordt hij sterker, de Vreemdeling. Ik weet nog wie ik was, ik was een Titaantje. Ik was een god in het diepst van mijn gedachten. In verlangen, in gevecht met de Vreemdeling. In zijn naam incasseer ik. In zijn naam verlies ik. Mijn huid voelt anders aan nu. Mijn naam is mijn naam niet meer. Verbraafd en verloren ben ik de vreemdeling.

ONTWAKEN Zeeuws meisje Het is vijf uur in de ochtend. Naast me snurkt Marieke zacht. Een dunne zweetfilm bedekt haar lichaam. Ze heeft gewerkt tot ik beurs en zij bevredigd was. Ik heb blauwe plekken op mijn lijf en een doof gevoel in mijn hart. Slapen lukt niet. De fysieke bevrediging is onbevredigend. Ik verlang naar verbinding. Mijn hoofd barst en de druk achter mijn ogen neemt toe, maar de tranen willen niet komen. Drie uur later schijnt de zon zijn eerste stralen over Goeree Overflakkee en ik sta op. Marieke draait zich om, in halfslaap mompelt ze: 'Ga je nu al?' Ik zeg niets. Ze zakt weer weg in Morpheus armen, als ik haar zwijgend een kus geef. Het beeld van het blonde haar dat bezweet, verward aan haar wang geplakt zit, graveer ik op mijn netvlies. Ik kijk naar de lakens die weggeschopt zijn van haar volle lijf en haar stevige dijen. Ik weersta de verleiding mijn hand te laten glijden langs de iets te romige buik. Stilletjes sluip ik de kamer uit, zachtjes sluit ik de voordeur en als een dief in de nacht rij ik uit Middelburg voor de lange weg naar huis. Het is zondagochtend. In Polderdorp laten de eerste brave burgers hun hond uit. De koffiemachine gaat op extrasterk en ik drink twee koppen leeg, voor ik de bergschoenen aantrek, een dikke jas aandoe en een muts opzet. Ik heb een afspraak met mezelf. Als mijn hoofd vol gedachten zit, moet ik lopen tot het hoofd leeg is, pas daarna mag ik omkeren. Op de terugweg mag ik luisteren naar de wind en naar de vogels. Dan ruik ik het seizoen. Nu is het winter, de sneeuw is gesmolten, alleen onder de sparren ligt een zielig restje van wat eergisteren nog een dik pak was. De paden zijn Voeken | 7

nat en modderig. Drie uur lang loop ik met mijn hoofd naar beneden en de ogen naar binnen gekeerd, tot ik aan het eind van het bos ben. Nog is mijn hoofd niet leeg, maar het pad eindigt hier. Ik ben opnieuw een doodlopende weg ingeslagen. Marieke is de laatste van een reeks mislukte relaties en meer of minder geslaagde affaires. Toen Ellen van mij ging scheiden, dacht ik even dat alles anders zou worden. Ik dacht dat ik vrij zou zijn. Ik schreef me in op een datingsite en binnen een week had ik een afspraakje in Zwolle. Anita was het jaar daarvoor gescheiden. Net als voor mij was het ook voor haar de eerste date sindsdien. Voor het restaurant stond ze te wachten, een lange slanke vrouw met een onweerstaanbare lach. We begroeten elkaar met een kus en direct was het goed. We gingen uit eten, we raakten elkaars handen en ze nodigde me uit bij haar thuis. We kusten en streelden en hadden egeltjesseks, totdat onze verlegenheid verdween, tot we ons vergaten in de woeste worsteling van het dier met de twee ruggen. In een uitgerekt moment bevrijdden we elkaar van het verleden. De chemie was helaas al na twee maanden uitgewerkt. Na Anita volgden Csilla, Judith, Suzan, Francien, Marieke en nog een vrouw waarvan ik de naam nooit te weten ben gekomen. Het was een bijzonder jaar. Ik dacht slim te zijn en noemde wat ik had met hen nadrukkelijk geen relatie. We chatten tot diep in de nacht, we gingen naar films, naar kroegen en zoenden op verlaten parkeerterreinen. We sliepen met en naast elkaar. Geen-relatie bleek een toverwoord om een relatie op eigen termen te hebben. De een na de ander is weer uit mijn leven verdwenen. Alleen Marieke is overgebleven. Het Zeeuws meisje woont ruim twee uur bij mij vandaan. Soms moet ze in Amsterdam zijn en dan spreken we af bij mij. Op andere momenten rijd ik vanuit de polder naar haar huis in Middelburg. Het is zomaar een serieuze relatie geworden. Het vrijblijvende contact is ongemerkt veranderd in een verplichting die ik niet heb willen aangaan, die ik niet dragen kan. Alles in mij verzet zich tegen de verworging door gewoonte, Voeken | 8

conventies en onuitgesproken verwachtingen. Ik wil niet meer geboeid zijn. Ik wil op reis, alleen op reis, rennen door het vuur en door het water plassen, tot bij een ander lief in enig ander land. We komen uit een tijdperk waarin de mogelijkheid dat liefde eindig is, werd ontkend. De celibataire priester zegt dat het huwelijk een verbond is tot de dood ons scheidt. Gelukkig is dit christelijk keurslijf afgeworpen, deze historische aberratie is met het schroot van de verdoemde twintigste eeuw afgevoerd. Door eeuwenlange ontkenning ontbreekt nu de taal om deze fase in een relatie goed te verwoorden. Er is nieuwe taal nodig om het ontbindingsproces te duiden. Er is een heel vocabulaire voor het verbinden: we zijn ‘verliefd, verloofd, getrouwd’. Het omgekeerde proces, het ontbinden, verdient een eigen woordenschat. Iedereen kent het ‘ontliefden’, de tegenhanger van verliefd worden, het meestal langzaam slepende proces waarin de liefde voor de ander verdwijnt. Met Facebook kwam het begrip ‘ontvrienden’ in de dikke Van Dale. De tijd is rijp om ook ‘ontliefden’, ‘ontloven’ en ‘onthuwen’ op te nemen in het woordenboek. Ik wil taal voor het belangrijke moment dat partners besluiten niet langer samen verder te gaan, het ‘ontloven’, gevolgd door het ‘onthuwen’: De ontbinding van de relatie, de beëindiging van formele banden, de verdeling van de boedel. Het proces van emotioneel losmaken en elkaar een nieuwe plek gunnen, ook dat is onthuwen. Scheiden is bevrijden. Marieke en ik zijn de afgelopen maanden ontliefd. Ik moet van mezelf nog één keer de lange rit maken naar het zuiden. Het zal de laatste keer zijn. Wegsluipen is te laf. Afscheid nemen moet ik doen met het hoofd opgeheven en het lef om haar in de ogen te kijken. Ontloven doet pijn. Het gesprek daarover gaat moeizaam. Woorden ontbreken om goed duidelijk te maken wat er niet goed meer is. Ik weet alleen dat ik moet gaan.

Voeken | 9

Onbewaakt verlof Ik ben Hugo Nero. Ik heb een goedbetaalde baan bij de gemeente Wassem. Laura, Leon en Magnus wonen afwisselend drie of vier dagen per week bij me, kat Ginger wanneer het hem uitkomt. Er staat een motor in de garage van de twee-onder-een-kap. Ik heb een kajak en een zeilbootje. Ik ben een bourgeois clichémannetje. Hoe het zo gekomen is, ontgaat me. De zorg voor mijn kinderen deel ik met Ellen, maar mijn zorgen kan ik niet meer delen. Het valt tegen om gezinshoofd in mijn eentje te zijn. Liefdes in verre gewesten kunnen mijn was niet strijken, mijn kinderen niet voeden en het gat in mijn hart niet vullen. Kinderen, huis en spullen vragen onderhoud en kosten geld. Dus moet ik werken. De hypotheek is een kluister dat ik zelf geslagen heb. De deuren zijn gesloten van de doe-het-zelf gevangenis. Alleen ik kan mijn eigen verlosser zijn. Ik herlees Walden. Henri David Thoreau schrijft over het leven in de wouden. Hij woont aan een meertje, Walden Pond, in een zelfgebouwde hut. Hij leeft van het land en maakt zelf wat hij nodig heeft. Ondertussen observeert hij de inwoners van het nabijgelegen stadje Concord en de boeren in de omgeving. Hij verwondert zich over hun zelfgekozen slavernij. Hij stelt dat niet de mensen spullen bezitten, maar de spullen bezitten de mensen. De spullen die we verzamelen houden ons gevangen. Ook ik laat me opsluiten in een kantoor. Deze betaalde slavernij heb ik mezelf opgelegd, om te houden wat ik heb. Morgen moet ik weer. Voor mij geen dag in de zon, geen eerlijke dag werk in de wouden. Ik zal geen huis bouwen met eigen handen, niet op wild jagen en geen verse vis vangen. Er zijn dagen dat ik dood ben, dagen zonder mij Bij het slapen gaan nog niet opgestaan De wekker rinkelt door, op alle dagen dat ik dood ben.

Voeken | 10

Morgen praat ik weer over bezuinigen, over besparingen op de overhead van de overheid. Weer wordt er niet echt wat gedaan. Het gaat morgen lang duren voor ik thuis ben. De zon zal ondergaan zonder dat ik licht heb gezien. Weer ben ik voor het slapen gaan nog niet opgestaan. Maar op een dag ga ik weg. Als het alleen aan mij zou liggen, zou ik nu vertrekken, zou ik gaan voor onbepaalde tijd, met onbekende bestemming. Maar ik kan niet weg. Ik kan niet zomaar de deur achter me dicht trekken. Vorige week heb ik een nieuwe hypotheek afgesloten. Eigenlijk wilde ik dit niet, maar het lukte me niet om mijn huis, dat eens de echtelijke sponde van Ellen en mij was, te verkopen. Twee jaar lang heeft ons huis te koop gestaan, maar niemand wil het kopen voor een prijs waarmee we de hypotheek kunnen aflossen. Huis en hypotheek zijn nu op mijn naam gezet. Ellen heb ik uitgekocht. We wilden allebei het liefst verkassen naar Utrecht. Ellen werkt in Utrecht en had daar een appartement gevonden. Zodra ik het huis verkocht zou hebben, zou ook ik verhuizen. Dat gaat nu niet door, ik blijf in Polderdorp wonen. Voor ons is dit even slikken, maar voor de kinderen is het een goede keuze. Zij hoeven niet aan een andere school te wennen en geen nieuwe vrienden te vinden. Tot jongste zoon Magnus gaat studeren of werken, blijven we in dit gehucht wonen. Ellen verhuist binnenkort terug naar Polderdorp. Allebei betalen we een prijs, brengen we een offer om samen onze kinderen groot te brengen. Scheiden doet lijden. Ik zit alleen in een te groot huis. De kinderen zijn bij Ellen. Een glas wijn staat naast de computer, een blikje olijven dient als pressepapier voor de stapel rekeningen en aanmaningen. De administratie wacht, daarna zal ik Ginger, onze rode kater, voeren, voor ik alleen ga slapen. Mijn lijf is hier, maar mijn hoofd is in een parallel universum. Mijn brein wordt bezig gehouden met zaken die er niet werkelijk toe doen. Het lukt me overdag niet om echt wakker te worden en ‘s avonds zoek ik een weg uit gedachten die er niet toe doen, naar een middel tegen de hoofdpijn. Na het Voeken | 11

tweede glas wijn neem ik nog een borrel, een dubbele borrel en dan nog één. Ik verdrink de ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Er is maar één leven, een eindig aantal dagen, een aftelbaar aantal momenten. Elk uur is eenmalig, onbetaalbaar en onvervangbaar. Gelukkig besef ik dit niet bij voortduring. De wanhoop zou toeslaan. Er is zoveel te doen, zoveel te zijn. Ik kan me niet meer veroorloven dat uren verspild raken door negatieve gedachten, door bemoeizuchtige baasjes, bezitterige vrouwen en zeurende kinderen. Ik heb geen tijd meer om verantwoording af te leggen. Ik moet een weg zoeken uit het dal der plichten. Als ik niet durf te ontsnappen voor altijd, mag ik misschien wel voor even met onbewaakt verlof. Timothy Ferris schrijft dat je niet tot je pensioen moet wachten om te doen wat je wilt. Hij pleit voor het mini-pensioen, van lange verloven, ook als je nog jonger dan vijftig-plus bent. Dat is wat ik wil. Ik denk nu al een tijd na over hoeveel tijd ik vrij kan maken. Hoeveel verlof gun ik mezelf, wat kan ik regelen voor mijn kinderen, wat lukt met mijn werk, kan ik weg van mijn vermeende onmisbaarheid? Tenminste voor een tijdje wil ik reizen zonder bagage. Ik ga ik in ieder geval twee maanden op pad, misschien wel drie. Het besluit is genomen. De vraag is niet meer óf ik ga, maar hoe lang ik weg kan blijven. Ik ga niemand zeggen dat ik weg wil omdat ik hen niet meer kan verdragen. Dat is geen sociaal wenselijke boodschap. Ik vertel dat ik een reis door het rijk van de Grieken en Romeinen wil maken. Daarmee stof ik een oude droom af. Ik ga een Grand Tour maken, net als Mark Twain, net als Goethe, net als jonge edellieden uit het Engeland van de zeventiende eeuw die maandenlang door Italië en Griekenland reisden om hun opleiding af te ronden. Het wordt een reis langs oude stenen. Tenminste, dat zeg ik. Met dit verhaal kom ik weg. Als ik mijn voornemen vertel, reageren de mensen om me heen onverwacht positief. Ik hoor aanmoediging en bezorgdheid. Binnen een week heb ik oppas voor huis, kinderen en kat geregeld. Voeken | 12

De praktische problemen lossen zich als altijd vanzelf op. Ellen wil een aantal weken extra de zorg voor de kinderen op zich nemen. Mijn bejaarde moeder is bezorgd. Mijn al even oude vader zegt juist dat ik moet gaan en wel meteen: ‘Dat is leuk, dat moet je doen’. Burgemeester en wethouders van Wassem zijn in beraad over mijn verzoek tot het opnemen van tien aaneengesloten weken verlof. Ze weten niet dat ik al besloten heb te gaan. Zij zijn niet langer meer de baas over mijn leven. Ik ga omdat ik wil gaan. Gelukkig weet het college van B&W zonder het te weten een conflict te vermijden, als na enkele weken blijkt dat het me gegund wordt. Meteen boek ik een vlucht. Nu is er geen weg meer terug. En passant regel ik een andere oude wens. Sinds ik als puber verliefd werd op Italiaanse meisjes, wil ik Italiaans leren. Nooit kwam het uit om een ‘summer school’ te doen. Het geld was op, Ellen wilde anders of het gezin moest kamperen. Nu schrijf ik me in voor taalcursussen in Florence en Rome. Ik ga overnachten in studentenhuisvesting in het hart van beide steden. Ik ga weg. Mijn vliegtuig vertrekt op 1 juni van Schiphol.

Schrödingers Schrödingers huwelijk Voor de meeste landen geldt dat het paspoort tenminste zes maanden geldig moet zijn. Het mijne is over een week verlopen! Mijn pas moet ik rap vernieuwen, wil ik nog op tijd visa kunnen aanvragen. Als mijn pas verloopt, dan geldt hetzelfde voor die van Ellen. Ooit hebben we gelijktijdig paspoorten vernieuwd. Ellen moet naar het gemeentehuis. Dat levert een grote schrik op. Zij had zich erop verheugd eindelijk een paspoort te krijgen waarin de vermelding ‘echtgenote van Nero’ zou verdwijnen. Dit is de eerste pas na de scheiding, straks is ze helemaal van mij bevrijd. De ambtenaar Burgerzaken heeft helaas een teleurstellende Voeken | 13

mededeling: 'Mevrouw, volgens onze gegevens bent u nog gehuwd'. In paniek word ik ‘ge-apped' dat ze volgens de gemeente nog steeds met mij getrouwd is. Grappend bericht ik terug dat ze moet nadenken over de nog openstaande huwelijkse verplichtingen. Ad rem krijg ik terug, dat ze dan ook de helft van mijn salaris opeist. ‘Dan kan ik het wel goedkoper krijgen’, antwoord ik. Het is geen grap. Deze ambtelijke misser is een serieus probleem. De gemeentelijke basisregistratie heeft rechtskracht! Zijn we nou getrouwd of gescheiden? Ooit zijn we in Schotland getrouwd. Dit betekent dat het huwelijk in Nederland gelegaliseerd moest worden. Dat gaat door inschrijving in een specifiek register dat de gemeente Den Haag beheert. Na de scheiding moest de uitspraak van de rechtbank ook daar ingeschreven worden. Ik herinner me met grote zekerheid die brief vanuit Den Haag. Een brief in een envelop met gestileerde ooievaar. Ik herinner me de brief gedateerd op drie januari. Op onze trouwdag, op de dag af precies tien jaar na de huwelijksvoltrekking. Ik ga deze brief zoeken in mijn dossierkist. Tussen de papieren vind ik niets. In een andere kist, tussen oude artikelen en nog oudere handgeschreven gedichten, vind ik wel de uitspraak van de rechtbank terug, maar die uitspraak is niet de inschrijving in de gemeentelijke administratie. De uitspraak van de rechtbank heeft geen enkele rechtskracht zolang deze niet verwerkt is door de gemeente. Ik graaf verder in de kisten op zolder. Ik vind oude liefdesbrieven. Ellen stuurde me brieven vol pijn en passie. Ergens onderweg is dat verloren gegaan. Ik vind voorzichtige liefdesbrieven van Italiaanse vakantieliefde Bianca. Tot mijn verbazing zie ik dat we elkaar schreven in het Frans. Ooit bezat ik een stapel met honderden brieven van Anna. We waren zeventien en negentien en schreven elkaar elke dag lange epistels. Bij de laatste verhuizing heb ik al die brieven, op twee na, weggegooid. Tussen ansichtkaarten, foto’s en duizenden negatieven vind ik geen akte uit Den Haag. Ik pluis de dozen met

Voeken | 14

kindertekeningen door. Met een lach en een traan reis ik door de tijd, dankzij slapende ambtenaren. Van een bevriende collega, die zich speciaal voor mij toegang tot de databases heeft verschaft, hoor ik de volgende dag het bijzondere gegeven dat Ellen als gehuwd en ik als gescheiden geregistreerd sta. Dit is een nieuwe relatievorm. Ik mail haar: ‘Je bent in je eentje getrouwd’. Ons huwelijk is net zoiets als Schrödingers kat, die in een beroemd gedachtenexperiment over de quantummechanica, tegelijkertijd dood en levend is. Dit betekent dat er een akte moet zijn. Ik doorzoek nog één keer al het oud papier. Tenslotte vind ik hem in de lade met ‘ongesorteerde papieren’. We zijn wél echt gescheiden. Het ligt vast in de registers. Dus is de gemeente abuis. Helaas voor Ellen moet zij de ambtelijke molens in beweging brengen om de boel te herstellen. Voor dit paspoort is het te laat, de komende vijf jaar is ze voor de douane nog steeds Ellen Molenaar, echtgenote van Nero.

Het strand van Ameland De maanden voor ik op reis ga, staan in het teken van fysiek herstel. Kracht en conditie worden heroverd door hard in te grijpen. Ik mediteer en kom tot mezelf, soms door plotse inzichten, soms na hard werk. Sport en strikt dieet hebben effect. Het gaat stapje voor stapje beter. De tanker moet op een nieuwe koers gebracht. Het lijf reageert minder snel dan twintig jaar geleden. Drie weken vrieskou in februari helpen mijn conditie vooruit. Ik schaats elke dag. Kort voordat het gaat dooien, ben ik weer in Elfstedenconditie. Helaas gaat de tocht niet door. Door met lange slagen te glijden over Friese meren en kanalen doe ik ‘schaatsmeditatie’. Op techniek rijden doet iets met lijf en geest. Mijn hartslag in rust is 47 slagen per minuut, mijn bloeddruk daalt

Voeken | 15

naar 120/80. Voor het eerst in jaren is de zenuwknoop in mijn nek verdwenen, de spanning in mijn spieren gaat weg. Ik drink geen alcohol, eet weinig en train me suf. Toch doet de weegschaal weinig en daalt het vetpercentage nauwelijks. Wel raak ik beter in vorm. Ik loop nieuwe records en maak snelle rondjes door het bos met volle bepakking. Ik kruip langzaam uit het dal. Nu de lente aanbreekt, ga ik een testrondje lopen op Ameland. Ik ben te laat uit Polderdorp vertrokken. Om tijd goed te maken rij ik buitensporig hard over Friese binnendoorweggetjes. Het zou net moeten kunnen. Vlak voor Holwerd haal ik met een kamikazeactie een oude mosterdgele tractor in en de veertig auto's die er braaf achter blijven rijden. Die veertig hebben betaald voor hun suffe rijgedrag. Ze hebben allemaal de boot gemist. Op de dijk naar de boot zoeft mijn oude BMW nog twee Koreaanse boodschappenwagens voorbij. De grijze geraniums achter het stuur kijken me verstoord aan. Ondertussen speur ik in de verte naar de plekken waar de vertrekkende auto's vandaan komen, want daar zijn de lege parkeerplekken. Op het terrein volg ik een eenvoudig principe: ‘Als het druk is, niet achteraan parkeren, maar direct naar de ingang rijden’. Want de eerst aangekomenen zijn ook het eerst weer weg. Natuurlijk werkt dat ook nu weer. De derde parkeerplek vanaf de ingang is vrij. Ik ren door de aankomsthal en spring aan boord. Direct achter mij gaat het hek dicht. Vanaf de boot pak ik de bus naar de vuurtoren. Ik heb geen kleingeld. Ik beloof de chauffeur vanmiddag dubbel te betalen, als ik terugga. Terwijl ik het zeg, besef ik dat ik helemaal niet terug ga met het openbaar vervoer. Ik loop terug. De bus rijdt langs ‘’t Boomhiemke’, langs de huisjes onder de vuurtoren, langs ‘De Hooischuur’. Op de stoep van dat huisje heb ik vorig jaar tot diep in de nacht gezoend met Judith, terwijl haar schoonouders een verdieping hoger lagen te snurken. Van twaalf tot vier stonden we in de kou, in de deuropening. Veertigjarigen die tong en lippen Voeken | 16

verkenden, die als veertienjarigen onder elkaars kleren voelden, schuchter tastend bevestiging vinden van elkaars opwinding. Zij durfde me niet binnen te vragen en weggaan mocht ik niet. Ik stap uit bij de volgende halte: strandpaviljoen ‘The Sunset’. Dit paviljoen op de uiterste westpunt van Ameland is mijn favoriete plek in Nederland. Van hier kan je de zon zien ondergaan boven Terschelling. Vandaag maak ik dat niet mee. Ik ga langs de vloedlijn naar de oostelijke punt van het eiland, of zover als ik kom. Ik moet in ieder geval terug naar Nes, naar de boot. Het weer is goed, de zon schijnt en er waait een zilte bries. Het licht stroomt mijn hoofd binnen. Het is steenkoud aan de Noordzeekust. Het windjack moet aan en de bandana om het hoofd. De koptelefoon gebruik ik als oorwarmers. Ik trek mijn eerste sporen op de grens van land en zee. Een dag sjokken door het mulle zand zal tonen of ik zo in vorm ben als ik wil zijn. Ik ga op pad, precies gekleed en bepakt zoals ik van plan ben te reizen. Ik draag de kleren en schoenen waarmee ik over bergen ga klimmen en door steden wil lopen. De rugzak heb ik als proef gevuld met de verwachte bepakking. Op een van de nieuwssites die ik volg, las ik een bericht over een Engelsman die beweerde maar vijftien dingen te bezitten. Hij is een burgerlijk ogende dertiger met braaf haar en een brilletje. Hij bezit een rugzak, een laptop en een iPhone. Hij draagt wandelschoenen, een waterdicht jack, thermo-ondergoed, een lichtgewicht broek en een shirt. In zijn rugzak zit een trui en een paar sokken. De toilettas telt hij als één ding. Welke andere vier zaken voor hem onmisbaar zijn, weet ik niet. Eén daarvan moet een creditcard zijn. Hij laat zien hoe licht er gereisd kan worden. Het verschil met de tijdelijke bezitloosheid van de reiziger, is dat de Engelsman zo leeft. Hij leeft licht. De man is mijn held. Hij is als Hesse’s Siddhartha die de rijkdom afwerpt, omdat het in de weg zit van het gewoon ‘er’ zijn. Hij is niet arm. Hij volgt het aloude reizigersdevies: Voeken | 17

‘Als je reist, halveer de bepakking en verdubbel het budget’. Speciaal voor Rudolf moet ik het over het lichtgewicht matje hebben. Ik neem een lichtgewicht slaapzak en slaapmat mee. Er wordt me gevraagd of ik ga kamperen. Nee, dat niet, maar in sommige luizenpensions wil ik graag een eigen slaapzak hebben. In berghutten is het verplicht om een lakenzak te hebben, een slaapzak weegt nauwelijks meer. Als ik een slaapzak meeneem, dan neem ik ook een slaapmat mee. Zo kan ik comfortabel slapen onder de sterrenhemel. Op een outdoorsite vind ik een ultralichtgewicht slaapzak en dito slaapmat in de aanbieding. Blij als een kind vertel ik dit aan collega Rudolf. Hij is een fanatiek lange afstandsfietser, zo’n man met gespierde benen en dunne armpjes. Hij vraagt hoe zwaar mijn matje is. ‘Nou’, antwoord ik, ‘het is superultralight en weegt niet meer dan achthonderd gram’. Hij grijnst en zegt dat hij een matje van maar vierhonderd gram heeft. Dit vindt hij erg grappig. Natuurlijk wil ik datzelfde matje hebben, zo'n Neo Air hyperultralight slaapmat. Een week na de bestelling komt er bericht van de webshop. Ze mailen dat de bestelde matjes spoorloos zijn. Ergens tussen de fabriek in Ierland en Nederland zijn ze uit het zicht verdwenen. Als iemand op het wad een zeehond ziet dobberen op een neongeel matje, dat matje is van mij!

De eekhoorn Lang geleden heb ik vaak buiten geslapen. Liftend door Europa moesten Günther en ik regelmatig improviseren. Günther was een schoolvriend, een mooie kerel, een broodmager, kettingrokend, überintelligent, onaangepast figuur. We sliepen gedurende een koude nacht op een betonnen platform achter een spoorweghuisje nabij Genua. ’s Ochtends bleek dat het plat direct boven een

Voeken | 18

naaktstrand lag. Enkele meters lager zwommen mannen en vrouwen nietsvermoedend in zee. Wij waren ineens wakker toen we een naakte Ursula Andress look-alike uit de branding zagen opduiken. Dit had James Bond ook wel gewild. Ik herinner me van de tocht met broer Robert een overnachting in een verlaten ruïne. Zwervers hadden er stinkende matrassen achtergelaten. Buiten regende het en het dak lekte. In een kamer met half ingestorte vloeren druppelde het regenwater van de bovenverdieping door het plafond. Opgerold in onze slaapzakken in de hoek van de kamer lukte het om droog te blijven. Het jaar daarop trokken Ellen en ik door de Alpen. Dat is zo lang geleden, ik had nog haar en zij was nog slank. Het was bouwvak in Italië en we ‘kraakten’ een villa in aanbouw. We aten baconcrisps op het balkon met panoramisch uitzicht. De zoute kruimels spoelden we weg met goedkope wijn. Zonder kurketrekker moest daartoe eerst met een zakmes de kurk in kleine plakjes weggesneden worden. Daarna sliepen we in een kamer zonder ramen, om te ontwaken met het zonlicht op ons gezicht en een uitzicht over een dal waarin wolkenslierten zich langzaam oplosten. Ook was er die nacht aan het Gardameer: Een doffe dreun klinkt, ik voel het meer dan ik het hoor. Ellen gilt harder dan een wekker. Een eekhoorn is met tak en al uit de boom gevallen. Even zit het diertje stil op het voeteneind van haar slaapzak. Ze gilt nog eens en hij maakt zich uit de voeten. Een bruine schicht schiet langs mijn gezicht. De eekhoorn verdwijnt in de schaduw. Ellen is rechtop geschoten en blikt verdwaasd uit haar ogen. ‘Wat was dat? Ik zeg: ‘Knabbel of Babbel’ en pak de tak van haar voeten. ‘Heb je pijn?’ We liggen opgerold in onze slaapzakken op een open plek in het bos, driehonderd meter van het Gardameer. De lucht is koud, de grond is hard en dun zijn de slaapmatjes. Het bos oogt blauw en mistig in het eerste ochtendlicht. Een blik

Voeken | 19

op mijn horloge bevestigt dat het tijd is voor de zon om zich te melden. Om half zes lopen we het dorpje Gargnano binnen. Drie oude vrouwtjes wandelen in de richting van het centrum. We volgen hen naar de geur van vers brood. Op een muurtje langs het strand eten we knapperig warme broodjes, direct uit de oven, belegd met onderuit de rugzak geviste, vervormde resten van de kaas van gisteren. We zijn liftend vanuit Como gereisd. Daar hebben we Günther bezocht, die bij het Europees kernagentschap zijn afstudeeropdracht doet. We komen vanuit de bergen op de grens van Italië en Zwitserland. We hebben rond de Matterhorn en Monte Rosa geklommen en zijn met volle bepakking bergpassen overgestoken. Nu zijn we op weg naar de Dolomieten. Het begint te regenen. We wachten onder een overkapping tot de eerste bar open gaat. Ik bestel een dubbele espresso voor mij en een Cappuccino voor Ellen. Zodra het opklaart, rennen we naar de provinciale weg. We hebben een lift nodig naar het noorden. Anders dan liftersclichés vertellen, is het niet het meest effectief om mijn langbenige blonde lief in korte broek langs de weg te posteren en mij te verstoppen. Het werkt juist veel beter wanneer ik als keurige jongeman beschermend optreedt en zelf de duim opsteek, met een kwetsbare en lieftallige dame duidelijk zichtbaar op de achtergrond. We reizen deze zomer met ongekende snelheid door Europa. Binnen tien minuten stopt een zwarte Alfa 155. Achter het stuur zit een morsige man van middelbare leeftijd. Hij heeft een dun snorretje onder een forse neus. De auto ruikt naar sigaren en zweet. Ellen schuift achterin en ik ga naast hem zitten. De weg langs de Westoever van het Gardameer is bochtig en voert door tientallen tunnels. Dit is een toeristische route. De Italiaan heeft duidelijk een andere mening over de weg. Hij trapt het pedaal diep in en rijdt met 140 langs bergwanden en steile kliffen. Hij remt niet in de tunnels. Ik moet er maar op vertrouwen dat hij Voeken | 20

de weg kent. Er komt meer verkeer. Hij rijdt alsof hij de achtervolgingsscène uit ‘The French Connection’ naspeelt, zonder de voet van het gas te halen passeert hij auto na auto. Ellen vraagt of hij rustiger wil rijden. De man kijkt een keer grijnzend achterom, maar luistert niet. Hij haalt in vlak voor en in bochten. Hij neemt de binnenbocht in het duister van tunnels. Uit de luidsprekers schalt ‘Strawberry Fields Forever’. Het is een psychedelische rit. Ik doe mijn autogordel los. Er is geen plaats meer voor angst.

Voeken | 21

Voeken | 22

CINQUE TERRE Mogadishu Tot mijn verbazing heb ik goed geslapen, na eerder twee nachten wakker te hebben gelegen. Dat mag ook wel, nadat ik gisteren in straf tempo een halve fles Laphroaig naar binnen heb gegoten. Alle spullen zijn gepakt, de batterijen zijn opgeladen, het huis is schoongemaakt, de kat is ingeënt. Alle afspraken zijn gemaakt, beschreven en bevestigd. Niets wat er nog aan voorbereiding mist. Ik heb al te veel geregeld. Nu is het tijd om los te laten, om een ander tempo te vinden, onder andere luchten, met andere kleuren en ander licht. Ik vlieg op Nice. Ik zie door de bril van Raoul Dufy. Aan de Boulevard des Anglais schijnt de zon. Palmbomen wuiven en zomers geklede Françaises flaneren. Het ruikt naar zee, vis en lavendel. In de binnenstad koop ik nieuwe wandelstokken. Ik mocht de mijne niet meenemen van Transavia. Net als mijn zakmes zijn puntige stokken verboden steekwapens. Tot mijn verbazing werd ik bij de paspoortcontrole niet opzij genomen en in een achterafkamertje gefouilleerd. Er is geen harige douanière die haar vingers in mijn rectum steekt om het te onderzoeken op meegesmokkelde bommen. Ik had verwacht dat potentiële terroristen extra gecontroleerd worden. Anders Breivik heeft de gevaren van blank christenextremisme laten zien. Nu Osama bin Laden uitgeschakeld is, moet de wereld oppassen voor gevaarlijk ogende blanken, voor blonde, blauwogige noorderlingen. Tussen station Principe Pio en de haven van Genua ligt een rare wijk. Er staan een paar dure hotels, er zijn mooie restaurants en fraaie gebouwen. Maar vooral zijn er veel derderangs hotelletjes als Voeken | 23

de mijne. Er zijn kleine winkeltjes en onaantrekkelijke kroegen, verstopt tussen vervallen hoogbouw. Zwervend door de wijk op zoek naar eten vind ik een Italiaanse Chinees bij de haven. Het is mijn gewoonte in elk land een Chinees restaurant te bezoeken. In elk land is de kaart en de smaak van de gerechten compleet anders. In Genua heeft de Chinees geen mihoen maar spaghetti op de kaart. De menukaart onderscheidt antipasta, primo en secundo. De kip is gewoon pittig, maar de nasi lijkt op risotto. Het is ItaloChinees. Alles bij elkaar kost het vijf euro. Er zijn geen vergulde draken of lampen met kwastjes. Ik zit op een harde bank aan een tafel met een plastic kleedje. De TL buizen laten onverbiddelijk de cellulitis zien op het bovenbeen van de zeer stevige dame in ultrakorte rok, die aan het tafeltje naast me een salade eet. Ze lacht naar me, voor ze haar bier leegdrinkt. Geblondeerd haar contrasteert met donkere wenkbrauwen en het begin van een snor. De Chinees achter de bar flirt met haar. Op de terugweg dwaal ik door achterafstraatjes. Het lijkt wel Mogadishu. De straten zijn gevuld met donkere Afrikanen. Sommigen zijn moslim, in lange gewaden met gebedskralen. Anderen hangen half ontbloot in portieken. Er staan groepjes Marokkanen en daar niet van te onderscheiden Sicilianen. Dit voelt als een ver buitenland. Ik ben net uit het roomblanke Polderdorp vertrokken. Hier lopen jonge vrouwen alleen, zonder bodyguard, in korte, strak om de billen gespannen rokjes. Homo’s wandelen over straat, gezellig babbelend met fijne gebaartjes. In een buurtkroeg drink ik aan de bar een grappa. Een oude man in smerige kleren drinkt bier aan een tafeltje bij het raam. Samen met de ongeschoren barman en zijn vervette vrouw kijkt hij naar de televisie. De reportage gaat over de aardbeving in Emilia Romagna en over de schade aan monumenten. Conservatoren en historici huilen en klagen, omdat onvervangbaar erfgoed uit veiligheidsoverwegingen gesloopt moet worden. Ze hebben gelijk. Het verlies van monumenten is op lange termijn voor Italië en de

Voeken | 24

mensheid erger dan vijftien miljard economische schade en zeventien doden. Voor mij is het goed dat ik uit mijn comfortzone kom. Daarvoor is het geen moment te vroeg. Ik ben verwend, lui en vooringenomen geraakt. Ik ben echt zo’n man van middelbare leeftijd geworden, met een goede baan en een leuk huis in een keurig dorp. Ik ben gewend geraakt aan comfort, aan mijn bubbelbad en dubbele regendouche. Mijn hotel hier heeft een douche met twee standen: gloeiend heet of ijzig koud en zelfs dat is niet voorspelbaar. Ik hoor het geluid van mensen, van auto's, politiesirenes en van de airco. Buiten mijn raam lopen mensen die ik maar half versta. Alle indrukken komen keihard binnen. Het verschil is groot op mijn eerste dag onderweg. Vanochtend stond ik op met het fluiten van vogels. Vanochtend heb ik nog was opgevouwen en rekeningen betaald. Nu slaap ik drie hoog achter in Genua. Morgen ga ik buiten slapen op de rotsen in de Cinque Terre. Het slappe gedoe moet maar eens afgelopen zijn.

Cultuureducatief centrum De luiken laten het zonlicht door. Om vijf uur komt de zon op en ben ik klaarwakker, maar het ontbijt is pas om half acht. Ik haal diep adem, doe Tai Chi oefeningen, zit en mediteer. Er moet een zware last worden afgeschud. Later op het station blijkt dat er net twee treinen kort na elkaar zijn vertrokken naar Monterosso al Mare. Over een uur rijden er weer treinen naar het zuiden, vier treinen kort achtereen binnen een tijdsbestek van drie kwartier. Maar nu rijdt er geen trein. Ik moet wachten. Met moeite beheers ik mijn ongeduld. Ik zal moeten wennen aan een andere omgang met de tijd.

Voeken | 25

Om elf uur kom ik aan in Monterosso al Mare. De zon breekt voorzichtig door het wolkendek. De straten zijn nat als ik het station verlaat. Voor me opent zich het zicht op de zee. Het water is grijzig. Langs de kade overheersen de souvenirwinkels. In één ervan koop ik een kaart van de Cinque Terre. In dit afgelegen gebied aan de Ligurische kust liggen vijf lieflijk tegen de rotskust geplakte stadje. Van een afstand zijn de stadjes wonderschoon. Van dichtbij is het minder fraai. De vijf steden zijn zo overlopen door toeristen dat er van dichtbij weinig meer aan is. Er wandelen Hollanders en Duitsers van middelbare leeftijd, luidruchtige Amerikaanse jongeren en stille Chinezen. Verdwaalde Italiaanse gezinnen lopen keuvelend voorbij op slippers en hoge hakken. In een stug tempo loop ik van Monterosso naar Vernazza. Het pad tussen Vernazza en Corniglia is afgesloten. Er is een omweg, die luie toeristen vermijden. Zij stappen op de trein. Ik wil lopen, ik wil alleen zijn. Daarvoor moet ik driehonderd meter hoger klimmen en daarna loop ik via de hoge route naar Corniglia. Wat een feest! De zon is doorgebroken en een vochtige hitte omhelst me. Ik ben alleen tussen de krekels. Ik laat me verbranden. Ik zweet, ik zwoeg en zing. Anderhalf uur later in Corniglia blijkt het kustpad naar Malarona ook afgesloten te zijn, na een aardverschuiving. De aardbevingen in Emilia Romagna zijn tot hier voelbaar geweest. Ik ga niet weer de berg over. Met de toeristen loop ik naar het station en wacht op het overvolle perron. Het is maar twee minuten treinen en dan volg ik de beroemde ‘Via del Amore’ naar Riomaggiore. Dit pad is valse romantiek in de vorm van puberale graffiti op drie kilometer wandelpad. Innig gearmd lopen echtparen voorbij, voornamelijk dikke Duitsers en hardhorende Hollanders. Hier moet ik niet zijn. Zonder stoppen ren ik door, het laatste treinstation voorbij. Volgens de toeristen houdt bij treinstation Riomaggiore de Cinque Terre op. Het natuurgebied eindigt pas bij Portovenere, twintig kilometer verderop.

Voeken | 26

Vanaf Riomaggiore zijn geen luie toeristen meer te verwachten. Er kan weer gelopen worden. Helaas is het bergpad dat vanaf het strand over kliffen en heuvels verder gaat eveneens afgesloten: ‘chuiso’. Er is blijkbaar geen alpinistenvereniging die de paden onderhoudt. Het hek is gesloten, maar het pad ziet er prima uit. Ik klim over het hek en ga gewoon lopen. Ik zie wel hoe ver ik kom. Onderweg blijkt er niet zoveel aan de hand. Er zijn een paar stukken zonder reling en her en der is het overwoekerd met brandnetels en stekelplanten. Op enkele krappe passages langs steile kliffen na is het een goed beloopbaar bergpad. Een paar foute afslagen en een onverwacht steile klim later kom ik bij een bar. Deze is verlaten. Vanaf het terras bij de bar heb ik uitzicht over de Middellandse zee, over alle vijf stadjes van de Cinque Terre. Ik kijk uit over rotseilanden en witte kliffen. Direct boven de bar vind ik een in staal en glas uitgevoerd bouwwerk. Het bord naast de deur zegt dat het een agricultureel infocentrum is. Binnen zie ik tafels met folders en rekken vol wijn en grappa. Ook dit is verlaten. Iets hoger op de berg zie ik een luxe uitziend huis dat uitziet op mijn terras. De luiken zijn dicht, maar ik vraag me af of het bewoond is en of ze me van achter de ramen kunnen bespieden, nu ik hier in mijn eentje recreëer. Dichterbij gekomen blijkt het geen woonhuis te zijn, maar een door de Europese Unie gesponsord conferentieoord. Dit is het volgende pand dat afgesloten en in onbruik geraakt is. Door de kieren naast de luiken zie ik de verlaten ruimte op de benedenverdieping. Een stalen trap voert naar de bovenverdieping. De glazen deur opent het zicht op een congreszaaltje met rijen stoelen in bioscoopopstelling, een toneel en een bar. Over het pad dat van het congrescentrum kronkelend omhoog slingert, wandel ik tweehonderd meter verder tot bij een hek. Het hek is gesloten, er hangen meerdere kettingen met grote sloten om de spijlen. Het gehele complex, bestaande uit een bar met terras, een educatief informatiecentrum, een winkel voor biologische

Voeken | 27

streekproducten en een conferentieoord, blijkt een provinciaal cultuureducatie-centrum te zijn. Het hoort bij een beschermd natuurpark, met wandelpaden en infoborden over de flora en fauna van de Cinque Terre. Nu herinner ik me de veelheid aan omgedraaide, omgewaaide en omgevallen borden. De boel moet al meer dan een jaar dicht zijn. Ik had me voorgenomen om weer eens buiten te slapen. Ik keer terug naar de verlaten bar. Op zoek naar een beschutte plek om te slapen, merk ik dat de deur naar het damestoilet openstaat. Het water doet het nog, de elektra niet. Ik ben blij. Dit geeft een toilet en wastafel. Het is verlaten en besloten. Ik kan me wassen en me in de late middagzon laten drogen, terwijl mijn bezwete kleren dampend over verlaten terrasstoelen hangen. Bij verdere inspectie van de bar blijkt een deur gemakkelijk te forceren. Het zijn glazen deuren met alleen een slot in het midden, verder zijn ze niet gezekerd. Ik vind een roestige schroevendraaier in een schuurtje dat vijftig meter verderop tussen de struiken staat. Dit instrument plaats ik tussen de deuren op het slot. Eén stevige duw en de deur is open. Met een laatste aarzeling ga ik naar binnen. Dit is een spookbar. Er ligt een krant van oktober 2010. De fooienpot bevat twee euro vijftig. De kassa is leeggehaald. In de koelkast staan bier en vruchtensap dat volgens het label ruim een jaar over datum is. Er is grappa, heel veel grappa. Er staan rekken vol biologische wijn en verantwoord gedestilleerd levenswater. Ik schenk mezelf een dubbele borrel in. In de ondergaande zon zit ik op een verlaten terras met een glas door Europa gesponsorde grappa. Ik voel me schuldig en blij tegelijkertijd, als een kind dat kattenkwaad uitgehaald heeft. Achter de bar rol ik mijn neongele superlichte matje uit. Nadat ik me gewassen heb aan de tapkraan en mijn tanden gepoetst, schenk ik een glas nog niet vergaan bubbelwater in. De ultralight slaapzak voldoet prima en het matje ligt heerlijk. Wat is dit een mooie plek en wat eeuwig zonde dat dit in overheidshanden moest vallen. In Nederland bouwen we zinloze natuurtransferia op de Veluwe, ecoducten en andere Voeken | 28

overheidsonzin. Het is belastinggeld, ons geld, dat aan cosmetische milieuprojecten wordt verspild om het geweten te sussen. Met Europees geld is een prachtig pand neergezet op een toplocatie. Al twee jaar is er niemand meer geweest. Het hek is dicht en de paden zijn niet onderhouden. Ik ga uitzoeken welke overheidslaag dit in beheer heeft en ik ga een bod doen! Dit wordt mijn zomerhuis. Honderd meter boven de zee, met de Cinque Terre aan mijn voeten.

Portovenere Op zondag ben ik bij zonsopgang wakker. Ik heb heerlijk geslapen op het neongele luchtbed. Vanuit mijn ‘zomerhuis’ is het een steile klim naar de weg. De weg gaat de verkeerde kant op. Iets verderop zie ik een afslag, een bergpad. Op de wat rommelige toeristenkaart zie ik dat dit pad over de berg voert in de richting van La Spezia. Voor drie uur vanmiddag wil ik daar op de trein naar Florence stappen. Het is vijfhonderd meters klimmen naar de pas. Via een paar dorpjes gaat het volgens de kaart vervolgens bergafwaarts naar La Spezia. Ontbijt heb ik niet gehad, alleen een over-datum vruchtensapje. Ik hoop op een bar onderweg. Om zeven uur kom ik er één tegen. Die is nog gesloten. Een uur later, hoger op de berg, vind ik een restaurant, waar ze om acht uur net bezig zijn tafels en stoelen klaar te zetten, maar waar ik nog niets kan krijgen. Even verderop mis ik de afslag naar het dorp, naar de bakker, naar mijn ontbijt en vind ik mezelf terug op de ‘Gran Via Uno’, een lange-afstandpad door Italië. Dit pad voert naar Portovenere, het echte eindpunt van de Cinque Terre. Het betekent dat ik een stukje extra moet klimmen en iets verder moet lopen. Het is wel stoer om de route in zijn geheel af te lopen. In Portovenere pak ik later vandaag wel een bus naar La Spezia. Ik blijf hopen op een bar, Voeken | 29

kiosk of restaurant onderweg, want mijn maag knort luidruchtig. Na een onduidelijke afslag pak ik weer een verkeerde route. Ik daal af naar een klif met prachtig uitzicht. Helaas is dit een doodlopende weg. Met de pest en de honger in het lijf klauter ik terug. Terug op het juiste pad, kom ik rond tien uur de eerste mensen tegen, wandelaars die vanuit Portovenere zijn vertrokken. Ze weten te vertellen dat ik nog anderhalf uur te gaan heb en dat er tot het eindpunt geen eetgelegenheid is. Er zit niets anders op dan de broekriem nog strakker aan te trekken en door te gaan. Voor de derde keer neem ik een verkeerde route. De goedkope wandelkaart is absoluut niet van een kwaliteit die ik van Alpentochten gewend ben. Nu kom ik op een steile afdaling die met bepakking en vermoeide benen niet prettig is. Hangend aan bomen, leunend op wandelstokken en glijdend over grindhellingen ben ik snel beneden. Tegen de middag kom ik aan in Portovenere, na vijf uur lopen zonder pauze en zonder eten. Gisteren had ik na de lunch in Corniglia niet meer gegeten. De wandeling is op reserve gedaan. Uitgehongerd val ik een ‘paniceria’ binnen om brood en kaas en rauwe ham te kopen. De ‘panevendolo’ maakt van de gekochte spullen, speciaal voor mij, rijkelijk belegde broodjes. Proscuito en formaggio smaken echt beter dan ham en kaas. Ook verkoopt ze mij een buskaartje naar La Spezia. Blijkbaar koop je in Italië buskaartjes bij de bakker.

Voeken | 30

FLORENCE Monumentenzorg Ik heb het bijzondere voorrecht in het centrum van Florence te logeren, in een mini-appartement op de bovenste verdieping van een typische huurkazerne, zoals die hier al duizend jaar staan. Via del Cerchi nummer zeven, op vijftig meter van het Piazza della Signoria. Dit is het plein waaraan het Palazzo Vecchio staat, het oude paleis van Cosimo de Medici, waar oorspronkelijk de beelden van Donatello en Michelangelo voor de gevel stonden. Nu staan er replica's van Judith en van de David. Honderd meter verderop is de Ponte Vecchio. Als ik aanbel, doet na enige tijd een aantrekkelijke blonde dame de deur open. Er is geen lift en ze heeft zes verdiepingen moeten afdalen. Ze stelt zich in gebroken Engels voor als Linda. Ze is een Deense die volgens mij niet helemaal spoort. Ze kijkt schichtig om zich heen. Wanneer ze mij aankijkt, lijkt het of ze focust op een plek twintig centimeter achter mijn ogen. Als ze voor mij de trap oploopt, mag ik achtennegentig treden lang genieten van het zicht op ronde billen, in strakke jeans verpakt, die bij elke trede zachtjes wiegen. Hoopvol klim ik haar achterna. Er zijn twee deuren op de zesde verdieping. Zij woont achter de linkerdeur, ik krijg de sleutel van de rechterdeur. Terwijl ze naar een plek naast mijn oor kijkt, zegt ze dat ik altijd aan kan bellen. Als ik dit later op de avond doe, is ze niet thuis of doet ze niet open. Op beide deuren staat dezelfde naam. Bij mij staat achter de naam, tussen haakjes: ‘pittore’. Ik woon in het appartement van een schilder. Hem zie ik niet in de week dat ik daar woon, en haar zie ik helaas ook niet meer.

Voeken | 31

De hele stad is volgebouwd met palazzi van een grote schoonheid. Elk willekeurig pand zou in elke stad in Nederland een topattractie zijn. Als we onze monumentensubsidies goed willen besteden, moeten we het hele budget van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg overhevelen naar Italië. Kijkend naar de kapel van de Medici, een palazzo van een vergeten rijkaard of het huis van Dante Alighieri, snap ik niet meer waarom ik me ooit druk gemaakt heb over het behoud van een vervallen betonnen doos, de Biblioteca Vecchia in Polderdorp. Elke dag loop ik in de vroege ochtend naar mijn school. Ik slenter door smalle, lege straten en groet winkeliers die hun uitstallingen naar buiten plaatsen. De straten zijn fris schoongespoten. Elke ochtend wordt om acht uur het vuilnis opgehaald. Dit is het enige moment dat de stad nog niet overlopen is door toeristen. Ik doe alsof ik een inwoner van de stad ben. Ik woon hier tijdelijk. Een gevoel van vrijheid en rijkdom overspoelt me elke ochtend. Ik kan nauwelijks de drang bedwingen om fluitend en zingend door de straten te dansen. De Duomo is vier minuten lopen en ik moet er omheen. Van de Dom is het nog honderd meter lopen naar de scuola Leonardo da Vinci. Dit is de enige plek waar vrij internet is. In Florence hebben zelfs de McDonald’s geen Wi-Fi. De Santa Maria dei Fiori is een buitensporige kathedraal. Hij is meer dan honderd meter hoog, met een koepel van achtenzestig meter doorsnee. Het geheel is opgetrokken in wit, roze en groen marmer. Een zonnebril is nodig om naar de kathedraal te kijken. De zon weerkaatst schitterend van de gevel en de torens. Dit bouwwerk schreeuwt het uit. Het schreeuwt rijkdom, het roffelt op de borst, het schrijft LEF met hoofdletters op het landschap. Vandaag ben ik naar de top van de koepel geklommen. Het zijn vierhonderddrieënzestig treden. Vanaf de ‘Cupola’ is het uitzicht overweldigend. Ik zie heel Florence in haar, niet door nieuwbouw aangetaste, schoonheid. Aan de horizon golft het Toscaanse landschap met hier en daar een verloren Palazzo op een heuveltje. Voeken | 32

In een tijdsbestek van enkele eeuwen woonden Leonardo da Vinci, Michelangelo, Brunelleschi, Vasari, Dante Alighieri, Galileo Galilei, Savonarola, De Medici’s en tientallen andere iconen van de Renaissance in deze kleine stad. Niccolo Machiavelli liep hier rond. Ik loop door dezelfde geheime gangen in het Palazza Vecchio, als waar hij heeft rondgelopen als secretaris van de raad van tien. Machiavelli was de eerste bestuurskundige. Ten onrechte heeft hij een slechte naam. In ‘Il Principe’ beschrijft hij welke middelen bijdragen tot welk doel en wat een heerser moet doen om het belang van de staat te dienen en het voortbestaan van de staat te verzekeren. Bij hem is de heerser niet iemand die een van God gegeven recht heeft. Machiavelli beschrijft hoe de heerschappij afhangt van het draagvlak onder het volk, lang voordat het woord ‘draagvlak’ bestond. Hij is uiterst realistisch over wat wel werkt en wat niet. Door moraalridders werd dit cynisch bevonden. Nu lees je al zijn stellingen en theorieën terug in opleidingen en trainingen voor ambtenaren en politici. Machiavelli is de godfather van het Beleids- en Beheersinstrumentarium. De tocht die ik vandaag maak door de ‘passagi segreti’ van het Palazzo Vecchio is een reis door de tijd. Zaken die toen nut hadden, waren geheime gangen, holle muren en verborgen panelen. In de hedendaagse politiek zijn deze vervangen door geheime deals, holle betogen en verborgen agenda's. Een grijze, bebaarde man, met een licht gestoorde motoriek verzorgt de rondleiding. Zo ziet een leraar geschiedenis eruit. Hij vertelt over de bijzondere constructie van het dak van de grote hal van het Pallazzo Vecchio. Vasari heeft eeuwen geleden een zelfdragende constructie bedacht, samen met zijn leerling Michelangelo Buonarotti. Dit is een wonder! Het is gemaakt van vurenhout en vastgezet met ter plekke op het dak gesmede ijzers. Het is een soort scharnierconstructie die losjes op de muren rust. Met de seizoenen wisselt het vochtgehalte en beweegt het dak. Het

Voeken | 33

dak kan aardbevingen doorstaan, door heen en weer te schuiven op onder het hout gelegde olijven. Ook nu nog rolt het geheel op vijfhonderd jaar oude olijfpitten. De constructie was bijzonder slim bedacht. De druk van het dak maakt dat deze platter en breder wordt, maar ook het plafond hangt aan de constructie en die trekt deze juist hoger en smaller. Zo wordt het grootste en zwaarste plafond van de Renaissance getild en op zijn plek gehouden zonder pilaren of steunbogen. Deze constructie is de eerste vier eeuwen onderhoudsvrij geweest. Nu is dat niet meer zo. Het dak wordt elke twee jaar ontsmet om de dampen en bacteriën die toeristen meebrengen te bestrijden. Dat is vooruitgang. Een van de redenen dat het plafond zo zwaar is, is dat er 190.000 gouden Florijnen zijn omgesmolten en tot bladgoud gemaakt. Er zit vijftienhonderd kilo goud op het plafond. Tegen ruim vijftigduizend euro per kilo is dat toch al snel vijfenzeventig miljoen waard. Al dit goud is nodig geweest voor de inkleuring van enkel en alleen de lijsten van de panelen van het plafond. Dit is de rijkdom op een enkel plafond in een enkel Pallazzo, in een enkele stad. Italië is geen arm land. De Romeinen hebben de wereld leeggeroofd en naar Rome gebracht. Daarna hebben de stadstaten Genua, Florence en Venetië dat nog eens dunnetjes overgedaan. Dit land is het rijkste land ter wereld. Er zijn meer monumenten dan ze overeind kunnen houden. Voor wie cultuur geen rijkdom vindt, Italië is ook het land met de grootste private rijkdom. Deze is niet geconcentreerd bij de rijkste procent van de bevolking zoals in de VS, maar bij vele families en vele bedrijfjes. Toch is de staat arm. De Italianen betalen geen belasting. Sinds de oudheid weten ze dat de staat geleid wordt door dieven. Het maakt niet uit of de hoofdman van de dievenbende Crassus of Berlusconi heet, je moet ze niets cadeau geven.

Voeken | 34

Naar school Italiaanse mannen lopen al sinds mensenheugenis rond met tassen. Sinds de komst van de iPad voorspel ik dat dit internationaal gaat doorbreken, ook voor heteromannen, ook buiten modekringen. Om hier een voorschot op te nemen heb ik een tas op iPad-formaat gekocht met allemaal verborgen vakjes met ritsen. Ik ga niet over straat lopen met telefoon, portemonnee en camera los in de zakken van een short, of in een linnen tas. Naar school moet ik een tas mee met mijn ‘libri di scuola’. Ik stop alles in een zachtleren tas. Alle waardevolle spullen zitten achter rits en grendel. Het is raar om weer in de schoolbankjes te zitten. Dit is geen college op de universiteit, geen congres, symposium of workshop. Dit is net als de middelbare school. Ik krijg les. De lessen zijn volledig in het Italiaans en worden rond een conversatie opgebouwd. We moeten veel praten. We worden verbeterd en krijgen uitleg. Omdat ik al wat Italiaans ken, mag ik instromen in week twee van de beginnerscursus. Het is spannend hoe dat zal gaan. Ik merk dat ik het Italiaans al beter beheers dan de anderen, dat sterkt mijn vertrouwen. Ik zoek naar de basisgrammatica, om me in gesprekken zekerder te voelen. Mijn woordenschat is redelijk groot, maar woordjes kennen, is nog geen taalvaardigheid. De groep is al een week bezig en bestaat uit negen mensen. Er zijn twee Mexicaanse zussen, Sandra en Ximena, die met hun Spaanstalige achtergrond een fors voordeel hebben. Opvallend is dat de oudste het maar moeizaam oppikt, terwijl de jongste een uitspraak heeft die bijna accentloos is. Reiko is een Japanse vrouw van middelbare leeftijd, die al in Japan Italiaans gestudeerd heeft en nu naast de ochtendlessen 's middags ook nog individueel bijles krijgt. Toch is haar Italiaans beroerd. De kloof tussen Japans en Italiaans is groot. Ik heb bewondering voor het harde werk dat ze verzet om het gevoel voor deze taal te ontwikkelen.

Voeken | 35

Een fragiel ogend, Taiwanees meisje doet er minder moeite voor en heeft daardoor ook moeite om uit haar woorden te komen. Fascinerend is het om te zien dat steeds weer het Italiaans-Chinees woordenboek opengaat. Overal in het lesboek worden Chinese karakters geschreven. Ze noemt zichzelf Judy. Chinezen gebruiken in de communicatie met westerlingen een voor hen begrijpelijk pseudoniem. Ik had dat al opgemerkt toen zoon Leon voor zijn webshop zaken deed met drie Chinese accountmanagers met de echt Oosterse namen ‘Suzy, Renny en Christine’. Dit is een van de redenen dat China de Verenigde Staten voorbij zal streven. De Amerikaanse Lauren roept steeds ‘It doesn't make sense’ als er geen letterlijke vertaling naar het Engels blijkt te zijn. Haar accent is een gruwel. Zelfs in slecht Italiaans is te horen dat ze uit Dallas, Texas komt. Het verschil in houding is groot met Ann, een Canadese van Nederlandse herkomst. Naast Engels, spreekt zij ook Nederlands, maar die taal wil ik nu niet horen. Ik leer Italiaans. Tenslotte zijn er twee Duitsers. Bernd hoort de muziek en de logica van de taal niet, terwijl de drie maanden zwangere Tina al bijna Italiaans klinkt. In hun Engels hoor je ditzelfde verschil in taalgevoel. We lunchen samen. Linda is al een paar weken in Florence en weet een goed restaurant buiten het centrum. Het is een ouderwetse gelegenheid waar nog echte kelners werken, professionals die met een grap en een flirt bedienen. Ik bestel lever op zijn Toscaans als voorgerecht en als secundo: ‘bistecca Fiorentina’. De keuken is inderdaad erg goed. De jeugdige Amerikaanse, die ‘hospitality management’ studeert en nu een stage doet in Italië, weet niet hoe ze een mes of vork moet vasthouden. De vork houdt ze omgekeerd in de vuist geklemd. De voormalige cheerleader vertelt over haar high school die een 24/7 beleid heeft. Dit betekent dat de schoolregels ook buiten school gelden. Die regels zijn: geen drank, geen sex, geen drugs, niet roken. Er is een speciale functionaris die de hele dag de Voeken | 36

Facebookactiviteiten van leerlingen in de gaten houdt. Plaatst iemand een foto van je op een familiefeest met een glas in de hand? Geschorst! Straffen zijn onder meer eenzame opsluiting of community service. Sex voor je achttiende, op deze school betekent dat exit. Lauren houdt zich nu niet aan de regels. Ik begin meer te snappen van de rare boeken die bestsellers zijn in de Verenigde Staten: The Hunger Games, Ready Player One, Super sad true love story. Dit zijn allemaal boeken over een post-apocalyptisch dictatoriaal Amerika. Het is nog maar een klein stapje naar de afgrond. Bij mijn studiegenoten doe ik ideeën op voor een moderner personeelsbeleid. In Duitsland bestaat iets als Bildungsurlaub. Als je tijdens je vakantie tijd besteedt aan scholing, krijg je daarvoor extra vakantiedagen. De Duitse dame volgt daarom zes uur per dag Italiaans, om twee weken langer in Italië te kunnen blijven. De Canadese heeft binnen haar arbeidscontract de mogelijkheid van een 80% deal, ze krijgt vier jaar lang 80% van het salaris uitbetaald. Daarna mag ze een jaar betaald verlof opnemen, met doorbetaling van 80% van het salaris. Na mijn eerste lesdag ben ik een beetje overmoedig. In een boekhandel nabij de Galleria dell'Accademia koop ik Italiaanse boeken. Ik ben op zoek naar de nieuwe Ammaniti, die nog niet in vertaling verkrijgbaar is. Het boek heet ‘Il momento e delicato’. Daarnaast vind ik een oudere, niet in het Nederlands vertaalde bundel. Op een terras lees ik vol trots mijn eerste verhaal. Het is een kort verhaal van acht pagina’s. Het verhaal gaat over een man die met zijn vrienden naar de discotheek gaat. Ze bedrinken zich en slagen er desalniettemin in een aantal vrouwen op te pikken. Ze gaan naar het strand en ze zoenen en vrijen. Ammaniti schrijft, letterlijk vertaald: ‘Zijn pik wil een meisje’. Haar benen worden gespreid: ‘Ze heeft een mooi kutje, gladgeschoren, er zit er geen haar voor de mossel’. Dan rent de vrouw weg, hinkend op één hooggehakte schoen, en wordt de Voeken | 37

achtervolging ingezet. Ik snap het verhaal niet meer. Met het woordenboek erbij, achterhaal ik waar ik de draad kwijt ben geraakt. De liefkozingen blijken niet vrijwillig in liefde aanvaard te worden, er wordt geslagen, verkracht en gemoord. Aan het eind van het verhaal is iedereen dood behalve de hoofdpersoon, die moe maar voldaan naar huis rijdt, na een welbestede avond. Het hele verhaal ademt een blijmoedige gewelddadigheid die aan ‘A Clockwork Orange’ doet denken. Het is herkenbaar Ammaniti: korte zinnen vol sex, geweld en scheldwoorden. Die kende ik nog van vroeger: ‘culo, fica, tetti, cazzo, coglioni, troia, putana’. Door Ammaniti heb ik er eindelijk nieuwe bijgeleerd. Dat leer ik dan weer niet op de scuola Leonardo da Vinci. Nu moet ik huiswerk maken aan de wankele keukentafel van mijn studio. Bier, worst en kaas bewaar ik in een oude koelkast, waar een driepits gasstel op staat. Magnetron, radio of televisie ontbreken. Aan de muur hangen grote kubistische portretten in donkere tinten. De schilder heeft niet zijn beste werk in deze kamer gelaten. Het bed is smal en iets te kort voor mij, de matras is dun. De badkamer is drie meter bij zestig centimeter. In het midden staat de toiletpot. Als ik die gebruikt staan mijn benen in de douche. De douchekop hangt op één meter zestig. Dat kan niet anders, want de hele badkamer is maar één meter tachtig hoog. Ik ben één vijfentachtig lang. Dat gaat niet altijd goed. Mijn hoofd is op vele plekken geschaafd en gebutst. Om in of uit de badkamer te komen moet ik nog dieper bukken, want de ingang is één meter vijftig hoog. Dit is wonen in Italië.

Stendhal syndroom Er zijn momenten dat je overweldigd wordt door wat je ziet. Ik herinner me het moment tien jaar geleden dat onze babyblauwe Alfa de top bereikte van Col Jolie in de Franse Alpen. Als je de top Voeken | 38

van die col bereikt is ineens het hele blikveld gevuld met de Mont Blanc. Het massief is zo ontzettend groot, zo massief, zo mooi. Het duurt even voor de hersenen het verwerkt hebben. Sommige kunstwerken hebben dat effect ook. Hier had ik dat niet meer verwacht. De David is te bekend. In Florence is hij overal te zien, op ansichten, T-shirts, keukenschorten en onderbroeken. Italianen met een klein pikkie kunnen schorten kopen met verlengde ‘Davids’. Voor Palazzo Vecchio staat een replica. Die laat me koud. Ik loop in de Galleria dell'Accademia en daar staat de echte David. Vanaf een afstand domineert hij de hal. Het beeld is groot, echt groot, vijf meter hoog denk ik. Hij is perfect. Het is een kunstwerk van magistrale schoonheid. Perfect in verhoudingen en uitvoering. Je kan er alleen met de mond open naar kijken. Een genie is aan het werk geweest. Dit overtreft de Mona Lisa, de Venus van Milo, de Nachtwacht. Dit staat op gelijke hoogte met de Sagrada Famiglia. Ik loop een uur in verwarring rond. Is dit het Stendhal syndroom? Ik heb nauwelijks tijd om bij te komen. Het is niet alleen de schoonheid van kunst die in Florence leidt tot een versnelde hartslag, duizeligheid en verwarring. Op de trap voor de HeiligKruis-kerk zit een van de mooiste vrouwen die ik ooit gezien heb. Gespierde lange benen steken uit een korte broek. Een loszittende blouse toont een slank lijf. Tengere armen eindigen in slanke vingers die een boek vasthouden, waarin ze volledig opgaat. Een kam haalt het haar uit het gezicht. Italianen kennen drie haarkleuren: zwart, kastanje en blond. Haar kleur is kastanje. Tussen de donkere ogen en de volle lippen prijkt een iets te lange neus. Die geeft haar gezicht net die onvolkomenheid die nodig is voor ware schoonheid. Ze doet me denken aan Maryam d'Abo, in haar rol als celliste in een van de slechtere Bond films. Ik zit op een terras op het plein voor de kerk. Ze kijkt niet op uit haar boek en ik kan onbeschaamd lang naar haar kijken. Ik maak een foto. Door als een echte voyeur in te zoomen krijg ik haar Voeken | 39

gezicht van dichtbij te zien. Ze oogt lieftallig en sereen, afgesloten voor de omgeving. Sinds mijn jeugd heb ik een romantische fantasie, waarin ik stilletjes op het strand zit met een boek. De branding rolt tot net voor mijn voeten. Dan komt er een vrouw, die er precies zo uitziet als deze vrouw, naast me zitten. Zonder iets te zeggen, zitten we samen op de vloedlijn. Ze slaat een arm om me heen en we kijken elkaar aan. Met die blik is het besloten, het is ware liefde voor altijd. In het echt heb ik heel vaak op een strand gezeten, maar nooit is iemand naast me komen zitten. Ik ben bang dat deze droom in dit leven niet gaat uitkomen. Een vrouw zoals zij gaat niet naast iemand zitten. Ze zit zelf te lezen. Het is aan mij om naast haar te gaan zitten. Vandaag heb ik een extra reden om dit te doen. Ik heb kaarten voor een concert in de Anglicaanse kerk. Maanden geleden heb ik vanuit Nederland kaarten voor het Uffizi, de Galleria dell' Accademia en de tocht door het Palazzo Vecchio gereserveerd. Dat heeft urenlange wachtrijen voorkomen. Om mezelf te verwennen heb ik ook kaarten besteld voor een concert waarin de klassieke aria's uit diverse opera's worden vertolkt door een klein gezelschap in een besloten setting. Ik heb twee kaarten. Vooraf had ik gehoopt een klasgenoot mee te kunnen nemen. Ik heb het geprobeerd, maar Tina kan niet vanavond, dat zei ze tenminste, en jonge schoonheid Ximena keek me minachtend aan toen ik het voorstelde. De andere klasgenoten zijn niet leuk genoeg. Dan ga ik liever alleen, tenzij ik vanmiddag nog een leuke gezelschapsdame vind. Ik ben nooit bang geweest om een blauwtje te lopen, maar het blijft eng om zomaar een wildvreemde vrouw aan te spreken, zeker als ze zo mooi zijn. Ik haal diep adem en spreek mezelf bemoedigend toe: 'Er is niets te verliezen, alleen te winnen'. Ik betaal de rekening, sta op en loop in een rechte lijn naar haar toe. Ik ga niet naast haar zitten, maar er recht tegenover, aan haar voeten. Van nabij oogt ze iets ouder dan vanachter mijn camera. Ik schat dat ze Voeken | 40

begin dertig is. In mijn beste Italiaans excuseer ik mij en vraag of ik een vreemde vraag mag stellen. Ze kijkt me wat verloren aan. Het kost haar merkbaar tijd om in de werkelijkheid terug te keren. Ze zegt: 'Scusi?'. Ik herhaal wat ik zei en ze antwoordt met een glimlach: 'Dimmi', 'Zeg het maar'. Ik laat de kaartjes zien en zeg dat ik twee kaarten heb voor de opera in St. Mark’s church, de Engelse kerk in Florence. Ik zeg dat ik alleen in Florence ben en vraag of zij zin heeft mee te gaan. Misschien wil ze eerst samen iets eten? Ze twijfelt, slaat haar ogen op en kijkt me indringend aan. Ik wacht en dan lacht ze weer. Ze zegt ja, ze wil mee, maar alleen naar het optreden. Eerst moet ze naar huis zegt ze, en ook nog boodschappen doen voor haar moeder. Ze vraagt hoe laat het precies begint. Op de kaarten staat half negen. Ze zal proberen er op tijd te zijn. Serieus kijkend, steek ik mijn hand uit om me aan haar voor te stellen: 'Ugo Nero, piacere di cognoscerti', 'het is me een genoegen je te kennen'. Zij heet Lucia. Als ik me omdraai en wegloop, voel ik haar ogen op mijn rug. Ik weet zeker dat ik haar blik kan voelen, van top tot teen gaat een tinteling door mijn lijf. Voor ik de hoek omsla van de Via dell’Anguillera, kijk ik nog een keer om. Lucia is verdwenen. Ik zit op mijn knieën onder de lage douche en zing 'Ubbidiro' van Biagio Antonacci: 'All' amore ubbidiro', 'aan de liefde zal ik gehoorzamen'. Na het scheren pas ik extra op, om mijn kop niet weer te stoten tegen de muur boven de deuropening, ik ben geen ezel. Vanavond ga ik cultureel doen met een Italiaanse versie van Maryam d’Abo. Mijn naam is Bond, Hugo Bond. Gewassen, gladgeschoren en voorzichtig besprenkeld, sta ik voor de Anglicaanse kerk in Florence. Het is twintig over acht. Het wordt half negen. Twintig voor negen en Lucia is nog niet in zicht. Om kwart voor negen ga ik naar binnen om de mevrouw bij de entree te vragen hoe laat het optreden precies begint. Ze zegt dat ik over vijf minuten wel echt naar binnen moet, omdat ze rond negen uur starten en niemand naar binnen mag als het optreden

Voeken | 41

eenmaal begonnen is. Als ik weer naar buiten loop, stopt er een taxi. Een lang been verschijnt, eindigend in felblauwe suede pumps met hoge hakken. Het is Lucia, niet meer studentikoos en in zichzelf gekeerd, maar een dame. Het haar is opgestoken, lange oorbellen accentueren de slanke hals. De zwarte jurk valt tot net boven de knie en een hemelsblauw lint accentueert haar taille. Vanavond ben ik een heer. Ik maak een lichte buiging en kus haar hand. Als ik mijn arm geef, legt ze haar hand op mijn arm, conform de hoofse vormen. In het schip van de kerk staat een vleugel en een klavecimbel. Naast de vleugel staan inmiddels drie zangers opgesteld in kleurrijk, zoveelste-eeuws tenue. Om hen heen staan twee rijen stoelen in een halve cirkel. De plaatsen zijn genummerd en we mogen op de eerste rij plaatsnemen. Ik hoor het kraken van de pianokruk en de ademhaling van de zangers. Lucia legt haar hand op mijn rechterhand en ik leg mijn linkerhand boven op de hare. De optredens zijn prachtig. Vijf zangers wisselen elkaar af in een rondgang langs alle bekende werken van Rossini, Verdi en Puccini. Als toegift zingen ze Napolitaanse liefdesliedjes. Geluk is heel dichtbij. Zo moet het voelen op mijn strand. De laatste noot klinkt en de melancholie slaat toe, nog voor ik met Lucia naar buiten loop. Ik ben niet verbaasd als ik daar al een taxi zie staan. 'Grazie, Ugo' fluistert ze in mijn oor. Ze drukt een vluchtige kus op mijn lippen en ze is weg, ze stapt in en rijdt weg, voor altijd weg.

Fiat Mijn eerste week Italiaanse les zit erop. Ik heb net het examen gemaakt en 94 uit 100 punten gescoord. Dat is een negen. Ik mag door naar niveau A2. Het is nog steeds op extreem beginners-

Voeken | 42

niveau, maar ik maak vorderingen. Leon, Laura en Magnus zouden wel in Italië naar school willen. Voor Italiaanse kinderen zit het schooljaar er al op. Vandaag begint de vakantie. Drie maanden zijn de kinderen vrij. Arme ouders, die oppas en zomerkampen mogen regelen tot het augustus is en heel Italië vakantie viert. In Florence is het gewoonte dat de schooljeugd, nadat de klassen voor het laatst uitgaan, elkaar bekogelt met eieren, meel en melk. De kinderen kunnen als ze thuis komen door mama gekookt worden, al dente! Ik kreeg van juf Simone het dringende advies om uit lijfsbehoud de pleinen te mijden. Ik loop langs de Arno naar de buitenkant van de stad, naar de autoverhuurder. Daar wacht me een teleurstelling. De per mail gereserveerde Fiat 500 is er niet. Ik had me verheugd op het rondrijden in een lichtblauwe of roze Cinquecento. Ik krijg een zwarte Panda mee. Het is even slikken, maar het is niet anders. Het Toscaanse landschap glijdt aan me voorbij. Met cipressen omzoomde wegen slingeren over koperen heuvels. Ik stop bij een Supermercato om een CD te kopen voor onderweg. Ik twijfel tussen Ligabue, Vasco Rossi en Biagio Antonacci. Vasco is een held uit mijn jeugd, ik ken al zijn nummers, ik ben naar zijn concerten geweest. Het wordt tijd om een nieuwe Italiaan te horen. Ik koop Biagio Antonacci, ‘live at the Colosseo’. Via Pontesieve rij ik naar Arezzo, San Gimignano delle Torre en Siena. Tussen de schoonheid van de Toscaanse steden voel ik me verloren. Het voelt alsof ik door een decor beweeg van een toneelstuk zonder spelers. Soms loopt de zaal vol met toeschouwers. Florence is overlopen door toeristen. Met vele anderen bezoek ik Siena en San Gimignano. Soms blijft de zaal leeg. In Arezzo en Lucca loop ik door verlaten straten. Deze steden zijn prachtig verstilde plekken. In de smalle straten, op de oude pleinen voel je de eeuwen verdwijnen. Het had ook het jaar 1850 kunnen zijn, of 1610. Het toerisme is geen seizoensactiviteit. Voor de meeste steden en dorpen is het de belangrijkste en meest

Voeken | 43

zichtbare economische activiteit. De autochtone bevolking heeft haar leven naar de buitenwijken en de avonduren verplaatst. Ze leven in de schaduw van de toeristenstroom. Het zijn volledig gescheiden werelden. Dus kijken ze me niet aan als ze me voorbij lopen. Zo kan ik me tussen duizenden mensen eenzaam voelen. Dit gebeurt me nooit op een verlaten bergpas, of als ik in een berghut bij een onbekende groep aanschuif voor een spaghettimaaltijd. De horeca hier maakt geen praatje, maar draait productie. Het massatoerisme leidt er toe dat er rommel wordt geserveerd. Het maakt niet uit. Toeristen keren toch niet terug als klant. Fatsoenlijke restaurants bevinden zich in de periferie van de steden. Het is niet eenvoudig om ze te vinden. De prijzen zijn niet fijn. In Siena kost een biertje zeven euro. Zelden is het lollig om een groep toeristen tegen te komen. Ze lopen anoniem voorbij. Ze vullen de bussen, de metro, de boten, de straat en de terrassen. Er is niet veel voor nodig om op te gaan in de menigte. De meesten mensen zijn niet meer dan een exemplaar van een soort, het zijn typische Jappen, herkenbare Duitsers, doorsnee Hollanders en voorspelbare Amerikanen. Er zijn zoveel mensen die je vergeet zodra ze voorbijlopen, mensen die je eigenlijk niet eens ziet. Overal ontmoet ik kuddes makke schapen. Ik zie bijna geen eenzame wolven. Ook dat is een soort, maar een soort die je nooit in groepen ziet. Dat is precies hun charme. Je weet dat ze asociaal zijn en soms gevaarlijk, maar ze hebben hun eigen verhaal. Er zijn geen georganiseerde tochten voor tattoobabes, bebaarde zwervers en verdwaaalde veertigers. De toeristen zijn alleen bezig met hun eigen groep en verstoppen zich achter fototoestellen en iPhones. Sommigen lopen rond met een iPad, als fototoestel. Dat ziet er echt niet uit, zo'n plaat voor je kop.

Voeken | 44

ROME Via Cassia Vanaf Siena pak ik de Strada Statale 2. Dit was vroeger de Via Cassia. Nabij Rome komt de oude naam weer op de borden. De weg moet er tweeduizend jaar beter bij hebben gelegen dan nu. Het is een lappendeken van asfaltplaksels en half gerepareerde gaten. Ik ben benieuwd hoe het wegenbeheersplan er uitziet. De Via Cassia was met de Via Aurelia de belangrijkste route naar het noorden, zoals de Via Appia de hoofdroute zuidwaarts was. Hij loopt langs het Marsveld tot aan het Forum Romanum. Over deze weg trokken de Romeinse troepen noordwaarts. Over deze weg kwam Pompeïus uit Spanje en kwam Caesar uit Gallië. Nadat hij de Rubicon overstak, moet hij hier langs zijn gegaan om de macht te grijpen in Rome. Ik ben onderweg naar Rome. Een week lang ga ik mijn Italiaanse lessen vervolgen in de eeuwige stad. Ik vind het spannend. Als Groningers het over ‘Stad’ hebben, bedoelen ze altijd en overal Groningen. Ook als ze in de Australische outback grommen: ‘k goa noar Stad’, weet je dat ze afreizen naar de stad Grunn’. Rome is geen Groningen. Dit is andere koek. Rome was meer dan duizend jaar het centrum van de wereld. Voor de paus is ze het nog, als hij het Urbi et Orbi uitspreekt, een gebed voor de Stad en de Wereld. Roma Eterna, Roma Caput Mundi. Ik drop de huurauto op vliegveld Ciampino. Commerciële busmaatschappijen rijden voor twee euro naar Roma Termini. De bus rijdt over de Via Appia en langs de aquaducten die door dezelfde Appius Claudius zijn aangelegd. Ik ben in Rome. Ik ben op weg naar mijn kamer in het marmeren palazzo van schilder Alex

Voeken | 45

di Meglio. Ik logeer op de Esquilijn in het hart van historisch Rome. De Esquilijn is een van de oorspronkelijke zeven heuvels. Samen met de Capitolijn en de Palatijn vormden deze het hart van de oude stad. Julius Caesar woonde aan de voet van deze heuvel, in de stinkende volkswijk van Rome, de Subura. De komende week mag ik elke dag naar school wandelen langs het Colosseum en het Forum Romanum, langs de oevers van de Tiber en over de Piazza degli Fiori. Ik kan er ook voor kiezen om te lopen langs het Pantheon en over de Piazza Navona. Elke dag mag ik lunchen nabij de Spaanse Trappen en dineren in Trastevere. Een Groninger zou zeggen: ‘’t kon minder’. Alex is een zacht ogende homo die in badjas de deur opendoet. Hij laat me mijn kamer zien. Overal in zijn appartement hangen schilderijen van eendjes. Tussen mijn slaapkamer en de badkamer is een hal. Het voelt toch een beetje eng als ik die na het douchen oversteek met slechts een handdoek om mijn lendenen. Mijn gastheer kijkt geen voetbal. Vanavond is de belangrijke wedstrijd tussen Italië en wereldkampioen Spanje. Het begint over een half uur. Ik loop een wijk in op zoek naar een kroeg waar Romeinen komen. Op een klein plein zijn drie cafés. De Ierse pub puilt uit. Er hangen vlaggen en er klinkt luidkeels gezang. Op de tafels staan grote pullen bier en chips. Ik stap naar binnen. Dit blijkt een hangout van AS Roma fans. Dit zijn ruige mannen met brede lijven, tattoos en ongeschoren koppen. Ik schuif bij hen aan tafel. We drinken bier en wodka. We schreeuwen, we vloeken en we zien dat Italië wint.

Trevi De laatste mode in Rome is om sandalen te dragen die ook al in de mode waren vijftig voor Christus. Dit zijn sandalen met een

Voeken | 46

gesloten hiel en versieringen (bling-bling) op de band tussen tenen en enkelband. Ik hoef geen nieuwe sandalen. Ik ben een Romein op Teva’s. Op sandalen loop ik in de late avond over straat. Ik dwaal doelloos rond. Rome is een stad waar elke straat en elk plein een verrassing heeft. Overal zijn poorten naar het verleden. Ik sla een hoek om en zie de gevel van een tempel. Erachter is een woonhuis gebouwd. Verderop staat een zuil op een plein. Het is de zuil van Marcus Aurelius. Urenlang sla ik willekeurig straten in. Het voelt alsof ik weken nodig zal hebben om door Rome te dwalen. Er is te veel, de eeuwen omarmen me. Hier kan ik zijn. Hier ben ik thuis. Rond middernacht stuit ik op een fontein. Het duurt even voor ik door heb dat dit de beroemde Trevifontein is. Om onverklaarbare redenen had ik een beeld in mijn hoofd van een ronde fontein op een plein. De Trevi lijkt meer op een amfitheater met een vijver in plaats van een podium. Het is een nachtelijk theater gevuld met verliefde stelletjes. Op een van de de stenen bankjes zou ik ook met een lief willen zitten. Nu mis ik Marieke. Rome is romantisch, maar ik heb er zelf voor gekozen om alleen te reizen. Ik ben op deze plek de enige eenzame reiziger. Nergens zit een mooie vrouw alleen naar de fontein te staren. Er is niemand naast wie ik stilletjes kan gaan zitten. Snel draai ik me om. Met de gps op mijn mobiel vind ik mijn weg terug naar de Via Merulana, naar het lege tweepersoonsbed in het appartement op de Esquilijn.

Het lege pantheon Het Pantheon is een technisch wonder. Eeuwenlang was dit de grootste koepel ter wereld en nog steeds is het de grootste in niet versterkt beton. Deze betonnen bonbonnière heeft tweeduizend jaar lang aardbevingen, oorlogen en algehele stupiditeit doorstaan.

Voeken | 47

Het Pantheon is een poort naar het verleden. Dit is een station voor tijdreizigers. Het machtige Pantheon der Goden is verlaten. De goden zijn weg. De christenen hebben zich het gebouw toegeëigend. Het heet nu een basilica voor de een of andere heilige. Het Pantheon is ontheiligd. Waar ooit een beeld van Jupiter stond is nu een Rooms altaar. Een kruisbeeld hangt in de enorme nis en benadrukt de leegte. Andere nissen zijn gevuld met onbekende heiligen. Alleen Fortuna is terug in haar nis. Hebben de rooms-katholieken haar aangezien voor Maria? Aan de wanden hangen vage schilderingen, die er gelukkig niet in slagen de algehele indruk van een Romeinse tempel teniet te doen. Het voelt leeg. Dit is een tempel ontdaan van alle goden. Ook de God van de christenen is er niet, hier zijn alleen mensen. De heiligschenners schuilen in een vesting in het centrum van Rome. Aan de overzijde van de Tiber ligt de kleinste en rijkste staat ter wereld, Vaticaanstad. Het Sint Pieterplein is niet zo overweldigend als ik had verwacht. Mijn eerste gedachte is: ‘Ben ik hier wel goed?’ Het plein is erg open, waar ik altijd had gedacht dat het een gesloten zuilengalerij zou zijn. De Sint Pieter Kathedraal is in het echt ook helemaal niet groot. De Santa Maria dei Fiori in Florence was groter en indrukwekkender. De koepel van Brunelesschi is achtenzestig meter in doorsnee. Michelangelo beperkte zich in Rome tot tweeënveertig meter, uit respect voor het Pantheon, dat drieënveertig meter in doorsnee meet. Het grootste meesterwerk in de Sint Pieter is de piëta van Michelangelo. Vanaf tien meter kijk ik naar een niet ontspiegelde glasplaat. Daarachter moet het beeld staan. Ik zie alleen mijn eigen spiegelbeeld weerkaatst worden. Om me heen is alles goud wat er blinkt. Bijna verlang ik naar de eenvoud, de stilte en de houten bankjes van een protestantse kerk. Honderden toeristen, met

Voeken | 48

doeken om te blote schouders en benen, schuifelen langs kandelaars en heiligenbeelden. Iedereen had me voorbereid op de pracht en praal van het Vaticaans museum. In de naam van God hebben de pausen kunstwerken uit de hele wereld geroofd. Toch valt het me tegen. Het vermaarde museum is een zielloze uitstalling. Er gaat geen enkel idee vanuit. Het is een ongesorteerde verzameling gouden lijsten en overdadige decoraties. De Sixtijnse kapel is een enorme teleurstelling. Dit zou een van de hoogtepunten van mijn bezoek aan Rome moeten zijn. Ik ken de foto's en posters waarop beroemde onderdelen van de plafondschildering zijn gereproduceerd. In boeken heb ik gezien met hoeveel oog voor houding en voor detail Michelangelo mensen weergeeft. Schouder aan schouder omhoog starend in de zwetende menigte kan ik helaas geen detail zien op het plafond hoog boven me. Het enige dat me opvalt, is dat Michelangelo geen oog voor compositie had. Het totaal is rommelig en het werkt op mijn zenuwen. Het is een verzameling voor mij niet zichtbare figuren, in een naïeve configuratie. Het hele Museo Vaticano roept dit beeld op van een gefragmenteerde presentatie van losse objecten. Er is geen verbindend thema, er ontbreken centrale meesterwerken, zoals de ‘David’ in de Galleria dell’ Accademia of ‘de geboorte van Venus’ in het Uffizi. Tussen alle overdaad is de beeldengalerij een oase van rust. De hal staat vol prachtige beelden uit de Romeinse en Griekse oudheid, inclusief de beroemde buste van Julius Caesar en het nog beroemdere beeld van Augustus. Ook hier ontbreekt het verbindende idee en vraag ik me af waarom Romeinse dictators tussen Griekse godinnen staan. Het doet er even niet toe, de beelden spreken hun eigen taal en het onbehagen over de roomse rovers verdwijnt naar de achtergrond.

Voeken | 49

Vrouwen en gebouwen Het hart van Rome is niet bebouwd. Het historisch centrum van wat eens de hoofdstad van de beschaafde wereld was, is een kale vlakte met ruïnes, naast een heuvel met oude stenen en een grote lege grindbak. Het Forum Romanum, de Palatijn en het Circus Maximus zijn er nog en tonen de grootsheid van het oude Rome. Alleen de Capitolijn is verpest met een megalomaan neo-romaans monument, dat de halve heuvel bedekt. De ‘Arx’ kan ik niet meer vinden. De Tarpeïsche Rots is er nog wel, maar er staan hekken omheen en de rots is ook niet zo heel erg hoog meer. De dalen tussen de Romeinse heuvels zijn in de loop der eeuwen gevuld met het puin van de afgevlakte rotsen en de huizen die laag over laag zijn gebouwd. Elk stadsbestuur ter wereld laat A1-locaties zo snel als mogelijk bebouwen door projectontwikkelaars. In Berlijn hebben ze na de val van de muur geen dag verspild om de lege ruimte vol te bouwen. Glas, staal en beton vullen daar de ruimte die de geschiedenis leeg heeft gelaten. Een keurig gemarkeerde lijn over het trottoir is wat nog rest van de Muur, van de mijnenvelden en de grensposten. Het Oosten is herbouwd en overgeschilderd. Het litteken is deels geheeld, deels met make-up verborgen. Ik buig mijn hoofd in het diepste respect voor Italiaanse politici en Romeinse stadsbestuurders. Jaar in, jaar uit, eeuwenlang, is de druk weerstaan om geld te verdienen met het grondcomplex Palatijn, met het bedrijventerrein Forum Romanum, met de mcThermen. Sinds de Gothen Rome gebrandschat hebben, is er in essentie niets veranderd aan de plek die het centrum van het centrum van de wereld was. Het hart van Rome is behouden als verwijzing naar een groots, maar vergaan verleden. Dat verleden wordt nog immer verder blootgelegd. Aan de randen van het Forum werken archeologen stug verder. Kelders met puin worden steentje voor steentje leeggehaald. Het lijkt een bouwput, maar tussen de steigers Voeken | 50

werken jonge archeologen voorzichtig en met liefde aan de opgravingen. Ik heb een tip voor mijn kinderen. Ga archeologie studeren, met als specialisatie Romeinse oudheid. Ik heb nooit geweten dat archeologie iets is voor stoere mannen en voor mooie en stoere vrouwen. Toen ik in een ver verleden beleidsmedewerker cultuur was, deed ik alleen zaken met stoffige oude mannen. Is dit het ‘Indiana Jones’ effect? Verliefd hang ik over de hekken. Ik staar naar de jonge archeologen in korte broeken en losjes openhangende shirts. Ze staan gebogen over de stenen waarover ooit Julius Caesar liep en tillen puin uit de huizen waarin mannen als Cicero, Clodius, Caelius en Crassus gewoond hebben. De zon schijnt. De nog overeind staande pilaren van de Tempel van Castor en Pollux markeren de blauwe lucht. Het Colosseum is de achtergrond waartegen met stofvegen bedekte meisjes ‘mozaïeken’ met verdwaalde steentjes uit het jaar nul. Er is een tijd geweest dat ik elke dag politierapporten las. De burgemeesters van Nederland krijgen elke dag een uitdraai van alle meldingen van alle politiemensen in hun gemeente. Dit zijn al snel vele tientallen, soms honderden meldingen en verbalen. Ik las ze en maakte een selectie voor de burgemeester op basis van een inschatting van zijn 'need to know'. Hiervan werd ik niet vrolijk. Achter elke deur school huiselijk geweld, op elk schoolplein werden drugs verkocht, geen kroeg ontsnapte aan uitgaansgeweld. Na een tijdje ging ik ervan uit dat niemand zonder problemen is, dat overal ellende schuilt. Ik kreeg zelfs Teeven-trekjes: 'De knoet erover en al het tuig in werkkampen'. Wat je doet, kleurt je werkelijkheid. Ik ben ermee gestopt. Dit was niet de wereld waarin ik wilde leven. Er zijn dingen die ik niet wil zien, dingen die ik niet wil weten. Liever verzin ik een andere werkelijkheid. Nog langer geleden was ik monumentenzorger. Dat wil zeggen, ik was een jonge beleidsambtenaar die per ongeluk in de sector cultuur en oudheid was beland. Ik was een boer, een barbaar, een Voeken | 51

bèta. Mijn omgeving heeft me bijgeschoold en ik heb iets opgestoken van kunstgeschiedenis. Het meest ontvankelijk was ik voor de architecten en stede-bouwkundigen. Die leerden me naar de bebouwde omgeving kijken. Ik dank Durk Laarmans en zijn collega's. Als ik eerlijk ben, is het door hun invloed dat ik hier nu rondloop. Monumentenzorgers zijn goed te herkennen in de oude binnensteden. Waar iedereen naar de etalages kijkt, kijken zij omhoog, naar de gevels. Ik doe dat sindsdien ook. Het is een blijvende tic, een ongeneeslijke afwijking. Het enige dat me van de gebouwen afleidt, zijn vrouwen. Hormonen sturen de waarneming van de werkelijkheid sterker dan opleiding, training of ervaring. Ook dat is ongeneeslijk. In Rome is het een zware beproeving. Zoveel schoonheid, zoveel gebouwen, zoveel vrouwen. Mijn hoofd tolt ervan. Het is alsof ik kijk naar een tenniswedstrijd. Mijn ogen flitsen heen en weer tussen vrouwen en gebouwen.

La dolce vita Leven in Rome is rijk leven. Wat een verschil met Parijs, waar iedereen je met een chagrijnige kop voorbij stuift en niemand je aankijkt, waar zelfs caissières doen alsof je niet bestaat, waar vrouwen mooi zitten te zijn in de metro, maar waar het ‘chagrin’ elke vorm van erotiek in de kiem smoort. Wat een contrast met de stank en de hufterigheid van Amsterdam, of met de regen en de haast van Londen. Dit is de eerste grote stad waar ik kan wonen. Het kost me moeite om binnen budget te blijven. Het leven is niet duur in Rome, maar het is allemaal te lekker. De lekkerste koffie van de wereld kost tachtig cent. Een broodje belegd met proscuito crudo en provolone of met mozzarella en tomaten kost twee euro. Het is goedkoper te ontbijten en te lunchen staande aan de bar, als

Voeken | 52

een Italiaan, dan zelf boodschappen te doen, broodjes te smeren en koffie te zetten. Voor toeristen, zittend op het terras, zijn de prijzen twee maal zo hoog en komt er een terras- of bedieningstoeslag bij. Op een gemiddelde dag volgt na het ontbijt een pre-lunch met koffie en broodje, om twee uur een uitgebreide lunch en in de middag toch maar een biertje. 's Avonds is het weer tijd om te dineren, met niet alleen die twee of drie glazen wijn, maar tevens een café corretto tot besluit. Bij elkaar opgeteld ben ik ruim zestig euro kwijt aan eten en drinken. De kamer kost dertig euro per nacht en de gemiddelde museum entree is een tientje. Zo ga ik net over mijn budget van honderd euro per dag heen. Het is maar goed dat er extreem veel te zien is. Ik loop vijf tot zes uur per dag. Ik ga niet met de lift of met de bus. Daarmee bespaar ik geld en verbruik ik energie, zodat ik nog een keer extra kan eten. Want geloof me, eenmaal in de steegjes en uit het zicht van de toeristen, is het leven goed. Toch eet ik vandaag voor de televisie. Om geld te besparen heb ik zelf boodschappen gedaan. Mijn diner bestaat uit Italiaanse gehaktballen, een kruidig mengsel van rund- en varkensvlees met grana padano. Daarbij eet ik bosbessen en bosaardbeien. Gevulde paprika's maken het diner af. Met een lokale wijn uit Abruzzo spoel ik het weg. Het voelt behoorlijk lullig om op mijn kamer te zitten met deze poging tot besparing, terwijl om me heen Rome leeft. Het heeft helemaal geen zin om zelf te koken of om, zoals nu, vlees, fruit en wijn te kopen. De supermarkten zijn duur en dit gebrekkig etentje kost me bij elkaar vijftien euro. In een restaurant eet ik goed en uitgebreid voor vijfentwintig euro, inclusief twee of drie glazen goede wijn. Ik neem me voor niet meer ‘Hollands te doen’. Vanaf nu eet ik buiten de deur. De volgende dag compenseer ik de verloren avond. Met studiegenoten Linda en Joan struin ik door Rome. De vrouwen komen uit Belfast, de ene is Ierse en de andere Australisch. De noord-Ierse is tenger met een expressief gezicht, groene ogen en Voeken | 53

donker haar, de ander blond, stoer en hoekig. Joan heeft bij de politie van Melbourne gewerkt. Ze loopt als een man. Ik neurie heel zachtjes een Beatlesnummer: ‘Oh, you should see Polythene Pam, she’s so good looking, but she looks like a man’. Na de lessen nemen we een broodje tegen de honger, met een espresso en een spremuta. Een paar uur later is het tijd voor de lunch in een klein restaurant een paar straten achter de Piazza Navona. We zitten tussen het Vaticaan en de heuvels van Rome. Vele eeuwen geleden was dit het Marsveld en lag dit net buiten de stadsmuren. Nu is het hartje centrum. De vijftien jaar jongere medestudente Elisa gaat mee lunchen. Zij is Russisch. Het lieftallig ogende blondje doet me denken aan een postorderbruidje. Later die week blijkt ze een oudere Italiaan opgescharreld te hebben, twee dagen voor ze terug moet naar Sint Petersburg. Het is echte liefde. We eten zwarte pasta, fiori di zucchini, gegrilde vis en groene salade. Het is fijn eten met een goede fles wijn. Daarna dwalen we over pleinen en straten in de richting van Trastevere. De brug over de Tiber toont de rivier als een groene ondiepe stroom. Langs de brede kades zitten vissers. We steken over naar de oever waar ooit de landhuizen van rijke Romeinen stonden. Hier rustte Cicero en vermaakte Clodia zich met naakte slaven. Trastevere is een oude wijk, met een middeleeuws stratenplan en vooral zeventiende en achttiende-eeuwse gebouwen in afgebladderde pasteltinten. We zitten op een terras en drinken bier. Ik lees in Ammaniti, Linda maakt huiswerk en Joan leest een roman. Elisa verlaat ons weer. Tegen achten verhuizen we naar een volgend terras voor het diner. We lopen langs de okerkleurige gevel van een restaurant dat de aandacht trekt met een dwars op de weg geplaatst schoolbord, waarop geschreven staat: ‘We are against war and tourist menu’. Daar gaan we eten. We openen eerst een meesterlijke Montepulciano. Met een lichte antipasta, vitello tonnato, weer een gegrild visje en melanzane alla Parmigiana Voeken | 54

houden we het eenvoudig. Er is voetbal op televisie. Nederland verliest weer. Het kan me niet schelen. Ik luister naar twee vrouwen, twee echte vrouwen met mooie verhalen, verteld in volkomen verschillende accenten. Bij Linda dansen de woorden in een zangerig Iers. Joan klinkt als een vrouwelijke Crocodile Dundee. De avond eindigt op een heuvel boven Trastevere. We praten en zwijgen en kijken uit over historisch Rome. Het lint van de Tiber omlijst de lichten van de stad, waarin de monumenten schitteren als de sterren in de nachthemel. De meegebrachte grappa helpt om ons te warmen. Als het duister is gevallen, wordt het koud in Rome. Ik sla mijn arm om Joan. Ze vindt me leuk. Linda ook. Ik zou één van beiden of allebei willen zoenen. Het is een avond om te delen, maar ik weet al lang dat dit niet gaat gebeuren. Ze zijn samen en schermen elkaar af. Joan heeft een rottige relatie achter de rug. De reis naar Rome is bedoeld om afstand te nemen van liefdesverdriet. Linda zorgt voor Joan en zij moet volgens hun stilzwijgende afspraak eerst door een rouwproces, voor ze zich mag geven. Ik weet het, ik voel het, ik doe braaf mee met het toneelspel. Het ontbreekt me aan het lef en de vaardigheid om dit gevoel te doorbreken. De spanning blijft hangen in onvervuld verlangen als we elkaar goedenacht wensen met een kuise kus.

Veertig In 1982 kwam het boek ‘Veertig’ uit van Kees van Kooten. Ik moet het een aantal jaren later gelezen hebben. In dit boek is hij openhartig op een manier die ik niet begreep als achttienjarige. Hij schrijft dat hij met zevenveertig vrouwen sex heeft gehad. Dat vond ik onwaarschijnlijk. Hij is geen aantrekkelijke man. Nooit ben ik het getal vergeten: zeven en veertig. Julio Iglesias pochte over de duizenden vrouwen die zijn bed deelden. Jan Cremer had volgens Voeken | 55

mij sex op elke bladzijde. Zevenenveertig is dan toch wel het minimum. Ik ben een loser in de ogen van de puber die ik was, toen ik mijn literatuurlijst met zorg samenstelde met boeken van Jan Cremer, Jan Wolkers, Remco Campert (Liesje in Luiletterland), Theo Kars en Kees van Kooten. De afgelopen jaren heb ik mijn best gedaan, maar Kees van Kooten haal ik niet meer in. Over twee maanden word ik eenenveertig. In ‘Veertig’ vertelt van Kooten dat hij van zijn vrouw een vakantie cadeau krijgt. Hij heeft een writer’s block en mag weg om zijn boek af te maken. Alleen in een hotel in Gerardmer lukt het schrijven ook niet. Op de fiets over de col de la Schlucht wordt hij bijna aangereden door een lesauto. De autorijschoolhoudster trekt zijn aandacht. Hij besluit om een afspraak met haar te maken om rijles te krijgen. Als hij haar opbiecht dat hij zijn rijbewijs al heeft en de afspraak alleen heeft gemaakt omdat hij verliefd op haar is, wil ze niks meer met hem te maken hebben. Vloekend rijdt ze hem terug naar zijn hotel. Het wordt geen achtenveertig. Van Kooten keert terug naar vrouw en kinderen. Dit is een heel mooi verhaal en tegelijkertijd is het triest. Toen ik het las, begreep ik dat niet. Ik wist niet dat het leven zo is. Ik ben geen haar beter dan Kees van Kooten. Ik ben veertig.

Afdingen De restaurants in Rome zijn goedkoop. De supermarkten zijn duur. De drogist, de parfumerie en de souvenirwinkeltjes zijn goedkoper dan in Firenze. Rome is geen dure stad. Straathandelaren schatten mijn draagkracht in en bepalen vervolgens hun eigen prijzen. Een flesje water kost soms één euro, soms twee. Een appel kost zeventig cent en ergens anders kost ‘ie twee euro. Op de markt is een megafruitcocktail maar drie euro.

Voeken | 56

Per geval besluit ik of het de prijs op dat moment waard is. Anders loop ik weg. Een tube zonnebrand in de profumeria kost twaalf euro. Dat is een afdoende middel om mijn glimmende schedel te beschermen. Een hoed is ook effectief. Op de markt moet een witte strohoed twintig euro kosten, maar ik verdom het om meer dan de kosten van zonnebrandcrème te betalen. Na enig gepingel gaat het hoofddeksel voor twaalf euro mee. Ik hou niet van afdingen, maar in Griekenland en Turkije schijnt dat bij elke aankoop nodig te zijn. Dit is mijn eerste geslaagde oefening. Direct mocht ik nog een keer oefenen, op het postkantoor. Na twee weken ‘vaste’ huisvesting in Florence en Rome heb ik wat overbodige spullen verzameld: tassen, boeken, kaarten, souvenirs, cadeautjes. Dit gaat niet mee in de rugzak. Ik stuur de ballast per post naar huis. Morgen ga ik weer licht reizen. Tot mijn schrik zit het ‘ufficio postale’ bomvol. Ik moet een kaartje trekken en kan kiezen uit drie loketten. Gelukkig helpt een cursus Italiaans op zo'n moment, zodat ik de juiste rij, de poststukkenrij, kan kiezen. Dit is de snelste rij, al is er maar één loket open. De bankzaken houden vijf loketten bezet. Ik heb gekozen voor het grootste kantoor in dit deel van Rome. In een rek hangen dozen en enveloppen voor poststukken. Ik heb een doos nodig voor mijn spullen. De één na grootste doos is iets te klein. De grootste is eigenlijk te groot. Met angst in mijn hart pak ik zomaar een doos, zonder eerst het loket af te wachten. Dit zal me wel een bureaucratische schrobbering opleveren, denk ik, maar dan zijn de spullen al wel ingepakt. Ik blijk daar gelijk in te krijgen, als ik na drie kwartier aan het loket sta. De dikke dame achter de balie geeft me op mijn kop omdat ik al een doos gepakt heb. Ik krijg óók op mijn kop omdat ik nog een adres moet invullen op de doos en dat niet vooraf gedaan hebt. Hoe ik beide tegelijk had moeten doen is me onduidelijk. Dit vraagt om zelfbeheersing. Later hoor ik dat ik ongelooflijk gelukkig moet zijn zo snel en Voeken | 57

voorkomend geholpen te zijn. Uren of zelfs dagdelen staan Italianen in de rij voor de staatsposterijen. Aan het loket wordt ik verstoord aangekeken vanachter vettige brillenglazen, wanneer ik in gebrekkig, maar in dit geval volledig correct, want vooraf bij mijn lerares getoetst, Italiaans zeg dat ik de spullen naar Nederland wil sturen. Ze weegt de doos. Die is vier kilo zwaar. De maat van de doos is een standaardformaat, want eigen Italiaanse Posterijen-formaat, dus daar kan ze niets over zeggen. Ze vraagt via welke methode het verstuurd moet worden en ik zeg: ‘De minst dure, graag’. Ze zucht diep en typt wat in. Computer says: ‘Drieënvijftig euro’. Ik vraag of er andere manieren zijn. Nog een zucht en een volgende keuze wordt ingetikt. Nou kost het nog maar achtendertig euro. Ik vraag wat nu écht de minst dure methode is. De dame haalt gepikeerd de schouders op, kijkt nog eens op haar scherm, zucht weer en tikt opnieuw iets in en wonderwel, het kan ook voor tweeëntwintig euro. Ik kijk haar ernstig bevragend aan en ze benadrukt dat dit de meest economische is. Dat wist ze dus wel. Italianen vinden het niet gek dat je zelfs met de bureaucraten bij de post moet onderhandelen. Dit is een nuttig voorproefje van cultuurverschillen die me nog wachten, een leerzame oefening in stug afdingen. Over het gedoe met in te vullen formulieren over het verzendadres, de inhoud en de waardebepaling en over de verzegeling van de doos zal ik het niet hebben. De boel is op de post. Het is afwachten wanneer het arriveert. Mijn kinderen zullen zeker en vast berichten als hun souvenirs aangekomen zijn. Laura, Leon en Magnus gaan over drie weken op vakantie. De afgelopen weken heeft mijn vader op hen gepast. Om precies te zijn, de kinderen gingen hun eigen gang, hij ging vissen en tussendoor heeft hij ze gevoed en gelaafd. Daarvoor moest hij ze hardhandig onderscheppen als ze zich vanuit school direct naar hun computers transporteerden. Ook in Nederland schijnt de zon, maar de pubers baden liever in beeldscherm-licht. De jongens Voeken | 58

gamen terwijl ze met hun tegenspelers skypen. Laura kletst op Facebook met vriendinnen. Tussen school en computer wordt met klasgenoten contact gehouden via de mobiel. De volgende weken past oma op. Zij zal tevergeefs proberen de kinderen naar het strand of de tennisbaan te lokken. Daarna mogen ze met hun moeder op vakantie naar Frankrijk. Ik ben blij dat zij een echte vakantie hebben. Ik weet dat ze zich verheugen op het luxe huisje met zwembad. De oudsten moeten nog twee weken naar school, Magnus nog drie. Ik mis mijn meisje, die in een ondoordringbare cocon leeft waarin een voor mij onbekende taal wordt gesproken. Ik mis de dwarse mannen, die mijn huis als een hotel beschouwen waarin een vijfsterren comfort en service door hen als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Ze vinden me een zonderling, omdat ik de 40” televisie heb verkocht en vervangen heb door een 19” exemplaar. Ze moeten nog veel leren, gelukkig maar. Ook daarom mis ik ze. Over twee maanden zie ik ze weer. Tot dan moeten ze het doen met een doos vol spullen uit Rome.

Dieven ‘Tutti i politici sono Ladroni’, alle politici zijn dieven. Deze stelling werd in het antieke Rome door iedereen als waarheid aanvaard. In de Romeinse Republiek was een politieke carrière een steil pad omhoog over verschillende treden. Zo moest men eerst in de senaat aanvaard worden, wat alleen voor patriciërs was weggelegd. Vervolgens volgden lage politieke of religieuze functies om via het praetorschap de laatste stap te kunnen maken: consul worden. Elk van die stappen kostte veel geld: geld om ‘vrienden’ te maken in de senaat, geld om populariteit te verwerven onder het volk (brood en spelen) en geld om domweg stemmen te kopen. Dat geld moest terugverdiend worden. Na het consulschap volgde Voeken | 59

het recht op een jaar in het buitenland of in de provincie. Als gouverneur kon vervolgens de lokale bevolking worden belast en beroofd. Zo eindigde een politicus alsnog rijk. De kost ging voor de baat uit. Als dit doet denken aan de Amerikaanse politiek, is dat geen toeval. Het Amerikaanse staatsbestel is een kopie van de Romeinse Republiek. Ook Italië keerde na het fascisme terug naar Republikeinse vormen. Wat niet gewijzigd is, is de opstelling naar de politici. Dieven zijn het, die de staat gebruiken voor eigen gewin. Berlusconi is een klassiek Romeins politicus. Zijn geschiedenis lijkt op die van de steenrijke Crassus tweeduizend jaar eerder. Ook Crassus kocht het consulaat met smerig geld om vanuit die positie nog meer rijkdom te vergaren. Er is één groot verschil. Het oude Rome had geen politie. Een staatsmilitie zou de toevallige heerser van het moment een oneerlijk voordeel opleveren. Hij zou met hulp van de sterke arm ongegeneerd kunnen roven. De oude Romeinen hadden gelijk. Tegenwoordig staat niets de rovers meer in de weg. We noemen het belastingheffing, maar het is diefstal, afpersing, het is slavernij. Als ik een dag voor mezelf gewerkt heb, moet ik beslist nog een dag werken voor de staat, op straffe van geweld. In Nederland aanvaarden we de slavernij gelaten, vertrouwend op de goedheid van onze bestuurders, die immers het beste met ons voor hebben. In Italië hebben ze dat vertrouwen niet en daarom betaalt niemand belasting. Dat verdwijnt toch maar in de zakken van corrupte politici. Gisteren is een wet tegen corruptie aangenomen. Alleen ‘Il Popolo della Liberta’ was tegen. De partij van Berlusconi pleit voor immuniteit voor bestuurders tot tenminste 2013. De PdL wil blijven roven zonder vervolging. Ondertussen is het hele centrum van Rome afgezet door alles wat ze in Italië in uniform hebben lopen: ‘Carabinieri’, ‘Polizia statale’, ‘Polizia municipale’, ‘Guarda di Finanzia’ en ander para-militair gespuis waarvan ik de naam niet ken. Dit is om te voorkomen dat

Voeken | 60

een demonstratie van communisten uit de hand loopt. De communisten protesteren tegen de kongsi van politici en bankiers, tegen de ladroni die in achterkamertjes ritselen en regelen. In Italië is zelfs de achterkamer stijlvol. De heren schuiven elkaar de centen toe in de ‘salotto buono’, de ‘mooie kamer’, zoals in Italië de herensociëteit genoemd wordt.

Via Appia Over de via Appia vertrek ik zuidwaarts in de richting van Napels. In Rome waarschuwen ze voor het temperament van de Napolitanen, voor het onverstaanbare dialect, voor diefstal, beroving en geweld. Ze waarschuwen me voor het verkeer in Napels en het rumoer. Ik vind het grappig dat Romeinen zich daar over opwinden. Dit zijn immers beelden die toeristen ook over Rome hebben. Amerikanen, Japanners, Duitsers, Australiërs en Canadezen lopen verdwaasd rond, angstig kijkend naar het verkeer en doof door alle onbekende geluiden. Ik vind het verkeer meevallen in Rome. Ze rijden misschien iets harder dan de wettelijke norm en scooterrijders hebben een eigen idee van in- en uitvoegen. Het Amerikaanse concept van ‘keep your lane’ is onbekend. Oversteken is net als een spelletje Frogger. Diegenen die de jaren tachtig bewust hebben meegemaakt kennen dit wel, een Commodore 64 spel, waar een kikker een stroom met krokodillen moest oversteken. Het is een mooie sport om zigzaggend, tussen de auto’s door, de overkant heelhuids te bereiken. Romeinen zijn beleefd. Als je je hand opsteekt, stoppen ze. Voor Italianen zijn ze rustig, flegmatiek bijna. Voor een grote stad zijn de mensen voorkomend en vrolijk. Er wordt getoeterd en gevloekt. Dit is Italiaans theater, dat in de kleinste dorpen niet anders is dan in Rome.

Voeken | 61

De via Appia begint in hartje Rome, bij de Thermen van Caracalla, aan de voet van de Aventijn. Om daar te komen daal ik van de Esquilijn af en loop ik om het Colloseum heen, bij het Circus Maximus sla ik rechtsaf en loop langs de Thermen. Aan de overzijde van een drukke kruising wijst een bordje naar de via Appia antica, naar een smalle klinkerstraat tussen hoge muren. Bijzonder is dat de stad meteen ophoudt, waar de oude weg begint. Meteen voel ik me een pelgrim terug in de tijd. ‘Tuinen van Scipio’ staat boven een van de poorten in de muur langs de weg. Hier, net buiten de oude stadspoort, moet Petrus, toen hij vluchtte voor vervolging, volgens de overlevering Jezus gezien hebben. Hij vroeg: 'Quo vadis, Domine', 'waarheen gaat u, Heer?' Jezus antwoordde: ‘Terug naar Rome, om opnieuw gekruisigd te worden.’ Overmand door schaamte, keerde Petrus terug naar Rome, naar de christelijke gemeente. Keizer Nero had geen mededogen. Als buitenlandse oproerkraaier werd Petrus gekruisigd. Paulus werd een minder pijnlijke dood gegund, als Romeins burger wachtte hem onthoofding. De beroemdste weg aller tijden is op zondag afgesloten voor verkeer. Alleen bestemmingsverkeer mag over de eeuwenoude stenen rijden. Toch loop ik niet in stilte tussen wandelaars en karren met paard. Motorlawaai en uitlaatgassen verpesten de illusie dat ik een Romein op Teva’s ben. Ook Romeinen en toeristen die de catacomben bezichtigen, vijf kilometer buiten de stad, vormen bestemmingsverkeer. Voorbij de catacomben wordt het snel stiller. Ik loop een archeologisch park in. Aan weerszijden van de via Appia staan ingestorte grafmonumenten, verlaten mausolea en verweerde muren. De oude Romeinen begroeven hun burgers buiten de stadsmuren, langs de uitgaande wegen. Overal liggen oude stenen, sommige nog netjes neergelegd, sommige her en der verspreid in de bermen. De weg is leeg en het landschap verlaten. Dieper en dieper voert hij het park in. Hoge bomen staan afgetekend tegen een diepblauwe lucht. Ik maak foto’s van de kaarsrecht aangelegde weg, met aan weerszijden half vergane Voeken | 62

grafzerken in het opgaande groen. Ik plak ze bij een ‘check-in’ op Foursquare. Ik ben op de via Appia! Na drie uur lopen, gaan de grote versleten straatstenen ineens over in een onverhard karrenspoor. Is dit nu nog de beroemde weg? Nog eens drie kilometer verder versmalt het karrenspoor tot een grindpad, dat langs vliegveld Ciampino voert. Dan houdt het ineens op, de via Appia antica is niet meer. Wie verder naar het zuiden wil, moet tweehonderd meter oostwaarts gaan en de snelweg nemen: de via Appia nuova. Verder lopen wil niet. In het dorp Ciampino ga ik op zoek naar het station. Er rijdt een boemeltreintje naar Cassino, waar ik kan overstappen op de regionale trein naar Napels. Die trein stopt in elk dorp. Het is sneller om per trein terug te gaan naar station Rome Termini om daar de sneltrein naar Napels te pakken. Vanmorgen stuurde ik Ellen bericht dat ik Rome verliet over de via Appia. Ik hou haar en onze kinderen op de hoogte waar ik ben. Ik zei dat ik eindelijk de gebaande wegen ga verlaten. In de trein terug naar Rome komt haar antwoord binnen. Ellen schrijft: 'Onderweg moet je voeken'. Ze maakt een typefout. Uit het bericht kan ik niet herleiden of ze met ‘voeken’ nu vloeken, voelen of zoeken bedoelt. Onontkoombaar smelten de begrippen samen in mijn hoofd. Ineens is er het woord ‘voeken’ dat een betekenis heeft die precies beschrijft wat er gebeurt als je op reis bent, als je de weg een beetje kwijt bent. Voeken is voelen, zoeken en vloeken. Het is voeken als je op een schroeiend hete dag op weg bent naar resten van een oude weg of wanneer je een biertje teveel drinkt op een overschaduwd terras, omdat de trein pas over drie uur gaat. Het is voeken als je ‘s nachts in je eentje over een verlaten haventerrein loopt en stemmen hoort, maar je weet niet waar vandaan. Voeken moet je, als je zeven uur door Rome loopt en je afvraagt of de Romeinen ook Teva's droegen en of die ook zo'n pijn deden. Reizen gaat niet vanzelf. Ongemakken doorstaan is misschien wel het werkelijke doel van reizen. Zonder pijn is geen

Voeken | 63

euforie mogelijk. Het moment dat herinneringen gemaakt worden, is het moment dat ik aan het voeken ben. In de trein terug besluit ik om niet vandaag al naar Napels te gaan, maar nog een nacht in Rome te blijven. Morgenvroeg ga ik pas verder. Vanavond ga ik nog een keer naar de kroeg bij het Collosseum. Opnieuw valt het me op dat de omgeving van Termini een buurt is, waar bij mij de alarmbellen afgaan. Heel Rome voelt ontspannen en ongevaarlijk, maar rond het station hangt een grimmige sfeer. Voor elke hoteldeur staat een vrouw. Vervallen vrouwen, mooie vrouwen en dikke vrouwen in niet bij het jaargetijde passende bontjassen. Pas bij de tweede hoteldeur snap ik dat de vrouw in minirok die met me flirtte een hoer was, net als de knipogende negerin die ik daarna mocht bewonderen. Ik ben haar al voorbij, voor de gedachte door mijn hoofd schiet dat ik best zin heb. Voor ik mezelf tot de orde roep en de conclusie trek dat ik geen zin heb om mijn lusten bot te vieren op een goedkope hoer in een smerige hotelkamer, ben ik drie deuren verder. De laatste ouwe hoer loop ik zonder te kijken voorbij. Tot dusver is het me altijd gelukt om met enige regelmaat seks te hebben zonder te betalen. Ik verblijf in hotel Merulana Star, op de Esquilijn. Ik zit twee deuren verwijderd van het appartementencomplex, waar Alex di Meglio, de schilder, resideert en waar ik gisteren nog logeerde. Het hotel heeft zeven kamers en een ongenummerde ruimte. Daarin mag ik slapen. Er staat een bed en er is een wc en een douche, dus ik ben tevreden. Het internet kost vijf euro per dag. In een nabij restaurant eet ik 'scaloppino al limone' met aardappels als 'contorno'. Het is niet best. Dat had ik kunnen weten. Deze buurt is aan de doorgaande route tussen Termini en het Colosseum. De prijzen zijn te hoog en de kwaliteit is beroerd, maar ik heb honger, ik ben moe en ik wil even zitten Na mijn 'diner' loop ik, met een halve liter wijn en een grappa achter de kiezen, in de stromende regen, in de richting van het Forum. Ik sla af naar Voeken | 64

links, loop om palazzo Manfredi heen en om de naastgelegen opgraving. Het Colosseum staat grijs en grimmig tegen de nacht afgetekend. Achter wat eens de oefenplaats van de gladiatoren was, zijn de kroegen die ik voor vanavond op het oog heb. In de ene is een feestje gaande. Jonge Romeinen drinken bier uit plastic bekers. In de andere bar is het rustig. Aan de tap bestel ik een bier van een onbekend merk, het bier van de duivel. De televisie staat aan en George Michael zingt. Het tweede nummer is ook van de als Georgios Kyriacos Panagiotou geboren zanger en het derde ook. Het is geen MTV waar we naar kijken, maar een dvd van een concert. Ik kijk rond en zie iele mannetjes met opgerolde broekspijpen. Het stelletje naast me, een meisje met rood haar naast een jongen met gestyleerd baardje, valt uit de toon, net als ik. Ik begin de effecten van de alcohol te voelen, maar ik ben nog lang niet dronken genoeg om op de avances van de bebaarde homo aan de bar in te gaan. Mijn negatieve reactie op homofilie zet me aan het denken. Als ik bij een ander een zo scherpe reactie observeer, schiet ik in de psychotherapeutische houding: 'Die verdringt iets wat hij eigenlijk graag wil'. Ik verdring niets, ik weet wat ik werkelijk verlang en wat ik werkelijk voel. Ik wil een vrouw. Ik wil elke centimeter van een vrouw beminnen. Ik kan smelten voor de oorlel van een meisje. Ik kan opgaan in de geur en de smaak van een vrouw. Voor het café praat een groepje jongeren. Een vrouw met stevige heupen staat voor me. Ze danst. Haar heupen draaien en bewegen alsof ze seks heeft met een onzichtbare man. Ik wil haar. Hier. Nu. Ze rookt, ik wil haar smerige adem inhaleren. Ze is goddelijk, het is een Maenade, ik wil haar beminnen, van top tot teen en dan nog eens en nog een keer. Terug in het hotel kleed ik me uit. Onder de douche trek ik me af, met het beeld van de dansende nimf nog op mijn netvlies. Als mijn fantasiebeeld zich omdraait, heeft ze het gezicht van Marieke. De

Voeken | 65

douche sputtert de laatste warme druppels en gaat dan over in harde koude stralen. Zaad en zweet spoelen door het vuile putje.

Voeken | 66

NAPELS Paringsritueel Ik schrijf op een blog en post berichten via Facebook en Twitter. Ook via Foursquare is mijn reis te volgen. Sommige mensen reageren op mijn check-ins en anderen volgen me stilletjes. Meestal kan ik achterhalen wie mijn reis volgt. Er zijn een aantal trouwe volgers, Marieke is een van hen. Ze kan me blijkbaar niet los laten. Ze heeft gezien dat ik Rome verliet over de via Appia. Terwijl mijn trein zuidwaarts ratelt, ontvang ik een bericht van haar, het eerste in maanden. Ze vraagt of ze voor het weekend naar Napels mag komen. Ze mist me, ze wil kijken of er nog liefde is tussen ons. Dit is geen goed idee. Het is uit. Ik wil alleen zijn. Ik wil geen stuk uit Holland meedragen op mijn reis. Ik koester de leegte in mijn hart. Ongebonden is zonder boeien. De zelfgekozen eenzaamheid moet ik doorstaan. Ik mag niet toegeven. Mijn hoofd zegt nee, maar ik ben slap. Ik kan geen nee zeggen tegen zo’n impulsieve actie. Mijn lijf zegt dat het zin heeft in haar lijf. Mezelf vervloekend stem ik in. Ik waarschuw Marieke dat ik een ultralowbudgethotel heb geboekt. Maar er is een bed en dat is waarschijnlijk voldoende. Met een last minute vlucht komt ze vanavond aan in Napels. Ik ben er ’s ochtends al vroeg met de intercity uit Rome, die de afstand in anderhalf uur overbrugt. Nadat ik mijn spullen veilig heb gedropt in het hotel, loop ik naar de haven. Dit is geen goede wijk. Gebouwen zijn grijs en vervallen. In de portieken hangen duistere mannen in hemdsmouwen. Ze kijken me aan alsof ik een indringer ben. In Napels heerst de Camorra. Ik moet denken aan de geruststellende woorden die ik ooit van een Siciliaan hoorde: Voeken | 67

‘In Sicilia non sono maffiosi, solo banditi’ (op Sicilië zijn geen maffiosi, alleen bandieten). In Napels zal het niet anders zijn. In een hengelsportzaak koop ik een stevig mes. Dit lijkt me een passende aanschaf voor Napels. Ik draag het mes met een clip aan de binnenkant van mijn broekband. Het is niet dat ik me daardoor veiliger voel. Het mes is gewoon nodig voor onderweg, om brood en salami te snijden. De binnenstad is in verval. De straten zijn smal. Gebouwen zijn vuil of staan in de steigers. Het ruikt naar vis, pis, zweet, uitlaatgassen en open vuilcontainers. Scooters razen toeterend voorbij, handelaren vragen, mensen schreeuwen. Het is geen Italiaans maar onverstaanbaar Napolitaans. De straten staan vol meubilair, wasgoed en lege flessen. Het vuil wordt al jaren niet opgehaald, ertussen zitten handelaren en zwervers. Er zijn ratten. De Napolitanen leven tussen het vuil, onverstoorbaar, druk gebarend, druk sprekend. Het is een stinkende smeerboel. Dit is het afvoerputje van Italië. Napels is een aanslag op de zintuigen. Het ligt tweehonderd kilometer ten zuiden van Rome, maar het is een andere wereld. De Romeinen minachten Napolitanen vanwege hun opgewonden gedrag, het vuil, de criminaliteit en het akelige taaltje. Ooit is Nea Polis gesticht door Grieken en het is nog steeds Grieks voor me. Als Marieke bericht dat ze onderweg is van het vliegveld, loop ik vanuit de binnenstad naar de enorme bouwput voor het station. Tussen de afrasteringen en de bussen vind ik mijn weg naar de McDonalds, waar we afgesproken hebben. Het is merkwaardig haar in deze omgeving te zien. Ze is een erg grote vrouw tussen alle Napolitaanse dwergen. Marieke is een fors blond mokkel, een Zeeuwse stoot met priemende prammen. Onuitgesproken blijft de stilzwijgende afspraak dat we niet over vroeger praten. We doen even alsof we alleen voor nu en hier samen zijn. In de avond dwalen we door Napels op zoek naar

Voeken | 68

moois. Er zijn pittoreske straatjes en mooie doorkijkjes. Dit maakt Napels niet perse mooier dan een andere willekeurige stad in Italië. Waar boulevard en strand had moeten zijn is een industrieterrein. Het duurt even voor we bij een jachthaventje komen, waar we bij het water kunnen zitten. De laatste zon trekt een gouden baan over de zee. Op de kade zitten oude vissers en magere kinderen. Even verderop is het ‘Castello Nuovo’, het nieuwe kasteel. De bouwstijlen zijn niet te benoemen. Eén ding is zeker, alles aan het nieuwe kasteel is ‘neo-‘. Het levert een eclectisch monster op dat mooi is in zijn lelijkheid. Iets verder, aan de rand van het oude centrum, is een winkelgalerij van ongekende schoonheid. Zeker na sluitingstijd, als de ‘Galleria Umberto I’ verlaten is, is het een magistrale 'kathedraal' die classicisme, neogotiek en modernisme op elkaar stapelt zonder eenheid te verliezen. In een stil portiek staat een zoenend stelletje. Marieke danst in de lege ruimte, haar jurkje met bloemmotief zit strak om haar lijf. Ik zing zachtjes: ‘O sole mio’. Rond middernacht zien we een bijzonder paringsritueel. Er is in Napels geen boulevard en geen centraal plein waar de jongeren bijeenkomen. Om elkaar te ontmoeten, crossen ze op scooters door de binnenstad. Daarbij schreeuwen ze en toeteren ze naar elkaar. Soms wordt midden op straat een haarspeldbocht gemaakt, om onder het slaken van oorlogskreten de achtervolging in te zetten op de blijkbaar geïnteresseerde partij. In ons hotel zijn geen kakkerlakken en het bed is schoon. Ons paringsritueel is zacht, zonder geschreeuw, zonder vertoon. Het past bij een moment dat eenmalig is. We hebben afscheidsseks. Het kost geen moeite de taal van elkaars lichaam te herinneren, al gaat het gehaast en zonder omwegen. We voltrekken de daad in stilte tot de lang opgekropte spanning zich ontlaadt. Ze breekt, ze huilt, ze schreeuwt en ik zwijg. We weten allebei dat het over is, voorgoed voorbij. Het is goed zo.

Voeken | 69

Baia ’s Ochtends hangt een ongemakkelijke spanning in de lucht. Marieke gaat vanavond weg. Zij wil vandaag nog zon en warmte inademen. In Nederland regent het. Ze zegt dat ik deze ochtend verder moet reizen als ik dat wil. Heel even twijfel ik. Het zou misschien beter zijn, maar ook voor mij is het tijd voor een dag rust. Mijn voeten doen zeer. Ik verzamel blaren en pijnlijke drukpunten onder het eelt, van lange dagen lopen op sandalen. Het voorgenomen bezoek aan Herculaneum sla ik over, ik ga mee naar het strand. We spreken af vandaag in vriendschap af te sluiten. We gaan naar de Oud-Romeinse badplaats Baea. Nu heet het Baia. Een met graffiti beschilderde trein boemelt langs de plekken waar de rijke Romeinen hun villa's hadden, waar ze wijnboer speelden en de hitte van Rome ontvluchtten. Het blauw van de zee contrasteert met de groene heuvels en de stroken vergeeld gras. Tegenover de oude haven van Baea ligt Puteoli (Puzzuoli). Boven deze stadjes ligt Cuma, verblijfplaats van de sibille van Cumae. Hier raadpleegde Aeneas de sibille voordat hij afdaalde naar de onderwereld. Deze voorspellingen werden volgens de overlevering neergelegd in negen boeken. De sibille van Cumae bood de laatste Romeinse koning Tarquinius de negen boeken met voorspellingen aan. De koning weigerde deze te kopen, omdat zij een overdreven hoge prijs eiste. Waar hij bij stond, verbrandde zij er drie en bood de overblijvende zes aan voor dezelfde prijs. Hij weigerde opnieuw waarna zij nog drie meer verbrandde en haar aanbod herhaalde. Tarquinius gaf uiteindelijk toe en kocht de laatste drie voor de oorspronkelijke prijs. Hij liet de Sibillijnse boeken bewaren in een gewelf onder de Capitolijnse tempel van Jupiter. In 83 AD is alles in een brand alsnog verloren gegaan. Nu weten we niet meer wat de toekomst van Rome is. In de heuvels boven Baia is de grot van het orakel. Voor me ligt de baai van Napels met aan de overzijde

Voeken | 70

het herkenbaar silhouet van Capri. Naast me ligt een sibille. Het orakel heeft gezegd dat er voor ons geen toekomst is. Aan het eind van de dag eten we aan zee en zien we de zon ondergaan in de Middellandse Zee. Ik eet een ‘gelato al limon’ en we drinken café corretto. Correcte koffie, dat is met grappa. Het is al donker als we in de trein stappen. Laat in de avond vliegt zij terug naar Nederland en ik mag terug het vuil van Napels in.

Het pad der Goden Iedereen moet Pompeï gezien hebben. Het zijn de enige oude stenen die nog net zo opgestapeld zijn als toen. Het zijn daardoor de enige oude stenen die schaduw geven. Pompeï is niet mooi, het is een doodsaaie stad. Maar Pompeï is uniek. Ik loop door Romeinse straten en over Romeinse pleinen. Ik zit op een bankje in een atrium, in gedachten bewoon ik een Romeinse villa. Later als ik groot ben, ga ik zo’n villa bouwen. De Romeinen hadden geen doorzonwoning, waar de grens tussen de publieke en private ruimte van glas is. Hun privéleven werd niet voor de buren tentoongesteld. Nederlanders zijn gek. Ik wil een villa die de buitenwereld buiten houdt, een villa met muren zonder ramen, met een atrium, met een binnenruimte die ook echt binnen is, met ruimte om te ademen. Het is fijn weer op weg te zijn. Alleen reizen bevalt me. Om zeven uur kom ik aan in Bomerano. Vanuit de bus heb ik Bed en Breakfast Nido Verde geboekt. De verbinding met internet viel zo nu en dan weg. Ik kan niet meer zonder mobiel internet voor het vinden van hotels en voor het bepalen van routes door stad en land. De uitbater begroet me met een stevige handdruk en vraagt meteen of ik iets wil drinken. Dit blijkt een excuus om even gezellig te babbelen in de tuin. Mijn Italiaans is te goed om praatgrage

Voeken | 71

Italianen af te remmen en te slecht om ze goed te begrijpen. Na Napels is het fijn om in zo een rustige omgeving met gewone Italianen te spreken. Hij is een kunstliefhebber. Alle kamers zijn genoemd naar twintigste-eeuwse schilders. Ik slaap in de Klimtkamer. ‘De Kus’ hangt in twee varianten aan de muur. Boven mijn bed zie ik een groot fragment uit een werk dat, als ik het mij goed herinner, ‘Waterslangen’ heet. De gastheer verontschuldigt zich voor de eenvoudige kamer. Hij weet niet waar hij het over heeft. Het bed is goed, de badkamer is schoon, de toiletpot heel en de douchedeuren sluiten gewoon. Er is een balkon, er is Wi-Fi. Het is koel en ik mag zelf kiezen hoe laat ik ontbijt. De plafonds zijn hoog en zonder schimmel, de deuropening is hoger dan één meter vijfentachtig. Dit is niet vanzelfsprekend. Met een hotelbudget van maximaal veertig euro is de kwaliteit van de accommodaties op zijn zachtst gezegd wisselend. De Albergo staat precies aan het begin van de sentiero degli Dei, een hoogtepad van Bomerano naar Positano. Het pad moet spectaculaire vista’s van de Amalfische kust geven. Vanochtend zag ik vanuit de trein naar Pompeï de zee om tien uur al dampen en trok het eerste filter over het zicht. Ik zal vroeg moeten zijn om het beloofde uitzicht te kunnen meemaken. De volgende ochtend sta ik op om zeven uur. Het baat niet. Ik moet eerst zelfgebakken taart proeven en brioche met verse kersenmarmelade van eigen oogst. Ik krijg lokale kaas en lokaal spek. Natuurlijk weiger ik de rondleiding door de tuin niet. Ik proef een verse aardbei en bewonder de kippen en de fruitbomen en de groentetuin. Om negen uur krijg ik mijn derde kopje koffie, een adres van het restaurant van een vriend in Amsterdam en instructies voor de boot naar Sicilië. Om half tien sta ik eindelijk in de schroeiende zon aan het begin van de sentiero degli Dei, het pad der Goden. Het is een wonderschone tocht over een hoogtepad dat start op zeshonderd meter hoogte en met klimmen Voeken | 72

en dalen langzaam zakt naar vierhonderd meter. Het pad slingert over de bergen boven de Amalfische kust. Beneden me zie ik zwarte rotsen waarop de golven in wit schuim breken. De lucht gaat aan de horizon zonder onderbreking over in het blauw van de Tyrreense zee. Vlakbij Positano kom ik bij de beruchte zeventienhonderd treden, een steile trap naar zeeniveau. Er is een omweg die meer schoons belooft en volgens de kaart geleidelijker moet afdalen. In Montepertuso buigt dit pad alsnog naar Positano. Ook bij deze route resteren vijftienhonderd of meer treden naar beneden. Ik houd niet van lange afdalingen en helemaal niet van traptreden. Met knikkende knieën beland ik tussen de toeristen. Hier zijn het vooral rijkere toeristen die met bootjes van Amalfi naar Positano en via Capri naar Sorrento varen. De winkels zijn navenant ingericht met kunst en mode. De restaurants zijn onbetaalbaar en de ‘alimentari’ onvindbaar. Ik heb honger en dorst en betaal stevig voor heerlijke Parmigiana alle melanzane. Het Napolitaans brood dat ze serveren is lekker zout. Met Romeins bier, Menabrea, spoel ik het weg. De boot naar Salerno vertrekt over een uur, dus is er tijd over om te zwemmen. In het toilet van het restaurant kleed ik me om. De rugzak leg ik op het strand, in het zicht. Het water is extreem helder. Ik laat me langzaam in het lauwe water zakken. Dobberend op mijn rug is het uitzicht op Positano adembenemend. De huizen in pasteltinten dansen in een kleurrijke cascade naar haven en strand. De zon schittert over golven die van blauw naar parelmoer verkleuren. In Salerno weet ik niet zo goed meer wat ik moet doen. Tot dit moment heb ik een strak schema gevolgd en de dingen gezien die ik beslist moest zien. Ik weet nu niet zoveel meer van mijn omgeving. Ook al was ik er nog nooit geweest, Florence en Rome, de baai van Napels en Pompeï waren voor mij zo bekend, dat ik ze bijna met de ogen dicht kon tekenen. De bezoeken aan deze plekken waren nodig om alles wat ik wist een plaats te geven. Daar

Voeken | 73

had ik me lang op verheugd. In de baai van Napels bleek ik alle dorpen en stadjes zo te kunnen aanwijzen. Ooit gingen de lessen Latijn over ene Caecilius die in Herculaneum woonde aan de vooravond van de uitbarsting van de Vesuvius in 79 AC. Ik had nooit verwacht ook die dorre verhalen tot leven te zien komen. De blijdschap daarover gaat over in verwarring. Nu ik gedaan heb wat ik beslist wilde doen, weet ik het niet meer. Vanaf morgen ga ik op weg naar zaken die misschien wel mooi en beroemd zijn, maar waar ik maar weinig van weet. De verleiding is groot om iets geheel anders te gaan doen. In Salerno loop ik van het ene eind van de haven naar het andere. Het is meer dan een uur wandelen tussen de containers. Het is niet gewoon heet. Dit ken ik nog niet, een verzengende zon, die me gewoon bang maakt met zijn kracht. De steiger voor de boot naar Sicilië is helemaal aan het eind. Ik weet dat de ferry pas vertrekt om twee uur 's nachts, maar ik wil van tevoren een ticket kopen. De ticket office is open, maar tickets worden nog niet verkocht. Boarding start pas om middernacht. Zo lang wil ik niet wachten. Mijn plan was om een hut te boeken en de overtocht slapend te doen. Ter plekke besluit ik het anders te doen. Met de boot van morgenmiddag kan ik om half drie ‘s middags afvaren. Daardoor kom ik wel laat aan op Sicilië, maar dat zie ik dan wel weer. Deze keuze betekent dat ik alsnog op zoek moet naar een hotel in Salerno. Teruglopend naar de stad loop ik weer een uur in de inmiddels behoorlijk drukkende hitte. De kracht van de zon is verminderd, maar de luchtvochtigheid is toegenomen. Via booking.com reserveer ik een Bed en Breakfast in de Vicolo Adelberga. Dit moet dichtbij zijn. Salerno is een doolhof. De binnenstad is een labyrint waarin de weg zonder draad van Ariadne niet te vinden is. De via’s (wegen) worden aan elkaar verbonden door een wirwar aan vicolo’s (steegjes), die kronkelen en buigen langs huizen, onder

Voeken | 74

overkappingen en over trappen en pleintjes. Soms hebben ze een naam, soms niet. Mijn routeplanner kent de meeste niet. Op Google Maps zijn ze niet zichtbaar. Eén zo'n vicolo moet ik vinden. Ik loop een half uur in kringetjes rond in steeds grotere verdwazing. Als ik een Salernees de weg vraag, kent ‘ie de straat niet. De Bed en Breakfast klinkt hem vagelijk bekend, hij stuurt me ergens heen waar ik volgens hem zou moeten zijn. Dit klopt niet. Weer verdwaal ik. Later blijkt de vermiste vicolo de eerste steeg links van het huis van deze man te zijn. Ik loop in kringetjes. Een dwaaltocht later kom ik een bordje tegen waarop staat: ‘vicolo Adelberga’. Aan één kant van de steeg is het aangegeven. Een uur geleden was ik bij de andere zijde van de steeg, daar stond niets. Ik haal een keer diep adem. Bij nummer negen aangekomen, bel ik aan. Er hangt geen bord of schild, alleen een naamkaartje bij de bel. Helaas doet er niemand open. Ik bel nog eens, vergeefs. Drie weken reizen hebben me onverschillig gemaakt voor tegenslag en vertraging. Ik ben als Boeddha, als een bezwete, oververmoeide Boeddha. Ik haal mijn schouders op en vind mijn weg terug naar de boulevard. Volgens booking.com is een hotel nabij. Het hotel kost via internet zeventig euro. Dat is boven budget. Ik besluit niet online te boeken, maar te bezien wat ze me ‘in real life’ aanbieden. Na enig aandringen krijg ik een kamer voor vijftig euro, een grote kamer met tweepersoonsbed, balkon en uitzicht op de haven. Als ik mijn best doe, zie ik tussen de gebouwen een stukje blauwe zee. Daar is het enige stukje strand. Tussen de havengebouwen is een strook vrijgehouden, waar de inwoners van Salerno zwemmen. Ik wil het zweet van me afspoelen. Om zeven uur ’s avonds lig ik te dobberen in water dat niet erg helder is. Ik vraag me af of ik niet liever in de Dolomieten zou zijn om elke dag lange afstanden te lopen. Ik vraag me af of ik niet liever thuis ben. Ik ben even verdwaald. Ik weet niet welke kant ik op moet. "Would you tell me which way I ought to go from here?",

Voeken | 75

"That depends a good deal on where you want to get to," said the Cat. "I don’t much care where--" said Alice. "Then it doesn’t matter which way you go," said the Cat. "--so long as I get somewhere," somewhere Alice added as an explanation. "Oh, you’re sure to do that," said the Cat, "if you only walk long enough." (Lewis Carroll) Het is goed om elke dag opnieuw mijn weg te vinden. De bekende weg, hoe mooi die ook is, verandert na verloop van tijd tot een decor. De weg verdwijnt uit het zicht en op de automatische piloot worden vele kilometers afgelegd zonder oog voor de omgeving. Zo glijdt het leven voorbij en zo verworden relaties tot sleur. Het is goed soms om zomaar af te slaan en de weg even kwijt te zijn.

Voeken | 76

SICILIË Termini Imerese Ik ben de enige voetganger op de boot naar Sicilië. Zonder gemotoriseerd vervoer is het een ongehoord gedoe om in de haven van Salerno te komen. Het is ver buiten de stad. Ik moet kilometers lopen om de haven te omcirkelen, bij de poort aan gene zijde wachten op een busje, dat me driehonderd meter verder brengt, vervolgens een stuk lopen om bij de ticket office te geraken, om na een half uur wachten tenslotte een kaartje te krijgen. Ik ben er in de ochtend nog voor het te heet wordt. De boot vertrekt pas om half drie. Gisteren had ik al gezien dat er een chauffeursbar is. Achter de balie staat een dame van middelbare leeftijd met een verveelde blik in de ogen, De man naast haar ziet eruit als Bluto, de tegenstrever van Popeye. De door de uitbater zelfgemaakte gehaktballen van rundvlees, vet en Parmezaanse kaas smaken me beter dan wat de restaurants me de afgelopen dagen geserveerd hebben. Na de eerste bestel ik er nog twee. De smaak van vet en zout blijft lang aan de binnenkant van mijn wangen hangen. In de schaduw, op het bankje voor de bar, met een koel biertje en een boek op de iPad, is het prima uit te houden. De overtocht gaat acht uur duren en ik heb absoluut geen zin om aan boord te gaan. Het is gewoon een saaie, grote ferry. Ik heb geen hut geboekt. De rugtas moet ik steeds bij me houden. Daardoor is het lastig rondlopen op de boot. Ik zoek het bovendek op. Terwijl de zon weerkaatst van het schuimend spoor dat de ferry door de kalm golvende zee trekt, doe ik op het helikopterdek rek- en strekoefeningen. Door hitte en waterdamp zware, zilte lucht, vult mijn longen. De tijd is gekomen om uit de steden, uit de havens,

Voeken | 77

uit de Napolitaanse invloed weg te gaan. Ik vaar op Termini Imerese, nabij Palermo. Bij de taallessen in Rome kregen we onder meer de opdracht om een verhaal te verzinnen over liefde in Italië. De Indiër Kharaan vermaakte ons, in Italiaans met een Brits-Indisch accent, met zijn verhaal. Hij vertelde dat hij in Italië meerdere meisjes zou verzamelen, die hij mee zou nemen naar Palermo, als test. De vrouw die Palermo zonder huilen en gillen overleeft, die zal zijn geliefde worden. Volgens hem is Palermo de ergste stad op aarde, erger nog dan Napels. Hij heeft in de mindere buurten van Delhi, Londen en New York gewoond. Als Palermo erger is, laat ik die stad maar links liggen. Als ik hem mag geloven is het landschap van Sicilië prachtig. Er zijn drie natuurparken, waaronder die van de Etna. Morgen ga ik weer lopen. Ik wil bergen zien en stilte horen. Het is even nodig niet op te hoeven passen voor zakkenrollers of me te moeten verweren tegen opdringerig en luidruchtig volk.

Vallei van de tempels Het is een goed besluit om Sicilië van noord naar zuid over te steken. Ik neem een boemeltrein van Termini Imerese naar Agrigento. De trein slalomt om de goudgeel verbrande heuvels. Het land is leeg, de boerderijen vervallen en de akkers verlaten. Ik ben nog nooit zo zuidelijk geweest. Agrigento ligt zuidelijker dan Istanbul, zuidelijker dan Athene. Ik ben op de zuidpunt van Italië op de langste dag van het jaar. Rond het middaguur heb ik geen schaduw meer. De taal klinkt Arabisch. De woorden zijn in de verte wel Italiaans, maar de tongval is onmiskenbaar NoordAfrikaans. Ik ben dicht bij Tunis, Sicilië ligt dichter bij Carthago dan bij Rome. Het is rustiger dan in Napels. De auto's rijden langzamer en de scooters halen niet links en rechts in. De mensen Voeken | 78

praten zelfs langzamer. Net zo onverstaanbaar, maar langzamer. Sicilianen zijn afwisselend vriendelijk of nurks. Dat ik een beetje Italiaans spreek helpt weinig om het ijs te breken. Een beetje Italiaans is ook wat zij spreken. De ‘val dei tempi’, de vallei van de tempels, ten zuiden van Agrigento, is een van de grote attracties van Sicilië. Dit zijn overblijfselen van een Griekse nederzetting. Weer ruïnes dus, maar best mooie ruïnes. Op een kale heuvel staat een vrijwel complete tempel in de verzengende zon. Een vijftal andere tempels zijn in verschillende stadia van verval. Er is een voorchristelijke necropolis en een in fundering nog zichtbare woonwijk. De straten waren hier nog smaller dan in Pompeï en de huizen behoorlijk kleiner. De Grieken waren kleiner dan de Romeinen, kleiner dan het volk van dwergen dat de Gallische en Germaanse reuzen heeft verslagen. Een Germaan op Sicilië is als Gulliver op Lilliput. Met kop en schouders steek ik boven de voormalige Griekse kolonisten uit. In Agrigento zijn ook moderne ruïnes. Er is een overdekt stadium gebouwd. Het dak is af, aan één zijde is een tribune. Verder is het leeg, onaf. Er groeien struiken en bomen in de overkapte ruimte.

Chinese meisjes Laat in de middag zit ik weer in een stoffige trein. Ik ben de treinen zat. De hitte en de drukte, ik ben het helemaal zat. Het duurt lang om honderd kilometer te overbruggen. In de trein naar Catania zitten twee Chinese meisjes onrustig om zich heen te kijken, verwilderd uit de ogen starend. Ze proberen van de kaartjesknipper bevestigd te krijgen dat het best veilig is voor jonge meisjes om rond middernacht met bagage door deze stad te lopen. Dit lukt niet goed. De man spreekt geen Engels. Ook wanneer ik ga tolken, komt de bevestiging niet. De autochtoon roept uit dat het onveilig

Voeken | 79

is. Hij zegt dat een taxi geen goed idee is, want die lichten toeristen op. Hij kan zelf voor een tientje naar het centrum zegt hij, maar voor toeristen is de prijs zeventig euro. Volgens hem rijden de bussen na elf uur niet meer. Dit blijkt een leugen te zijn, maar daar komen we pas later achter. Over straat lopen met bagage vindt hij ook niet slim. Hij raadt aan om de hoofdwegen te blijven volgen, geen zijstraten in te slaan, met niemand te praten en de ogen goed open te houden. De arme meisjes worden steeds nerveuzer. Uit de goedheid van mijn hart bied ik aan om ze naar hun hotel te escorteren. Tot mijn verbazing kom ik erachter dat de Chinezen in Eindhoven studeren. Daar blijkt een internationaal vermaarde school voor mode en design te zijn. Ze spreken echter geen woord Nederlands en ook hun Engels is behelpen. Het is goed dat ik ze door Catania leid. Dit is geen fijne stad voor kleine lieve meisjes met koffers. Dat kan op zo veel manieren misgaan. Napoli was erg, maar Catania op Sicilië is een goede tweede. Het is Napels, alleen dan zonder alle vuilnis op straat. Dat scheelt tenminste de stank en de ratten op straat. Ik bedoel echte ratten, de beesten met lange kale staarten. Ik hou me aan de grondregels voor paranoïde reizigers met achtervolgingswanen: niet stilstaan, altijd bewegen alsof je weet waar je heen gaat. Als je toch stil moet staan om een kaart te bekijken, of om je te bezinnen, zoek een portiek op en ga met de rug tegen de muur staan. Geen oogcontact maken als het niet nodig is. Zeg tegen elke bedelaar en handelaar: ‘Nee!’. Stop altijd alle spullen onder in de rugzak of in een broekzak met rits; niet alles op één plek, stop de creditcard in de tas en de bankpas in je broekzak. Zo nu en dan een weg oversteken, zo achterhaal je of degene die achter je loopt, achter jou aan loopt of niet. Zodra hij weet, dat jij weet, doet de stiekemerd niets meer. De meisjes lever ik keurig af bij hun hotel in een achterafstraatje. Ze belonen me met een kus voor de nacht. Hun lippen branden op mijn huid. Ik blijf verdwaasd achter als de deur dichtvalt. Alleen vind ik mijn weg door het centrum van Catania naar mijn Bed en Breakfast. Ik slaap onrustig. Voeken | 80

Vespa Mijn Italiaanse vrienden hadden allemaal een Vespa. Zonder helm op hun keurig gecoiffeerde hoofden, scheurden ze op hun scooters als maniakken over bergwegen en strandboulevards. Uit ingebouwde speakers schalde 'Vita spericolata' van Vasco Rossi, of 'Bollicine'. De laatste was een satirisch lied over Coca Cola en de commercialisering van radio en televisie. Het waren de jaren tachtig. Ik had niet eens een brommer. Soms mocht ik op de Puch Maxi van Eline rijden, mijn vriendinnetje in Nederland. De jaloezie op Sergio en Allesandro, op Massimo en Claudio is overgegaan in een zoete hunkering naar een lichtblauwe Vespa. Elke keer als ik in Italië ben, steekt dit verlangen weer de kop op. Ik zie overal blije mensen rijden, met de wind in het haar en de zon op het gezicht. In Rome waren de straten vol met mooie mensen op glimmende Vespa's. De uitbater van Nido Verde in Bomerano had een originele Vespa scooter uit de vijftiger jaren gerestaureerd. Van Napels tot Catania, overal zie ik Vespa's uit alle jaargangen in elke denkbare staat. Ik vind ze allemaal prachtig. Een beeld uit een oude film staat op mijn netvlies gebrand. Gregory Peck rijdt door Rome met een piepjonge Audrey Hepburn achterop zijn Vespa. Dat wil ik ook. Al een aantal dagen kijk ik met enige regelmaat op de advertentiepagina’s van de lokale krantjes. Ik zie me al rijden door het zuiden van Italië, door dorpen en over kronkelende plattelandswegen. Op Sicilië staan er veel te koop. Voor het eerst worden er goedkope Vespa's aangeboden in de nabije omgeving. In Catania staan er meerdere te koop onder de duizend euro. Het basismodel is de 50cc, die ik natuurlijk zonder meer mag rijden. Veel populairder zijn de 150cc en 200cc modellen. Tot een paar jaar geleden was een autorijbewijs voldoende om de 150cc te rijden. Volgens mij geldt dat nog steeds voor de tweedehands scooters. Hoe het precies zit met niet-Italiaanse rijbewijzen is me Voeken | 81

niet duidelijk. Op internetfora beweert de één dat het alleen voor Italianen geldt, terwijl een ander tegenwerpt dat alle Europeanen gelijke rechten hebben. Eerlijk gezegd, kan dat me niet echt veel schelen. De 50cc is een brommer zonder vermogen. Ik wil een Vespa PX 150, de Vespa uit mijn jeugd, net zo fout als de muziek van Ryan Paris, Gazebo en Scialpi. In Italië durf ik het wel aan om halflegaal rond te rijden, in Nederland zal ik later wel een motorrijbewijs halen. Er staat een zwarte PX te koop voor achthonderd euro. Die ga ik kopen! Ik bel verkoper Mario en met enige moeite maak ik een afspraak voor een bezichtiging. Tegen de avond vind ik de juiste straat in een wijk buiten het centrum. Een kleine tengere man opent het hek, dat de vrijstaande villa omheint. Op de oprit staat een gave Vespa, met maar een beetje roest op het licht ingedeukte spatbord. Er zit een scheur in het zadel. Het is een echte Vespa met een vakje onder het stuur, waar destijds een föhn inpaste (het was het Human Talking en Bon Jovi tijdperk) of waar een volledige stereo-installatie ingebouwd kon worden. De proefrit gaat me goed af. Ik had geen idee wat ik kon verwachten, maar het is net een opgevoerde Puch. Ik koop de Vespa onder de voorwaarde dat ik zijn pothelm er gratis bij krijg. Mario gaat akkoord. Morgen rij ik naar Syracuse op mijn eigen Vespa. Ik ga langs het water naar Taormina rijden en door de heuvels rond de Etna. Morgen moet ik flink wat pinnen met bankpas en creditcard. Nu betaal ik alleen een voorschot van honderdtwintig euro. Dit is alles wat ik aan contanten bij me heb. Met een grote grijns loop ik terug naar mijn Bed en Breakfast in het centrum. Ik heb een Vespa PX 150 nero! Als ik over een week in Bari of Brindisi aankom, zal ik een transport moeten regelen. Per boot of vrachtwagen zal mijn Vespa naar Nederland vervoerd moeten worden. Het idee is erg verleidelijk om ermee door heel Europa te rijden, maar ik durf het niet aan om hem mee te nemen naar Albanië. Het lijkt me niet Voeken | 82

prettig om zonder geldig rijbewijs op een scooter met Italiaans kenteken in de voormalige dictatuur aangehouden te worden. Als een transport te duur is, heb ik een goede smoes om naar Italië terug te keren, om hem later op te halen. Dan rij ik hem zelf naar huis! In de vroege ochtend zoek ik een bancomat voor de benodigde contanten. Het is een stevige wandeling naar het huis van Mario. Ik zie de Vespa niet staan. Het hek is open. Ik bel aan. Een vrouw gekleed in bloemetjesjurk doet de voordeur open. Mario is er niet. De Vespa is er ook niet. Die is al verkocht. Een pijnscheut schiet door mijn lijf. Dit is gemeen. Het kan me niet eens schelen dat ik mijn voorschot keurig terug krijg.

Syracuse Na een wandeling waarin ik het volledige en zeer ruime repertoire aan Italiaanse vloeken luidkeels geoefend heb, kom ik aan bij het station van Catania. Het is al laat als ik alsnog met de trein naar Syracuse vertrek, voor nog meer oude stenen en pilaren. Na Florence, Lucca, Arezzo, San Gimignano, Siena, Rome en Pompeï ben ik blasé over kathedralen, kastelen, beelden, tempels en ruïnes. Wat kan me nog verrassen? Nog meer stenen, nog meer stof, nog meer marmer, nog meer goud? Voor ik de door de Grieken achtergelaten stenen ga zien, wil ik eerst in de zon liggen. Ik wil zwemmen, ik wil afkoelen. Het is uiterst bewerkelijk om een strand te vinden in Zuid-Italië. In Napels was geen strand, alleen kilometers haven. Marieke en ik moesten twintig kilometer in een besmeurde boemeltrein reizen om bij Baia een lido te vinden. Voor tien euro huurden we een stoel en een parasol. Er was geen restaurant, daarvoor boemelden we nog drie treinstations verder. In Salerno was het hetzelfde liedje,

Voeken | 83

met als belangrijk verschil dat daar tussen havens en industrie tweehonderd meter strand is vrijgehouden. Het water daar is troebel en de (zonnebrand)olie gratis inbegrepen bij het zeewater. Er is een boulevard, maar die loopt langs hekken en gebouwen. Bij Termini Imerese is een haven maar geen strand. Ten zuiden van Agrigento is een groenstrook, maar weer geen strand. Op de korte boulevard van Catania staan palmen aan de stadzijde. Aan de andere kant toont zich een prachtig uitzicht over zee, over hekken, spoorrails, vuile gebouwen en basaltblokken. Tot in Syracuse blokkeert een spoorlijn de weg naar het strand. Omdat ik laat in Syracuse ben, heb ik niet veel tijd meer. Ik ben eigenlijk hier voor het Griekse amfitheater en de historische binnenstad. Na drie kwartier lopen over industrieterreinen langs de kust moet ik kiezen. Ga ik rechts naar de ruïnes of links naar het water? Ik moet even afkoelen. Ik kies ervoor om een strand te vinden. Ruïnes heb ik al genoeg gezien. Ik klim over een hek en sluip achter een botenloods naar een als natuurgebied gemarkeerd strandje. Het is stil en verlaten. Een school vissen springt uit het water. Ik heb een privéstrand met uitzicht op historisch Syracuse. Voor het eerst in jaren kan ik naakt zwemmen. ‘Skinny dipping’ noemden we dat in de vorige eeuw. Dit was meestal een groepsgebeuren en soms iets voor twee mensen alleen. Volwassen, getrouwde mensen doen dat niet meer. In de algehele vertrutting van het bestaan is dit een van de geneugten die verloren gaan. Scheiden is bevrijden. De afgelopen jaren heb ik weer naakt gezwommen. Een van mijn eerste dates na de scheiding was met Csilla. Zij was een zeventwintigjarige, nymfomane Hongaarse met een strak lijf, donkere ogen en een door zwarte krullen omlijst gelaat met klassieke trekken. We hebben drie weekenden samen doorgebracht. De eerste weekenden bij mij in Polderdorp, in bed, onder de douche en op elk vlak oppervlak in huis. Het derde en laatste in Boedapest. Met moeite overleefde ik de weekenden met haar. Een onverzadigbaar vuur is niet te blussen. Mijn libido is

Voeken | 84

prima in orde, maar dit kon ik niet aan. Het eerste weekend zaten we op een strandje ten zuiden van Polderdorp. We dronken volgens goed Oostblokgebruik een fles wodka leeg, waarna we met kleren aan het water indoken. Daarna moesten we ons wel ontdoen van de natte kleding. Ook de vervolgscenes waren onvermijdelijk en noodzakelijk om warm te blijven in de avondkoelte. Het lukte niet om stil te blijven, terwijl iets verderop een gezin aan het strand genoot van een late picknick. Verstoorde blikken verstoorden onze samensmelting op de grens van land en water. In inderhaast aangetrokken, doornatte kleren reden we naar huis om af te maken wat we begonnen waren. Nu zwem ik alleen. Als een stelletje het strand op loopt, samen met een fotograaf om romantische foto’s te maken, doe ik rustig mijn kleren aan. Ik laat het strand aan hen. Ik hoop dat ze een fles wodka bij zich hebben.

Giardini Naxos Naxos In Giardini Naxos zit ik voor het eerst in een restaurant aan een strand. Het is jammer dat het eten beroerd is. Verbrande zwaardvis, smaakloze vongole en inktvis die smaakt naar aangebrande rubberzool. Alleen de scampi’s zijn goed eetbaar. Ik reis nu meer dan een week langs de kust. Van de baai van Napels, naar de Amalfische kust, naar Sicilië. Dit eiland heb ik voor driekwart, van noord naar zuid naar oost bereisd. Overal bestel ik vis, maar ik heb nog geen enkele keer met smaak gegeten. Het best waren nog de door de peper eetbare 'pepata di cozze' in een achterafrestaurant in Catania. Op een terras aan een strand, met het ruisen van de golven op de achtergrond en de lichtjes van de baai in de verte, accepteer ik dat het eten weer slecht en de bediening beroerd is. Soms vinden restaurants het zichtbaar vervelend dat ik in mijn eentje een mooie tafel bezet houdt. Alleen Voeken | 85

al daarom blijf ik nog even zitten, nog even, voor de golven, de zilte lucht, de lichtjes en het vooruitzicht van een vroege duik morgenvroeg bij zonsopgang en om dit verhaal af te maken. Dit is de plek waar de eerste Griekse kolonisten neerstreken, bijna tweeënhalfduizend jaar geleden. Die Grieken hadden een mooie plek gekozen. Aan de voet van de Etna liggen Taormina en Giardini Naxos aan weerszijden van een ondiepe baai. Tussen beide plaatsen loopt een vijf kilometer lange boulevard. Er wordt geflaneerd langs strandbars, visrestaurants en kraampjes met snoep en souvenirs. In de late avond zit ik voor mijn hotel op een barkruk met een laatste grappa. De boulevard is na elf uur veranderd in een vleesmarkt. Jongens en meisjes in uitgaanstenue slenteren heen en weer of hangen op de kade. De vrouwen kunnen soms niet anders; de hakken zijn zo hoog dat de schoenen alleen geschikt zijn om in bed te dragen. Mannen loeren ongegeneerd naar vrouwen in strakke broeken en dunne hemdjes. Hoe zuidelijker ik kom, hoe langer het geoorloofde oogcontact mag duren. in het diepste zuiden van Sicilië duurt dat vele langzame seconden. Dit is significant langer dan de Nederlandse glimp, die niet langer mag duren dan een tiende van een seconde. Nederlandse mannen zijn stiekemerds die uit een ooghoek gluren en wegkijken als ze betrapt worden. Logisch dat wij koel en ongeïnteresseerd overkomen. Het is een kwestie van respect om vrouwen recht in de ogen te kijken en met een glimlach en een waarderende blik bewondering te uiten. De juiste omgangsvorm is om elkaar schaamteloos aan te kijken en bewonderend na te kijken. Langzaam leer ik de onuitgesproken taal die men spreekt. Mannen zoenen elkaar en strelen elkaar in het voorbijgaan. Elke begroeting en elk afscheid gaat met een aanraking, een kus, een omhelzing. Het ziet er natuurlijk en warm uit. Het moet fijn zijn om steeds bevestigd te krijgen dat je er bij hoort, dat je gezien en erkend wordt.

Voeken | 86

De wegen zijn eenrichtingverkeer, de scooters en de auto’s rijden rondjes. Ik zie auto’s vol met jongens, of vol met meiden, telkens opnieuw voorbijkomen. De ogen blikken steeds vermoeider en de snelheid van de auto’s neemt langzaam toe. Voor sommigen zal de avond eindigen in frustratie en masturbatie. Zoals Vasco Rossi het bezingt in de klassieker Albachiara: ‘Con un mano, un mano ti sfiori’. Een met vrouwen gevulde Fiat rijdt langzamer als ze me zien zitten. Ze joelen en zwaaien. Een half uur later komen ze weer langs. Ik groet terug en blaas een kus in hun richting. Bijna staat hun auto stil, maar het achteropkomende verkeer toetert ongeduldig en ze rijden door. Ik verlang naar een vrouw. Ik fantaseer over vier vrouwen in mijn bed. Ik moet denken aan een verhaal dat de vader van jeugdliefde Anna vertelde. Hij was vertegenwoordiger van een instrumentenfabriek en op bezoek bij klanten in Thailand. Voordat hij een belangrijke klant spreekt, heeft hij een knipbeurt nodig om zich te fatsoeneren. Als hij een kapsalon vindt, verbaast hij zich over de stevige prijzen. Voor Thaise begrippen is het duur, maar het is altijd nog goedkoper dan in Nederland, dus gaat hij naar binnen. Op het moment dat hij gaat zitten, staan er zes vrouwen om hem heen. Eén kapt zijn haar en aan zijn linker- en rechterzijde doen dames een manicure. Drie vrouwen knielen voor hem en twee daarvan doen een pedicure. Voor sommige fantasieën heb je meer dan één vrouw nodig. Een uur lang wacht ik tot ze voor een derde keer langs gaan komen. Ik wacht tevergeefs. Ook ik slaap alleen.

Voeken | 87

Ik vertel verhalen, dus ik besta ‘Si non e vero e ben trovato’ Als het niet waar is, dan is het toch mooi gevonden. De waarheid is dat wat geloofd wordt. De waarheid is wat geen strijd met een bekend feit geeft. Waar is wat werkt. Waar is datgene, waarvan het geloof in de onderliggende theorie niet leidt tot handelen dat de dood tot gevolg heeft. Alleen een pragmatisch waarheidsconcept heeft betekenis, tenzij in een geloof in hogere waarheden en ideeën wordt gevlucht. Religie en natuurkunde jagen dezelfde Platonische fictie na. Een theorie van Alles is een waanidee. Er is geen absolute waarheid die steeds dichter benaderd wordt. Wie gelooft in universele waarheden liegt altijd, omdat die waarheid per definitie onkenbaar is. Over wat niet gekend kan worden, kan ook niet gesproken worden. In mijn eerste week in Florence vertelde ik keurig dat ik als manager bij een gemeente werk en in Polderdorp woon. Dat is nog best ingewikkeld. Er komen veel woorden aan te pas om precies duidelijk te maken wat ik doe. Nog lastiger is het om te zeggen wat een Nederlandse gemeente doet. Ook is het een bewerkelijk verhaal om aan te geven waar Polderdorp ligt. In de tweede week was ik daarom verhuisd naar Amsterdam. Iedereen weet waar dat ligt. Dit scheelt uitleg. Voor een Romein, Brit, Amerikaan of Japanner, is dertig minuten rijden van het hoofdstedelijk centrum nog steeds binnenstad. Veertig kilometer verderop, ben je nog niet eens in de periferie van een echte hoofdstad. Die buitenwijk heet dan altijd nog Londen, of New York, of Tokio of Rome. Mijn werk is verandermanagement, reorganiseren en bezuinigen. Ook dat is waar. Ik vertel er gewoon niet meer bij waar en voor welke werkgever. Ik werk nu voor eigen rekening, vertel ik. Dit scheelt uitleg en het klinkt interessanter. Misschien moet ik straks echt voor mezelf beginnen. Nu, in de derde week ben ik ook

Voeken | 88

schrijver geworden. Als ik onbeschaafd en onbeschaamd zit te typen in een restaurant of op een terras komen er vragen. Het beste en meest afdoende antwoord is om te zeggen dat ik schrijver ben. Mijn reis is daardoor meteen iets anders geworden: een werkreis. Ik word daardoor anders geholpen en anders benaderd, anders dan een toerist. Natuurlijk is ook dit waar, want ik schrijf nu toch. Met publicaties in het lokale blaadje van Polderdorp is mijn eerste echte opdracht gerealiseerd. Op mijn CV komt te staan ‘schrijver en essayist’. Dit stemt allemaal nog redelijk overeen met de feiten. Binnenkort start ik met liegen. Een leugen is een verhaal dat wel wordt geloofd, maar strijdig is met de feiten zoals de verteller die denkt te kennen. Liegen vraagt creativiteit om geloofwaardig te vertellen wat waar had kunnen zijn. Een goed verhaal houdt zich niet aan de feiten, maar vertelt juist daardoor een diepere waarheid. Langs de randen van de waarheid doemen de mogelijkheden op, van dromen, die waar kunnen worden.

Afrika De gids heet Augusto Imperatore. Dat is een prachtige naam: ‘Augustus de Keizer’, dezelfde naam die Octavianus werd gegeven toen de senaat hem in 27 BC uitriep tot de eerste keizer van het Romeinse Rijk. Natuurlijk beweert hij van de goddelijke stiefzoon van Julius Caesar af te stammen. Hij lijkt zelfs op de keizer, met zijn donkere krullen boven een lachend gezicht met klassieke neus en hoge jukbeenderen. Augusto vertelt over plaattektoniek en hoe de Afrikaanse plaat onder de Europese schiet. De Etna en de Stromboli zijn actieve vulkanen die door de botsing van de continenten zijn ontstaan. Sicilië ligt op de Afrikaanse plaat. Ik ben in Afrika. Ons busje rijdt in een boog om de Etna naar de noordzijde van de vulkaan. Aan boord zitten twee Italiaanse gezinnen en vier Voeken | 89

vrouwen uit Madagaskar. Mevrouw Adriana heeft haar zus, haar dochter en vriendin, een donkere dame die in Londen blijkt te wonen, meegenomen op reis. De dochter kijkt verveeld naar haar roze telefoon, terwijl de oudjes zonder pauze kletsen en lachen. Ze hebben ongelooflijk veel plezier. Dat wordt snel minder als we de Etna gaan beklimmen. De dames hebben de aanbeveling om stevige wandelschoenen aan te doen niet serieus genomen. De zestienjarige Mania loopt op linnen gympies. De oudste van het stel heeft sandalen aan, maar de twee giechelende zussen lopen op teenslippers. Het zijn Indisch uitziende vrouwen, met een vlekkerige huid en gelige tanden. Ze zijn klein en stevig gebouwd. Niet alleen hebben ze een bijzonder schoenenkeuze, de kleding is ook bijzonder. Eve, uit London, draagt een sarong, de Madagassiërs van middelbare leeftijd dragen rok en blouse, terwijl Mania een roze hemdje boven een wel erg hoog afgeknipte spijkerbroek draagt. Dit heb ik meer gezien, bij Engelse meisjes, spijkershorts, zo kort dat de broekzakken als witte flappen vanonder de broekspijpen zichtbaar zijn. Het laat de gebruinde onderste helft van haar behoorlijk bekoorlijke billen bloot. De strakke broek snijdt in haar taille en tussen shirt en short puilen vetrollen. We zijn in twee groepen gesplitst. De Italianen zijn met de gids Stefano vertrokken. De Engelstalige groep gaat onder leiding van Augusto een rondje maken over de zwarte hellingen van de Etna. Aan de kleur van de hellingen is te zien hoe lang geleden er een uitbarsting is geweest. Recente lavastromen zijn zwart. Na een vijftal jaren verandert dit naar grijs, als bacteriën grip krijgen op de verse rotsen. Na dertig jaar slagen de eerste planten erin met hun wortels door te dringen. Augusto noemt de planten ‘rotsenbrekers’. Het is ‘ginestra dell’etna’, een plant die ergens het midden houdt tussen een struik en een lage boom. De oudere hellingen zien geel van de bloeiende struiken. De noordelijke helling is vol zwarte heuvels, als pukkels op een gehavend gezicht.

Voeken | 90

Zwarte strepen stromen als skihellingen naar beneden van de top van de Etna. Kleine sneeuwvelden steken scherp af tegen het donkere gesteente. Uit de krater komt stoom. Dat betekent dat het veilig is. Pas als er zwarte pluimen uitkomen dreigt er gevaar. De her en der verspreid liggende rotsblokken laten zien dat de vulkaan in staat is tot bombardementen die een verpletterende indruk kunnen achterlaten op een onschuldige wandelaar. Een slingerende klim leidt ons langs tal van minikraters. Ik voel me licht en fit. Sinds mijn vertrek uit Nederland ben ik tenminste vijf kilo lichter geworden. Ik barst van de energie en sprint de heuvels op en af, ik ren in achtvormige lussen rond kraters die in een rij achter elkaar op de flanken van de Etna liggen. Ik maak foto’s van Mania die vanaf de overkant van een krater naar me zwaait en zij maakt foto’s van mij. We wisselen e-mails uit om de foto’s later naar elkaar te kunnen sturen. Mama Madagaskar heeft een probleem. De teenslipper is kapot. Met een stokje duwt onze gids het plastic terug in de schuimrubber zool. Die handeling moet hij nog tien keer herhalen voor we aankomen bij de picknickplaats. Daar wordt een ‘eenvoudige’ lunch geserveerd van brood, olijven, tomaten met mozzarella, risotto, salade, gerookte vis, aubergine in olie, salami en kaas. Er is vruchtensap en Siciliaanse wijn. Twee uur pauzeren we in de schaduw van een boomgaard bij een vervallen boerderij. Na de lunch ben ik bij de Italianen gaan zitten. Als de gidsen erachter komen dat ik de muziek van Vasco Rossi ken, trekken ze me van de houten bank en moet ik meedoen, gedrieën zingen we ‘Vita Spericolata’, een lied over ‘roekeloos leven’, over leven als iemand die nooit slaapt, die het niet kan schelen, als iemand die het ook niet weet. We zingen: ‘Misschien komen we elkaar nooit meer tegen. Iedereen op zijn eigen reis, iedereen in essentie verloren in zijn eigen zooi.’

Voeken | 91

‘O forse non ci incontreremo mai Ognuno a rincorrere i suoi guai Ognuno col suo viaggio Ognuno diverso E ognuno in fondo perso Dentro i fatti suoi.’

Scilla Ik maak een tussenstop in het door toeristen met teveel geld overlopen Taormina. Het amfitheater is onzichtbaar, het podium gaat verscholen achter een filmdoek, grote delen zijn afgezet. Morgen begint het jaarlijkse filmfestival. In de middag stap ik in Messina op de boot naar de vaste wal. Aan de overkant van de straat ligt Villa San Giovanni. De weken in Zuid-Italië waren zoals het heet ‘leerzaam’. Ik zet een streep door Italië. Ik kom nooit meer ten zuiden van Rome. Dit is niet het Italië dat ik ken. Een laatste reistip voor wie toch zo zuidelijk komt, ga naar Scilla en wacht tot de zon ondergaat tussen ‘Scylla’ en ‘Charybdis’. Dit is de mooiste zonsondergang van Italië, wanneer de lucht rood kleurt achter palmbomen en de Stromboli in de verte langzaam het diepste rood aanneemt, tot hij verdwijnt in de nacht. Ik ben langs de kust naar Scilla gelopen en ga met de trein terug naar Villa San Giovanni voor de bus naar Bari. Ik heb nog een uur te overbruggen. Wachtend op de bus eet ik in het chauffeurscafé. De met gehakt gevulde meelbal is nauwelijks eetbaar. Met een bier naast me probeer ik de lokale krant te lezen. De krant besteedt vijf bladzijden aan de door Italië terecht gewonnen wedstrijd tegen het armetierige Engeland. Verder gaat het over de lokale maffia: de ‘ndrangheta. De afgelopen week zijn hier twee bomaanslagen

Voeken | 92

geweest. De bevolking is doodsbang volgens de krant. Ik merk er niets van. Volgens mij is er een grotere kans dat je tas of koffer verdwijnt op een onbewaakt ogenblik, of op een beroving bij de geldautomaat. Dat is hier niet anders dan in Londen of Amsterdam. Verder lees ik bladzijde na bladzijde over Monti en de Eurotop in Brussel. De Italianen zijn duidelijk: er is geen alternatief voor de Euro. Ze hebben gelijk. Een opsplitsing van Europa miskent de geschiedenis. Die gedachte is ingegeven door korte termijn gewin en bekrompen nationalisme. In Europa zijn dat altijd de katalysatoren voor oorlog geweest. De krant vermeldt tenslotte dat de temperaturen gestegen zijn naar ongekende hoogten. Er rijdt een bus naar Bari. Het zijn randfiguren die van nergens naar nergens reizen in een bus die acht uur door de nacht zal rijden. Wie doet dit in een land van scooter- en autorijdende macho's? Voor het station wacht een bejaard Italiaans echtpaar en een oudere man met slechte huid en weinig tanden, ergens onderweg tussen verwaarlozing en dakloze. Er staan zeven dronken Russen, vier vrouwen en drie mannen. Eén praat en zingt, een tweede is stil en de laatste kijkt behoorlijk agressief. Dit kan nog een bijzondere rit worden. Op het laatste moment stapt een Italiaans echtpaar in, gevolgd door twee dreigend ogende jongeren met gescheurde jeans, glitteroorringen en tatoeages. Het valt me op dat ze geen bagage bij zich hebben. Ben ik bevooroordeeld of ben ik terecht voorzichtig? Ze kijken gretig naar mijn iPad. Anders dan jongeren in het noorden knopen ze geen praatje aan. Niemand doet dat. Nurks en dreigend is de sfeer, maar misschien zie ik spoken en heeft het verblijf in Zuid-Italiaanse havenplaatsen als Napels, Salerno en Catania, een deuk geslagen in mijn gebruikelijke onbezorgdheid en vertrouwen in de mensheid. Het kan een overreactie zijn op de taal, de hitte, de drukte en de sfeer. Dat kan, maar het voelt anders. Onderweg stappen Arabieren en donkere Italianen in. De woorden die gewisseld worden zijn in Siciliaans of Calabrisch dialect. Ik vind het een verschrikkelijk taaltje. De bus is Voeken | 93

vol en het ruikt naar zurig zweet en sigaretten. De stoelen zijn te smal en ongemakkelijk om te zitten. Liggen zit er niet in. Ik slaap niet. Ik let op mijn spullen. Geld en pas en telefoon stop ik onder mijn kleren, voor het geval ik wegdommel. Natuurlijk gebeurt er niets. Zonder te hebben geslapen kom ik aan in Bari. Het is vroeg in de ochtend. De boot vertrekt om negen uur vanavond. Bari heeft een mooie binnenstad, tegenover de haven ligt het historisch centrum, volgepakt met kerken, kathedralen en kastelen. Daartussen kronkelen Middeleeuwse wegen en stegen. Nadat ik vijf keer eenzelfde rondje heb gemaakt door de oude wijken, ga ik naast de zwervers in het park liggen. In de schaduw van de stadsmuur sluit ik mijn ogen voor een middagdutje. De boot naar Durrës ligt aangemeerd. De pascontrole maakt voelbaar dat ik de Europese unie verlaat. Een visum is nodig en mijn paspoort krijgt voor het eerst een stempel. Strenge mannen met snorren maken duidelijk dat ik op het moment dat ik aan boord stap al een grens overschreden ben. Voor mij voelt een grenscontrole onwerkelijk. Het is alsof ik in een koude-oorlog spionnenroman ben gestapt. In de brief aan Lucillius schrijft Seneca dat we ons hart niet moeten verpanden aan één plek, maar moeten leven vanuit de overtuiging dat de hele wereld ons vaderland is: ‘Magis quis veneris quam quo interest, et ideo nulli loco addicere debemus animum. Cum hac persuasione vivendum est: 'non sum uni angulo natus, patria mea totus hic mundus est.’ Geüniformeerde snorremannen maken met vlaggen, hekken, poorten en stempels duidelijk dat hun visie een andere is. Voor hun bestaan grenzen echt. Dat is gek, want grenzen zijn niet meer dan mentale constructen. Het zijn lijnen op de kaart, die je in het landschap zelf niet terugvindt. Er zijn heersers die de ideologie aanhangen dat de werkelijkheid naar het plan te buigen is, het Voeken | 94

landschap naar de kaart. Heersers die de maakbaarheid tot in het land willen graveren. Ze bouwen lange muren, ze maken hekken en ijzeren gordijnen. Er zijn er die geloven dat die grenzen echte dingen zijn, maar dat is niet zo. Grenzen bestaan alleen als juridisch begrip. De juridische grens bepaalt de grenzen van de macht. In de natiestaat valt de grens samen met de definitie: de natiestaat is een geografisch beperkt geweldsmonopolie. Binnen die grens is iemand de baas, daarbuiten iemand anders. Met de val van de Muur lijkt de verwondering hierover verdwenen. Weg is de verbazing die spreekt uit de dichtregels van het Klein Orkest: ‘Alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn, omdat er brood ligt soms bij de Gedächtniskirche, soms op het Alexanderplein’. Grenzen zijn middelen tot insluiting en buitensluiting. Rechten gelden tot aan de grens. Ieders vrijheid houdt op bij de grens. De vrijheid om te gaan en staan waar je wilt, om te wonen waar je wenst en te werken waar er emplooi is, is niet meer begrepen in het vrijheidsbegrip. Het zijn niet alleen liberalen die hun idealen kwijt zijn. Ook de broederschap reikt tot aan de grens en niet verder. Bij de Christendemocraten zijn er geen Samaritanen meer, alleen Levieten. Bij de socialisten strekt het streven naar gelijkheid tot aan de grens. Voorbij zijn de idealen van de Internationale. Het is hebben en houden. De hongerigen mogen in eigen land creperen. We deporteren ze, wanneer ze de euvele moed hebben om ‘onze’ grens over te steken. Grenzen zijn middelen tot zingeving. Het verdeelt de wereld in binnen- en buitenlanders, in ‘wij’ en ‘zij’. Het Algemeen Dagblad kopt: ‘Alle Nederlanders gered uit zinkend cruise-schip’. Wie er verder gered zijn, of overleden, interesseert ons niet. Grenzen leiden tot ontmenselijking van de ‘Ander’. Het is maar een buitenlander, dus zijn dood is niet van belang. De ander spreekt onze taal niet, dus hoeven wij hem niet te verstaan en ook niet te begrijpen. Voeken | 95

Voeken | 96

ALBANIË Shqiperia Shqiperia, het land van de adelaar. Het land dat de Romeinen vernoemden naar de witte rotsen, Albania. Het land van kleine mensjes. Nog kleiner dan Sicilianen. Mijn kinderen zijn al groter. Het eerste gezicht op Durrës laat een stad in aanbouw zien. Alle oude betonbouw is gesloopt en langs kust en haven staan pas gebouwde en fris geverfde flats, hotels en kantoren. De frisse indruk wordt teniet gedaan door bedelaars, geldhandelaren, bagagedragers en taxichauffeurs in de haven. Een chauffeur beweert dat er geen trein rijdt. Ik geloof hem niet, maar ik wil me niet door de eenbenige, eenarmige en eenogige menigte wurmen op zoek naar een station, dus loop ik met hem mee. Kinderen van dertien worden hardhandig door de politie verwijderd. Ze liggen op de loer om spullen te jatten of in rondslingerend vuil te zoeken. Ik moet denken aan Kruimeltje. Dit beeld wordt versterkt tijdens de rit naar Tirana. Overal zijn jonge kinderen aan het werk. Eén jongetje verkoopt zonneschermen voor in de auto, een ander wast de ramen. De taxi naar Tirana kost vijfentwintig euro. De snelweg is geen snelweg. Het is een grotendeels dubbelbaans provinciale weg, waar bedrijven en huizen direct aan grenzen. Het asfalt is zonder gaten. De weg heet Autostrada. Overal lees ik Italiaanse leenwoorden. Voor moderne zaken als computers zijn de woorden Engels. Dit is de invloed van televisie. In de verhalen van Jiri Kajane heb ik gelezen dat onder Hoxha het enige contact met de buitenwereld illegaal ontvangen Italiaanse televisie was. Een enkeling had een televisie en sommigen zelfs versterkte antennes. Tussen de ruis konden ze de programma’s van RAI Uno zien. Voor

Voeken | 97

Albanezen ziet het westen er uit als een Italiaanse spelshow. Heel Europa is gevuld met ‘echte’ blondines in mini-jurk, met een van ‘nature’ diepgevuld decolleté, aan de arm van een in maatpak gestoken, gedistingeerd ogende presentator. Albanië is het land van de Italiaanse droom. Mijn taxi brengt me naar het voor onbekenden onvindbare hotel. In Tirana liggen niet alle gebouwen aan een straat en niet alle straten hebben een naam. Mijn hotel is gebouwd in de tuin van een kantoor, in een straat met een onbegrijpelijke en onverstaanbare naam.

Annonces Ik zit op een terras in het centrum van Tirana. Dit is het beroemde Skanderbejplein. Het is niet veel meer dan een grote rotonde, met in het midden een vijf jaar oude aanplant van misvormde en onvolgroeide boompjes langs ongebruikte paden. Rond het plein staan musea, de oude opera, een hotel en het ministerie van Economische zaken. Er rijden redelijk moderne auto’s rond. Eén op de drie auto's in Tirana is een Mercedes. Bij de juwelier kan je hele dikke gouden ringen kopen met Mercedes logo. De voorliefde voor Mercedes is een ondoorgrondelijk fenomeen. Het zijn de kleine dingen die opvallen. Overal zie ik mensen krantenadvertenties lezen. Twee tafeltjes verderop noteert een meisje, met een pen in de aanslag, iets in een geel krantje. Naast me zit een oudere man met een kalende schedel. Hij tuurt door een leesbril in zijn krant. Hij leest de kleine annonces: werk gezocht of aangeboden, of misschien zijn het contactadvertenties. Ik herinner me nog de tijd dat de Nederlandse kranten ook vol met advertenties stonden. De Telegraaf had tientallen pagina's met allerlei rubrieken. Er was zelfs een aparte auto-advertentiekrant. Dat is allemaal niet meer, in Nederland zoekt niemand offline. In Voeken | 98

Albanië gaat het er nog analoog aan toe. Google heeft Albania nog niet veroverd. Ik weet niet of dat komt omdat er te weinig computers zijn of door haperende internetverbindingen. Met een pen in de hand pluizen Albanezen de krant uit. Ze omcirkelen interessante berichten. Daarna bellen ze, met een Nokia.

Sanduic Mijn vriend Bert Hamersma is een Bourgondiër, een gourmet en een fantastische kok. Bert wees me op de ‘cucina povera’ in Sicilië, de arme keuken. Bij gebrek aan kaas of vlees wordt er pasta gegeten met broodkruimels van de laatste restjes brood. Meel met meel. Dat klinkt niet goed. Natuurlijk heb ik, toen ik op Sicilië was, dit gerecht opgezocht: ‘pasta alla mama Lucia’. Het restaurant serveerde een stevige dikke pasta, ongeveer zoals de ‘pici’ uit Siena. De saus bestond uit kruimeltjes van brood met pecorino, mint en pistachenoten. Dit was de luxe variant, want de pasta was vermengd met roomsaus en garnalen. Het was niet slecht. Ik daag Bert uit om dit na te maken en daarbij scheutiger te zijn met de ingrediënten en de smaken meer aan te zetten: meer pecorino, meer mint, meer pistache. In Albanië hebben ze een eigen variant op de cucina povera. Ze eten brood met friet. Gisteren bestelde ik als lunch een hamburger en kreeg een mega-pitabroodje met een megahamburger en een hele bak friet in het broodje geschoven. Dit alles werd overgoten met een soort tzatziki. Een dag later gaat het weer mis. Op de boulevard Zog I stap ik een trendy ogend fast-food restaurant binnen. De ‘sanduic’ (spreek uit: sandwich) op de foto boven de bar lijkt op een broodje gezond. In werkelijkheid blijkt het blaadje sla, de schijf tomaat en het halve plakje ham verdwenen onder een kilo frieten en vage saus.

Voeken | 99

Achter de balie van het restaurant staat een pukkelige jongeman en een meisje met vettig haar en blozende wangen. De tafeltjes zijn leeg op één na. Het meisje van begin twintig dat daar zit, vraagt waar ik vandaan kom. De frietenbakkers luisteren vanachter de balie aandachtig mee. Ik ga bij haar aan tafel zitten en nadat mijn broodje gevuld is met patat en het bord op tafel gezet, schuift de bediening ook aan. Ze zijn erg nieuwsgierig naar wie ik ben, wat ik doe en waarom ik in Tirana ben. De jongeren dromen van werk in het buitenland, maar ze zijn onzeker over hun beheersing van het Engels en een opleiding afgemaakt, hebben ze ook niet. Anders dan Polen en Hongaren hebben zij geen directe toegang tot onze arbeidsmarkt. Ik wil ze niet ontmoedigen, maar ze staan op achterstand. ’s Avonds kijk ik met duizenden Albanezen naar voetbal. De straat tussen Skanderbejplein en parlement is afgesloten voor verkeer. Dwars over de weg staan bioscoopschermen. In Biergartenopstelling staan honderden lange tafels en banken. De trottoirs zijn gevuld met grilltenten en biertapperijen. De Tiranezen zitten aan tafels met borden vol hamburgers, kipspiezen en worsten. Het eten is vet, veel en lekker. Het is zout en het bier vloeit rijkelijk. Voor drie euro eet en drink ik als een autochtoon. Portugal verdiende het om te winnen. Ik ben niet op zoek naar een autochtone keuken. Ik wil eten zoals de locals eten. Dit eten ze dus. Brood met friet en gehakt en worst met brood. Het is allemaal hetzelfde, vet en gekruid. Meestal gooien ze er bij het uitserveren nog een extra schep zout overheen. Dit is met het lichte bier dat hier gebrouwen wordt weg te spoelen. Ik denk niet dat ze dit net als ik drie of vier keer per dag doen. Ze zijn namelijk klein en tenger. Dat word je niet van een vet met meel dieet. Of wel? Het brengt me op het idee om het Tiranadieet op de markt te brengen. Bij dit dieet mag je alleen hamburgers, worst, patat en brood eten.

Voeken | 100

Chinees in Tirana Geheel conform mijn gebruik om in elk land Chinees te eten, heb ik een lokale Chinees opgezocht. Eerlijk gezegd was ik erg verbaasd om een Aziatisch specialiteitenrestaurant aan te treffen. Er is geen McDonalds in Tirana. Wel zag ik in de wijk Blokku een ‘Albanian Fried Chicken’. Dat is humor. Ik ben benieuwd wat de Albanese variant op de Oosterse keuken is. Het restaurant is leeg, want iedereen kijkt voetbal. Ik kan de partij op gehoor helemaal volgen. Ze zijn hier fanatieker voor Italië dan de Italianen zelf en erger tegen de Duitsers dan de Nederlanders. De kaart is gek. Alles staat in aparte hoofdstukken: antipasti, salades, groente en rijst. Er zijn aparte pagina’s voor vis, kip, vlees en eend. Gefrituurde calamari en dumplings staan onder de salades vermeld. Verse groente is daarentegen niet onder salades te vinden en ook niet onder het kopje groenten. In kleine lettertjes onderaan de kaart staat ‘mixed vegetables’. De ober adviseert kip met amandelen. Zelf dacht ik aan eendenei en vis met gember en lenteui, maar ik besluit zijn advies te volgen. Ik bestel er crispy rijst bij met garnalen en calamari en daarnaast de gemengde groenten. Duitsland heeft zo te horen een gevaarlijke aanval. Mixed vegetables, gestoomde groenten. Voor het eerst sinds Rome eet ik weer fatsoenlijk en vers groen! Lekker! De amandelen zijn zo klein dat ik dacht dat het pinda's waren. het gerecht is fijn. De rijst wordt geserveerd. Ik snap nu waarom het als apart gerecht vermeld stond. Blijkbaar heb ik drie maaltijden besteld. Ik hoor hels kabaal. Het klinkt als een afgekeurde goal. Er klinken spreekkoren. Albanees versta ik niet, maar dit is ‘Hi Ha Hondelul!’ in het Albanees. De rijst is echt crispy. Gek, knapperige rijst, die te kort gekookt en daarna te hard gebakken is. De garnalen en de saus zijn goed. Dit

Voeken | 101

is een sojagerecht. De inktvis is versneden tot onvindbare snippers. Terug naar de kip, met wat versgebakken sambal bij. Die is goed! Dit is weer een geheel andersoortige Chinees. Ik vind de Albanese toon niet, of het moet zijn dat rijst geen bijgerecht is en groente ook niet. Dit is geen land voor een schijf van vijf. De smaak is bekend. Shanghai keuken, maar zouter dan ik gewend ben. Ik vermoed dat de ve-tsin vervangen is door keukenzout. Ik hoor weer een kabaal van jewelste. Een goal? Ik reken snel af, loop de straat op en schreeuw mee: ‘Forza Italia!’ Ze leggen de klemtoon verkeerd. Ze juichen niet Ie-táalja, maar Ie-taa-líe-ja. Het kan me niet schelen. Deutschland, Deutschland, Alles ist vorbei! Italie-ja!

Cameria Op straten en pleinen hangen rode vaandels en vlaggen met de tekst ‘I ♥ Cameria’. In de stad lopen in rood T-shirt geklede jongeren met folders. Er wordt gezongen en gedemonstreerd bij het parlementsgebouw. Het lijkt alsof er een feest gaande is, een nationaal feest denk ik. Ik schrik als ik op Wikipedia lees dat Cameria de naam is van een stukje noordelijk Griekenland, waar de Albanezen een claim op leggen. Als ik meer lees over dit gebied kom ik erachter dat de Grieken op hun beurt vinden dan het zuiden van Albanië, waar veel etnische Grieken wonen, bij Griekenland hoort. Wat bezielt deze mensen? Ze zijn net zo gek als de Hongaren die blijven vasthouden aan het idee van GrootHongarije, het fictieve koninkrijk dat de helft van het Oostenrijkse rijk uitmaakte. Ik heb een Hongaar gezien die een landkaart op zijn arm getatoeëerd had. Zo ken ik er nog wel een paar: het Mongoolse rijk, het Romeinse imperium, het Ottomaanse rijk, de wereld van de Inca’s. Wij hadden koloniën, net als de Spanjaarden en de Portugezen, de Engelsen hadden een Empire. Als alle landen Voeken | 102

streven naar de grenzen die ze ooit hebben gehad, zijn tien aardbollen niet genoeg. Het gebrek aan zelfreflectie dat onder elk nationalisme ligt, is stuitend. Groot-Albanië, waar hebben we het over? In een kroeg kijk ik naar het nieuws. Uit de beelden en de enkele woorden die ik begrijp, snap ik dat de overheid de gezondheidszorg gaat hervormen. Het Engels taalonderwijs mist structuur, kwaliteit en is onder de maat. Kosovo verhoogt de tarieven op import van cement uit Albanië. Er is weer iets met een loterij. Albanezen proberen zo snel rijk te worden. Dat ging een paar jaar geleden faliekant mis toen het hele land naar de afgrond werd gebracht door de deelname aan piramidespelen. Na Hoxha was er niet veel meer te verliezen en ook dat laatste beetje hebben ze verspeeld. Ik hoor het nieuws over een brute moord in het centrum van Tirana. Beelden van bloed op een stoeprand. Ik moet er vannacht rond dezelfde tijd langs zijn gelopen. Het is aan de rand van het uitgaansgebied, nabij het parlement. Nu snap ik waarom er zoveel politie op de been was. Toen ik terugliep naar mijn hotel werden van alle auto's de papieren bekeken.

Bedelaars Vanaf Nice word ik geconfronteerd met bedelaars. Hoe zuidelijker ik kom, hoe meer er lijken te zijn. In Albanië zijn het vooral gehandicapten die op de stoep zitten. Ze wachten op hulp die niet komt, op geld dat niet gegeven wordt. Er is maar één houding mogelijk. Doorlopen. Niet kijken, niet omkijken, niet naar omkijken. Soms is het bizar. Gisteren zag ik een meisje zonder benen, met maar één, spastische, arm. Ze kroop als een slang zigzaggend over het gebroken trottoir, met een blik in de ogen op de grens van

Voeken | 103

wanhoop en berusting. Ze deed me denken aan een van de bekende Softenonslachtoffers uit Engeland, waar ik ooit een documentaire over heb gezien. Voor haar was het hele huis zo ingericht dat er iets van een leven mogelijk was. Voor deze bedelaar in Tirana zal dat niet gebeuren. Dit is derdewerelddrama. Ik heb een briefje van duizend lek in haar vuile hand gedrukt. Vandaag zat tegenover de universiteit een man zonder armen en zonder benen. Die kan je niet eens iets geven. Als ‘ie het met zijn mond moet pakken, tuimelt ‘ie om, zonder overeind te kunnen komen, Hoe kan dat? Hoe komt hij überhaupt op die plek? En hoe komt hij er vandaan? Hoe eet hij, wie voert hem? Is er een ander achter de bosjes voor wie deze man eigenlijk ‘aan het werk’ is? Deze handicap is niet aangeboren. Dus wat is er gebeurd? Was hij een verzetsheld? Is dit het werk van de Sigurimi, de geheime dienst van Enver Hoxha geweest? Zoveel vragen. Zoveel verhalen die er verteld moeten worden, verhalen die ik niet ken.

Gebouwen en vrouwen Sommige steden vallen tegen. Van sommige steden worden verwachtingen geschapen die ze niet waarmaken. Tot dusver was Napels de grootste deceptie. Eerst Napels zien en dan sterven? Als je er bent, denk je dat je al dood bent en in het vagevuur beland. Bella Napoli? Pizzeria's met die naam ga ik niet meer in! Eerder was ik teleurgesteld in Boedapest. Deze stad wordt aanbeden om haar schoonheid. Csilla had me voor een lang weekend meegenomen naar haar geboortestad. We hebben niet alleen de binnenkant van de hotelkamer gezien, maar ook de stad, niet alleen elkaar geroken, maar ook cultuur gesnoven. Boedapest staat vol met imposant ogende huizen, appartementen en kantoren. Allemaal dezelfde neoclassicistische gebouwen, Voeken | 104

waarmee alle grote steden in Europa aan het begin van de twintigste eeuw zijn volgebouwd. Je ziet ze in Brussel, in Wenen, in Milaan. Het zijn die typisch statige, strenge complexen van vijf verdiepingen, toonbeelden van conservatisme. Saaie bouwsels, neergezet in een tijdperk waarin de architectuur op het punt stond een heel andere weg in te slaan. Het zijn gebouwen die al duf en gedateerd waren, toen ze ontworpen werden. Banken houden van dit soort degelijkheid en zekerheid uitstralende gebouwen. Ik vind het patserige façadebouw. Van de geschiedenis van Boedapest zie je weinig meer. Op Buda-heuvel staat het oude kasteel, maar over de oude funderingen heen is in verschillende lagen een ander kasteel neergezet. Ook dit is eind negentiende eeuw van een neoclassicistische façade voorzien. Zo wekt Boedapest de indruk in zijn geheel tussen 1850 en 1900 gebouwd te zijn. Van de communistische tijd is niets te vinden. Van het westers imperialisme daarentegen wel. Het Hilton heeft de mooiste plek van Boeda verpest. Tirana straalt net als Boedapest een eenheid uit. Net als Boedapest is dat een moderne eenheid. Van historisch Tirana is alleen nog een klein bruggetje te vinden, een paar losse stenen met een bordje erbij en een fraaie moskee. Dit is het enige authentieke monument dat ik heb kunnen vinden. Het is net als Boedapest. Je moet niet gaan zoeken naar een historisch centrum. Dat is er niet. De machthebbers hebben op enig moment van hun stad een megalomaan project gemaakt. Daarbij is alles tegen de grond gegaan wat oud en versleten was. Lucebert zei het al: ‘Alles van waarde is weerloos’. Tirana blijkt in de jaren dertig door de Italianen te zijn gebouwd. Mussolini had een contract met de Albanezen: hij pikte grondstoffen en in ruil leverde hij technici en bouwkundigen. Na een tijdje was deze deal niet genoeg voor ‘il Duce’ en viel hij Albanië binnen. De in een tijdsbestek van enkele jaren opgetrokken binnenstad van Tirana vormt daardoor wel een

Voeken | 105

geheel. De stijl houdt het midden tussen Oostblokkendozen en Italiaanse Pallazzi Moderni. Er zitten mooie architectonische vondsten tussen. Soms een hint naar kubisme, soms naar de golvende façades van de mediterrane badplaatsen. Het is kleurrijk, zij het afgebladderd. De achterkant van de vijf tot tien verdiepingen hoge flats is zelden afgewerkt. Daar zie je betonsteen, ruig cement, verroeste staaldraden en slecht geplaatste kozijnen. Elektriciteitsdraden en telefoonkabels hangen van balkon naar balkon tussen de satellietschotels en de schone was. Her en der wordt de frivoliteit in reliëf gezet door een streng stalinistisch gebouw. Zo weet je dat het een overheidsgebouw is. Morgen ga ik weer rondlopen in de Blloku. Ooit was deze wijk een afgeschermd reservaat voor de leden van het Albanese politbureau. Nu is het een trendy buurt. Als ik moet kiezen tussen de opgepoetste façades van Boedapest of de afgebladderde pasteltinten van Tirana, is Tirana ‘echter’. Het is geen namaak-Wenen. Tirana is een permanente vlooienmarkt. Hier is het elke dag Koninginnedag. De winkels zijn op straat. Iedere straat heeft een soort specialiteit, alhoewel de grenzen niet altijd helder zijn. Zo is er een kleding-, schoenen- en tassenmarkt in één straat. In een andere lopen winkels door tot in de trappenhuizen en verder tot in de betontuin achter de flat. In een soort gangenstelsel van golfplaten is de lokale bouwmarkt, waar elektra, verf en gereedschap te vinden is. Dit gaat gladjes over in elektronica en witgoed. Tientallen handelaren zitten in het halfduister hun twee meter handelswaar te bewaken. Er is een derdehands brommer- en fietsenkruispunt. Mijn hotel staat op de meubelboulevard. In alle straten die uitwaaieren vanuit het centrum bivakkeren handelaren. Hier zijn geen Afrikanen met kraaltjes en zonnebrillen. Ik riep steeds 'No' tegen de ‘Marocchini’ in Italië en nu heb ik zomaar een echte Ray Ban gekocht van een Albanese oma. Misschien is ‘ie nog echt ook: de pootjes zijn dubbel geveerd en de filtering is subliem.

Voeken | 106

Wie denkt dat gedateerde en overtollige spullen, winkeldochters en faillissementsvoorraden naar Afrika of naar de vuilstort gaan, heeft het mis. Die spullen zijn hier. Ze liggen naast tweedehands, maar nog bruikbaar en naast antiek en nog steeds goed. Dat geldt voor lichtknopjes en voor schoenen, voor kleding en voor autoradio's. Ik moet lachen om de elektrazaken die hun spullen aanprijzen als ‘echt Italiaanse elektra’. Betrouwbare elektra uit Italië. Dat is net zo opmerkelijk als de George W. Bush boulevard. De straat die naar hem genoemd is, voert langs het in streng Stalinistische stijl opgetrokken parlement. Ik word ontzettend blij van Tirana. Alles is anders. De zon schijnt en ik voel dat ik leef. Ik merk dat ik houd van de tengere kleine vrouwen met hun korte rokken, strakke jeans of kleurrijke jurkjes. Ze doen Italiaans aan, maar zijn nog kleiner, eleganter en mooier. Het zijn miniatuurmodellen. Nederlandse vrouwen ogen lomp en grof in vergelijking. Doordat kleding uit alle hoeken van de wereld komt en zelden van goede kwaliteit is, omdat er geen enkele winkelketen een vestiging in Tirana heeft, is er geen modebeeld. Iedere vrouw kleedt zich naar eigen smaak. Dat is pas mooi! Alle vrouwen tonen zich authentiek in een bont palet van stijlen. Door de hitte wel altijd kort en bloot. Dit geeft kleur aan het straatbeeld. Het staat de Albanese vrouwen fantastisch. Ik denk aan wat Csilla me ooit tussen de bedrijven door vertelde. Het was bij haar vroeger in Hongarije precies zo als ik nu in Albanië zie. In haar jeugd, voor de val van de muur, kocht ze in authentieke Oostblokstijl kleren per kilo. Maat en model deed er niet toe. Iedereen was al lang blij als er überhaupt kleding te krijgen was. Met naald en draad werd van de vodden maatkleding gemaakt. Zonder verpest te worden door modebladen, ging ze af op haar eigen smaak. Ook al woonde ze, toen ik haar ontmoette, al twee jaar in Nederland, ze had nog steeds een bijzondere kledingstijl. Ik glimlach als ik terugdenk aan het shirt in panterprint boven de slangenleren broek. Ik heb haar alleen in

Voeken | 107

zomerse kledij gezien, voor zolang ze die aanhield, maar ik vermoed dat ze in de winter lange bontmantels draagt boven lakleren kaplaarzen. Dat en geen enkel kledingstuk meer. Ik zie het zo voor me. Volledig incorrect, maar wat lekker. Een eigen stijl is duidelijk beter dan Hennes & Mauritz. Ik maak foto na foto van de vrouwen en de gebouwen in Tirana. Wat zou ik graag een Albanese vrouw in mijn armen nemen. Ze zijn echt heel erg mooi. Ik loop opgewonden door de straten. Nu zou een nacht met Csilla me zeer welkom zijn. Op de boulevard Zhan d’Ark (Jeanne d’Arc) zie ik dat ik niet de enige ben die de vrouwen van Tirana fotografeert. Een jonge man met een rond brilletje en een sikje houdt een scherm omhoog om een model te belichten, dat door een jonge vrouw met lang donker haar wordt gefotografeerd. Ik blijf staan kijken. Nadat ik mijn bewondering heb uitgesproken geeft de fotografe me een kaartje: ‘Kristi Mollaj, fotografe, www.tiranastreetstyle.com’ Later zoek ik de website op. Deze blijkt in zijn geheel gewijd aan de stijlbewuste vrouwen van Tirana. Foto’s van gewone vrouwen die door Kristi en haar kompanen op straat zijn gespot en ter plekke gefotografeerd. Ik markeer de site als een van mijn favorieten. Ik ben niet de enige wiens gedachten worden afgeleid door het straatbeeld. De zelfgemaakte minimode in Tirana leidt verhitte bestuurders af en maakt het verkeer extra link. Opletten is toch al vereist. Zebrapaden tellen niet, stoplichten niet altijd. In hun Mercedessen racen de Tiranezen door hun stad. Invoegen en uitvoegen gaat te pas en te onpas. Motorrijders dragen geen helm. Dat is maar goed ook, want die moeten hun hoofd koel houden. Verkeersregels zijn er niet en verkeerslessen waren niet nodig of zijn vergeten. Op zich is dat niet erg, want overal ter wereld kan alle verkeerswetgeving teruggebracht worden tot een gebod van

Voeken | 108

vier woorden: ‘Gij zult niet botsen’. Als iedereen zich daaraan houdt, gaat alles altijd goed. Wat verder opvalt, is dat ondanks de armoede alles gewoon werkt. Er is water, heet en koud water. Er is elektra. Er is Wi-Fi en internet en in de stad heb ik overal mobiel bereik. Al zijn de trottoirs vol gaten en ontbreken de meeste putdeksels, de stad is schoon, er zijn straatvegers aan het werk en overal staan grote verroeste vuilcontainers. Anders dan in Napels gooien de mensen hun vuil ín de container. Soms hangen zwervers en zwerfsters over het vuil gebogen. De wegen zijn berijdbaar en de stoplichten werken. Tenminste, in technische zin doen ze hun werk. De autoen motorrijders zijn daar nog niet aan gewend, maar dat komt nog wel, denk ik. De mensen zijn rustig, maar voorzichtig, soms wantrouwend, soms vriendelijk, maar altijd vanuit een zekere afstandelijkheid. Onderling is er niet de verhitte omgang zoals in Zuid-Italië. Het voelt bijna als Rome. In de binnenstad red ik me met Engels of met Italiaans. In de buitenwijken helpt Italiaans een beetje en handen en voeten doen de rest. Er is veel politie op de been. Desondanks voel ik me veilig. Het is gewoon ‘hangpolitie’. Er zijn straten waar je niet met je iPhone in de hand rondloopt, of met een dikke portemonnee zwaait, maar dat is niet meer dan normaal. Ik ga ervan uit dat alleen boeven elkaar vermoorden. Waar ik mijn ogen nog het meest voor open heb zijn groepjes Kruimeltjes, straatjongens tussen twaalf en zestien. Deze jeugdbendes zijn in mijn beleving onvoorspelbaar. Niet alle kinderen hangen rond. Sommigen bedelen en velen zijn aan het werk. Er wordt door jongetjes water verkocht vanuit koelboxen en lief ogende meisjes van zeven of acht verkopen om middernacht stroopsoldaatjes aan terrasgasten. Dit is zielig, maar minder zielig dan de gehandicapte bedelaars die zonder benen over straat kruipen.

Voeken | 109

De staat is verder afwezig. Er is geen welstand, geen reclamebeleid, er lijkt geen vestigingsbeleid te zijn. Er is een station in Tirana en volgens sommigen is er een nationale spoorwegmaatschappij, maar iedereen gaat er van uit dat de treinen niet rijden. Er is een gemeentelijk busbedrijf. De gigantische hoeveelheid gele taxi’s (Mercedessen) doet vermoeden dat dit niet naar wens functioneert. Tirana is kleiner dan Utrecht en toeristen zijn er niet, toch staan op elke straathoek een of meer taxi’s te wachten. Ik snap niet goed hoe dit werkt. Als de Albanezen het vliegtuig nemen, vliegen ze met duistere chartermaatschappijen met namen waar ik nog nooit van gehoord heb. Het meest gebruikelijk voor de lange afstand is het reizen per bus. Ongekende reistijden worden voor lief genomen. De langere afstanden, zoals de zevenhonderd kilometer naar Athene, zijn meerdaagse reizen. Waar gaat het heen in Albanië? Ik weet het niet. Het land heeft niet veel te bieden aan investeerders. Er is geen infrastructuur en er zijn geen grondstoffen. De mensen hebben geen geld, zijn niet hoog opgeleid en spreken hun talen slecht. Het land ligt niet centraal, de kust is niet mooier dan in de buurlanden en de bergen zijn niet hoger. Maar Albanië heeft een andere kwaliteit. Het is nog niet door het kapitalisme verpest. Er is geen snelweg, geen McDonalds, geen modevoorschrift en er zijn geen winkelketens. Zo is Albanië een toonbeeld van Europese beschaving, een laatste bastion tegen Hollywoodimperialisme. Het is als met die steden die op enig moment welvarend waren en plotsklaps tot armoede vervielen, steden als Brugge en Gent. Door de armoe hadden ze geen geld om nieuwe dingen te bouwen, konden ze hun oude rommel niet slopen. In armoe moesten ze in die oude huizen wonen, die oude stadhuizen gebruiken en die smalle straten verdragen. Deze steden zijn nu de parels van België. Straks is Albanië het enige reservaat van onversneden Europese beschaving en natuur. Voor je het weet gaat er een hek omheen en gaan ze entree heffen. Je kan nu nog gratis naar binnen. Ik raad aan om dit te doen. Voeken | 110

Bus naar Macedonië Er zijn tientallen busmaatschappijen, kleine bedrijfjes met een of twee bussen. Elke onderneming rijdt op eigen routes op eigen tijden. Het is de kunst de juiste bus te vinden. Een soort VVV kan me aan adressen van vervoerders helpen. Dezen zijn verspreid over de stad gevestigd en de straten zijn niet altijd makkelijk vindbaar. Er zijn honderddertig kilometer te overbruggen naar het meer van Ohrid. Een aantal bussen rijden van Tirana naar Struga, net over de grens in Macedonië. Nu ik weet waar ik heen wil, zoek ik een bijpassende busmaatschappij. Ik maak mijn keuze uit de lijst en ga voor de dichtstbijzijnde. Nadat ik drie keer dezelfde straat op en neer ben gelopen, vind ik de naam van het bedrijf, handgeschreven met een rode viltstift op de muur naast de ingang van een flatgebouw. Ze zitten op de derde verdieping van wat een gewoon appartementencomplex lijkt. De verdieping erboven huisvest een ‘palestra’, dat is Italiaans voor sportschool. Alle lichten zijn uit. Ook in de winkels naast de flat is het donker. Even denk ik dat de elektriciteit is uitgevallen, maar dat kan het niet zijn, want de kassa en de computers doen het nog gewoon. Drie hoog achter is de balie waar ik bij een langharige jongere een ticket weet te reserveren. Hij probeert met handen en voeten duidelijk te maken waar ik morgen op de bus kan stappen. De volgende dag sta ik bij het ochtendkrieken op de stoep voor de flat. De ‘directeur’ ziet persoonlijk toe op de gang van zaken. Hij is uiterst voorkomend en knoopt een praatje aan. Hij drukt me een kaartje in de hand. Welke vervoerswens ik ooit moge hebben in Albanië, hij kan het leveren. Hij begeleidt me naar de bus. Die is nog niet vol. Een jongetje gaat op pad met drie vuilniszakken vol spullen, ik denk dat het kleren zijn. Na hem stappen

Voeken | 111

diepgerimpelde, donker verbrande mensjes van één meter vijftig hoog de bus in, oude mensjes met hun dochter. Er is maar één autoweg uit Tirana. We gaan eerst weer richting Durrës. Wat erg opvalt, zijn alle verlaten bouwprojecten. Overal staan betonskeletten en niet afgebouwde casco's. Is dit de erfenis van de piramidespelen? De chauffeur heeft de radio keihard aan. Albanese muziek klinkt als moslimgebeden op een trage beat. Het klinkt alsof de zangers het heel zwaar hebben: een combinatie van zware constipatie, ontstoken wortelkanaal, liefdesverdriet en drie weken zonder eten. Dit is absurd. De bus rijdt helemaal terug naar de kust. Is dit handig? Macedonië is toch echt de andere kant op! We rijden door tot het busstation in Durrës. Niemand stapt in. Bij de hotels aan de boulevard vijf kilometer verderop stappen alsnog enkele gezinnen in. Zij hebben vakantie gevierd aan zee in het Zandvoort van Albanië. Aan de overzijde van het gangpad komen twee stinkende oudjes zitten. Tien km buiten Durrës houdt de weg op. De geasfalteerde tweebaansweg gaat over in een smal grindpad. Het landschap wordt snel rommeliger. Even later rijden we toch weer over asfalt. Met een grote U-bocht zijn we alsnog naar het Oosten gereden. Ik schat dat we nu niet meer dan dertig kilometer ten zuiden van Tirana zijn, maar we zijn een wereld verderop. Op het platteland maken de verlaten bouwvallen plaats voor verspreid liggende huizen en voor golvend, gecultiveerd landschap. We rijden langs een rivier, het land is groen en wordt steeds mooier. Boeren en boerinnen bewerken het land met spades en met hakken. In de rivier staan vrouwen kleren te wassen. Er zal geen stromend water zijn. Wel zie ik elektralijnen aan lage palen naar de dorpen gaan. Vlak voor Elbasan staan fabrieksgebouwen met afgebrokkelde muren, kapotte ramen en ingevallen daken. Een industrieterrein zo groot als een middelgroot dorp is leeg, vervallen en verlaten. Het

Voeken | 112

is een spookterrein op een vlakte ten zuiden van een triest ogende stad. Dit complex met de prachtige naam ‘Staal van de Partij’ blijkt een van de megalomane projecten van Hoxha te zijn geweest. Met hulp van de Chinezen is dit in de zeventiger jaren neergezet. Na de totale verwoesting van het milieu in de omgeving zijn de Chinezen vertrokken. Nog voor het regime van Hoxha viel, was het al een ruïne: ‘Roest van de Partij’.

Voeken | 113

Voeken | 114

MACEDONIË Ohrid Voor een prikje heb ik viersterrenaccommodatie in Ohrid. Het stadje ligt op een heuvel aan het meer. Ik zit in het oude centrum naast het Romeinse theater en kijk vanuit de hotelkamer op naar het kasteel. Het kasteel is nieuw opgebouwd, maar op de muren zijn de lijnen van de oorspronkelijke resten keurig gemarkeerd. Zo is het toch wat meer dan een ruïne, al is het geschiedvervalsing. De Basiliek is een tien jaar oude replica van een middeleeuws origineel. Het meer van Ohrid is diep en koud. Beneden me zie ik kleurige bootjes afgetekend tegen zwart glinsterend water. Eind juni zijn er nog niet veel toeristen. Op straat wandelen Duitse en Nederlandse stellen van middelbare leeftijd met witte benen onder te kleurige shorts. Op de terrassen hangen groepjes jongeren. Voor de etalages van winkeltjes met authentiek Macedonisch zilverwerk staat een enkel stelletje. Ohrid wacht op de landing van de volgende chartervlucht. De winkelstraten zijn ingericht op het opkomende toerisme. Er is een pittoreske markt met groente, fruit en folkloristische kleding. Ohrid doet denken aan Noord-Italië dertig jaar geleden, toen de eerste stromen Nederlanders en Duitsers naar het Gardameer en de Dolomieten kwamen. Er is al te zien waar het heen gaat in Ohrid. Een boottocht is in het Nederlands geafficheerd. Ik word bediend door een kelner die bij herhaling drie woorden Nederlands en vijf woorden Duits op me oefent. In de lobby van het hotel staat een Nederlandse televisiezender aan, met een akelig kookprogramma. Nog een paar jaar wachten, dan zijn ook hier Nederlands snackbars en Duitse Biergarten te vinden. Over een paar jaar kun je met Nederlands uit Voeken | 115

de voeten in Ohrid. Ook in Ohrid denken ze dat toeristen zich thuis willen voelen. Iemand schreef over de continue strijd tussen gastheer en toerist, waar de toerist probeert te achterhalen hoe de ander in zijn omgeving leeft, maar daarin gehinderd wordt door het streven van de gastheer om de toerist te behagen met wat hij denkt dat deze prettig vindt. De toeristenindustrie gaat ervan uit dat mensen in hun hart helemaal niet willen reizen. Met alle middelen wordt de heimwee in de kiem gesmoord. In het Duits bestaat het woord ‘Fernweh’. Fernweh gaat juist over de wens weg te zijn, de wens om ‘in den vreemde’ te zijn. Het stemt tot nadenken dat ‘in den vreemde’ een archaïsme is geworden. Juist nu de wereld tot ‘global village’ is verworden, zijn de resterende verschillen zo waardevol. Hierin schuilt mijn ongemak met de Ohrids van deze wereld. Dit gaat een kant op die gruwelijker is dan het toerisme in Toscane. Waar Florence een charmant decor voor rondlopende toeristen is, een openluchtmuseum, zo gaat Ohrid een Center Parcs Macedonia worden. Er is al een McDonalds. Iets stemt me droef. Ik denk erover om naar huis te gaan. Ik weet niet wat het is, ik probeer er achter te komen. Het is niet het gemis aan luxe en al helemaal niet dat ik graag weer wil werken. Ik mis mijn kinderen, maar dat is het niet. Het is niet dat ik liever op de Veluwe loop dan in de bergen rond Ohrid en ook niet dat ik liever kajak op het IJsselmeer dan op het meer van Ohrid. Er is gewoon iets fundamenteel mis met de plekken die ik bezoek, met veel van de plekken die ik bezoek. Ik word overvallen door een overweldigend gevoel van eenzaamheid, van alleen zijn. Dit komt omdat ik de enige reiziger ben. Iedereen om me heen is inwoner van Ohrid of toerist. Als er al reizigers rondlopen, dan zijn het backpackers van twintig jaar en een beetje. Die zien mij niet en bovendien hebben we elkaar niet veel te vertellen. Ik kom op plekken waar eenzame reizigers niet op hun plek zijn. De kelners weten geen raad met me en ik weet niet goed wat ik er doe. Na een

Voeken | 116

uur of twee ben ik een plek als Ohrid wel door. Voor een pelgrim is dit geen bestemming, maar een drenkplaats. Ik moet opnieuw de gebaande paden verlaten.

Strafexpeditie Vandaag ga ik de bergen in. Volgens de website van de ‘tourist agency’ is daar beslist een gids bij nodig. Elders las ik dat er bij de ingang van het nationaal park infoborden staan. Fatsoenlijke wandelkaarten zijn er helaas niet. Wel blijken een aantal routes te zijn uitgezet. Er zijn drie ingetekend op de toeristenkaart: de gemakkelijke, de moeilijke en een route voor mountainbikers. De kaart heeft helaas geen schaalaanduiding en de hoogtelijnen zijn per honderd meter. Uit ervaring weet ik dat dit vervelend kan zijn; het valt tegen als een tussenklimmetje niet op de kaart staat. Het gebrek aan detail maakt het navigeren op de kaart lastiger. Ik check de kaart tegen Google Maps en markeer eigenhandig de schaal. Ik blijf optimistisch, ik heb een kaart, een kompas en een hoogtemeter. De zon is goed te zien (understatement) en het meer is meestal in zicht. Er zijn maar een paar bergruggen over te steken, waarna ik het meer van Prespa in het zicht zal krijgen. Verdwalen lijkt me lastig. Dus ga ik zonder gids, maar met gezond verstand en voldoende bergervaring op pad. Ik besluit een stevige wandeling te maken. Vandaag klim ik naar het midden van het massief. Vanaf dat punt moet ik beide meren kunnen zien. Het is meer dan vijftien kilometer heen en ruim duizend meter klimmen. Ik moet daarna ook weer terug. Dit is pittig. Op de kaart zie ik alternatieve routes, waar ik zo nodig eerder kan keren. Het is niet erg om een hele dag onderweg te zijn, met tussendoor de nodige pauzes. Bevreesd ben ik vooral voor het ontbreken van rifugio's, van schuilhutten en ravitailleringspunten. Daarom vul ik mijn waterzak met drie liter, neem ik nog een extra flesje water Voeken | 117

mee en koop ik studentenhaver, een broodje en een paar Snickers. Beter kan ik niet vinden in de lokale minimarkt. Het is een uur lopen langs de strandboulevard naar het startpunt van de klim. Daarna klim ik gestaag omhoog langs een beekje en watervalletjes, over boerenplaatsen en voorbij, onder golfplaatdak geparkeerde, Zastava Fica’s. Het pad gaat het bos in. Op het pad zie ik de eerste van drie schildpadden. Prachtig! Hij kruipt in zijn schulp. Als ik verder loop, gluurt hij voorzichtig naar buiten. Is dit een teken dat ik rustig aan moet doen? Verderop staat een ezel. De ezel draagt een houten zadel. Vanachter prikkeldraad kijkt hij me treurig aan. In de winkel waar ik mijn kaart kocht, werden excursies aangeprezen, waaronder een pittoreske ezeltocht. Dat is zielig, ik zou de rug van het beestje mijn gewicht niet aan willen doen. De gedachte komt op of de ezel ook een teken is. In een van de verhalen over Winnie-the-Pooh staat de ezel Eeyore aan de oever van een water en blikt naar zijn spiegelbeeld. Hij schudt zijn hoofd en zegt: ‘Pathetic’. Na een tijdje loopt hij naar de overzijde en kijkt opnieuw naar het water. Triest constateert hij: ‘Still pathetic’. Ben ik ook meelijwekkend bezig? Ben ik dom als een ezel, of moet ik me niet twee keer aan dezelfde steen stoten? Kort daarna zoemt een beest om me heen. Ik weet niet precies wat dit voor dier is. Het is groter dan een bij, heeft een gestreept lijf en een groene kop. Ik ben allergisch voor wespen- en bijensteken en reageer akelig op horzels. Ik vertrouw dit beest niet. Hij laat zich niet wegjagen, maar achtervolgt me. Later volgen er meer. Soms lijkt het even stil, maar binnen enkele minuten komen ze uit het niets weer te voorschijn. Ik denk dat ik de insecten door snel te stijgen wel kwijtraak, maar dat blijkt niet zo te zijn. Het maakt wel dat ik in sneltreinvaart de helling op stuif en van duizend naar vijftienhonderd meter hoogte klim. Ik klim tot boven de boomgrens, maar ook daar zijn ze. Als ik ren, schud ik de horzelbeesten niet af. Dat is gek. Zelfs wespen raak je kwijt als je rent, zeker tegen de wind in, die met kracht over de bergkammen

Voeken | 118

waait. Als er vijf om mijn hoofd zoemen, sprint ik tegen de wind in. Dit is fout! Ineens zitten er dertig razende rotzakken achter me aan. Ik ren om een verdwaalde schuur heen en loop er langzaam vandaan. Het is terug naar drie achtervolgers. Stilstaan wil ook niet, want drie, vier of vijf van die engerds zijn zo bij me en willen overduidelijk op me zitten, ik neem aan om me te prikken. Natuurlijk kan ik me vergissen en willen ze alleen mijn zweet ruiken. De combinatie van zweet, Deet en zonnebrand is blijkbaar onweerstaanbaar. Nog een extra laag Deet helpt niet. Zelfs een spuit recht in de smoel van een megahorzel heeft geen effect. Het gekke is, ze gaan niet op een bewegend object zitten. Zo lang ik loop, ben ik dus veilig. Maar als ik ren of mijn armen te snel beweeg, komen er meer dieren op me af. Ik concludeer dat ze reageren op beweging. Ik blijk het veiligst als ik rustig en met weinig armzwaaien loop. Ik kan niet rusten, al ben ik inmiddels vijf uur onderweg. Zijn de horzels een omen? Laat ik me door teveel horzelige gedachten afleiden? Hoe dan ook moet ik terug naar Ohrid. Nog eens drie uur lopen zonder pauze. Het water raakt op en de zon brandt stevig. Dit gaat niet fijn worden. Zonder gids ben ik niet verdwaald. Op de routes staan her en der borden die vertellen waar je bent. Dat is handig, want de borden die zeggen waar je heen gaat, corresponderen niet met plekken op de kaart, dus daardoor weet je nog niets. De routes zijn niet precies ingetekend en niet overal gemarkeerd. Verwarrend is ook dat niet alle paden op de kaart staan. Daardoor loop ik een groot risico te vroeg af te slaan. Soms baan ik me een weg op een geitenpad en soms wandel ik een stuk over een andere weg dan de ‘officiële’ route. Met gezond verstand, de zon en de hoogtemeter beweeg ik me toch steeds de goede kant op. Steeds weer kruis ik de gebaande paden. Ik moet denken aan Davy Crockett, die gezegd moet hebben: ‘Ik ben nog nooit verdwaald, alleen soms duurde het wat langer om de weg te vinden.’

Voeken | 119

Het water is inmiddels op. Ik heb mijn blaas nog niet hoeven legen, dus drie liter water is uitgezweet. Zweet waar horzelbijen van houden. Na acht uur onafgebroken lopen, kom ik in een buitenwijk van Ohrid. Ik heb ergens alsnog een verkeerde afslag genomen en een omweg gemaakt. Eindelijk verlaat ik het nationaal Park Galichica en ben ik het zoemend ongedierte kwijt. Ik drink water uit een fonteintje naast het infobord, dat helaas niets zegt over de bijzondere flora en fauna in het park. Er komt een taxi aanrijden. Twee Hollandse bejaarden stappen uit en vragen me in belabberd Engels hoe ver alles is. In even belabberd Engels leg ik dat uit. Om vijf uur gaan ze nog een stukje klimmen. Ik heb mazzel en keer in hun taxi terug naar Ohrid. Dit bespaart me de laatste kilometers naar de oude binnenstad. Vanaf het autoluwe centrum kruip ik alsnog met verstijfde spieren over kinderkopjes omhoog naar mijn hotel. Ik kan niet meer lopen, niet meer staan en ik ben te moe om te eten. In deze bergen ga ik nooit meer lopen. Niet met en niet zonder gids.

Zastava Fica Mijn verwachting was dat Macedonië een ruig stukje Griekenland zou zijn. Het blijkt een beschaafd stukje Bulgarije. Het meer van Ohrid is mooi, het landschap idyllisch. Macedonië is groen. Het regent nooit en toch is het echt helemaal diepgroen. Er is geen vergeeld veld te vinden. Volgens mijn chauffeur komt dit door de meters sneeuw die hier in de winter vallen. Dit jaar viel er drie meter. De huizen zijn afgebouwd en netjes geschilderd. De wegen liggen er keurig bij rond de steden, in de rimboe zijn er wat meer gaten en scheuren in het wegdek. Ook in Macedonië zijn ze gecharmeerd van Mercedessen, die tweedehands uit Duitsland geïmporteerd worden. Mooi zijn alle Zastava's die de status van oldtimer beginnen te krijgen. Ik ben verliefd op de Zastava 750. Voeken | 120

Dit model heeft als koosnaam Fica, wat in het Italiaans dan weer iets heel anders betekent. Volgens de Macedoniërs gaat de Zastava wel honderd kilometer per uur (...) als je hem uit een vliegtuig gooit. Macedonië is lang zo leuk niet als Albanië. Ten eerste hebben ze vervelende grote horzelbeesten. Navraag leert dat ze inderdaad gemeen steken. Niet zo vervelend als een wesp, erger dan een vlieg en dus meer als een horzel. Ook zijn er mini-steekvliegjes aan het meer. Macedonië is heel anders dan Albanië. Dat had ik niet verwacht. Albanees is onverstaanbaar, maar er klinkt Italiaans doorheen en met enige fantasie is de betekenis van dingen vaak te achterhalen. Macedonisch is een soort Bulgaars met een Arabische Ssssj-klank erdoor. Zelfs na het ontcijferen van het alfabet, blijft de taal volslagen onbegrijpelijk. Zoals bij alle Slavische talen zijn er geen volle klinkers, geen ‘oo’, ‘aa’, of ‘ee’. Een van de redenen waarom ik het Italiaans zo mooi vind, zijn de volle, theatrale klanken. Macedonisch klinkt mij niet fijn in de oren. In Albanië zijn de mensen mooi. Het zijn net kleine Italianen en dus echt klein. Bij de mannen is dat soms wat komisch, als de romp te groot is voor de korte beentjes. Bij de vrouwen is de verhouding meestal goed. Het zijn kleine, tengere vrouwen met klassieke trekken. Alleen de oude Albanezen zijn diepbruin, gerimpeld en zonder tanden. Ook doet de bescheiden aanwezige islam geen goed aan het uiterlijk. Een hoofddoekje gaat bijna altijd samen met een omvangrijk lichaam. Macedoniërs zijn klein en breed, met een neiging naar vetzucht. Ik zie brede gezichten met stompe neuzen, waar ik een Griekse neus verwacht had. Veel mensen hebben een slechte huid. Merkwaardig zijn de jongetjes van zes of zeven jaar die een bijna volwassen gezicht hebben, maar een klein dik kinderlijfje. Hierdoor zijn het net van die tuimelpoppetjes. Soms lijken ze onwaarschijnlijk veel op hun vader.

Voeken | 121

Taxi Griekenland is gestopt met internationaal treinverkeer. Dit wordt verkocht als een door Europa afgedwongen bezuiniging. Er zijn daardoor nog maar twee manieren om vanuit Macedonië in Griekenland te komen. De eenvoudigste manier is met een taxi naar de eerste de beste stad over de grens. Het alternatief is zes uur in een bus vanuit Ohrid naar Skopje reizen om van daar, op een nader te bepalen tijdstip de volgende dag, in een touringcar naar Thessaloníki te reizen. Ik kies voor een taxi naar Florina in Griekenland, waar vandaan een spoorlijn ligt naar Thessaloníki. De taxirit leidt me langs Bitola en de bergen Galichica en Pelister. Er is nog een bergketen, Mavrovo, dat met besneeuwde toppen het mooiste deel van Macedonië moet zijn. Ik sla deze over, want ik ga op weg naar de Olympus. Grieken doen vervelend tegen Macedonië. Die mogen zich van hun buren niet zo noemen, want Macedonië is ook een provincie in Griekenland. Historisch gezien is heel Macedonië Grieks zeggen de Grieken. Of was het toch andersom? Ik herinner me uit de geschiedenisles verhalen over Alexander de Grote, koning van Macedonië. Volgens de Grieken was Alexander een Griek en zit ik in FYROM, Former Yugoslav Republic Of Macedonia. Concurrentievervalsende taxi’s uit FYROM mogen van de Griekse douane niet door, dus rijdt mijn chauffeur undercover, in zijn eigen auto in plaats van in zijn geel met blauwe taxi. Een ritje van honderdvijfentwintig kilometer kost me zestig euro. De man draagt een grijs vest over een vergeeld overhemd. Hij geeft me instructies: bij de grens mag ik niet zeggen dat hij taxichauffeur is. Uit de goedheid van zijn hart heeft hij me een lift aangeboden, we zijn vrienden. Ik mag niet zeggen dat ik betaal. Gisteren heb ik hem zogenaamd ontmoet in de kroeg en heel toevallig gaat hij naar Florina. De leugens die hij voorleest van een spiekbriefje zijn zo

Voeken | 122

warrig dat het me beter lijkt dat ik zwijg aan de grens. Dat moet niet moeilijk zijn, want Grieks spreek ik nog steeds niet. Als de douane moeilijk gaat doen over zijn veroordelingen voor rijden onder invloed en over zijn gevangenisstraffen, weet ik echt van niets. Hij vertelt onderweg over hoe hij in zijn Lada naar zijn vader in Duitsland reed. Stomdronken reed hij honderdveertig kilometer per uur over Servische en Kroatische bergwegen. Zijn huidige auto kan bijna tweehonderd per uur. Zo hard durft hij pas te rijden als hij genoeg op heeft. Ook gisteren heeft hij flink gezopen. Gelukkig heb ik de rit in de ochtend. Nu lijkt hij redelijk nuchter. Helaas heeft hij geen tijd gehad om zich te wassen. Een zure penetrante zweetlucht hangt in de auto. Buiten is het om negen uur al achtentwintig graden, dus het raam kan open. Het raam moet open! Hij vertelt over mooie visstekken onderweg, over forellen van twintig kilo. Visserslatijn verstaan we allemaal. Hij legt me de regels ten aanzien van taxi's uit, vertelt over het bedrijf van zijn zwager en de baan van zijn nichtje. Luid toeterend rijden we haar huis voorbij. Er is een perceel bos afgefikt. Dit blijkt opzettelijk te zijn gedaan, want eenmaal verbrande bomen mogen gekapt worden. Zo heb je gratis brandhout. Je moet alleen niet gepakt worden als brandstichter. Onderweg rijden twee zongebruinde, tienjarige jongetjes voorbij met kar en paard. Ze rijden langs het vuilnis. Wanneer is bij ons de voddenboer uit het straatbeeld verdwenen? Ik meen me nog te herinneren dat hij langs kwam. Ik heb een beeld voor ogen van een platte wagen, al niet meer met paard, maar met tractor. De jaren zeventig, er was toen nog een melkboer en de SRV. Daf bestond nog, net als autoloze zondagen en Toppop op de maandagavond. De beelden brengen me jaren terug in de tijd. Het is ontstellend dat ik me dingen herinner van zo lang geleden. Ik voel me oud.

Voeken | 123

Meloenen Wat ik nog vergeten ben te zeggen, nooit heb ik grotere borsten gezien dan in Macedonië. Niet lullig maatje dubbel D, formaat grapefruit of zo. Nee, ik heb het over cup H+, over meloenen, in omvang variërend van honingmeloen tot watermeloen. Ze zijn niet weggestopt en ze hangen niet tot op de knieën. Het fenomeen push-up beha wordt tot het uiterste doorgevoerd. Dit roept vragen op over de titaniumstaal-constructies die nodig zijn om dit allemaal te stutten. Ik stel me hele contrapties voor die om brede heupen en forse buiken gespannen zijn; stellages om de massa in stelling te brengen. Het resultaat is een decolleté, waarbij de Grand Canyon verbleekt.

Voeken | 124

GRIEKENLAND Couch surfing Volgens de bronnen op internet is sinds 2008 de trein tussen Florina en Thessaloníki weer in bedrijf. Op reissites is de dienstregeling te vinden. Die informatie correspondeert met de handgeschreven regeling op het station. Over een uur zou er een trein moeten vertrekken. Het ziet er verlaten uit. Ergens zal toch een kaartje verkocht worden. Ik loop over het perron en morrel aan de deuren, alles is gesloten. In de nabijgelegen kroeg drink ik mijn eerste en laatste Griekse koffie en vraag ik waar en hoe ik kaartjes kan kopen. Ik krijg als antwoord dat er al een jaar geen trein meer rijdt. Dus moet ik weer een bus zoeken. Ik had me juist verheugd op een ontspannen treinrit. Het is een opvallend verschijnsel, dit wegvallen van treinverbindingen in het wilde Oosten. Hierin toont zich volgens mij het falen van de staat, de mate van incompetentie van de overheidsbureaucratie in het leveren van publieke werken. Ten oosten van de Adriatische zee hebben private busbedrijven het openbaar vervoer overgenomen. Op alle belangrijke verbindingen rijden bussen. In West-Europa is de trein het belangrijkste langeafstandvervoer. De trein heeft alleen concurrentie van het vliegtuig. Zelfs Italië heeft sinds Mussolini een goed werkend staatstreinbedrijf. De noord-zuid verbinding in Italië is perfect. In Albanië zijn de spoorwegen verdwenen. Volgens de overlevering rijdt er nog een trein tussen Tirana en Durrës, maar er is in Albanië niemand die daar serieus rekening mee houdt. Er ligt een roestig spoor over een prachtig traject van Durrës langs Erbasan naar het meer van Ohrid. In Macedonië rijden treinen van en naar Skopje, Voeken | 125

vanuit Bitola en Prilep. Volgens Macedoniërs is wandelen sneller dan treinen. Griekenland is onder het mom van bezuinigingen gestopt met internationaal treinverkeer en heeft blijkbaar meteen ook de lokale lijnen geschrapt. Het lijkt erop dat alleen tussen Thessaloníki en Athene nog treinen rijden. Bussen hebben het overgenomen op alle majeure trajecten. Lastig is dat de busmaatschappij(en) per regio georganiseerd zijn. Hun websites zijn in het Grieks of ze hebben geen website, wat voor mij praktisch hetzelfde is. Ik kom eenvoudigweg niet achter de steeds wijzigende dienstregelingen en opstapplaatsen. Ik zal deze per stad of dorp moeten achterhalen. Vandaag rijdt er geen bus meer naar Thessaloníki. Ik zal iets anders moeten verzinnen. Volgens booking.com zijn er zeven hotels in Florina. Dit is onwaarschijnlijk veel voor een saai stadje met twaalfduizend inwoners. Tot mijn verbazing zijn de twee goedkoopste hotels volgeboekt. Ik loop naar een van de duurdere hotels, die nog een kamer vrij zou moeten hebben. De kamers zijn inderdaad vrij. In de afgebladderde gevel gapen lege vensters. Een deel van de ramen is dichtgetimmerd, achter andere vensters wapperen grijze gordijnen heen en weer. Ook het volgende hotel op mijn lijstje oogt grijs en vervallen, maar het glas in de ramen is nog heel en op één na knipperen de neonletters naar behoren. Ik gluur naar binnen. Het oogt smerig. Achter de receptie leest een vettige man verveeld de krant. In deze smeerboel wil ik niet slapen. Ik loop door de enige winkelstraat die Florina rijk is, met de telefoon in de hand. Op de terrassen zitten Grieken achter een café frappé wantrouwend naar me te kijken. Ik speur naar gratis draadloos internet. Het duurt niet lang voor mijn mobiel een onbeveiligd netwerk detecteert. Het hoort bij het café aan de overzijde van de straat. Daar neem ik koffie, geen frappé en ook niet de Griekse drab, maar Nescafé oploskoffie die ze serveren als je een ‘normale’ koffie bestelt. Ik ben gaar en voel me wat ontheemd. Voor ik verder ga, wil ik me rustig bezinnen op de Voeken | 126

volgende stap. Ik kan onredelijk veel gaan betalen voor een kamer in een versmeerd hotel. Gratis slapen op het verlaten station is een optie. Ik kan ook proberen liftend Thessaloníki te bereiken. Voordat ik op reis ging, heb ik me ingeschreven als ‘couch surfer’. Couchsurfing is overnachten bij mensen thuis, op de bank, of op een logeerkamer. Voor de overnachting moet worden betaald met een tegenprestatie: koken, musiceren of een ander talent. Het belangrijkste is dat couchsurfing.org een gemeenschap is van mensen die over en weer slaapplekken aanbieden en benutten. Ik vind het een mooi concept. De drempel om er echt gebruik van te maken was tot dusver te hoog. Misschien is het erg Hollands om niet zomaar bij onbekenden binnen te willen vallen. Misschien ben ik te verlegen, te bescheiden of is het een gevoel dat ik te oud ben om van dit backpackersnetwerk gebruik te maken. Voor ik iets anders verzin, ga ik dit keer verkennen of er in de buurt 'couches' te vinden zijn. Ik log in op de site en zoek de locatie op. Veel hoop heb ik niet, maar tot mijn vreugde en verbazing staan er zes surfers in de nabijheid van dit kleine stadje ingeschreven. Florina blijkt een Universiteitsstad te zijn. Vijf kilometer buiten het stadje ligt een campus van de Universiteit van Westelijk Macedonië. De hoofdvestiging is in Kozina, maar er zijn vier faculteiten en een eigen campus in Florina. Op één na zijn de couchsurfers allen studenten. Het te brave gezinnetje op de site sla ik over, net als een enge student met piercings door lip en neus. Ook de iets te stoere stoppelbaard met zonnebril laat ik links liggen. Aan de andere drie studenten stuur ik een bericht met het verzoek vannacht te mogen overnachten. Veel verwacht ik er niet van, het is zomer en de studenten zullen wel bij hun ouders thuis zijn of op vakantie elders. De kans is klein dat iemand zin heeft om een zo laat ingediend verzoek te honoreren. Het is überhaupt onwaarschijnlijk dat ik tijdig antwoord krijg. Naar het zich laat aanzien zal ik, voor het gaat schemeren, een veilige plek moeten zoeken om mijn slaapmatje uit te rollen.

Voeken | 127

Terwijl ik overga op bier, lees ik verder in 'Il momento è delicato' van Ammaniti. De papieren versie heb ik in Rome naar huis gepost. Daarna kon ik het niet laten om eveneens het E-book te downloaden. Ik worstel me door de zinnen. Waar ik normaal rond de vijftig bladzijden per uur lees, doe ik er nu twee per uur. Dit is een goede indicator voor taalbeheersing: ik haal dertig pagina's per uur in het Duits, veertig in het Engels en vijftig in het Nederlands. In het Italiaans heb ik nog een lange weg te gaan. Voor ik vijf pagina's verder ben, komt er een mail binnen. Georgios heet me welkom in Florina. Hij schrijft dat er meerdere bedden vrij zijn op de campus. Ik kan ergens in de studentenflat logeren. Hij vraagt me hoe laat ik er kan zijn. Ik mail direct terug en vraag waar ik moet zijn en welke tegenprestatie hij verwacht. Ik bied aan te koken. Per ommegaande volgt een routebeschrijving en de mededeling dat hij me uitnodigt voor echt Grieks eten. Als tegenprestatie mag ik Engels met hem en zijn medestudenten spreken, zodat ze hun taalvaardigheid kunnen oefenen. Ik gord mijn rugtas weer om. Nadat ik twee flessen wijn heb gekocht voor mijn gastheer, loop ik noordwaarts. Buiten het centrum wordt het steeds troostelozer, tot ik Florina verlaat en over een smalle weg door gelig grasland loop. Na een uur kom ik aan bij een verlaten ogende campus. In rode steen opgetrokken faculteitsgebouwen liggen naast een sportterrein met atletiekbaan en voetbalveld. Het achterste gebouw is de studentenhuisvesting. Als ik om het hoofdgebouw loop komt een lange magere jongen tegemoet. Met zijn donkere ogen achter een rond brilletje lijkt hij op een uitgerekte, langharige Harry Potter. Als Rowling, in plaats van het dreuzelboek over raadsleden, een achtste deel over Harry had geschreven als pas afgestudeerde tovenaar, dan had hij er waarschijnlijk zo uitgezien. Om zijn magere nek hangt een gouden ketting, het kruisbeeld rust op de ingevallen borst. Op zijn onderarm is een anarchismesymbool getatoeëerd, in merkwaardig contrast met de crucifix. Waar gelooft hij in?

Voeken | 128

Hij begroet me hartelijk. Zijn Engels is redelijk verstaanbaar. Hij stelt me voor aan twee jonge studentes die opstaan van een bankje in de schaduw, naast de deur van de flat. Ze doven hun sigaretten voordat ze zich aan me voorstellen. Kristina is klein, met een wilde bos zwart krullend haar en pretogen. De korte rok toont stevige dijen. Haar shirt is onder de oksels en tussen de borsten nat van het zweet. Katerina heeft een klassiek Griekse uitstraling met bijbehorende prominente neus. Ze is langer en slanker dan haar metgezel. Ze kijkt serieus uit opvallend groene ogen. Boven de skinny spijkerbroek draagt ze een al even strakke blouse. Het is duidelijk dat ik niet meer in Macedonië ben. Georgios vertelt me dat er op dit moment maar vijf mensen in het studentenverblijf zijn. Mijn komst is aanleiding voor een feestje. De studenten lijken zich stierlijk te vervelen. Vanavond willen ze eten, drinken en praten. Kristina en Katerina studeren verpleegkunde. Ze hebben een bijbaantje in een lokaal sanatorium. Georgios blijkt, niet geheel onverwacht, een getroebleerde relatie met zijn ouders te hebben. Hij studeert ‘Balkan Studies’. Uit zijn beschrijving kan ik niet afleiden of de inkleuring van die studie geschiedkundig, vanuit sociale geografie of politicologie is. De andere twee studenten hebben een andere reden om in de vakantie hier te blijven. De prille verliefden hebben het rijk voor zichzelf alleen en brengen dag en nacht in bed door. Nu zijn ze niet aanwezig. Maar ze willen me ontmoeten, verzekert Georgios. De studentes laten me een kamer zien aan het eind van de gang op de eerste verdieping. Verder is er een gemeenschappelijke keuken, er zijn een vijftal douches en een gemengde wasruimte. De kamer is van een student die vergeten is af te sluiten. Er liggen boeken en een stapeltje vuile kleren. De vloer is bedekt met grijs zeil en de vergeelde muren verdwijnen achter affiches en posters. De bewoner houdt van Science Fiction films, van Lara Croft en van onbekende Griekse artiesten. Ik drop mijn rugtas op het bed en vis de toilettas uit het hoofdvak. Nadat ik gedoucht en geschoren ben,

Voeken | 129

loop ik langs de keuken. De vrouwen zijn bezig met de voorbereidingen. Vandaag ga ik wederom aubergine eten. Uit de koelkast krijg ik een bier aangereikt en vervolgens word ik naar buiten gestuurd. De twee geliefden zijn ook opgedoken. Stelios en Erina heten me al even hartelijk welkom als de anderen. De donkere Casanova heeft een intellectueel baardje en ogen met een scherpe blik. Zijn kop staat me aan. Erina oogt zachter. Ze is nog jonger dan de anderen, ze lacht en beweegt als een zomerbries. Haar lichtbruine ogen stralen en het halflange koperkleurig haar geeft het meisje een lichtere uitstraling dan de andere Grieken. De jongelingen raken elkaar regelmatig aan, waarbij ze de omgeving uit het oog verliezen. Ik moet aan Anna denken. Toen ik zo oud was als Stelios had ik mijn eigen Erina. Ze heette Anna en ik was verloren. Het was de leeftijd dat je denkt dat jouw liefde eenmalig en uniek is, dat niemand zo’n liefde ooit heeft gehad en niemand het zal kunnen begrijpen, zeker je ouders niet. Toen Anna me na twee jaar verliet, ging bij mij het licht uit. Ik ben ondergedoken in de nacht. Een jaar ging verloren aan kaarten, drinken en uitgaan, aan eenzame één-nacht-sex met voorbijgangers, aan wiet en aan bier. Dat jaar ben ik niet voor de middag opgestaan, heb ik niet gestudeerd en geen tentamen gehaald. Pas op oudjaarsavond verliet ik het duister, toen ik op de laatste dag van het verloren jaar Ellen ontmoette en leerde dat er meer dan één ware liefde is. We eten moussaka waarin ik, naast aubergine en grof gehakt lamsvlees, geitenkaas en knoflook proef. We zitten op een grasveldje naast het gebouw. Ik zit met mijn rug tegen een boom. Het eten spoelen we weg met slechte wijn, waarna een fles wordt geopend van een drank die op grappa lijkt. Stelios wil met mij discussiëren over Europa. Hij valt uit tegen de Duitsers en lijkt het mij persoonlijk kwalijk te nemen dat de Europese Unie eisen stelt aan Griekenland. Hij zegt dat de dieven nog een schuld uit de Tweede wereldoorlog terug te betalen hebben, goud dat de nazi’s

Voeken | 130

van de Grieken gestolen zouden hebben. Ik kan zijn betoog in gebrekkig Engels niet helemaal volgen en als hij begint te schreeuwen, wordt hem door Erina het zwijgen opgelegd. Katerina verontschuldigt hem: ‘Hij is werkloos en dan is het niet makkelijk in Griekenland’. Georgios heeft een gitaar tevoorschijn gehaald en tokkelt met meer enthousiasme dan vaardigheid en de drie vrouwen zingen klassieke kampvuurliedjes. Dit doen ze volgens mij vaker. Zachtjes brom ik ‘Yesterday’, ‘Blowing in the wind’ en ‘Working class hero’ mee. Van de Griekse liederen ken ik de tekst niet. Als het duister valt, halen ze kussens en een waterpijp. De kring wordt smaller en ze vragen of ik meedoe. Ik heb geen idee wat ze gaan roken en hoe dit werkt. Impulsieve acties leveren de mooiste herinneringen op. Verstandig doen kan altijd nog wel. Georgios vult de waterpijp met fruittabak. Een stevige plak hasj wordt verkruimeld en tussen de tabak gemengd. Het is vijfentwintig jaar geleden dat ik voor het laatst hasj gerookt heb. We zingen: Who says I can't get stoned? Who says I can't be free from all of the things that I used to be? Rewrite my history Who says I can’t be free? (John Mayer) De laatste keer ben ik er ontzettend ziek van geworden. Ik ben daar bang voor. Het spul werkt snel. Ziek word ik niet. De wereld wordt ontzettend helder en tegelijkertijd gaat de tijd ontzettend traag. Een blije loomheid vult me. We praten over politiek, over Europa en over de crisis. Ik denk dat we briljante oplossingen voor de crisis vinden. Studievrienden van me die behoorlijk aan hasj en wiet verslaafd waren, waren ervan overtuigd dat ze onder invloed uitzonderlijk creatief waren. In hun herinnering kwamen Günther, Durk, Jan-

Voeken | 131

Hein en Hajo in onnavolgbare gesprekken tot Nobelprijswinnende inzichten. Helaas konden ze zich dat in de ochtend nooit meer herinneren. Om de algehele amnesie tegen te gaan, plaatsten ze op een avond een bandrecorder op tafel en namen alles op. Nadat ze, weer nuchter, de urenlange opname vol onsamenhangende wartaal hadden afgeluisterd, waren de vrienden volledig afgekickt. Alleen Durk bleef verloren voor de realiteit. De pijp gaat rond. Beurtelings laten we de rook door onze longen gaan. Na een tijdje vind ik me op mijn rug, kijkend naar de sterren. Mijn hersens zijn zo traag. Ik vraag me af of dit echt alleen hasj was. De man in de maan lijkt me iets te willen zeggen, maar ik kan het niet goed verstaan want Georgios tokkelt weer op zijn gitaar. Ik voel dat de geliefden weggeslopen zijn, maar weet niet wanneer dat gebeurd is. Aan weerszijden van me liggen Katerina en Kristina. Ze zoeken mij op, of mijn warmte, ik weet het niet. Hun hoofden liggen op mijn schouders. De grens tussen zij en mij vervaagt, we zijn één lichaam. Ik voel me verbonden met deze vrouwen en met de wereld, met alle vrouwen van de hele wereld. Misschien lig ik zo een uur, misschien tien minuten. Aan mijn rechterkant voel ik een hand op mijn dij. Was die hand daar al, of is die er net neergelegd? Als de hand omhoog kruipt, voelt het als vanzelfsprekend. Mijn lijf is zwaar en bewegingloos. Ik kan mijn ledematen niet optillen. Ook mijn penis blijft slap. Diep van binnen hoor ik een geluidloze lach. De sterren nemen in aantal toe. Miljoenen flikkeren aan het firmament. Ik probeer bekende sterrenbeelden te vinden, maar concludeer dat ik op een ander continent moet zijn. Iemand praat Grieks tegen me en ik kan het verstaan, maar ik weet niet wat er is gezegd. Ik ruik het haar van Katerina. De wereld draait onder me door, dan gaan de sterren uit. Het is steenkoud. De eerste zonnestralen werpen hun licht op de wereld. Even weet ik niet waar ik ben. In een vierkant liggen vier matrassen, waarvan ik niet weet hoe die hier gekomen zijn. Naast zijn matras ligt Georgios in het rode zand met zijn hoofd onder

Voeken | 132

een kussen geklemd. Katerina ligt op haar zij en zo te zien volledig gekleed, met haar hoofd op mijn dij. Dan zie ik dat haar shirt tot aan de broekriem open geknoopt is. De kleine borsten hebben geen BH nodig. Donkere tepels hebben het zichtbaar koud. Haar adem strijkt over mijn ballen en langs een geruststellende ochtenderectie. Met een schok dringt tot me door dat ik naakt lig, met alleen een tot mijn borst omhooggeschoven T-shirt aan. Als ik mijn been voorzichtig onder het hoofd van Katerina vandaan haal, zie ik naast me dat ook Kristina ontkleed is. Poedelnaakt en zwaar ademend ligt ze op haar rug. Een tatoeage van een vlinder beroert haar linkerborst, een piercing met een rode steen doorboort haar navel. Dit is erger dan de bandopname van mijn vrienden. Ik heb niet eens een vertekende herinnering. Voorzichtig raap ik mijn kleren op. Binnen zoek ik de wasruimte op en hou mijn hoofd onder de koude kraan. Nadat ik me aangekleed heb en mijn rugtas heb ingepakt, doe ik de gebruikelijke vijfpuntscontrole: porte-monnee, paspoort, iPad, iPhone, fototoestel. Ik constateer dat alles is opgeborgen in de juiste vakjes, dus kan ik gaan. Ik kus de schone slapers op wang of voorhoofd en na een laatste blik op het slagveld wandel ik naar het busstation van Florina. Heb ik nu een stompzinnige nacht achter de rug, of een onvergetelijke ervaring opgedaan? Het is raar, ik ben net veertig geworden. Ik ben nu erger dan ik als puber ooit geweest ben. De afgelopen jaren heb ik me misdragen. Daar ga ik gewoon mee door. Het klopt dat het vijfentwintig jaar geleden is dat ik voor het laatst hasj rookte. Het was namelijk geen hasj, maar echte Nederwiet die ik twee jaar geleden opstak. Ik woonde net weer alleen. Ellen was naar Utrecht vertrokken en de helft van de week was ik zonder kinderen. Zomaar ineens hoefde ik niet elke dag ouder te zijn. Ik was vrij om lekker in mijn eentje opnieuw te puberen. Sommigen noemen dit een midlifecrisis, maar het is geen crisis. Het is een unieke kans om opnieuw volwassen te worden.

Voeken | 133

Niet het burgerlijke bestaan voorafgaand aan de midlifecrisis is normaal. Dat is juist de afwijking, dat is het weg raken van wie en wat je werkelijk bent. Dat is de crisis. Wat daarop volgt is de midlifebevrijding. Dit was het belangrijkste moment van mijn leven. Ik was niet alleen vrij om wiet te roken, maar ook vrij om te experimenteren met lust en liefde, met seks en relaties. Ik was vrij om conventies te slechten en vrij om eigen keuzes te maken. Ongestraft gooide ik de televisie in de vuilcontainer en zonder gêne danste ik in de woonkamer op de muziek die ik liefhad. Wat me dwars zit, is dat ik die bevrijding ook weer weggooi. Relaties worden, voor ik het goed en wel doorheb, dichtgeregelde keurslijven. De sleur slaat steeds sneller toe. De vrijheid in doen, denken en voelen, lever ik steeds weer in, ik stop te vroeg met leren en loop, uit lafheid, weg van de confrontatie met mezelf. Steeds opnieuw moet ik mezelf bevrijden. De bus uit Florina vertrekt over een uur. Gedachten aan wat eens was en wat ooit had moeten zijn, schud ik van me af. Met een kop koffie en een vettige taart zit ik achter een Griekse krant. Ik lees de woorden, maar begrijp niet wat er staat. Ik herken het alfabet, maar kan geen woord vertalen. Het gymnasium is een eeuwigheid geleden en Grieks was nooit mijn favoriete vak.

Versnellingsbak We rijden de stad binnen over een brede drukke straat. Aan de rechterkant zie ik tussen de bebouwing door de zee liggen. Als ik een bordje met Hagia Sofia zie langs de weg, druk ik op de stopknop. Wat doet de Hagia Sofia hier? Die staat toch in Istanbul? Het blijkt een soort kopie in miniatuur te zijn. Voor de deur staan bedelende zigeuners, een tandeloze heks en twee jongere vrouwen, die me vervloeken als ik weiger iets aan de heks te geven.

Voeken | 134

Ik drink een bier aan de boulevard en zoek informatie over deze stad. Nike betekent overwinning, dus het gaat om de overwinning bij Thessalo. Een Macedonisch koning noemde zijn dochter naar de gewonnen veldslag en de stad naar zijn dochter. Rare jongens die Macedoniërs. Thessaloníki blijkt ook de geboorteplaats van Atatürk te zijn. Tenslotte staat de stad vol Romeinse en Griekse bouwsels: poorten, torens, tempels en kerken. Ik maak een rondje. De ‘Rotonda’ is een in verval geraakt mini-Pantheon. Ernaast staat een Romeinse erepoort, die een verkleinde kopie van de triomfboog van Titus op het Forum Romanum lijkt te zijn. In een hoekje tussen de huizen staat het kleinste Romaanse kerkje dat ik ooit gezien heb. Salonica, zoals ze het zelf noemen, is het Madurodam van de oudheid. In Thessaloníki besluit ik voorlopig het openbaar vervoer achter me te laten. Voor honderdvijfenzeventig euro kan ik bij Sixt een mini-sub-compact huren. Vanaf morgen rij ik door Griekenland in een gehuurde Matiz. Na een wandeling van anderhalf uur door de grauwe buitenwijken kom ik bij het kantoor van Sixt, conform het adres op hun site. Precies op de plek waar de plattegrond en routebeschrijving van Sixt zegt dat het kantoor zou moeten zijn, staat het pand. Het is leeg. Volgens de buren is de vestiging al ruim een jaar verlaten. Ik heb inmiddels gemerkt dat Grieken niet met hun aandacht bij het updaten van websites zijn. Sixt is een Duits bedrijf en dus had ik anders verwacht. Ik bel de helpdesk van Sixt in Nederland. Het huidige adres blijkt: ‘De negende kilometer van de autoweg Thessaloníki-Moudania’. De taxichauffeur die ik midden op straat aanhoud, schudt zijn hoofd. Dit zegt hem niets. Door een stoffig landschap rijden we de autoweg op en neer tot we Sixt vinden. Deze vestiging blijkt gelukkig geen Matiz te hebben. Ik krijg een Peugeot 107. Met honderdduizend afgeragde kilometers op de teller is het driecilinderautootje zo goed als afgeschreven. Alle vier zijden zijn bekrast en gedeukt. Hier kan ik niets meer aan Voeken | 135

verpesten. Toch betaal ik honderd euro bij voor een allrisk verzekering. De man van Sixt beweert dat ik anders helemaal niet verzekerd ben. Met al die maffe Grieken in het verkeer en een politie die ik niet versta, lijkt het me wijs om dit te doen. De niet gebudgetteerde verzekeringspenningen en de taxikosten die ik heb moeten maken om bij Sixt Thessaloníki te komen, maken de autohuur duurder dan verwacht. Maar nu is de ellende voorbij, ik ben niet langer meer afhankelijk van bussen, treinen en taxi’s. Ik kan ongestoord en probleemloos door Griekenland toeren. Ik stap in de donkergrijze Peugeot 107. Het is best een aardig autootje. Mijn vorige baas, Dirk Fokkema, had er ook één. Het kost wat moeite om de achteruitversnelling te vinden, maar met een beetje geweld krijg ik de raderen krakend op elkaar en kan ik eindelijk op pad. Met het pedaal op de plank gaat het autootje honderddertig kilometer per uur. Ik wil niet harder dan de limiet, dit is prima. De Olympus is mijn kompas als ik naar Litochoro rij, aan de voet van de berg, waar ik een luxe hotel gereserveerd heb. Mijn kamer heeft niet alleen een prachtige badkamer, airco en WiFi, maar ook een bureau, een tv, open haard en een balkon met uitzicht op de zee. Ik kan de hele baai van Thessaloníki overzien. In de verte moet Turkije liggen. Het is vier uur ’s middags, de zon schijnt volop en ik zit maar vijf kilometer van een zandstrand. Nadat ik ingecheckt heb, stap ik snel weer in de auto om een late duik te nemen en van de laatste zon te genieten. Ik kan de achteruit nu echt niet vinden. De versnellingen probeer ik één voor één: de eerste en derde versnelling zijn ook verdwenen. Ik vloek terwijl ik met de pook door een verdwenen versnellingsbak roer. Het is maar goed dat ik niet in de rimboe sta, of op een berg, of langs de snelweg. Hoe regel je wegenwacht in het Grieks? Ik sta op de parkeerplaats voor mijn hotel. De receptioniste regelt het voor me. Een half uur later is er al een monteur ter plekke, die constateert dat het hopeloos is. Dit

Voeken | 136

had ik al verwacht, versleten versnellingsbakken repareer je niet met tang en schroevendraaier. De auto wordt weggesleept. Ik wacht tot de gabber van Sixt mijn kant op komt gereden om me op te halen. Hij rijdt me honderdtwintig kilometer terug naar Thessaloníki voor een nieuwe auto. Daarna mag ik voor de tweede keer vandaag de rit naar Litochoro maken. Dit is geen straf, maar wel tamelijk onzinnig. Hij heeft blijkbaar geen vriendje die samen met hem de auto had kunnen brengen. Vanaf Thessaloníki zie ik opnieuw de Olympus. Het is honderdtwintig kilometer rijden, in een halve cirkel rond de baai van Thessaloníki. Simpele wiskunde leert dat ik de berg vanaf tachtig kilometer afstand zie liggen. Hij is groot. Als ik er naar toe rijd, vult hij meer en meer het gezichtsveld. De eerste keer dat ik de rit maakte, speelde het zonlicht een spel met schaduwen over de toppen van het massief. Nu zie ik de zon ondergaan boven Olympus. De berg wordt zwart tegen een felrode achtergrond. Ik heb geen fototoestel bij mij, maar dit plaatje graveert zich in mijn geheugen. Vandaag ga ik niet meer naar zee. Het is te laat. Vanavond zwem ik in het zwembad van mijn hotel. Morgen mag ik op weg naar de goden. Nooit had ik gedacht dat ze echt zo hoog zaten, op zo een echt imponerende berg.

Christos Kakalos Mijn zusje is twintig jaar geleden in Griekenland geweest. Ik volg haar voetstappen nu. Zij beweert dat de Olympus een saaie toeristenberg is. Ze moet op een andere berg zijn geweest. Ik vind hem majestueus, dominerend en uitdagend. Mijn bedoeling was om over de E4, de hoofdroute, te lopen. Die start in Prionia op elfhonderd meter hoogte. Ik rij naar Prionia en kom na een rit, die langer duurt dan ik had verwacht, een

Voeken | 137

parkeerterrein tegen. Ik check mijn hoogtemeter: 1113 meter. Er staat een informatiebord naast het begin van het bergpad. Lang geleden heb ik Griekse les gehad. Dat is voldoende om het alfabet te ontcijferen. Als mijn vertaling klopt, begint hier het pad naar het plateau van de Muzen. Het brede pad is keurig gemerkt en zo te zien vaak belopen. Vol goede moed ga ik op weg. Na twee uur ben ik nog niemand tegengekomen. Omdat ik de borden E4, die volgens de gidsjes overal zouden moeten staan, niet zie, begin ik te twijfelen. Onderweg kom ik in totaal tien Grieken en tien paarden tegen. De paarden brengen vuilnis van de berghutten naar beneden en naar ik aanneem de voorraden naar boven. Het pad dat ik beloop blijkt niet de E4 te zijn, maar het Trango pad. Het is begaanbaar voor paarden, de helling is vrijwel continue tussen de vijf en tien procent. Dit loopt fantastisch. Ik maak een grote boog om de zuidkant van het massief. Het is een omweg, maar zoals me later verteld wordt, wel de mooiste route. De uitzichten over de groengele vlaktes en de dampende zee zijn grandioos. Dit is anders dan de hoofdroute. Die gaat steil omhoog door het midden van het massief naar ‘hut A’, een drukbezocht semi-commercieel hotel, op 2100 meter hoogte. Daar overnachten mensen om de volgende dag achthonderd meter naar de top te klimmen, rechtsomkeert te maken en vervolgens het hele stuk terug naar Prionia af te dalen. Mijn route kent geen stops. Ik moet in één dag naar het plateau. Hut C is mijn bestemming, deze ligt op 2648 meter. Doordat ik onderweg een enkele daling en tussenklim moet maken, ga ik zestienhonderd hoogtemeters klimmen naar mijn bivak. Zoveel heb ik nog nooit op een dag gedaan. Alle training vooraf werpt nu zijn vruchten af. Ik raak niet buiten adem, ik voel geen vermoeidheid en krijg geen spierpijn. Het pad gaat lang door de bossen. Op 2300 meter hoogte verdwijnen de bomen en merk ik dat de lucht ijler wordt. Uiteindelijk gaat het pad over een lange klif. Na een laatste klim betreed ik het plateau der Muzen. Hier woonden de twaalf belangrijkste goden. Over het plateau opent

Voeken | 138

zich het zicht op de stoel van Zeus. In werkelijkheid zijn er geen goden, maar tientallen chamois, berggeiten. Berghut C heet officieel ‘Christos Kakalos’, naar de Griek die de hoogste piek van de Olympus, ‘Mytikas’, in 1913 voor het eerst heeft beklommen. De kleine van rotsblokken gebouwde schuilhut blijkt de hangout van de Griekse alpinistenvereniging. Hier logeren allemaal mannen met baarden, ruig ogende Grieken van eind twintig tot begin veertig. Ik word gewaarschuwd dat dit een luidruchtige hut is. Veel slaap hoef ik niet te verwachten. Daarom slapen de Grieken zelf in tenten naast de hut. Er zijn geen toeristen. Er is alleen een onverstoord uitzicht op een woest bergmassief. De hut heeft geen keuken en geen voorraden. De Griekse klimmers delen hun eten met elkaar en met mij. In de koelkast staat Kretenzer Raki en bier, die tegen redelijke prijzen aan te schaffen is, zodat ook ik mijn bijdrage kan leveren. We drinken tot middernacht. Het vriest licht op de Olympus. Ik moet alle kleren die ik bij me heb, twee T-shirts, een overhemd en een fleecetrui, in lagen over elkaar aantrekken. Na lange gesprekken over de routes die geklommen zijn, woedt er een discussie of op de Olympus skiliften moeten komen. Antonis vertaalt, hij is de enige die Engels spreekt. De Melkweg verlicht de bergen. Zonder lichtvervuiling zijn miljoenen sterren zichtbaar tegen het pikzwarte firmament. De skiliften moeten maar wegblijven. De volgende dag hoef ik nog maar een klein stukje omhoog en zo maak ik om half acht 's ochtends een traverse vlak onder de top. De laatste honderd meters gaan door een couloir, een grindbak met een 30% helling. Ik heb geen helm bij me en niet de juiste schoenen om over dit terrein de top te beklimmen. Omhoog durf ik wel, maar afdalen door het grind zie ik niet zitten. Ik zet de afdaling in zonder de top te hebben bereikt. Driehonderd meter lager ontmoet ik het hoofdpad. Om half negen zijn daar nog geen toeristen. Ik daal in stevig tempo naar hut A en kom onderweg twee Grieken tegen. Na een kop koffie ga ik verder. Mijn knieën

Voeken | 139

houden niet van afdalen. Twee jaar geleden heb ik mijn knieën onherstelbaar vernaggeld door twee weken lang dubbele dagtochten over Dolomietenroutes te lopen. Blijkbaar heb ik toen te veel en te vaak lange afdalingen gemaakt. Dat is het probleem met bijna-veertigers. Die willen zichzelf bewijzen dat ze nog niet bejaard zijn. Deze keer is het 1750 meter onafgebroken afdalen. Dit vinden mijn knieën niet fijn, maar het gaat beter en sneller dan gevreesd. Wat ik vooral mis zijn mijn ‘echte’ bergschoenen. De compromisschoen die ik aanheb, blijkt te licht voor dit werk. Op het laatste stuk kom ik groepen mensen tegen. Ik vermoed dat mijn zus ooit op de hoofdroute gestart is rond elf uur ‘s ochtends. Dan heeft ze zich tussen toeristen-op-teenslippers moeten doorwurmen naar de top. In ieder geval is ze niet op het plateau der Muzen geweest, want dat is prachtig. Ik heb nog een uur extra te gaan vanaf Prionia. Door mijn ‘verkeerde’ route, moet ik nog zes kilometer lopen naar de parkeerplaats. Het is lekker uitlopen over een vrijwel vlakke weg. Ik stap in de Peugeot en rij alsnog naar het strand. Dit is een dag om in te lijsten. Vanochtend vertrok ik van het plateau der Muzen, liep ik langs de stoel van Zeus en de top van de Olympus. Nu lig ik aan zee en zwem ik in heldergroen water. Het water is helder, onder me zie ik vissen, krabben en kreeften zwemmen. Straks rij ik naar Meteora. Onderweg valt me weer op dat de huizen buiten de steden bijna allemaal twee of drie verdiepingen hebben. De boven-verdiepingen zijn keurig afgewerkt, maar de begane grond is nog kaal. Alleen het betonskelet staat er. Zo lijken de huizen op pilaren te staan. Deze loze ruimte wordt gebruikt als carport, als opslag of er staan wat bloempotten. In Albanië en in Griekenland is een geheel nieuwe architectuur ontstaan. Dit krijg je als je geen belasting hoeft te betalen, zolang het huis nog niet af is. Blijkbaar hebben de buurlanden dezelfde belastingwetgeving op dit punt. Deze bouwstijl is een slimme oplossing. Je huis is nooit af en de enige prijs die je moet betalen, is dat je een extra trap op moet naar de voordeur én dat je garage nooit afgesloten is. Voeken | 140

Tussen de bergen en de vlakte torenen rotsen als eenzame voorposten van het gebergte. De rotsen ogen ongenaakbaar totdat het doordringt dat er gebouwen op de toppen staan. Er zijn kloosters gebouwd op plekken die onbereikbaar lijken. Ik eet moussaka en drink Retsina met uitzicht op maffe kloosters boven op nog maffere bergen. Dit is Meteora. Het is jammer dat er inmiddels een weg is aangelegd en dat bussen en auto’s tot dichtbij de kloosters kunnen komen. Ik had me verheugd op een dag eenzaam klimmen en klauteren over de oude paden waarlangs kluizenaars en kloosterlingen ooit de weg naar de toppen van deze waanzinnige rotsen hebben gevonden. Nu zijn de kloosters attractieparken met een parkeerplaats, waarop kraampjes met souvenirs staan en snackwagens, die hier ‘Kantina’ heten. Als non of priester verklede kaartjesverkopers wekken de schijn van authenticiteit, terwijl door luidsprekers Gregoriaans gezang klinkt. Het lijkt daardoor bijna een echt klooster.

Grieks drama De Grieken klagen. Ze klagen tegen elkaar en ze klagen tegen vreemden. Grieken brengen de dag door met zitten en hangen en praten en klagen. Zelfs de muziek is klaaglijk. Het is Arabisch aandoend gejammer met bouzoukiklanken. Grieken klagen over de crisis en over Europa. Duitsers zijn niet populair en politici ook niet. Merkel is beide en de verpersoonlijking van het Kwaad. Er is reden tot klagen. Een werknemer van de autoverhuur verdient netto zeshonderd euro per maand. De prijzen zijn in Griekenland net zo hoog als in de rest van Europa. De benzine is, zoals overal, iets duurder dan in Nederland en de boodschappen kosten bij de Griekse Carrefour meer dan in de vaderlandse Albert Heijn. De kwaliteit van het eten is matig en het prijsniveau van de restaurants is hoger dan in Macedonië en vergelijkbaar met de kosten van

Voeken | 141

dineren in Rome. Dat is altijd nog een stuk minder prijzig dan in Nederland. Daar is de horeca volledig de weg kwijt. Hoe de jongeman de eindjes aan elkaar knoopt, kan ik me niet voorstellen. Een eigen huis zit er niet in, hij woont nog bij zijn ouders. Trouwen kan voorlopig niet. Het buitenland is onbereikbaar en niet alleen omdat de staatsspoorwegen het internationaal treinverkeer gestaakt hebben. Reizen per auto is te duur en vliegen is onbetaalbaar. Privé-kilometers worden in Griekenland niet meer gemaakt. Alle geld gaat op aan dagelijkse boodschappen en primaire behoeften. Twee jaar geleden kreeg deze man nog bijna achthonderd netto. De belastingen zijn omhoog gegaan en de prijzen zijn gestegen. De toekomst is onzeker. In de Eurozone kunnen de Grieken niet overleven. Transparante prijsstelling maakt dat de Grieken onze prijzen betalen, maar niemand gaat hen onze salarissen betalen. De productiviteit is zichtbaar lager. Griekenland is een lastig land voor bedrijven. De verbindingen zijn onmogelijk, de ligging is excentrisch. Grondstoffen zijn er niet en grote delen van het land zijn onvruchtbaar. Er is geen maakindustrie en geen design. Made in Greece staat niet voor kwaliteit. Griekenland staat dichter bij Albanië dan bij Duitsland. De laatste kurk waarop de economie dreef was het toerisme. Nu mijden ook de toeristen Griekenland. Grote ketens sluiten hotels op Mykonos. In Meteora stonden vijf jaar geleden zeventig toeristenbussen voor het grootste klooster. Vandaag rijden er twee. Het stadje telt honderden kleine en middelgrote hotels. De bezetting is rond de 25% en het is hoogseizoen. Elk bedrijf dat naast variabele kosten ook vaste kosten heeft, zoals huur en personeel, gaat kapot. Alleen familiebedrijven met volledig afbetaalde panden houden met moeite de zaak drijvende. Angelo van Hotel Sydney moet rond de zestig zijn. Hij is een vriendelijke man die zijn laatste haren met vet over zijn schedel plakt. Zijn hotel is vier maanden per jaar open. Een viszaak in Voeken | 142

Australië is zijn eigenlijke broodwinning. Het hotel in Meteora is een nostalgische hobby, een manier om een aantal maanden per jaar in zijn vaderland te kunnen zijn. Ik ben van mening veranderd. Griekenland moet uit de Euro. Griekenland moet terug naar de Drachme, niet omdat ze hun schulden niet betalen, of omdat ze niet genoeg bezuinigen, maar omdat de Griekse burgers anders niet overleven. Dit betekent niet dat ik mijn Europees idealisme verloren heb. Voor een idealist is er ook een andere weg uit de crisis. Dat is het vormen van een federaal Europa, met één fiscaal regime, met gemiddelde tarieven en de daarin begrepen herverdeling van lasten en baten. Er is een andere weg uit de crisis en dat is het overhevelen van álle nationale schulden naar een Europese (staats)schuld. Dit impliceert de uitgifte van Eurobonds tegen een Europees rentetarief om de schuld te herfinancieren. Dit tarief zal hoger zijn dan het Duitse en fors lager dan het Griekse rentetarief. Dat is niet onredelijk, want de Duitse rente is alleen maar zo laag, omdat andere landen problemen hebben. Het is geen Duitse verdienste. Het rentevoordeel over onze staatsschuld is groter dan de lening aan Griekenland. Nederland en Duitsland verdienen aan de crisis en beklagen zich over de Grieken. Duitsers maken zich daarmee niet populair en Hollanders ook niet. Een federaal Europa vooronderstelt Europees denken en het opgeven van regionale superioriteitsgevoelens. De kans dat dit gebeurt is miniem. De Merkels van deze wereld hechten te veel aan concurrentie tussen naties. Ze zouden moeten beseffen dat concurrentie tussen staten economische oorlogsvoering is. Europa kan geen oorlog verdragen. Een Europese burgeroorlog is gaande, die op het fiscale en economische strijdveld wordt uitgevochten. Griekenland heeft deze oorlog verloren en moet worden bezet door de winnaar(s) of het moet het strijdveld verlaten. Omdat Europa niet overgaat tot de vorming van een Helleens protectoraat, moet Griekenland wel uit de Euro.

Voeken | 143

2 Corinthiërs Het is al donker als ik Korinthe nader. Het is een rare plek, waar ooit een grote stad was met twee havens aan beide zijden van de smalle landstrook die de Peloponnesos met Attica verbindt. Korinthe was de leider van de Egeïsche liga. De Romeinen hebben in 146 AC met Korinthe gedaan wat ze in hetzelfde jaar met Carthago deden: de stad volledig verwoesten en tot de funderingen afbreken. Net als Carthago is ook Korinthe in opdracht van Julius Caesar herbouwd, maar op een iets andere plek. Het oude Korinthe is in de mist der tijd verdwenen, er is niets meer van over behalve verspreid liggende oude stenen. Ook het herbouwde Korinthe is meermalen verwoest. Turken en Venetianen vochten om de toegang tot de golf in 1715. De strategische positie heeft de Corinthiërs meer ellende dan plezier bezorgd. Al wat staat van vroeger glorie, is de heuvel boven de stad, Acrocorinth, hoog Korinth. ‘.. could the bones of all the slain, Who perish'd there, be piled again, That rival pyramid would rise More mountain-like, through those clear skies Than yon tower-capp'd Acropolis, Which seems the very clouds to kiss’ (Lord Byron) Vandaag ben ik van Meteora zigzaggend naar het zuiden gereden en via Patra naar de Peloponnesos. Door een lange tolbrug is het schiereiland sinds enkele jaren ook aan de westzijde verbonden met het vaste land. Ik rij langs de zuidzijde van de baai van Korinthe. Ik ben moe en hongerig. De hotels zijn allemaal volgeboekt. Een luxe resort biedt op internet kamers aan voor zeventig euro. Na een tocht over buitenweggetjes kom ik aan op de boulevard waaraan het werkelijk prachtige hotel ligt. De receptie stuurt me door naar Voeken | 144

een balie achterin het hotel. De besnorde Griek die me daar te woord staat, begrijpt me niet. Als ik in het Engels zeg dat ik hem niet versta, begint hij in het Grieks tegen me te schreeuwen. Hier heb ik geen zin, ik loop weg. Voor ik de deur uit ben, heeft hij er een dame bij gehaald die in zeer beperkt Engels vertaalt. Hij blijkt te willen weten welke kamer ik heb. Ik zeg dat ik geen kamer heb, maar een kamer zoek. Dat kan, een kamer kost tweehonderdzestig euro. Ik beroep me op de prijzen op de internetsite, maar die zijn volgens de dame alleen voor touroperators. Opnieuw loop ik weg. De man begint weer te schreeuwen en te schelden. Dit is Griekse gastvrijheid. Ook de volgende drie hotels aan de boulevard zijn volgeboekt. Buiten slapen is niet aan de orde. Het strand is te druk, te licht en te gevaarlijk. Tussen de weg en het strand staan huizen. Ik wil niet verder zoeken. Ik parkeer de auto op een terrein achter een van de luxere hotels. Daar ga ik slapen, in de auto. Ik eet een eenvoudige doch dure hap aan het strand, die ik met bier wegspoel. In de auto heb ik nog een halve fles smerige ouzo. Een kwart giet ik naar binnen, voor ik me op de achterbank vlij. Ik moet mijn ledematen in een ingewikkelde knoop vouwen om lijf, benen en armen kwijt te raken tussen voorstoelen, achterbank, ramen en deuren. Dit is een van de allerkleinste auto’s en ik voel me ongemakkelijk groot. Midden in de nacht word ik wakker. Het is drie uur. Koplampen schijnen op het verlaten parkeerterrein. Ik ontvouw mijn geradbraakte lichaam en ga overeind zitten. Een tweede auto komt aanrijden. Uit beide auto’s stapt een man. Beiden zijn donker gekleed. Even denk ik aan een romantische ontmoeting, maar dan doet de ene man de kofferbak open en pakt er een lange smalle koffer uit. Hij doet hem open en toont de inhoud aan de andere man. Het is te ver weg om te kunnen zien wat het is. In het weerschijnsel zie ik alleen dat de man een bril draagt en een snor heeft. Ik duik nog iets verder weg achter de voorstoelen van mijn Voeken | 145

auto. De andere man pakt iets uit zijn zakken. Het licht uit de kofferbak beschijnt een handvol bankbiljetten. Vanuit het duister van mijn schuilplaats zie ik geld en koffer van eigenaar wisselen. Daarna stappen ze elk weer in hun eigen auto en rijden weg. De koplampen schijnen bij me naar binnen, maar op dat moment lig ik al in foetushouding verscholen achter de stoelen. Het duurt even voor ik durf uit te stappen. Naast de auto rek ik me uit, masseer mijn pijnlijke pezen en spieren en drink de rest van de ouzo op. Ik verhuis naar een voorstoel om mijn krakende knieën te ontzien. Een strandlaken trek ik over me heen tegen de ochtendkou. Als ik na een paar uren onrustige slaap opnieuw wakker word, verkas ik alsnog naar een lege strandstoel om de zon te zien opkomen aan de overzijde van het water, in de richting van Athene.

The voice of Epidaurus Korinthe is een weiland vol stenen. Zwerfhonden hangen als reusachtige ratten met hun kop in de vuilnisbakken. Hamburgertenten en pizzahutten omcirkelen wat over is van oudKorinthe. In Nemea is een atletiekbaan aangelegd, die er uit moet zien net als tweeduizend jaar geleden. Er staan drie oude pilaren. De man achter het loket kijkt verbaasd als ik ’s ochtends vroeg mijn auto op het lege parkeerterrein neerzet. Dit is een vergeten attractie. Het is fijn om in mijn eentje op de met gras overgroeide ‘tribune’ te zitten. Vandaag rij ik langs de resten van de Myceense beschaving en bezoek ik de tempels van Asklepios. Bij de kassa blijkt dat ik niet kan pinnen. Mijn kleingeld is bijna op. De verlopen ogende Griek achter de kassa vraagt met hoeveel mensen ik ben. Als ik zeg dat ik alleen ben, geeft hij me een kaartje en legt daarbij de vinger op zijn lippen. Ik mag gratis naar binnen. Vanaf de vijfenvijftigste rij kijk ik over het theater van Epidaurus. Achter het podium begint de Voeken | 146

opgraving van het omvangrijke tempelcomplex, in de verte ligt een glooiend, bergachtig gebied. De halve cirkel van het amfitheater is in de helling uitgegraven. Ver beneden me lopen groepen toeristen. Een Spaanse gids laat zijn groep horen hoe goed de akoestiek is. Hij laat een munt vallen op de steen in het midden van het toneel. Het is echt waar, dat je een speld kan horen vallen in dit beroemdste van alle theaters. Naast me zit een Zweeds echtpaar, een aantal rijen naar rechts en naar beneden zit een Hollandse schoolklas. Zelfs gymnasiasten hebben weinig fatsoen. Ze zijn luidruchtig, tot de leraar ze tot stilte maant. Hij vraagt of iemand het toneel op durft. Er wordt geduwd en geplaagd, maar niemand staat op. Dan loopt een dik meisje naar beneden. Ze gaat op de plaat staan en begint heel zachtjes te zingen. Het is ‘Someone like you’ van Adele. Het klinkt verlegen, maar zuiver en luid en duidelijk, alsof ik naast haar sta. Ik hoor de jongeren ‘Wauw’ roepen, wat het meisje aanmoedigt om voluit te zingen. Het is niet alleen de akoestiek die geweldig is, dit is prachtig gezongen. Als ik mijn stoel kon omdraaien, had ik dat nu gedaan. Dat is een idee voor een programma: ‘the voice of Epidaurus’.

Voeken | 147

Voeken | 148

ATHENE Slippertje De rugtas ligt op het bed. Ik trek mijn smerige kleren uit en gooi ze in het bidet. Een pak Griekse Biotex gaat in het geel kleurende water. Bijna elke dag was ik mijn kleren. Ik heb precies twee sets van elk kledingstuk. Ik douche, scheer me en trek schone kleren aan: Teva’s, een grijs short en een nog redelijk witgewassen T-shirt. Daarna ga ik wéér de hitte in. Drie straten verderop staat de huurauto. Athene heeft net als Groningen een 'circulatieplan'. Het eenrichtingsverkeer maakte het onmogelijk om bij mijn hotel te komen en na een paar rondjes door de wijk heb ik de Peugeot, met de handrem strak aangetrokken, geparkeerd op een sterk hellende weg. Nu vind ik mijn weg terug naar de auto door een park met dode struiken en uitpuilende vuilnisbakken. De weg staat vol gedeukte auto's. De straat is donker, het licht wordt weggenomen door geblindeerde hoogbouw. Voor ik weer in de auto stap, controleer ik of hij nog hetzelfde aantal deuken heeft. Ik ga hem zo inleveren bij de verhuurder. Daarvoor moet ik door het centrum van Athene. Grieken hebben een bijzondere rijstijl. Op de wegen buiten de stad worden tweebaanswegen gebruikt als snelweg. De vluchtstrook wordt benut om inhalers voorbij te laten gaan. Desnoods halen ze in door op het midden van de weg te rijden, waarbij de Grieken ervan uitgaan dat de tegenliggers ruimte maken. In Athene ontdek ik een nieuwe eigenaardigheid. Als Atheners afslaan, gebruiken ze niet het knipperlicht, maar de toeter. Zodra je een toeter hoort, zie je een auto van baan wisselen. Overal om me heen klinkt getoeter. Het is hectisch. Rustig rijden, zoals ik me had voorgenomen, is niet mogelijk. Bumper aan bumper stuwt het verkeer me voort, van links en rechts duiken Voeken | 149

auto’s voor, achter en naast me op. De zon laat het asfalt trillen. De uitlaatgassen vermengen zich met het stof van de stad. Het kantoor van de autoverhuurder is aan de uitgaande weg naar het vliegveld. Vanuit het centrum rijd ik de vierbaansweg op. De oneven nummers zijn aan de andere zijde van de weg. De middenberm belemmert me om te keren en het voortrazende verkeer maakt denken lastig. Bij de eerste afslag probeer ik uit te vinden hoe ik aan de overzijde kom. Daartoe moet ik weer het centrum door, via een kronkelende route door steegjes en straatjes. Ik rij met de mobiel in de hand en Google Maps op het scherm. Ik ben een blauw bolletje dat door een onoverzichtelijk doolhof manoeuvreert. Met een enorme omweg cirkel ik in een langgerekte lus terug naar de vierbaansweg, maar dan aan de overkant van de weg, in de andere rijrichting. Met doodsverachting slinger ik het kleine autootje weer in de moordende stroom. Een motorrijder verwisselt van baan en ik moet stevig bijsturen. De auto raakt in een slip en met meer geluk dan wijsheid zeil ik langs een gebutst busje naast me. Gas los, corrigeren, gas erbij en terugsturen. Ik ben weer tussen de lijntjes. Dit lichte wagentje is lastig onder controle te houden. Nu ben ik blij dat ik ooit een slipcursus heb gedaan. Dat heeft me al eens eerder uit de problemen geholpen. In een oude Honda CRX reed ik over de rotonde bij Joure. Dit is een mooie kuipbaan die in Daytonastijl met hoge snelheden over te steken is. Dit keer zaten mijn kinderen achter in de auto, daarom reed ik voorzichtiger dan anders. Bij het uitrijden van de rotonde gaf ik rustig gas bij. De bocht verflauwt daar totdat hij bijna overgaat in snelweg. Ineens raakten mijn voorwielen de grip kwijt. De auto ging dwars. Ik gaf tegenstuur. Het mocht niet baten, de achterkant van de auto kwam me voorbij en de auto gleed naar de rechterbaan. Ik zette het stuur weer recht, net voordat de auto 180 graden gedraaid was. Remmen deed ik niet. We reden met zeventig kilometer per uur achterwaarts. Ik hield het stuur recht terwijl ik door de voorruit achterliggers zag aankomen in de verte. In de achteruitkijkspiegel keek ik naar de lege weg voor me. Links was Voeken | 150

de vluchtstrook. De auto voelde weer onder controle, al reed ik achteruit. Zonder aarzelen stuurde ik naar rechts. De auto zwaaide achterwaarts in een verbazingwekkend gecontroleerd aanvoelende slip naar links. Op het moment dat de voorkant weer voorbij de achterkant was, stuurde ik hard bij en duwde het gas weer in. De auto gaf een lichte schok toen de wielen de weg weer grepen. Ik reed zestig op de linkerbaan. We waren maar een paar honderd meter verder dan toen de slip begon. In de achteruitspiegel zag ik dat de auto's achter me nabij waren gekomen. Ik verplaatste de auto rustig en beheerst naar de rechterbaan en versnelde naar honderdtwintig kilometer per uur. De kinderen waren stil. Het leek alsof ze dit volstrekt normaal vonden. De hele stunt moet niet meer dan een paar seconden hebben geduurd, maar voor mij was het een film in slow motion, waarin ik alle tijd had om rustig de situatie te overzien, te handelen en bij te sturen. Het was even of de wereld stilstond en de film zich frame voor frame aan me ontvouwde, terwijl ik in normale snelheid handelde. De adrenaline sloeg pas toe toen ik weer rustig rechtuit reed. Mijn benen trilden. Bij het eerstvolgende pompstation stopte ik om de zenuwen tot bedaren te laten komen. Laura speelde met haar mobiel. Magnus en Leon praatten over cheats bij de online game die ze thuis spelen. Het voorval had echt geen indruk op ze gemaakt. Laura zei: 'Pap, waarom stoppen we?' Slippen op een lege weg is eng, maar op een overvolle weg is het stukken gevaarlijker. Ik ben blij dat ik geen Griek geraakt heb. Het is nog driehonderd meter en dan ben ik zonder schade door Athene gereden. Ik verhuis naar de ventweg en zoek nummer 257. Op de stoep voor het kantoor van Sixt zet ik de auto voor de deur. Mijn missie voor vandaag is geslaagd.

Voeken | 151

Acropolis Ik was gewaarschuwd voor Athene. Het zou een gruwelijk lelijke, stinkende, smerige stad zijn, met moorddadig ongedisciplineerd verkeer. Dat is allemaal waar. Ik ben niet teleurgesteld in Athene. Het is echt zo lelijk als me verteld was. Het is een architectonisch zootje. Het is saai, lelijk, ongeïnspireerd en daarnaast ook nog eens vies en vervallen. Geen enkel gebouw is de moeite waard, behalve die pilaren op die heuvel. Ik kan Griekenland niet bezoeken zonder de hoge stad van Athene te beklimmen en het Parthenon te zien. Vandaag ga ik de Acropolis op. Morgen mag ik naar het nationaal museum waar alle interessante dingen die ooit opgegraven zijn, keurig tentoongesteld worden. Alleen de saaiste oude stenen hebben ze laten liggen. Het duurt anderhalf uur om een kaartje te kopen. De ticketmachines zijn stuk. Dit verbaast me niets. Met een kaartje in de hand duurt het nog een kwartier tot ik door de poort ben. Ik klim omhoog en vijf minuten lang wurm ik me op de heuvel door de menigte. Schouder aan schouder met Amerikanen en Japanners staar ik naar een rij pilaren en oude stenen. De meeste zijn niet eens zo oud, want de Acropolis is voor de helft nieuwbouw. Sinds 1990 staat hij in de steigers. Het zou fijn zijn als ze net zoveel aandacht aan de rest van de stad zouden besteden. De Kariatiden zijn replica’s. De originelen staan in het museum, maar dat is gesloten. Na vijf minuten wil ik weg. Ik dring me door de menigte naar buiten. Dit kost nog eens tien minuten. Zo ben ik in totaal toch mooi twee uur op de Acropolis geweest. Wat een deceptie, zelfs de majeure attractie is drie keer niks. Na de eerdere bezoeken aan Mycene, Korinthe, Tiryns, Epidaurus en Nemea ben ik nu klaar met de Griekse oudheid. Ik zou iets moeten schrijven over al die oude stenen in Griekenland. Daarvoor ben ik op reis. Vanwege al die oude stenen reis ik kriskras door zuidoost Europa, maar als ik eerlijk ben, moet ik bekennen dat ik er niet zoveel aan vind. Voeken | 152

Telkens wanneer ik oude stenen zie, denk ik aan heel kleine baardmannetjes die stenen stapelen. Zwetende baardmannen in gekke kleren die in de gruwelijke hitte rotsblokken de berg omhoog zeulen en deze daar vervolgens netjes opstapelen. Heel Griekenland ligt vol met oude stenen. Zodra je een weiland in loopt, stuit je op een oude stad. Vijfduizend jaar zijn ze bezig geweest met het stapelen van stenen. Nu liggen ze overal. Het is een zootje. Moderne baardmannen proberen de stenen die zijn omgevallen weer op hun plek te leggen. Desnoods plakken ze de oude stenen met nieuw cement weer aan elkaar. Daarna zetten ze er een hek omheen en vragen ze een prijs voor de bezichtiging van niet helemaal gelukte puzzels. Ik heb een tip voor liefhebbers van oudheden: sla de archeologische sites over. Ga niet in de rij staan voor een verspreide verzameling oude stenen. Ga niet in de schroeiende zon in een stad zonder muren lopen. Er zijn geen muren meer, dus is er ook geen schaduw. Alle interessante objecten zijn allang geroofd, verkocht of ‘uit bescherming’ weggehaald. Ga naar het British Museum, het Louvre, het Nationaal Archeologisch Museum in Athene en het Egyptisch Museum in Cairo. Dat scheelt gedoe. Een bijkomend voordeel is de airco in de musea, de handige gidsjes en de toelichting bij de stukken. In het naseizoen is dit voor een prikkie te regelen. Met slim plannen ben je in vier weekeinden klaar met het Europees erfgoed.

Democratie Democratie is een Griekse uitvinding. Het volk aan de macht. Besluiten worden pas genomen na discussie door alle burgers. Op de Agora wordt eerst stevig gebakkeleid voordat bij meerderheid een besluit wordt genomen. Dit is besluitvorming door het volk, niet door volksvertegenwoordigers. Wij hebben met onze Voeken | 153

parlementaire democratie het debat buiten de publieke ruimte geplaatst. Politiek is in het Germaanse deel van Europa iets wat in een apart domein plaatsvindt. De burger wil daarom niets weten van politiek. Zo niet in Griekenland, daar wordt gedemonstreerd, met geluidswagens door straten gereden, geredetwist op straat, gestaakt, gepamfletteerd en opgeroepen tot actie! Met alle middelen wordt de discussie in het publieke domein gebracht. Als ik ’s ochtends het hotel verlaat, stuit ik op een menigte die een overheidsgebouw omsingeld heeft. Op de trappen staat oproerpolitie, op de helmen is het vizier gesloten, de krijgers schuilen achter hun schilden. Het lijken net oud-Griekse strijders, ware het niet dat de leden van deze eenheid machinegeweren omgegord hebben. De kurassen zijn van kevlar. De spreekkoren gaan over in angstaanjagende strijdkreten. Stenen en molotovcocktails gaan met een boogje over de eerste rij schildwachten. Er ontstaat lichte paniek bij de Griekse ME. De oproerkraaiers maken gebruik van de situatie door op te rukken in de richting van deuren die in brand staan. Er wordt geduwd en gevochten. Vanuit zijstraten komen gepantserde busjes aanrijden die inrijden op de menigte. Er stappen tientallen ordehandhavers uit, gewapend met lange knuppels. Ze meppen er flink op los. De menigte komt in beweging, mijn kant op. Ik keer terug op mijn schreden en ga het hotel weer in. Door een zijuitgang verlaat ik alsnog het pand. Voor elk overheidsgebouw staat beveiliging. Politie, staatspolitie, paramilitairen of het leger staan voor de deur of de poort van gemeentehuizen en ministeries. Dat is zo in Italië, in Albanië, in Macedonië, in Griekenland en ik herinner het me van Spanje. Het maakt wel uit hoe machtig het overheidsorgaan is. De beveiliging is ook een statussymbool. Een simpele gemeentelijke dienst, zoals ‘publieke werken’, moet het doen met een slaperige politieman zonder pistool. Bij het gemeentehuis zelf staan er twee of drie, met pistool of geweer. In grote steden zie je combinaties Voeken | 154

van erewachten in fraai kostuum met daarnaast een dreigende militair. Regiokantoren krijgen hekken en een oprit met een echte slagboom en poortwachters. Bij provincies zijn dat stenen muren en camera's. Ministeries worden door een peloton bewakers beveiligd. Het parlement is een met mijnenvelden omgeven en door hekken omsingelde vesting, bewaakt door zwaarbewapende commando's. Dit is normaal in de zuidelijke helft van Europa. In Nederland doen ambtenaren een cursus ‘omgaan met agressie’.

Exotische watermeloenen In de steeg naast het hotel vind ik een Aziatisch restaurant. De Chinese muur hangt als poster aan de wand. Ik denk mijn Griekse Chinees gevonden te hebben. Dat is niet waar. Grieken eten geen Chinees. De uitbaters blijken Sri-Lankanen. Ze zijn niet Aziatisch geel maar diepdonkerbruin. Het restaurant is leeg. Voor de deur, op straat, zitten groepjes even donkere mannen. Ze kijken me gek aan, alsof ze zich afvragen wat ik hier kom doen. Ik kom eten! In mijn eentje zit ik in het restaurant aan een formica tafeltje op een plastic klapstoel. De menukaart is een gestencilde A4 in het Grieks. De kok is een lange Afrikaan. Hij vertaalt de kaart voor me. Ik kies beef Madras en Griekse salade. Vanaf de straat klinkt luide exotische muziek. Aan de overkant is een slijter. Vier verdiepingen hoger is mijn kamer met airco en geluiddichte muren en ramen. Voor ik daar naar terugkeer wil ik het uitgaansleven van Athene verkennen. Volgens de stadsgids bruist de stad van het leven. Tussen mijn hotel en de Acropolis, naast de oude Agora, ligt de populaire wijk Plaka, Vandaag ben ik al twee keer heen en weer gelopen door de straten die afwisselend grijs en smerig zijn, of toeristisch en vol terrassen en souvenirshops. Ergens verscholen tussen deze ellende moeten meerdere clubs zijn.

Voeken | 155

Om half elf loop ik ‘Six Dogs’ binnen. Ik moet vijf euro betalen, want vanavond is er live muziek. Dit is een bijzondere club. Er is een tentoonstellingsruimte met moderne kunst, een binnentuin, twee bars en een podium. Vanavond treden ‘Super Mario and the Exotic Watermelons’ op. Een dikke roodharige zangeres met een donkere stem zingt klassieke soul en funknummers van Stevie Wonder en Sly and the family stone. Tussendoor klinkt eigen materiaal dat meer jazzy van aard is. Vette bassen en scheurende saxofoons zetten het publiek in beweging. In de pauze drink ik Margarita’s aan de bar. Ze kosten negen euro per stuk. Zo ga ik snel over mijn budget heen. Ik wil niet aan geld denken. Ik wil dronken worden. In kort bestek sla ik drie naar binnen. De laatste cocktail is een ‘Ferdinand’, een lokale variant op gin-lemon. Als de band weer speelt, dans ik in het midden van de menigte. Zwetende lichamen duwen tegen me aan. We golven op en neer als één klevende deinende massa. Ik ga op in de muziek, in de hitte, in de roes. Iets na middernacht stopt de band en is de betovering voorbij. Uit de speakers komt nu dancemuziek. Ik haat de fantasieloze, repetitieve boorhamer-herrie. Snel maak ik me uit de voeten naar de bar, waar jazzy loungemuziek klinkt. Stilletjes drink ik in een hoekje een bier en daarna nog een. Ik kijk naar de mensen en denk wat voor me uit. Om drie uur s’ nachts stommel ik over straat, langs verlaten terrassen en winkels met stalen luiken voor de etalages. Ik dwaal in de richting van de Acropolis. Tussen gesloten souvenirwinkels zie ik een tattooshop die nog open is. Al heel lang twijfel ik over een tattoo. Ik wil er een, maar ik weet niet wat en ik heb ook nog niet besloten waar op mijn lijf ik hem durf te hebben. Mijn benen beslissen voor me. Zonder nadenken ga ik bij Jimmy’s Tattoo naar binnen. Een langharige man zit in hemdsmouwen op een stoel tegen de muur. Hij spreekt me in het Engels aan. ‘Ik wil een tatoeage van een kariatide’, flap ik eruit. Ineens weet ik het, onbewust is het besluit gevallen. Ik wil ‘Kariatide nr. 2’ van

Voeken | 156

Modigliani op mijn bovenbeen, rechts op de heup, waar hij net verdwijnt onder mijn boxershort. Op internet is de afbeelding snel gevonden en een uur later sta ik weer buiten, honderd euro lichter. Het deed verdomde pijn. Het doet pijn. Ik loop niet echt gemakkelijk. Mijn kleren schuren over de gevoelige huid. In het hotel kijk ik naar de rode huid en de blauwe lijnen. In de spiegel lijkt de afbeelding goed gelukt. Ontnuchterd vraag ik me af of dit een goed idee was. Ik wilde het al lang, maar het is voor altijd. Nooit durfde ik en nu heb ik er een. Het is niet anders. Morgen ga ik zien of ik blij ben met mijn Kariatide, niet dat het nu nog uitmaakt. Dit is wat het is.

Voeken | 157

Voeken | 158

KRETA Chania In het nationaal museum in Athene hangt een kaart van de Griekse nederzettingen in de klassieke oudheid, ergens tussen 600 en 300 AC. Het zijn nederzettingen in het Oostelijk bekken van de Middellandse zee: Griekenland, Turkije, Syrië, Libanon en Egypte. In Italië was Sicilië een Griekse kolonie net als Napels. In Frankrijk hadden de Grieken koloniën gesticht rond Marseille. Wat deze gebieden nu nog gemeen hebben, kan kort worden samengevat: het is er een smeerboel. Er is geen aandacht voor de publieke ruimte. Het is vuil, het is grauw, er is overal graffiti, er is lawaai en geschreeuw. Is het voor Grieken denkbaar dat er een vraag om ruimte, om stilte is? De mannen met kralenkettingen zitten overal en tikken ongegeneerd met hun kraaltjes. Het zou te maken kunnen hebben met het leven op straat en de hitte, maar het zit dieper, denk ik. Wat me verder opvalt is de verhitte manier van praten en debatteren, van protest, demonstratie en politiek bedrijven. Het is veel geschreeuw en weinig wol. Het is woorden maar geen daden. De publieke zaak is niet iets waaraan gewerkt moet worden, maar iets om over te praten. Dit lees je al bij Aristoteles. In de publieke ruimte vindt ‘het goede leven’ plaats. En het goede leven is goed, juist omdat het niet praktisch is. Dingen maken of zaken regelen is te aards, te plat. Het goede leven is gericht op kunst, filosofie, theater en politiek. Het mag beslist niet nuttig zijn. De publieke zaak daarentegen, de Res Publica, is geen Grieks idee. Het is een Romeinse term. In het forum werden zaken gedaan, in de Senaat werd gepraat over wetten en besluiten. De consuls

Voeken | 159

besteden hun geld en energie aan de realisatie van publieke werken. Voor een Romein was een leven gericht op de ‘virtus’, de mannelijke deugd. Die deugd werd getoond in oorlog en in het werken aan de publieke zaak. De aanleg van wegen, aquaducten, tempels, renbanen en publieke baden was een manier om eer en eeuwige roem te behalen. Dit is nog zichtbaar in het Romeinse Europa, in Italië boven Napels, in Frankrijk, in Brittania. Je ziet het aan de riolering. De Romeinse riolen zijn nog steeds afdoende. In Griekenland mag je het met stront besmeurde papier niet door het toilet spoelen op straffe van verstopte riolen. Dit papier stop je in een stinkende vuilnisbak. Een groep joelende jongeren verstoort mijn overpeinzingen. Met de rug tegen de reling drink ik lauw bier op de boot naar Kreta. Aan boord van de ferry is het stervensheet. Nergens aan boord is een rustige plek te vinden. Na middernacht liggen alle gangen en trappenhuizen vol met slapende mensen. Elke bank is bezet. Het stinkt en het is benauwd aan boord. Ik rol mijn neongele matje uit op het dek buiten. Ik kan nog steeds niet op mijn rechterzij slapen. Mijn heup is beurs en pijnlijk. Ik draai van mijn rug naar mijn linkerzij en weer terug. Mijn hoofd voelt koortsig. Tot overmaat van ramp vindt een rumoerig, half ontkleed stelletje het nodig om op hetzelfde dek tot in de vroege ochtend te zoenen, te lachen en te kletsen. Ze zijn pas stil als de contouren van het eiland zichtbaar worden in de eerste zonnestralen. Na een korte busrit beland ik in een wonderschoon stadje. De huizen zijn geverfd in pasteltinten en de muren zijn niet voorzien van graffiti. De stad is vol leuke straatjes, met balkonnetjes, bloemen, palmen en bankjes. Het is er rustig en de mensen zijn vriendelijk. Ik denk dat ik mijn mening over Griekenland moet herzien, totdat ik merk dat ze op het terras Italiaans spreken. Deze stad is niet Grieks. Ik ben in Chania. Deze stad heette vroeger La Canea en was een Venetiaanse kolonie.

Voeken | 160

Helena In een gehuurde kano peddel ik over een blauwgroene, golfloze zee. Het is goed om te kanoën en om het lijf in beweging te hebben. Het is goed om de wind te voelen. Vanochtend was een hel. Ik had nauwelijks geslapen en de hele nacht was het benauwd, zout en vochtig geweest. In Chania ging het even beter, maar de koffie bij het ontbijt viel slecht. Van de vier kiwi's die ik uit Athene had meegenomen, werd ik misselijk. Mijn door duizend naalden geprikte huid klopte en schuurde. Onderweg naar het slecht vindbare busstation kreeg ik hartkloppingen, ik werd kortademig en duizelig. Bij elkaar wijst dat in de richting van een hartaanval. Ik had de verschijnselen gelukkig niet tegelijkertijd, maar kort na elkaar. Er was niets echt aan de hand, hoop ik, behalve een soort systeemfalen, signalen van over de rand te zijn gegaan. Ik geef de schuld aan de Grieken in het algemeen en Athene in het bijzonder. De bus naar de zuidkust van Kreta werd gereden door een scheldende, toeterende en rokende chauffeur die de bus met hoge snelheid door tientallen haarspeldbochten joeg over de duizend meter hoge kliffen. Op een paar strategische plekken waren de muurtjes doorboord. Daar was een auto of bus neergestort. Misselijk en draaierig probeerde ik te genieten van uitzichten over zwarte heuvels en rotsachtige kusten. Pas in de boot naar Loutro ging het beter. Ik vond schaduw en zeewind. In Loutro is het uit te houden. Het is een ‘authentiek vissersdorp’, waar je alleen per boot kan komen. Er is geen verkeer, geen lawaai, ik hoor alleen het ruisen van de wind en het klotsen van de golven. Het dorp bestaat uit een haventje, een strand en vijftig witte huizen met blauwe luiken die tegen een verschroeide heuvel zijn gebouwd. In het dorp wonen geen vissers. Elk huis is een hotel.

Voeken | 161

In de schaduw, op een van de terrassen aan het water, wordt het ‘slechts’ achtendertig graden. De zon is een verschroeiend hete koperen ploert, maar de temperatuur is aan de Libische Zee beter te verdragen dan in Athene. 's Nachts blijft het dertig graden. De zee is net zo warm als mijn bad thuis. Na het drinken van een paar liter koud water en het eten van een omelet, gevolgd door een uurtje slapen in de kamer met airco, voel ik me beter, nog wel moe maar niet meer verrot. Ik neem een koude douche en vis mijn zwembroek uit mijn rugzak. Bij het strandje is een kiosk waar ik een kano kan huren. Het is goed om de zon op het lijf te hebben en door een zilte bries af te koelen. Ik peddel een uurtje langs de verschroeide kust totdat het dorp buiten zicht is. Ik vaar naar een verlaten strand, dat lieflijk beschut tussen de rotsen ligt. Daar trek ik de kano aan wal en kleed me uit. Ik kijk naar de Kariatide op mijn heup die netjes blauw afgetekend is tegen het bruine canvas. De zwelling trekt langzaam weg en ik denk dat ik er wel content mee ben. Ik ben helemaal wel tevreden met mezelf. Mijn lijf is goed ‘afgestrakt’ door het reizen, het lopen en het mediterrane dieet. Dijbeenspieren tekenen zich af onder de gebruinde huid. Ik voel mijn rug- en schouderspieren door het kajakken en mijn buik is vlak. Nog een paar weken zo doorgaan, dan krijg ik zelfs mijn buikspieren weer in beeld. Ik draai me om en ren het water in, ik zwem en duik naar de bodem. Er zwemmen vissen die mooi aftekenen tegen de witte stenen op de zeebodem. Terug op het strand doe ik Tai Chi oefeningen. Ik ontspan volledig. Eindelijk verlaat de stress mijn lijf en voel ik hoe moe ik ben. Plat op mijn buik lig ik op het strand. Met mijn ogen dicht laat ik mezelf drogen, op witte kiezels die een patroon in mijn vlees achterlaten. Mijn gedachten komen tot stilstand. Ik glijd langzaam weer het water in. Zonder iets te doen zweef ik gewichtloos met de golven mee. Mijn tenen raken net wel, net niet

Voeken | 162

de kiezelstenen op de bodem. Het water is glashelder. Het is zo doorzichtig dat de twee wandelaars, die onverwacht van vijftig meter afstand opduiken, waarschijnlijk kunnen zien dat ik naakt zwem. De wandelaars lopen over een pad langs de kust en dalen af naar ‘mijn’ strand. Het zijn twee jonge vrouwen die langzaam naderbij komen. Het lijkt alsof ze ook gaan zwemmen. Ze kijken me aan. Ik weet niet of ik me beschaamd moet voelen of dat ik durf te doen alsof het volstrekt normaal is dat ik zonder zwemkleding dobber in het doorzichtig blauw. Mijn twijfel wordt weggenomen als de vrouwen zich ontkleden en hun wellustig mooie lijven aan me tonen. De roodharige is echt rossig kan ik constateren. Haar vriendin is een Helena, een klassiek Griekse schoonheid. Duizend schepen voeren voor haar uit volgens Homerus. Bij mij wordt de mast gehesen. Aphrodite werd volgens de mythologie geboren uit het schuim der zee. De rossige strandnimf is gemodelleerd naar Botticelli’s meesterwerk. Ze maakt de mythische weg terug de zee in. Helena volgt haar. Ze kijken, ze lachen en met een witschuimende plons verdwijnen ze onder water. Even zijn het meerminnen, voor een moment dat een eeuwigheid lijkt te duren. Ik zie Aphrodite door het water glijden en een meter voor mij het oppervlak doorbreken. Helena lijkt verdwenen tot ik hoor dat ze achter mij opduikt. Haar tenen raken de grond niet. Ze houdt zich aan me vast, met één hand om mijn schouders en de ander op mijn ballen. Ze knijpt zacht. Haar borsten voel ik zachtjes tegen mijn schouderbladen samengeperst worden. Haar adem streelt mijn nek. Voor ik me om kan draaien, drukt Roodhaar zich tegen mijn borstkas en zoent me vol op de mond. Haar tong glijdt tussen mijn lippen. Ze smaakt zout. Ik schaaf mijn handen tegen een rotsblok als ik mijn arm om haar heen wil slaan. Het grind kraakt hoorbaar. Helena bijt zacht in mijn oor en fluistert iets onverstaanbaars. Haar stem is te luid en ik draai mijn hoofd weg. Ineens lacht ze hard.

Voeken | 163

Ik schrik wakker. Met verbrande billen lig ik op het strand. Mijn hand doet pijn en de kiezels zijn diep in mijn schouders en bovenbenen gegroefd. Een pijnlijk kloppend geslacht vecht met de stenen uit wie het hardste is, maar ik draai me niet om. Boven me op het pad lopen een moeder en haar dochter. Ze kijken, ze praten en ze lachen. Ik doe alsof het volstrekt normaal is dat ik, op mijn eigen bijna verlaten strand, werk aan een egale teint.

Meisjes in bikini Meisjes in bikini lopen voorbij in de kloof van Samaria. Ze hebben geen water bij zich, wel een mobiel, maar er is geen bereik. Dikke dames op teenslippers stommelen naar beneden met een boodschappentas in de hand. Kinderen op te grote Crocs en mannen met bierbuiken vergezellen mama’s op gympen. Papa draagt de spullen. De standaarduitrusting bestaat uit een slechte rugtas en een halfliterflesje water. Een derde van de mensen loopt zonder water. Geheel tegen de gewoonte start ik vandaag niet met klimmen bij het ochtendgloren. Dat zou bij deze temperatuur wel verstandig zijn geweest, maar het kan niet eerder. De boot vanuit Loutro vaart om half twaalf en komt tegen de middag in Agia Roumelia aan. Te laat start ik mijn tocht in de kloof. De laatste boot vaart terug om half zes. Ik heb vijfeneenhalf uur voor mijn expeditie door de kloof. Ik besluit drie uur te klimmen, kort te pauzeren, om in twee uur terug te keren. In die drie uur kom ik Hollanders, Belgen en Fransen tegen. Er zijn een paar Italianen in de kloof. Zweden en Russen maken het af. Ze zijn per bus aangevoerd en tussen negen en elf boven aan de kloof uitgestort. De toeristenkuddes maken een rustige wandeling naar beneden. De afdaling is een gemakkelijke tocht. Het is een breed pad, dat slechts zelden over ongelijk terrein gaat. Het is alleen zaak op te passen voor vallend Voeken | 164

gesteente. Er staan grote borden om te waarschuwen dat men niet mag stilstaan onder de steil overhellende rotsen. Het is rond de veertig graden in de kloof. De kloof wordt steeds smaller en de wanden steiler. Toch is er geen schaduw, de zon staat recht boven mijn hoofd. Ik bescherm me met zonnebrand en bandana. Ik verbaas me over de onderschatting van de wandelaars zonder water. Toch komen ze allemaal aan. De meesten zullen voor de laatste kilometer wel het busje genomen hebben. Dit is gouden business: twee bochten verderop ligt het dorp, maar dat kan je vanaf de opstapplaats net niet zien. Bergop lopen terwijl de temperatuur boven de lichaamstemperatuur ligt is een bijzondere ervaring. Het lichaam kan de hitte alleen maar kwijt door te zweten. Na een tijdje voel ik me draaierig en het is alsof ik op halve kracht aan het werk ben. Het voelt niet echt gezond. Bij het spookdorp Santa Maria (Samaria) houd ik mijn bovenlijf onder een fontein. De hoofddoek maak ik kletsnat voor ik hem weer over mijn schedel trek. Tot mijn verbazing doe ik bijna tweeëneenhalf uur over de afdaling. Het gaat op reserve. Ik heb vijf liter water mee en dat gaat in vijf uur schoon op. Als ik de kloof verlaat, drink ik bij de eerste de beste pleisterplaats alsnog een kleine liter verse sinaasappelsap. Vers betekent hier direct van de boom geplukt. Om mijn nieren en mijn blaas aan het werk te krijgen, moet er meer gedronken worden. Dit heb ik allemaal uitgezweet. Ik kom een paar minuten voor half zes terug, net op tijd voor de boot. Terug in Loutro strompel ik het water in, met mijn schoenen en kleren nog aan. Dat koelt af en brengt mijn oververhitte lichaam weer tot bedaren. Ik verrijs uit het water als een moderne Neptunus, zonder drietand, maar met wandelstokken. Op het terras drink ik een koud bier. De ietwat mollige dochter van de hoteleigenaar flirt met me. Ze heeft net haar badpak aangetrokken en paradeert langs het terras voor ze

Voeken | 165

gaat zwemmen. Ze kijkt even om naar haar moeder, die goedkeurend knikt. Mama kijkt me ook schalks aan. Haar echtgenoot kan het niet waarderen. Hij gaat even bij zijn vrouw zitten om op fluistertoon zijn gezag te doen gelden. Naar mij blijft hij vriendelijk lachen als hij een tweede biertje brengt. Ik poog niet al te opzichtig terug te flirten. Je weet dat je een oude bok bent, als je moeders met dochter tegenkomt en ze beide begeerlijk vindt. Ik kijk uit over de Libische Zee en zo voelt dat ook. Wat de temperatuur betreft, voel ik dat ik wel zuidelijk genoeg ben. Op dezelfde breedtegraad als waar ik me bevind, begint in Tunesië de Sahara. Zes weken lang ben ik zuidwaarts gegaan. Verder gaat het niet, hier vandaan zijn er geen verbindingen nog zuidelijker. Toch is het op de kaart nog maar een klein stukje. Tripoli ligt dichterbij dan Athene. Op de Olympus kwam ik Israëli’s tegen die me deskundig hebben voorgelicht over de (on)mogelijkheden van reizen naar Israël. Zelfs als ik zou willen, kom ik Israël niet in via de door mij bedachte route via Turkije en Libanon. De grens tussen Libanon en Israël is dicht. Ik denk erover om de plannen te herzien en van hier een vliegtuig te pakken naar Tel Aviv. Vanaf Herakleion vertrekken vliegtuigen naar alle windstreken, maar er is geen directe vlucht zuidwaarts. Alle vluchten naar het Midden-Oosten maken een tussenstop in Athene. Maar dat gaat niet. Dit is een principieel punt: ik ga niet terug naar Athene! Het bezoek aan Jeruzalem, Sodom en Gomorra, Petra en Wadi Rum moet wachten. Egypte zal ik nog wel eens bezoeken, in de winter. Deze zomer sla ik de Bijbelse oudheid over. Vanaf nu ga ik weer noordwaarts, naar Santorini en Kos. De boot vertrekt van Herakleion, waar ik een tussenstop zal maken voor een bezoek aan het paleis van Knossos, op zoek naar de Minotaurus.

Voeken | 166

Herakleion Ik rijd naar Herakleion in een stokoude Mercedestaxi met 650.000 kilometers op de teller. De oude diesel draait als nieuw. Hij zoemt in de derde versnelling door de haarspeldbochten. In twee uur ben ik in Herakleion. Dat is beter dan vijf uur in de bus, plus overstapen wachttijd. Een taxi kost normaal gesproken tweehonderd euro. Ik rijd voor twintig, door af te dingen op een al laag aanbod. De chauffeur reed toch al naar Herakleion, om verse toeristen van het vliegveld te halen. De oude Benz doet me denken aan de tijd dat ik liftend door Europa reisde. Destijds waren bijna de helft van de auto’s die me een lift gaven Mercedessen. Een gedenkwaardige rit was in een mosterdgeel exemplaar. De toen al historische Benz reed zeventig kilometer per uur over de Autobahn. Met elk trekje van de joint ging de jongen achter het stuur langzamer rijden. Met mijn oudere broer Robert was ik vanuit Utrecht vertrokken. Het liften door Duitsland verliep voorspoedig. We waren net voorbij München en het was nog maar dertig kilometer naar de Chiemsee. De laatste kilometers verliepen bijzonder aangenaam, maar uiterst traag. Uit de open autoramen walmden zware, zoetgeurende rookpluimen. Ik was nog helder genoeg om in te zien dat het de auto was die slingerde en dat het niet de wereld was die bewoog. We waren onderweg naar de voet van de Alpen. Het plan was om de Alpen lopend van zuid naar noord over te steken. Dit idee kwam van mij. Toen ik tien of elf jaar oud was, las ik boekjes van The Saint. Hij was een held in de stijl van James Bond, die in elk boek een mooie dame van de boeven redde. En passant jatte hij het geld van de schurken. In een van de boeken vlucht hij de Alpen over, te voet. Toen dacht ik: ‘Als ik later groot ben, doe ik dat ook’. Op mijn negentiende was ik groot en moest het er van komen. Dromen moet je doen. De Alpen zijn we met gevaar voor eigen leven overgestoken. Het bleek niet wijs om onvoorbereid en op Voeken | 167

tennisschoenen sneeuwvelden en natte hellingen over te steken. Vrouwen zijn we wel tegengekomen, maar niet eentje die gered moest worden.

Groeten uit Cherso Harry, de eigenaar van Hotel Australië, is zoals verwacht een echte Griek. Hij is verfijnd en beschaafd, zoals blijkt uit de muurversieringen met de tekst dat ‘iedereen die onbevoegd binnenkomt afgeschoten wordt, tenzij de overtreder dikke tieten heeft’. Hij is heus niet dik, grof, behaard en bezweet. Hij heeft een grote platte neus en uitpuilende onderlip. Hij doet me denken aan Watto, de slavenhandelaar uit Star Wars. Zijn vermoeide vrouw zorgt ’s ochtends voor het ontbijt, ze doet de administratie en regelt tussendoor de schoonmaak. ‘s Avonds bemenst ze de receptie. Harry zit aan de bar bij het zwembad en rookt. Hij houdt een kralenketting in zijn hand. Bijna alle Griekse mannen van veertig en ouder spelen met kraaltjes. Het is geen Tibetaans ding. Het is ook geen katholieke gebedsketting. Het is een ketting met een paar dikke kralen. Ze tikken daar de hele tijd mee. Het is dodelijk irritant. Aan boord van de bus of boot, in het restaurant hoor je: ’Tik-tik, stil, tik-tik-tik, stil, tik-tik’. Overal zitten oude, zwetende mannen met een tic. Het is de Griekse variant op een Chinese marteling. ’s Avonds zit ik aan een doorgaande weg, in een restaurant, in mijn eentje. Op het terras zitten toeristen, oudere stelletjes en gezinnen. Over de weg razen hifi-aangedreven auto's voorbij. De ‘sardini friti’ zijn halfgaar gefrituurd en te groot om in één hap te verorberen, de graat is nog voelbaar. De wijn is prut. Ik zit in de goedkope toeristenwijk ten westen van Herakleion. Gisteren heb ik geleefd op pinda's en raki. Gisteravond om zeven uur lag ik in

Voeken | 168

mijn bed, met de airco aan. Ik heb geslapen tot vanochtend negen uur. Dit zijn geen goede dagen. Goedkoop vermaak en slecht eten, dat is net zo erg als kamperen op een ANWB viersterrencamping. De herrie op straat doet me denken aan alle foute badplaatsen ter wereld. Aan het eind van deze week ben ik op Kos. Ik vroeg me even af of Chersonissos op Kos lag. Dat is niet zo, ik loop behoorlijk achter. 'Cherso' blijkt een badplaats op Kreta te zijn, hier maar dertig kilometer vandaan.

Ruïnes in de steigers Het paleis van Knossos. Dit is weer een stapel oude stenen. Er staat minder van overeind dan van Mycene, verder is het ongeveer hetzelfde. Alleen heeft een Engelse archeoloog er een eeuw geleden een zootje van gemaakt. Overal zijn halve herbouwsels, reconstructies en kopieën. Op veel plaatsen zijn stenen en tegels met cement aangevuld tot het originele formaat. Alles bij elkaar geeft het een enorm verwarde indruk. Ik kan er geen touw aan vastknopen. Het is niet goed te zien wat oorspronkelijk is, wat opnieuw opgestapeld en wat nieuwbouw is. Zelfs UNESCO wil dit niet op haar werelderfgoedlijst hebben. Wel kom ik erachter dat er geen Labyrint bij het paleis was. De naam van het paleis was ‘Labyrint’ en omdat het paleis zo'n complex doolhof was, heet elk doolhof nu een labyrint. De Minotaurus? Die zat in het paleis. Er werden stierenspelen in het paleis gehouden en dat liep niet altijd goed af. De rest is Grieks verdichtsel, ook wel mythologie genoemd. Ik word moe van de archeologische sites. In mijn beleving is hiermee iets grondig fout. Archeologen willen het liefst dat alles onder de grond blijft, zodat ze onderzoeken kunnen doen die niets verstoren, met radio- en sonargolven en zo nodig met een

Voeken | 169

bodemsonde. Wat eenmaal verstoord is, gaat voor altijd verloren voor toekomstige generaties archeologen. Als het toch opgegraven moet worden, omdat er in de naam van de vooruitgang een woonwijk of snelweg moet komen, wordt alles zorgvuldig gedocumenteerd, verwijderd en netjes opgeborgen. Dan zitten archeologen op hun knieën, met een tandenborstel in hun hand scherven af te boenen. De mooiste dingen komen in musea, de rest verdwijnt, voor altijd vergeten, in stoffige opslagplaatsen. De beroemde plekken zijn het slachtoffer geworden van eerdere generaties archeologen. Dat waren meer grafrovers en schatgravers dan wetenschappers. De boel moest blootgelegd en de beelden, vazen, sarcofagen, het goud en het zilver afgevoerd naar huis. Daarom ligt het Brits Museum vol met spul dat er niet thuis hoort, net als het Louvre. Met het nobele doel om het Franse volk te verheffen, heeft Napoleon Egypte leeggeroofd. Verspreid over de wereld in musea en privéverzamelingen zijn de schatten uit de oudheid uit hun context verdwenen. De leeggeroofde plekken zijn dode plekken, met niets van waarde. Er valt niets meer te beschermen. Het zijn plekken geworden met een hek eromheen en een kaartjesverkoper bij de ingang. Snackwagens, eettentjes en souvenirverkopers parasiteren op de plek en tonen een macaber contrast tussen dood en leven, tussen hoge en lage cultuur. Met een ruïne kan je drie dingen doen. Het meest voor de hand liggend is om het verval zijn natuurlijk verloop te geven, om de ruïne met rust te laten en langzaam verder ineen te laten storten. Een tweede mogelijkheid is om de huidige toestand te conserveren. Daar zijn meestal rare trucs en gedeeltelijke reconstructies voor nodig. Het is een gevecht tegen de bierkaai en een raar gezicht: ruïnes in de steigers. De derde optie is volledige reconstructie, het herbouwen van een kopie van hoe het ooit was. Dit is archeologen en historici een gruwel. Het is ook problematisch, want er is zelden overeenstemming over welk moment in de tijd het meest ‘origineel’ is en in aanmerking komt voor herbouw.

Voeken | 170

Nu ik zoveel sites heb gezien met halve reconstructies, zoveel amechtig pogen om een site te fixeren, vraag ik: ‘Waarom, wat is hier de waarde van?’ Als de plek nog van grote wetenschappelijke waarde is, hou dan de toeristen weg en doe het onderzoek. Als het onderzoek al is geweken voor toeristische overwegingen, maak er dan een echte attractie van en laat zien hoe het was. Herbouw Mycene, herbouw het paleis van Knossos, herbouw Troje! Maak ‘Disneyworld Knossos’, of sluit de boel, maar laat me niet meer verdwaasd ronddolen tussen toeristen, kiosken, oude stenen, nieuwbouw, cement en nepfresco's. Laat me niet meer op een kale vlakte, in de zinderende zon. kijken naar slecht gestapelde stenen.

Santorini Ik zit in de Flying Cat Sea Jet van Kreta naar het eiland Santorini. Dit is het eiland met de witte huisjes en het blauwe dak. Het eiland dat de voorkant siert van alle Griekse reisgidsen. Ik zit tussen businessclass reizigers op het topdek. Ineens bevind ik me in ander gezelschap. Als je reist met bus en trein en overnacht in budgethotels, wen je aan een bepaald publiek. Nu zit ik tussen de Botoxbabes, Louis Vuitton reistassen, mannen met diamanten ringen en vrouwen met opgespoten lippen. Iedereen heeft een iPhone. Ik ook. Hier zitten de wannabees en de nouveaux riche, de Russen met geld en de verwende jongeren met papa's creditcard. Het eiland is een driedimensionale ansichtkaart, waarin Amerikanen met geld rondlopen. Zij nemen zonder uitzondering een guided tour. Die volgen allemaal een vergelijkbaar patroon: tegen de klok in het eiland rond. Ik ben dwars, dus reis ik met de klok mee, met het openbaar vervoer. Ik kan daardoor urenlang ongestoord door lege straten dwalen tussen de witte huisjes die tegen de zwarte vulkaanrots zijn geplakt. In Fira zie ik uit over de Voeken | 171

Caldera, de ingestorte vulkaankrater van Santorini. Dat is nu zee, met alleen de kern van de vulkaan noch zichtbaar in het midden en de randen van de krater als een rij eilandjes daar omheen. In Oia zwerf ik over trappen, over daken en door kronkelende steegjes tussen de huizen. Santorini is onwerkelijk. De beelden uit de folder zijn echt. Ik zie sprookjesachtige dorpen met huisjes in wit en in pasteltinten en er zijn kerken met blauwe koepels. Dit is zo pittoresk, dat het ongeloofwaardig is dat hier gewoon mensen wonen. Het overal verkochte schilderij met de witte molen en de kerk met het blauwe dak blijkt fictie. Dat plaatje is er niet in werkelijkheid. Het zijn twee met elkaar gecombineerde beelden, zoals de molens van Kinderdijk in een veld met tulpen. Ik pauzeer voor een uitgebreide lunch. Het restaurant serveert heerlijke gegrilde aubergine met daarbij ciabatta, tzatziki en Griekse salade. Vanaf het terras staar ik naar de zee. De uitbater sprak me op straat aan in het Italiaans. Na een kort gesprek moest ik wel bij hem lunchen. De hele tijd vraag ik me af waarom hij een overduidelijke Germaan in het Italiaans aansprak. Had hij voor Duits gekozen of Engels, talen die hij ook spreekt, dan was ik waarschijnlijk doorgelopen. Na een tijdje denk ik de verklaring te hebben. Mijn gele T-shirt heeft een reclametekst tegen een achtergrond van groen en wit en rood. Hij heeft onbewust de Italiaanse vlag waargenomen. Ik merk hoe beroerd het eten de afgelopen maand is geweest. Ik mis de Italiaanse keuken, de mensen, de taal. Wat klinken andere talen toch schril, hard, klaaglijk of gewoonweg lelijk. Ik zit op Santorini. Dit klinkt al Italiaans. Ik eet ‘melanzane grillate con aglio’. Na de lunch heb ik tijd om in Oia af te dalen naar het water. Weer heb ik een strand voor mij alleen gevonden. In een minuscule baai, op een strandje ter grootte van een roeiboot, koel ik af en kijk naar groene visjes, naar grijze met een blauwe vin en naar een roze bolvormig zeebeest. In de verte varen cruiseschepen, luxe catamarans en klippers in wat eens de vulkaankrater was.

Voeken | 172

Ik heb mijn kleren uitgespoeld in het zeewater. Ze liggen te drogen op de rotsen. Tegen de achtergrond van gestold lava vormt het een kleurrijk stilleven. Een knalrode bandana ligt naast een felblauwe onderbroek en een verblindend geel shirt. Geel is het nieuwe roze. Ik weet niet meer wie me dat vertelde. Ergens onderweg, ik meen in Rome, hoorde ik dat roze weer een gewone kleur is. Geel is nu gay. Meteen was ik dit weer vergeten. Geel is voor mij gewoon zomers. Een paar weken geleden was een van mijn shirts zo diep vuil, dat ik een vers geel shirt gekocht heb: een vaalgeel, ouderwets zomers zonnebloemgeel T-shirt. Geel staat goed als je huid roodverbrand is. Helaas was ook dit shirt na tien keer wassen met douchezeep in hotelwasbakken niet meer fris te krijgen. Op Kreta heb ik voor zes euro mijn derde shirt gekocht. Deze is feller geel, schreeuwend citroengeel. Voor de zonsondergang op Oia verzamelen alle toeristen zich in de restaurants met dakterrassen. Omdat ik op tijd het hoogste terras heb uitgezocht, heb ik de één na beste plek. Een Japanse zit met een fles champagne aan het tafeltje naast me, zij heeft het allermooiste uitzicht. Op Santorini krijg ik veel aandacht. Mannen en vrouwen, iedereen kijkt naar me. Ik controleer mijn beeld in de spiegel, of er een streep op mijn hoofd staat, een klodder zonnebrand of iets anders geks. Mijn hoofd is schoon, de gulp is dicht en mijn kleren voldoende schoon. Mijn oksels stinken niet meer dan anders en mijn adem ruikt naar het glas wijn dat ik bij de lunch gedronken heb. Er is maar één conclusie mogelijk: ze kijken naar me omdat ze me mooi vinden. Ik ben populair! In het restaurant kijken de uitbater en de serveerster steeds naar me. Ze praten over mij, ze hebben een discussie ergens over. De homofiele uitbater en de hetero serveerster flirten allebei lustig met me. Ik flirt terug. Met honderden toeristen keer ik laat in de avond terug naar Fira. Daar barst het nachtleven los. Op straat speelt een jongetje van twaalf keer op keer en onvermoeibaar steeds hetzelfde weemoedige Voeken | 173

melodietje op een antieke accordeon. Mensen met geld lopen zonder omkijken voorbij op weg naar een van de vele ‘exclusieve’ restaurants. De ansichtkaart verdwijnt in de nacht en een St. Tropez verschijnt. In een achterafwinkeltje koop ik wijn, worst en kaas. Op de kade zit ik naast het jongetje en eet ik mijn late-avondsnack in afwachting van de bus naar de haven. Een leeg gevoel overvalt me. Ik ben blij en verloren. Ik heb alles gezien wat ik écht wilde zien: oude stenen in Rome, Athene, Pompeï, Epidaurus en Mycene; pittoreske stadjes in de Cinque Terre en Toscane. Ik heb Positano bezocht, Taormina en Santorini. Vanaf nu is alles een bonus. Om middernacht stap ik op de boot naar Kos. De boot is een nachtboot. Ik blaas mijn neongele matje weer op en lig ditmaal tussen snurkende budgetreizigers in de lobby. De slaap wil niet komen in de warme ruimte gevuld met muffe lucht en geluiden van nog wakkere reizigers. Ik sta op en loop naar de bar, om net voor deze sluit, nog een koud biertje te kopen. Met het glas in de hand loop ik door de gangen. Ik moet frisse lucht hebben. Als ik het trappenhuis rond, komt een vrouw naar beneden lopen in een blauw nachthemd. Haar grauwe gezicht is betraand en met doorgelopen mascara ziet ze eruit als een verslagen commando. Bloeddoorlopen ogen kijken langs me heen zonder me te zien. Verder de trap af, daalt ze dieper af naar de catacomben. Het flinterdunne hemd laat strakke billen zien. Ik vraag me af wat er aan de hand is. Even sta ik stil, dan haal ik mijn schouders op. Ik draai me om naar de deur van het stuurboorddek. Ik pieker over de vrouw in het blauw terwijl ik uitkijk over het zilverglitterende oppervlak van de kalme zee. Heel vroeg in de ochtend kom ik aan op Kos. Door de stad loopt een rood geasfalteerd fietspad. Er is een fietsverhuur. Op het bord staat: 'fietsen'. De stad Kos op het kaal ogende eiland Kos heeft een strand, een fraaie historische binnenstad, een site met veel oude stenen, een stadsmuur en een pittoreske oude haven. Als ik iets na Voeken | 174

zes uur 's ochtends de haven verlaat, stuit ik op groepen Hollandse jongeren. Dit zijn geen vroege vogels, maar doorzakkers in verschillende stadia van ontnuchtering. Ze zitten bij McDonalds, bij een 24/7 vreetschuur en op bankjes bij de haven. Een enkeling stommelt nog rond met een fles in de hand. Kos is het oorspronkelijke Cherso. Ik zoek een strandstoel om bij te komen. Griekse oma’s zwemmen in de haven van Kos. Samen met de grijze geraniums trek ik een paar rondjes in het grauwe water. Een gerimpelde Griek komt scheldend het strand op om mensen zoals ik, die net aangespoeld zijn, uit de strandstoelen te jagen. Ik stommel weer naar de binnenstad. De cafés zijn nog gesloten en koffie is nergens te krijgen. Om acht uur komen de eerste volwassenen uit hun holen. Papa, in Oranjeshirt, rent een rondje. Mama fietst naar de bakker. Alleen de fietstassen ontbreken. Ik ben te moe om de gruwel van dit alles tot me te laten doordringen. Om half tien vertrekt de eerste boot naar Bodrum, Turkije. Dat is mooi op tijd. Ik steek de Styx over naar het vasteland. In de haven van Bodrum stapt een zeer expliciete relnicht van een toeristenboot, van top tot teen gekleed in felgeel tenue. Het kwartje valt. Ik snap ineens dat de discussie gisteren over mijn geaardheid ging en dat die getest werd. Mijn gele shirt verdwijnt in een vuilnisbak. Gelukkig zijn in Turkije shirts spotgoedkoop. Wit staat me ook goed.

Voeken | 175

Voeken | 176

TURKIJE Bodrum Turken kijken vriendelijk en lachen. Na twee weken tussen chagrijnige, klagende Grieken is het een verademing om in Turkije te zijn. Het lijkt alsof ik met de oversteek naar Turkije ook de culinaire woestenij heb verlaten. De zeebaars voor de lunch was perfect en werd aan tafel vakkundig gefileerd door een vrolijke en toegankelijke jongeman. Het kost even tijd voor de grote verschillen tussen Grieken en Turken tot me doordringen. Het duurt langer voor je ziet dat iets er niet meer is. In Bodrum hoor ik geen geschreeuw, gescheld en geruzie meer. Ik zie geen verwende dikke dreinende kinderen. Boven alles mis ik de in Griekenland alomtegenwoordige graffiti. Er is daar geen oppervlak meer onbeklad. Het valt me op dat ik de muren kan zien. Mijn eerste indruk is dat de Turken beschaafder zijn dan de Grieken. Bodrum heette ooit Halicarnassus. Hier stond het Mausoleum, de tombe van koning Maussollos. Dit was een van de zeven wereldwonderen. Volgens de overlevering moet het een enorm groot gebouw zijn geweest: een piramide boven op een tempel, die op zijn beurt gebouwd was boven op drie naar beneden steeds breder wordende verdiepingen van massief marmer. Dit alles rijkelijk gedecoreerd met beelden en pilaren. Hier is helemaal niets meer van over. Achter de hekken van een museum liggen oude stenen, waarvan men zegt dat ze ooit deel uitmaakten van het Mausoleum.

Voeken | 177

Vermoeid ogende verkopers proberen me in hun winkel te lokken. Op straat zit een jongetje met een weegschaal voor zich. Voor ik me laat wegen, ga ik een weddenschap met hem aan. Ik betaal dubbel als hij mijn gewicht raadt en ik weeg me gratis als ik zelf dichterbij zit met mijn schatting. Volgens mij weeg ik 92 kilo. Hij zegt 85. Ik win. Natuurlijk doe ik niet lullig en betaal ik alsnog twee lira. In Bodrum is het snikheet, het is de hele dag boven de veertig graden. Om zes uur begint het te waaien. Ik ga in de haven zitten om maximaal te genieten van de afkoeling die dat geeft. De temperatuur daalt drastisch: van vierenveertig graden naar achtendertig. Ik denk dat ik vanavond toch maar op zoek ga naar een leuke bar. Terug in het hotel pel ik shirt en short van mijn lijf. De van zweet doornatte kleren spoel ik uit en hang ik te drogen voor het raam. De set die ik vanochtend gewassen heb, trek ik nu aan. Een oudere vrouw, die een van de paden naar het strand bewaakt, ziet me vandaag voor de tweede keer langskomen en spreekt me aan, alsof ik inmiddels een bekende ben. Haar restaurant is het beste en de plaatsen aan het strand zijn de mooiste, zegt ze. Ik krijg een gratis drankje als ik met haar meega. Haar alledaagse gelaatstrekken verdwijnen achter een stralende lach, door haar enthousiasme wordt ze mooi. Ik laat me verleiden. Maar het is nog te vroeg. Niemand gaat voor zonsondergang eten. Om acht uur is het restaurant nog verlaten. Er staan drie mannen klaar om me te bedienen. Het is opvallend dat er naast de vrouw bij de ingang nog een vrouw in het restaurant werkt. In alle andere gelegenheden bestaat het personeel alleen uit mannen. Deze vrouw zit met een laptop aan een tafeltje. Ze doet de administratie en overziet het geheel. Het is me onduidelijk wie hier de scepter zwaait, maar de mannen zijn het in ieder geval niet. Mijn kleren plakken alweer aan mijn lijf, maar dat ben ik inmiddels gewoon. Het ruikt hier naar zee en naar gebakken vis. Voeken | 178

Tussen het palet aan geuren ontwaar ik een zoet en zwaar parfum. De Turkse dame is naast me komen staan. Ze vraagt of de wijn naar wens is. Ik knik en zeg dat de wijn heerlijk is. Ik vraag of zij wijn mag drinken, of dat ze het alleen serveren aan toeristen. Ze zegt dat ze niet drinkt, maar dat ze ieders religie respecteert. Ze vraagt wat ik van Turkije vind en waar vandaan ik kom. Ik vraag haar te gaan zitten. Na een korte aarzeling geeft ze gehoor aan mijn verzoek. Het is een mooie vrouw van begin veertig, net iets ouder dan ik, denk ik. Een praktische haarklem houdt lang donker haar bijeen. Boven een kleurrijke rok van decente lengte draagt ze een witte blouse. Als ze vooroverbuigt om een glas water in te schenken zie ik de rand van een wit kanten hemdje en de contouren van stevige borsten. Ze heet Esra. In gebrekkig Engels babbelen we over de verschillen tussen Turkije en Nederland. Ik beweer opnieuw dat ik uit Amsterdam kom. Dat voorkomt dat ik teveel moet uitleggen. Even later stapt een Nederlands gezin binnen. Dit zijn blijkbaar bekenden. Ze doen erg amicaal met de bediening. Ik krijg er kromme tenen van. Esra staat op. Ze kijkt me nog even indringend aan met haar donkere, door sterk aangezette wimpers overschaduwde ogen, wanneer ze zich excuseert. Ik voel dat ik voor haar ineens ook een ‘Hollander’ ben geworden. Ik eet het hoofdgerecht, een overigens heerlijke dorade, in snelle happen op. Toeristen verpesten alles. Ik wil hun domme geblaat niet aanhoren. De gelegenheid om een gesprek met een Turkse vrouw te voeren is voorbij. Dichterbij een Turkse vrouw dan dit, zal ik niet kunnen komen, tenminste niet zonder te betalen. De fantasieën waarin ik werd bereden door een Turkse schone of een Arabische prinses uit duizend-en-één nacht, zullen dromen blijven.

Voeken | 179

Natasha’s Vrienden hebben me verteld dat aan de Turkse kust ‘Natasha’s’ rondlopen. Dat schijnt een soortnaam voor dames van lichte zeden te zijn. Het is hier veel te warm voor hete vrouwen. Zonder airco is een hartaanval verzekerd. Ik ben nog nooit naar de hoeren geweest, al vind ik het wel een ervaring die je eens gehad moet hebben. Het leven van een man is niet compleet zonder dronkenschap, drugsgebruik, overspel en hoerenlopen. Natuurlijk moet je ooit ook eens getrouwd zijn geweest, kinderen hebben gekregen, met het gezin op de camping gestaan en je nageslacht voorzien hebben van de nodige trauma's, zonder welke ze geen persoonlijkheid kunnen ontwikkelen. Dat mag je beslist niet missen. Een echte man heeft ook gevochten, is soldaat geweest aan het front en heeft problemen met justitie gehad. Ik heb nog niet alle ervaringen verzameld. Rijk zijn en arm worden is iets dat me nog niet gelukt is. Ik heb nog geen triootje in de wc van een vliegtuig gedaan en ik heb nog nooit in Parijs onder een brug geslapen. Dat moet allemaal nog voor ik later groot ben, want dan word ik Tibetaans monnik - en astronaut. Vanavond moet ik maar een Natasha zoeken, dan kan dat ook afgevinkt worden. 'Bar-street' is snel gevonden. Tegen tienen begint het langzaam drukker te worden op straat. Bij 'Deja-vu' ga ik naar binnen. Dit is een beachclub waar ik buiten kan zitten. De zon is net ondergegaan en het laatste rood kleurt de lucht. Moderne boorhamerherrie wordt afgewisseld met discoklassiekers en lokale hits. Het bier is twee keer zo duur als in de restaurants. Vanuit een lounchechair kijk ik naar de mensen. Het zijn vooral groepjes jongeren en verdwaalde oudere stelletjes. De enkele oudere man die alleen binnenkomt, vindt snel de weg naar de bar, waar uitdagend geklede dames achter gekleurde cocktails zitten.

Voeken | 180

De vrouw die, nog voor ik aan mijn tweede bier toe ben, bij me komt zitten, noemt zichzelf Leila. Ik geloof het verhaal over de Natasha's niet meer, het zijn Leila's. Haar Engels is opmerkelijk goed. Ze stelt de obligate vragen: waar ik vandaan kom en wat ik van Turkije vind. Ik antwoord dat ik Turkije het vriendelijkst en het heetst vind van alle landen die ik bezocht heb. Ze zegt dat zij ook heel heet en heel vriendelijk is. Het was me nog niet duidelijk. Ze heeft een aardig, rond gezicht met een brede mond en zwarte ogen die niet meedoen als ze lacht. Haar haar is ravenzwart, gelukkig maar, want geblondeerde Leila's zijn eng. Aan de bar had ik een aantal geverfde exemplaren opgemerkt. Allemaal zijn ze te nadrukkelijk opgemaakt. Mijn Leila heeft haar mond te rood en de ogen te donker, de net niet gave huid wordt verborgen achter een laag poeder. De strook spandex die voor rok doorgaat toont vlezige dijen. Ze heeft roze ondergoed aan. Het gapend decolleté verbergt niets. De koopwaar keur ik als vlees bij de slager, als een koe op de veemarkt. Ze is een ding, een slavin. Het moment dat ik de kilte van mijn observatie bij mezelf waarneem, weet ik dat ik nooit seks zal kopen. Deze ervaring ga ik niet meemaken, niet zolang er nog vrijwilligers zijn. Al is er niets duurder dan gratis seks, toch geef ik daar de voorkeur aan. Ik drink mijn bier in één teug leeg. 'Nice to have met you', zeg ik schijnheilig, als ik opsta en zonder omkijken de treurige dertigersdisco verlaat. Twee bars verderop negeer ik de ook daar aanwezige Leila's terwijl ik nog een bier drink. De jongens en meisjes dansen en kijken naar elkaar. Niemand kijkt naar mij, vanavond zijn er geen vrijwilligers.

Voeken | 181

Sirinçe Sirinçe De busstations in Turkije, de ‘otogars’, zijn op het eerste gezicht een onvoorstelbare chaos. Tientallen maatschappijen met elk een eigen loket bedienen vele, en vaak dezelfde, routes. Het kost behoorlijk wat tijd om te achterhalen welke maatschappij op welke bestemming rijdt, hoe laat en voor hoeveel. Ondertussen proberen chauffeurs, koffersjouwers, verkopers en ander vaag personeel je bij hun maatschappij naar binnen te praten. Otogar Bodrum is gevuld met honderd bussen en busjes, dertig maatschappijen en dertig loketten. Op internet heb ik de juiste maatschappij al gevonden. Ik heb nog vijf minuten tijd om de bus naar Söke te vinden, te betalen en in te stappen. Ik maak me niet druk. Morgen rijdt er weer een bus, of een andere maatschappij rijdt vandaag nog die kant op, of ik ga ergens anders heen. Haast heb ik niet en druk maak ik me ook niet meer. Volgens mij kost elke dag haast je ook een dag van je leven. Je verliest aan het eind meer tijd dan je vandaag wint, dus schiet je met haasten niets op. Ik kijk rond en sneller dan verwacht, vind ik het juiste loket. Er staat een korte rij te wachten. Ontspannen worden de reisgegevens genoteerd en de ticket geprint. De chauffeur hangt rokend uit het raam. Terwijl hij de motor start, stap ik aan boord. Overstappend van bus op ‘dolmus’ reis ik van Bodrum via Söke en Kusadasi naar Selçuk. Kusadasi ademt een andere sfeer dan Bodrum. Deze kustplaats doet meer denken aan Lloret del Mar. Ik blijf er niet, maar reis direct door naar Selçuk. Dertig kilometer landinwaarts stap ik in een andere wereld, zonder schreeuwerige reclame, zonder souvenirshops. Alles beweegt in een trager ritme. Ik ga op zoek naar het hotel dat ik geboekt heb. Ik loop steeds dieper de buitenwijken in. Tussen Albanees aandoende armoede vind ik geen hotel. Google Maps zegt dat ik er zou moeten zijn. Het kaartje op Booking.com bevestigt de locatie. De beschrijving

Voeken | 182

zegt dat Pansiyon Istanbul in het gezellige Selçuk ligt. De locatie op de kaart ligt buiten het centrum, op loopafstand van de site van Efese. Booking.com jokt. Ik sta voor een vervallen flatgebouw. De flat huisvest geen pittoresk pension. Het kost online speurwerk en peperdure megabytes mobiel internet, voor ik achterhaal dat het pension in een ander dorp te vinden is. Ik ben benieuwd in welke rimboe ik terechtkom. Het is in Sirinçe. De taxi naar Sirinçe kost flink wat Lira’s. Zo wordt mijn goedkope pension alsnog duur. In Sirinçe logeer ik in een boerenknechtenhuis. Er is niemand en de buren weten van niets. Maar ik ga vandaag nergens meer heen, ik blijf hier! Er is een binnenplaats met toegang tot vijf verlaten kamers, met de sleutels aan de buitenkant in het slot. Ik besluit tot elf uur te wachten en als er dan nog geen gastheer of -vrouw is, crash ik in een van de lege kamers. Ik hoef nergens heen, ik heb een e-boek te lezen en er zijn banken om op te zitten. Na drie uur wachten, stommelt een oud, vergeeld vrouwtje binnen. Ze loopt kromgebogen en spreekt me in het Turks aan. Mijn Engels verstaat ze niet. Uit haar gebarentaal moet ik begrijpen dat mijn reservering onbekend is. Ik doe Amerikaans: ‘Ik heb gelijk en ik blijf!’ Een telefoontje naar de dochter biedt uitkomst. Er wordt getolkt en de telefoon gaat van mij naar de oude dame en terug. Uiteindelijk krijg ik een kamer en is ook het ontbijt geregeld. Niet geregeld is internet. Ook daarover heeft de hotelsite gelogen. Mobiel internet biedt uitkomst. Ik wil toch echt en wel meteen weten waarom hier zoveel pensions en restaurants zijn. Mij lijkt het een saai dorp in de heuvels. Ik vergis me. Sirinçe blijkt het beroemde dorp met de Griekse huizen te zijn. Als ik laat in de avond een hoek omsla, zie ik waarom. Tegen de helling zijn witte huizen gebouwd met een vlakverdeling die doet denken aan tempels. De ramen zijn groot en in het donker lijken de muren op zuilengalerijen. In Griekenland heb ik dit soort huizen niet gezien, maar het doet wel oud-Grieks aan.

Voeken | 183

In het restaurant praat ik tot middernacht met de kelner. De andere klanten zijn naar huis. Hij wil weten of Grieken echt zo lui zijn. We praten over Europa. Ik kom er achter dat Sirinçe ooit alleen door Grieken werd bewoond. In de door Atatürk afgedwongen volksruil tussen Grieken in Turkije en Turken in Griekenland, zijn zij verdreven en zijn Turken in de achtergelaten huizen gaan wonen. Deze achtergrond van etnische schoonmaak geeft een duister tintje aan de witte huizen. Nadat ik ’s ochtends het pension heb afgerekend, is mijn geld op. Er is geen bank in Sirinçe. Ik kan de bus niet betalen en ben gedwongen om tien kilometer te lopen naar Selçuk. Daar vind ik een geldautomaat en winkels, waar ik water en fruit insla. Voor de vijfde keer deze zomer leg ik mijn zonnebril ergens neer en vergeet ik hem daarna mee te nemen. Van Selçuk is het nog vijf kilometer naar historisch Efese. De bus laat ik voor wat die is. Mijn ogen knijp ik dicht tegen de zon, als ik het laatste stuk naar Efese wandel. Langs de weg staan boomgaarden. Ik verlaat de weg en loop om langs perzikbomen, langs blaffende honden en ik negeer zoemende bijen. Mijn lunch bestaat uit direct van de boom geplukte, sappige vruchten. Efese is een van de grootste en belangrijkste opgravingen ter wereld. Ik ben er al moe van voor ik halverwege de door halve pilaren omzoomde weg ben. Er is een groot amfitheater, maar het is kleiner dan dat van Epidaurus en de akoestiek stelt niets voor. Het hoogtepunt van Efese is de beroemde bibliotheek van Celcus. Als ik de façade bewonder, valt me een plaquette op. De beroemde façade blijkt in 1990 gebouwd te zijn door Oostenrijkers. Hij is opgebouwd met recent uitgehakte marmeren blokken, gewapend beton, her en der aangevuld met opgegraven oude stenen. Mijn aandacht wordt weer eens afgeleid. In mijn beeld loopt een vrouw in boerka met een Gucci tas en een design zonnebril. Ik vraag me af wat ze eronder draagt? Chanel, Versace of alleen Marlies Dekkers? Naast haar loopt een slanke negerin in minirok. Voeken | 184

Het strakke shirt zonder mouwen accentueert haar pluspunten. Als bikinibabe en burkababe naast elkaar staan, kijkend naar de nepbibliotheek, maak ik een foto. Een beeld zegt echt meer dan duizend woorden. Na Efese ben ik voorgoed klaar met oude stenen. Ik koop een gidsje over de andere beroemde sites in de omgeving: Pergamon, Milete, Priëne, Didyma en Troje. Ik sla ze allemaal over. De plaatjes in de gids zijn prachtig. Ik kan me levendig voorstellen hoe de plekken er werkelijk uitzien: stoffige stenen die in een verbrand landschap onder een ongenadige zon liggen te bleken tussen verdord gras en verminkte dwergstruiken.

Grace In plaats van naar het noordwesten, naar Troje, reis ik verder oostwaarts. De bus stopt in Pamukkale. Hier is de merkwaardige ‘katoenberg’, een berg die wit is van het, door een over de helling stromende bron, achtergelaten calcium. De afzettingen vormen plateaus waarin helderblauw water zich verzameld heeft. In mijn gidsje staat dat je niet meer mag zwemmen in de natuurlijke zwembaden op de helling. Een pad loopt door het stromende water flauw omhoog langs de poelen. Ik loop in korte broek en op blote voeten, met de schoenen aan de veters om mijn nek. Er blijkt wel gezwommen te worden. Het is jammer dat ik mijn zwembroek heb achtergelaten in mijn rugzak. Schaars geklede vrouwen in alle soorten en maten plonzen in het met kalk verzadigde water. Voor me lopen een man en vrouw die niet meedoen aan het exhibitionistisch gebadder. Een magere, in grijze krijtstreep gestoken man loopt twintig meter voor een forse vrouw in boerka. Ze tilt haar gewaad op, terwijl ze op blote voeten door het stromende water loopt. Ik vind haar tenen uiterst opwindend.

Voeken | 185

Het dorp zelf is een geestdodende plek. Het bestaat uit twee elkaar kruisende straten vol toeristenvertier van laag allooi. Er is een groot waterparadijs, waar keiharde dancemuziek uit de speakers klinkt. Er zijn derderangs hotels, die allen een zwembad met origineel kalkhoudend bronwater hebben. De straat is stoffig en de mensen ogen vermoeid. Ik mag tot laat in de avond rondhangen bij het zwembad van een van de hotels, tot de bus naar Göreme vertrekt. In de bus naar Nevsehir zitten vooral Turken. Naast mij zijn een Duits echtpaar en een Amerikaans gezin de enige buitenlanders. De hoogbejaarde Amerikanen gaan naast elkaar zitten, drie stoelen achter mij. De dochter komt naast mij zitten. Dit is niet conform de regels die de busmaatschappij hanteert. Vrouwen mogen alleen naast hun man zitten of naast een andere vrouw. De vader had naast mij moeten gaan zitten. Toen ik het ticket boekte, moest de verkoper nog flink puzzelen om de laatste plaats aan mij toe te kunnen wijzen. Formeel was mijn plaats gereserveerd voor een vrouw. Alleen door het Amerikaanse trio zo te verschuiven, dat niet man en vrouw – zoals het hoort – bij elkaar zitten, maar moeder en dochter naast elkaar te plaatsen, kwam voor mij een plaats vrij, naast pa. Ik ben blij dat de Amerikanen hun eigen gang gaan en niet volgens de nummers op hun tickets handelen. Ik zit liever naast een zoetgeurende jongedame dan naast een oude man die naar de dood ruikt. We hebben een lange rit voor de boeg, ruim vijfhonderd kilometer door de nacht. Grace heeft vier jaar Engelse les gegeven in Taiwan. Volgend schooljaar gaat ze werken in Korea voor een internationale school. Nu heeft ze een paar maanden vakantie en die wordt ingevuld met een Europese tour met haar ouders. We kletsen tot het licht in de bus uitgaat en de meeste reizigers slapen. De stoelen zijn smal en zitten ongemakkelijk. Ik kan mijn ledematen nauwelijks kwijt. Haar benen en de mijne raken elkaar al een tijd, zonder dat ik dat erg vind en zonder dat het haar lijkt te storen.

Voeken | 186

Ze heeft haar ogen gesloten. Ik zit rechtop. Slapen kan ik niet zonder nog meer tegen haar aan te liggen. Ik kijk naar de muze die met haar hoofd tegen het raam ligt te slapen. Plots draait ze zich om en legt haar hoofd op mijn schouder. Haar arm valt op mijn dij. Ik durf niet te bewegen. Krullend, kastanjebruin haar valt tegen mijn gezicht. De shawl om haar hals is weggegleden van het shirt met V-hals. Ik geniet van een ongestoord zicht op haar borsten, die bij elke adem iets omhoog komen. Ze ruikt zoet en zout, naar zon, zee en verschroeide bloemenweide. Voorzichtig leg ik mijn rechterarm over haar schouders. Ik kus voorzichtig haar voorhoofd. Dan probeer ik ook weg te dommelen, maar het lukt niet. Bij elke bocht en bij elke hobbel in de weg beweegt ze meer tegen me aan. Ik weet niet waar ik mijn armen laten moet, Het voelt natuurlijk hoe ze tegen me lig, maar ik doe krampachtig. Dan leg ik alsnog mijn linkerhand op haar bovenbeen. Haar spieren liggen soepel en stevig onder de strakgespannen jeans, ik streel zacht zonder haar wakker te maken. Met ogen open droom ik dat we samen op reis zijn. De bus komt vroeg in de ochtend aan. Grace is wakker geworden. Ze kijkt me met slaperige ogen aan, waarin maar heel langzaam de herkenning doordringt. Met een gaap gaat ze rechtop zitten. Ze verontschuldigt zich dat ze zo tegen me aan is gaan liggen. Ik zeg dat het me een plezier was om haar vast te houden. Ze lacht. Dan pakt ze spullen in haar tas. Buiten wacht een reisbureaujuf op de Amerikanen. Het afscheid valt me zwaar. Ik schud handen en kijk nog een keer in haar groene ogen. Het is goed dat onze wegen scheiden, ik zou zomaar verliefd kunnen worden.

Voeken | 187

Cappadocië Ik moet overstappen op een bus naar Göreme, een stadje in het midden van Cappadocië. Dit is een gebied waar iedereen eens moet zijn geweest. Het is net als de Grand Canyon een uniek en verbazingwekkend landschap. Ooit hebben drie vulkanen puin, stof, lava en rotsblokken neergesmeten. In de miljoenen jaren daarna hebben water, wind en zon de voormalige hoogvlakte uitgesleten totdat er alleen richels, pieken en ‘elfenschoorstenen’ over zijn gebleven. Omdat die pieken grotendeels uit tufsteen bestaan, of uit poreuze kalksteen, konden mensen hierin grotten uithakken. Tot vijftig jaar geleden waren die bewoond. Een deel van die grotwoningen is nu hotel. Meteen vanuit de touringcar kan ik in een minibus stappen voor de rode tour. Ik maak voor het eerst in mijn leven een georganiseerd reisje. In Göreme kan ik kiezen uit vier verschillende: de rode, de groene, de blauwe en de bruine tour. Vandaag doe ik de rode, morgen ga ik ballonvaren en daarna doe ik de groene. Twee dagen lang laat ik me als een toerist langs de mooiste plekken rijden. Ik zie ondergrondse steden, de ‘vallei van de duiven’, de ‘roze vallei’, de ‘vallei van de verbeelding’ en in de rotsen uitgehakte kerken en kloosters. Ik zit tussen de onvermijdelijke Japanners en Amerikanen. Met een groep in een busje met gids is niet echt mijn ding, maar zonder auto is dit de enige manier om het hele gebied te zien. In mijn grothotel koelt het af tot onder de twintig graden. Voor het eerst in weken kan ik normaal slapen. Direct na het eten val ik in een diepe slaap. De wekker is gezet, want de volgende ochtend moet ik er om vier uur uit voor de welhaast verplichte ballonvaart. In het ochtendschemer gaan zestig ballonnen de lucht in om de zon te zien opgaan over het maffe landschap van Cappadocië. Het ziet eruit als een fantasieplaneet uit een Star Wars film. Met al die

Voeken | 188

ballonnen, die vlak over en tussen de rotspieken vliegen, is het een magisch gezicht. Onze ballonvaarder beweert dat hij niet kan sturen. Een ballon waait immers gewoon mee met de wind. Hij blijkt de thermiek op verschillende hoogtes en in de dalen zo goed te kennen dat hij de ballon rond rotsen stuurt, over en onder andere ballonnen door en hij gaat zo dicht langs abrikozenbomen dat we de vruchten vanuit het mandje kunnen plukken. Na anderhalf uur landt hij de mand precies op de aanhanger van de jeep die ons terug moet brengen. Door alle indrukken ben ik vergeten dat ik hoogtevrees heb. Direct vanuit de jeep stap ik in de bus voor de groene toer. Deze start met een lange rit naar de grenzen van het natuurpark. In de bus naast me liggen vier Japanners te slapen. Tussen elke stop doen ze een minidutje en bij elke bocht duwen vier warme slappe lijven tegen me aan. Dat gaat de hele dag zo door. Ik ben ook moe, maar slapen doe ik niet. Ik kijk naar de roze rotsen en droom weg in de vallei van de verbeelding. Dan bezoeken we een ondergrondse stad. Religie is gevaarlijk, het maakt geloof, dat een persoonlijke overgave en een persoonlijke mystiek behelst, tot een stelsel van regels. Het maakt mensen tot vijanden. Mensen die in essentie hetzelfde geloven en als persoon dezelfde god ontmoeten, zijn als groep in verschillende regels gevangen en noemen de ander heiden of ongelovige hond. Dit leidt tot de gekste dingen. In Cappadocië hakken mensen een ondergrondse stad, acht verdiepingen diep in de zachte rotsbodem, omdat ze bang zijn voor vervolging. Hele dorpen duiken wekenlang onder, omdat boven de grond een gewapende groep mensen een andere opinie heeft over de profeten en de persoon van Christus en over de manier waarop precies dezelfde God zijn boodschap overbrengt. Eens zijn ze het allen over de leer dat Zijn wegen ondoorgrondelijk zijn en dat het aanmatigend is om te beweren te weten wat Hem beweegt. Toch kennen ze Zijn mening goed genoeg om elkaar te vermoorden.

Voeken | 189

Het is de gids niet genoeg. Na het kwaad van de religie zijn de demonen van het nationalisme aan de beurt. Aan het eind van de groene toer brengt de gids ons naar een Grieks dorp. Ze vertelt over de bevolkingsruil van 1923. Volgens haar hebben de Grieken hun dorp achtergelaten en is het daarna in verval geraakt. Dit schud me wakker. Zoals zij het vertelt, is zelfs het verval van het verlaten dorp de schuld van de verdreven Grieken. Als ik het deportatie noem, kijkt ze me erg boos aan. Het was toch echt een bevolkingsruil. Ik zeg dat met een geweer in de rug je dorp ‘vrijwillig’ verlaten en met een kar met spullen de grens overgezet worden, toch erg dicht bij mijn definitie van deportatie komt. De Grieken moesten maar hopen dat de Griekse regering iets voor de bannelingen wilde doen. Na aandringen van de Volkenbond werden nieuwe huizen voor hen gebouwd. Ook werden de Turken die door Atatürk vriendelijk verzocht waren om thuis te komen (om de huizen van de Grieken in te pikken), uiteindelijk door de Grieken 'geholpen' bij hun keuze. De natiestaat is een onzinnig idee. Het is de politieke incarnatie van het kwaad. Nationalisme, etnocentrisme, vreemdelingen-haat, oorlog en het EK-voetbal zijn haar demonen. In Europa is er niet één land met maar één volk, met maar één taal binnen de staatsgrenzen. Daarom is integratie zo'n raar idee. In dit geval is het des te wrang. Want er was in de klassieke oudheid geen Grieken-land. Dat hele ‘land-idee’ is van later datum. Grieken woonden overal in losse steden en koloniën in het gebied rond de Middellandse Zee. Nu moeten ze een heel land besturen en dat is dan ook teveel gevraagd.

Voeken | 190

Oerdriften Oerdriften Na afloop van de groene tour ga ik terug naar mijn grot. Ik douche en scheer me. Ik werk mijn lichaamshaar bij. Ik ben een beschaafde metroman, ik ben geen oermens. Het enige overhemd dat ik bij me heb, strijk ik met mijn handen zo goed als mogelijk glad. Met de grijze afritsbroek is het een bijna acceptabel uitgaanstenue. Göreme staat niet bekend om een bruisend nachtleven, maar ik wil in schone kleren naar buiten en me weer mens voelen na twee dagen in benauwde busjes met bezwete, stinkende mensen om me heen. Vanavond ga ik met een Amerikaanse tourgenoot een hapje eten in een van de vier restaurants die Göreme rijk is. Volgens de gids moesten we vooral ‘pottery kebab’ proberen. Dat gaat het worden. Andrew is een Redneck met een rood gezicht en donkerblond stekelhaar. Hij is West-Virginia ontvlucht na wat hij noemt een ‘verschil van mening’ met justitie. Hij werkt sinds twee jaar op een cruiseschip dat tussen de Hawaïaanse eilanden heen en weer vaart. Dit jaar is hij voor het eerst in Europa. Hij is in Parijs geweest en in Pamplona. Hij was een van de in witte kleding uitgedoste malloten die voor de stieren rennen. Een vriend van hem is op de horens genomen en na enig hechtwerk afgevoerd terug naar Amerika. Andrew is in zijn eentje verder getrokken, naar Athene, Istanbul en nu is hij in Cappadocië. In Pamplona heeft hij een grote tatoeage van een stier laten zetten, die hij trots aan iedereen laat zien. Ik laat de mijne niet zien. Overmorgen moet hij terug naar de States en weer aan het werk. Ik stel vragen en hij vertelt stoere verhalen. Bij het derde bier begint hij te vertellen over zijn vrienden die in de gevangenis zitten en over zijn broer die aan een overdosis is gestorven. Hij is daarna in het leger gegaan om te vluchten voor zijn eigen drugverslaving en voor de gewelddadige ‘gang’ waar hij deel van uitmaakte. Sindsdien is hij niet meer thuis

Voeken | 191

geweest. Na ontslag uit het leger is hij gaan varen op een cruiseschip. Als hij teruggaat naar het hotel, loop ik verder Göreme in. Het centrum is een stoffige straat door het midden van het dorp. Bij de geldautomaat naast het busstation kom ik twee Duitse jongeren tegen, die vanochtend bij me in de luchtballon zaten. Ik stel voor samen nog een bier te drinken. In de stoffige hoofdstraat zitten we met de rug tegen de muur van een vrijwel verlaten restaurant. Britt en Dieter zijn geen stelletje, zoals ik eerder dacht. Ze zijn beiden studenten aan de Fachhochschule van Freiburg en doen een opleiding internationaal sociaal werk. Onderdeel daarvan zijn lange stages in het buitenland. Britt zit al drie maanden in Ankara en Dieter is voor zijn vakantie overgekomen. De studentikoze en zacht ogende jongeman bezoekt de meer volwassen Britt, die zegt grote behoefte te hebben aan beschaafd gezelschap. In Ankara voelde ze zich alleen en tussen de Turkse mannen niet erg op haar gemak. Ze is een fraai exemplaar van een Germaanse deerne. Het halflange blonde haar omlijst een rond blozend gezicht. De bescheiden aangebrachte make-up met blauwe oogschaduw doet seventies aan. Ze doet denken aan Agnetha, de blonde van ABBA. Dat blijkt wellustig en bedreigend gedrag uit te lokken in de Turkse hoofdstad. Nu zijn beide studenten samen in Göreme voor het weekend. Britt vertelt over de cursus Duits die door de Duitse staat in Turkije wordt aangeboden aan toekomstige immigranten. Ze heeft vooral te maken met ‘gezinsvorming’, waar bruidjes uit de dorpen rond Ankara worden gehaald. Voor ze Duitsland in mogen zijn de immigranten verplicht om in eigen land de taal te leren en examen te doen. Britt onderzoekt de effectiviteit van inburgeringstrajecten op locatie. Naast gearrangeerde huwelijken heeft ze soms te maken met mannen die een vrouw in Duitsland hebben ‘gevonden’. Bijna altijd zijn dit schijnhuwelijken. In alle gevallen is de wil om Duits te leren gering. Britt is haar idealisme kwijt geraakt. Ze vertelt Voeken | 192

verhalen die Dieter al eerder heeft gehoord. Ik zie hem afhaken. Na het tweede biertje gaat hij naar zijn hotel. Wij blijven nog even zitten. Als de lichten uitgaan toont de nachtelijke hemel het diepste zwart, waartegen de Melkweg zich als een met sterren gevuld waas aftekent. Het koelt hier meer af dan aan de kust. Als de nacht vordert komt Britt dichter tegen me aan zitten op het bankje. Het zit prettig op de gekleurde kussens met lange kwasten. Het restaurant is een uur geleden gesloten, maar voor het licht binnen uitging, heb ik kaarsen en een fles Raki geregeld. Het gesprek is al lang van werk naar privé opgeschoven. Met mijn arm om haar middel voel ik de stevigheid van haar heupen. Welgevormd is een understatement. Ik ruik bloemen en de zoete onbenoembare geur die alleen jonge vrouwen hebben. Aan het eind van de fles is de wijsheid in de kan verdwenen. Ze raakt met haar vingers mijn gezicht en kijkt me vragend aan. In het flikkerend kaarslicht zijn de pupillen van haar ogen zwarte poelen. In de peilloze diepten zie ik een duister dier, ik zie wellust. Als ik zacht de aanminnige delicatesse van haar zoete lippen zoen, voel ik een hand onder mijn shirt schuiven. Ze zet haar nagels in mijn rug. De pijn windt me op. Met mijn hand in haar lokken trek ik haar hoofd naar me toe. Ik bijt haar lippen, ze verzwelgt mijn tong. Het moet komen door de overnachting in een grot, dat het dunne vernis van beschaving is verdwenen. De oermens komt in me boven, maar ik hoef haar niet aan de haren mee te slepen. Dit is emancipatie. Ze stelt zelf voor mee te gaan naar mijn uit de rotsen gehakte kamer. Het is tegen de ochtend als we ons overgeven aan onze oerdriften. Ze doet internationaal sociaal werk en dat doet ze verdomde goed. Als ik om acht uur ‘s ochtends wakker word, is Britt verdwenen. De kamer ruikt naar seks. Ik berg mijn neus in de kussens om haar geur op te snuiven. Het was echt, al lijkt het verder alsof er niets gebeurd is. We hebben geen telefoonnummers of adressen Voeken | 193

uitgewisseld. Ik ken haar achternaam niet. Op een zwaar hoofd, schrammen op mijn rug en een beurs lijf na, heeft de roes van de voorbije nacht geen consequenties. Ik hoef aan niemand verantwoording af te leggen. Deze maanden ben ik vrij. Ik ben vrij van de verantwoordelijkheden van het werk, van de zorg voor kinderen en van verwachtingen van familie, vrienden en geliefdes. Het is een onvoorstelbaar kluwen van wetten, conventies, plichten en belemmerende overtuigingen dat me thuis gevangen houdt. Op drieëneenhalfduizend kilometer afstand van Nederland blijft daar weinig van over. Ik zing onder de douche, ik lach hardop. Ik ben vrij.

Voeken | 194

ISTANBUL De garnalenpelster In de bus naar Ankara lees ik 'De garnalenpelster' van Nilgün Yerli. Haar familie komt oorspronkelijk uit deze omgeving. Ze verhaalt van een gemoedelijk dorp, verscholen in de heuvels rond Ankara. Dat was altijd mijn beeld van Turkije, van pittoreske en eeuwenoude dorpjes aan zandwegen tussen half gecultiveerde heuvels. In het echt valt het tegen. Onderweg zie ik alleen dorre vlaktes, vol vergeeld gras en dood gewas. De heuvels in de verte zijn laag en kaal. De verdwaald aanwezige bomen zijn niet groter dan een Nederlandse struik. Ik had typische Turkse huisjes verwacht, zonder precies te weten hoe die er dan uitzien, maar ik zie jaren vijftig flats die in lukrake clusters op de lege vlakte lijken te zijn gebouwd. Centraal Turkije is een dorre woestenij met her en der golfplaat-boerderijen. De armoede overheerst. Buiten de steden 'kamperen' dagloners in legertenten van zeildoek. Vrouwen in vele lagen vale kleding schuifelen rond, terwijl kinderen in het stof spelen. De stad Ankara is triester dan Oost-Berlijn voor de val van de muur. Het is een deprimerende opeenstapeling van grauwe hoogbouw zonder groen. De openbare ruimte is niet onderhouden. Op de keper beschouwd is er geen openbare ruimte, er zijn alleen wegen tussen grijze en anonieme blokkendozen en paden over vlaktes waarop niets wil groeien. Nilgün was mijn achterbuurmeisje. Vanuit het raam van mijn jongenskamer keek ik naar het raam van haar meisjeskamer. We waren nog kinderen, puberende kinderen. Ik was een beetje verliefd op haar. Ik rookte stiekem sigaretten en hing uit het raam, in de onzinnige veronderstelling dat mijn moeder niets zou ruiken.

Voeken | 195

Minutenlang kon ik dromerig naar Nilgün haar raam kijken, wachtend op een teken. Later heb ik haar een keer opgezocht in Steenwijkerwold. We hebben gezoend. Het was een lange zoen en een lange omhelzing. We hebben gepraat, maar niet veel gezegd. Ze droeg teveel pijn met zich mee. Als achttienjarige kon ik daar niet mee omgaan en ben ik voor haar verhaal weggevlucht. Dit was een van de minder heldhaftige momenten uit mijn jeugd. Ik wist dat haar boek autobiografisch was. Het kwam meer dan tien jaar geleden uit en tien jaar lang heb ik het niet durven lezen. Ik was bang dat ik er in voor zou komen. Bang dat ik er niet goed vanaf zou komen. Nu heb ik het gelezen. Ik kom er wel en niet in voor. Ik vermoed dat Nilgün meerdere ervaringen gemengd heeft. Er komen personages in voor, die een optelsom van meer dan één persoon lijken te zijn. Ik meen fragmenten te herkennen. Het wordt me duidelijk hoe zij fictie gebruikt om de werkelijkheid te verbeelden. Dat is leerzaam. Ik ga ook van die methode gebruik maken als ik de onverbiddelijke bestseller ga schrijven, die me zal bevrijden van de kantoorslavernij. Onder de indruk van alles wat ik niet wist, lees ik haar boek in de bus die me van Kayseri via Ankara naar Istanbul voert. Ergens op deze weg zijn haar ouders verongelukt. Ergens op deze weg heeft het lot Nilgün haar leven een andere wending gegeven en ben ik mijn mooie buurmeisje kwijtgeraakt.

Kumkapi In heel Turkije heb ik geen bloem gezien. Pas hier in Istanbul, in Constantinopel, is de openbare ruimte onderhouden en schoon. Er zijn publieke tuinen en parken met fonteinen en bloemenperken. Istanbul is een prachtige stad die afwisselend een Romeins of een Oosters gezicht laat zien. Herkenning en

Voeken | 196

vervreemding wisselen elkaar af. De Venetiaanse stad Chania was de schoonste, kleurrijkste en bloemrijkste stad van Griekenland. De voormalige hoofdstad van het Oost-Romeinse rijk is de eerste plek in Turkije waar ik bloemen zie. Ik zie weer bevestiging voor mijn stelling dat de grens tussen de Griekse en Romeinse invloedssfeer nog steeds zichtbaar is. Constantinopel was het laatste bolwerk van beschaving en de bewaarplaats van onvervangbare schatten uit de oudheid. Nadat de kruisvaarders huis gehouden hadden, was het een lege huls. Die christenen waren niet beter dan de moslims die Boeddhabeelden opbliezen in Afghanistan. In de lege huls hebben de Ottomanen vervolgens grote moskeeën neergezet, met een heel andere maatvoering dan de andere gebouwen in oud-Constantinopel. Vanaf de veerboot over de Bosporus geeft dat een magistraal gezicht. En toch, als je de megalomane moskeeën wegdenkt, zie je ineens die andere, oud Romeinse stad. Ik loop verdwaasd langs de kust en door het park naar de binnenstad, naar Sultanahmet. Nog geen week geleden zat ik op Kreta en had ik net de droeve steenhoop van Knossos gezien. Daarna ben ik in Amerikaans tempo gereisd langs Santorini, Kos, Bodrum, Kusadasi, Efese, Sirinçe, Pamukkale en Cappadocië. Bij elkaar heb ik de afgelopen week zestig uur in bussen en boten doorgebracht. Ik heb veel gezien en weinig geslapen. Istanbul is niet de meest geschikte plek om bij te komen. Het is een heksenketel. Oost en west ontmoeten elkaar in een kakofonie van geluiden en beelden. Het is laat en ik ben moe. Doodmoe en duizelig stommel ik door de Grand Bazaar. Ik verwonder me over de rare borden met Arabische tekens in de Hagia Sofia naast de prachtig bewaarde afbeelding van Maria. Op kousenvoeten sluip ik door de Blauwe Moskee. Met de honger in het lijf daal ik af naar de wijk Kumkapi in het oude Istanbul. Uitbaters schreeuwen om aandacht. Ik trap erin. Ik heb zin in een visje. Als ik zit, krijg ik een kaart zonder prijzen. Ik kan niet kiezen en vraag naar de prijs van diverse verse en exotische vissen. Voor ik het weet, heb ik een Voeken | 197

gemengde visschotel besteld voor vijfenzeventig lira. Meteen smeert de ober me ook een gemengde schotel 'mezes' aan. Dit kost nog eens vijfentwintig lira. Ik ben een willoos slachtoffer van de drammer die me bij restaurant Kirlangic naar binnen trok. Met de fles wijn erbij wordt dit mijn duurste diner. Gelukkig zit ik in een budgethotel dat in Parijs niet zou misstaan. Dit bespaart voldoende om vandaag alsnog binnen budget te blijven. Nu vragen mijn Bourgondische vrienden zich af: 'Is het ook lekker?' Terecht gruwen zij van calvinisme en van Hollands boekhoudergedrag. Wat kan het hun schelen wat het kost. Genoten moet er worden! Dat doe ik. Het eten is overheerlijk, de gegrilde aubergine is tongstrelend, de tomatensalade pittig, de garnalen en de inktvis zacht en de tzatziki lekker vet. De spinazie en de sla zijn vers. Met bonen in olie en knoflook is dit alleen het voorgerecht. Het hoofdgerecht is een megaschaal met dertien vissen, een reuzengamba en calamari. De ene is nog lekkerder en verfijnder dan de ander. Met een lichte yoghurt-mieriksworteldip is dit feest voor de smaakpapillen. Het plein is één groot terras dat doorloopt in de vijf straten, die elkaar hier kruisen. Het is druk en rumoerig op straat. Achter me speelt een straatorkest, naast me zingt een koortje en twee tafels verder spelen mannen op Turkse snaarinstrumenten en op trommels. Een groep met viool, een op een harp lijkend instrument en een trommel komt bij mij aan tafel. Ze zingen iets dat lijkt op het gebed, dat elke ochtend om vier uur van de vele minaretten schalt. De mensen naast me zingen mee. Het is een bijzondere ervaring. Ik ben in een andere wereld terechtgekomen. Dit is Istanbul. De volgende dag zit ik in een achterafstraatje en eet ik een goedkope pide. Als bijgerecht neem ik vanzelfsprekend auberginesalade. Pas als ik op de kaart zoek naar bier of wijn en alleen frisdrank en thee vind, kom ik erachter dat het restaurant wordt gerund door fundamentele moslims. Uit principe schenken ze geen alcohol. Gek is dat ze wel eten serveren tijdens de ramadan.

Voeken | 198

Pech voor moslims, ramadan in juli. Dan zijn de dagen zonder eten erg lang. Het is tien voor acht. Een baardman van het type boze imam loopt langs in lang wit hemd, met kale kop en een zwart met grijze baard. Hij kijkt me met zijn donkere ogen dreigend aan. Met zijn blik veroordeelt hij alle restaurantbezoekers, die zich niet aan de regels van de profeet houden. Om tien over acht rent een vrouw in boerka, met haar zeer donkere man en kinderen zo snel ze kunnen naar een kamertje achterin het restaurant. Een vrouw in een soortgelijk zwart moslimakostuum, helemaal bedekt, maar in de vrijzinnige variant met het gezicht wel zichtbaar, schuift naast me aan tafel. Ze kijkt niet naar de kaart, maar bestelt zonder aarzelen. Het is nog licht, maar blijkbaar is formeel de zon onder gegaan. Overal om me heen lopen de terrassen vol. De gerechten worden snel geserveerd en de eerste hapjes worden met smaak verorberd. Hier wordt geen geloof beleden, hier worden alleen religieuze wetten en regels gevolgd. Op het terras voor het restaurant aan de overkant van de straat zit een vrouw in boerka. De vele lagen kleding kunnen niet verhullen dat het een slanke, jonge vrouw is. Het meisje tilt voorzichtig de sluier op om een klein hapje naar haar mond te brengen. Tegenover haar zit een oudere man met overgewicht. Zijn gestreepte overhemd plakt aan zijn rug. Boven de boord van zijn overhemd krult rughaar dat in onregelmatige plukken oprukt naar een kalende schedel. Hij verslindt met grote happen een dubbele portie. Het is geen smakelijk gezicht.

Voeken | 199

Submission Ik ben minder mild geworden ten aanzien van de islam. Zoals alle vrijzinnig liberale Hollanders verweer ik me tegen de etnocentrische islamofobie van Wilders. Als een echte linkse intellectueel dacht ik dat het een kwestie van tijd was voordat moslims zich, net als christenen, aan de achterlijkheid van hun religieuze geboden zouden ontworstelen. Nu weet ik dat niet meer zo zeker. In Turkije ben ik geschrokken. Ik loopt door Sultanahmet, de meest westerse wijk in het Europese gedeelte van de meest kosmopolitische stad in de meest seculiere moslimstaat. Gematigder dan hier is het nergens in de islamitische wereld. Ook in Istanbul lopen vrouwen in boerka. Grote aantallen vrouwen zijn volledig ingepakt in zwarte kraaiengewaden. Ik tel de vrouwen en mannen op straat. Op elke vrouw zijn er vier mannen. Als ik kijk naar de loslopende vrouwen, dus vrouwen die niet door een man geëscorteerd worden, daalt de verhouding naar één op tien. In de vroege ochtend telde ik de mensen die naar hun werk gingen. Drie procent was vrouw. In Turkije lopen mooie meisjes rond. Jonge meisjes, nog geen vrouwen, westers gekleed in korte broek en strakke hemdjes. Voor wie probeert te zien wat er niet is, valt het op dat vrouwen tussen twintig en eind veertig niet op straat te vinden zijn. Mijn hypothese is dat alle getrouwde vrouwen de eerste twintig jaar binnen gehouden worden door hun echtgenoten. Pas als de vrouwen rond de vijftig zijn –of lijken te zijn – duiken ze weer op, in de winkels, op de markt, gekleed in dikke lagen kleren, in de befaamde broek met jurk. Ze zijn in die jaren dik geworden en lopen moeilijk. Het gebit en de huid lijken op die van een slecht verzorgde bejaarde. Vrouwen van zestig kunnen nauwelijks meer lopen, niet bewegen en hun ademhaling is amechtig. Hier heeft Hirsi Ali een punt. De islam is niet okay. Vrouwen zijn onzichtbaar en worden door gebrek aan beweging, licht en lucht, Voeken | 200

snel en ongezond oud. Het is jammer, de allermooiste vrouwen lopen in boerka, vermoed ik.

Ottomanen, Ottomanen , Grieken Grieken en Romeinen Ik heb het hele Romeinse rijk gezien, behalve het stukje vanaf Aleppo naar het zuiden. Dat komt later nog wel, ik bewaar dat voor een winterse reis. Het westelijk deel van het Romeinse rijk had ik eerder al gezien: Brittania, Gallië, Spanje. Carthago is afgevinkt. Het oosten is bereisd. Het is interessant om de Griekse kaart, de kaart van het Romeinse imperium en die van het Ottomaanse rijk over elkaar te leggen. In Istanbul zijn die kaarten volledig met elkaar verknoopt. Volgens mij is er niet één, maar zijn er tenminste vier Europa’s. Er is het Europa van de Romeinen en dat van de Grieken. Er is een Germaans Europa en een Slavisch Europa. In de geschiedenis hebben de onderscheiden Europa’s elkaar ontmoet, soms zijn ze met elkaar vermengd, maar de wortels zijn zo verschillend dat het nog merkbaar is. De omgang met de publieke ruimte, met de publieke zaak en de scheiding tussen privé en publiek is in de vier Europa's anders. Dit verschil gaat vooraf aan de fiscale, monetaire en economische crises in het hedendaagse Europa. De Grieken hebben het concept van de publieke ruimte als ruimte voor debat en voor een vrije dialoog ontwikkeld. De Romeinen hebben met hun republiek de onderliggende waarden geïnstitutionaliseerd en verankerd in wetten en ongeschreven regels. De publieke zaak was bij de Romeinen een inzet voor de realisatie van publieke werken. Ook als de inzet een cynische verwerving van volkssteun was, dan nog was het politiek die rekening houdt met de wensen van het volk. Grieken en Romeinen definiëren burgerschap in politieke termen. Germanen kijken

Voeken | 201

anders naar de publieke ruimte. Voor hen is de publieke ruimte een gemeenschappelijke ruimte. Voor Germanen is er een groot verschil tussen het private en het publieke domein, die bijna omgekeerd is aan het Griekse idee. De Griekse ‘oikos’, het huishouden, is de plek waar zaken geregeld worden. De publieke ruimte is voor het goede leven, voor de hogere zaken, die niet meteen praktisch zijn. Bij Germanen is juist de publieke ruimte de plek waar zaken geregeld worden. Dit is precies omgekeerd. Het privédomein is een afgescheiden ruimte waarin men zich kan terugtrekken om te genieten van kunst, muziek en literatuur. Voor Germanen is het publieke domein vooral een regelruimte. Er gelden tal van verboden en geboden om de onderlinge omgang in de ‘commons’, in de gemeenschappelijke ruimte te reguleren. Maar vooral is dit de plek waar de gemeenschap wordt gediend. Hier vinden Romeinen en Germanen elkaar. Ze lijken het over hetzelfde te hebben als het gaat om het regelen van de publieke zaak en het realiseren van werken voor de burgers. In werkelijkheid is de onderliggende relatie tussen heerser en burger, tussen leider en gemeenschap, een heel andere. De belastingmoraal, de toon van het publieke debat en het vertrouwen in de politiek weerspiegelen dit. Van het Slavische deel van Europa weet ik te weinig. Daar ga ik volgend jaar rondkijken. Eén ding is zeker: de Ottomanen zijn geen Europeanen. De Turken klopten aan de poort van Wenen, maar ze zijn niet binnengekomen, ze hebben niet in ons huis gewoond. Ze zijn geen deel van de geschiedenis van het christendom en van de bevrijding van de ketens van religie. Ze zijn geen deel van de politieke geschiedenis van Europa, van renaissance, revolutie en omverwerping van koninkrijken. Uiteindelijk delen we niet dezelfde waarden. Romeins burgerschap was een groot recht. Romeinse burgers hadden stemrecht en konden een beroep doen op rechtspraak. Er was een groot verschil in status tussen burgers en niet-burgers,

Voeken | 202

slaven en barbaarse buitenlanders. In de Romeinse republiek was burgerschap een politiek-juridisch concept, waarin de relatie tussen staat en onderdaan werd geregeld. Burgerschap gaat over de onderlinge rechten en plichten, over normen en waarden, deugden en ondeugden. Met de opkomst van het Romeinse keizerrijk verwatert de politieke dimensie. De burger wordt weer uit de politieke arena verdreven. De publieke ruimte is niet langer een ruimte waar vrije burgers debatteren over staatszaken, maar versmalt zich tot de markt. Daarna en in de Middeleeuwen is burgerschap vooral een economisch concept. Burgers worden een bepaalde stand, een bepaalde klasse, wat Marx bourgeoisie noemt. Pas bij de Franse revolutie duikt het politiek geduide burgerschap weer op. Wat wij de verklaring van de rechten van de mens noemen, heet voluit: 'Déclaration des droits de l'homme et du citoyen'. Het afkondigen van burgerrechten is fundamenteel voor de omwenteling in denken, die dit tijdperk markeert. De Fransen kopiëren de taal en de vormen van de Romeinse Republiek, net als de Amerikanen dat net iets eerder doen met hun onafhankelijkheidsverklaring en hun Grondwet, de eerste Grondwet ooit. Dit zijn de 'donkere eeuwen': de lange periode tussen de val van de Romeinse Republiek in 48 AC, als Julius Caesar zich laat benoemen tot dictator voor het leven, en de Franse Revolutie in 1789. Opmerkelijk is dat de culturele Renaissance, die grofweg geplaatst wordt tussen 1340 en 1520, pas vier eeuwen later een politiek equivalent krijgt. De republikeinse staatsvorm steunend op een politiek actief burgerschap is hét kenmerk van het moderne Europa. Landen die hierin geen traditie hebben, hebben niets te zoeken in de Europese gemeenschap. Volgens mij is er al sprake van een Europese grondwet, van een impliciet normenkader dat Europa definieert, van een Europees burgerschap. We weten donders goed wat het is om Europeaan te zijn. Europa is republikeins. Actieve burgers debatteren in de publieke ruimte. Leiders hebben oog voor de publieke zaak. Onderliggende waarden in het publiek discours zijn Voeken | 203

Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Deze waarden geven tegelijk richting aan de politiek en begrenzen deze. Het wachten is op een begenadigd schrijver en politicus, die een grondwet voor Europa dicht.

Auto, vliegtuig, vliegtuig, een trein, een boot De laatste nachten heb ik slecht geslapen, onrustig en met vreemde dromen. De vele indrukken moeten een plaats krijgen. De hitte en de stank, het lawaai en de bevreemding ga ik verlaten. Morgen ga ik terug naar Italië. De cirkel moet rond gemaakt worden. Morgen loop ik naar de tram die me naar de boot brengt, die de Bosporus oversteekt naar station Haydarpasa om daar de trein naar Pendik te nemen. Een taxi overbrugt de laatste tien kilometer naar vliegveld Sabiha Gokçen. Het vliegtuig naar Italië landt op Orio al Serio, vanwaar een bus me naar het station van Bergamo zal brengen voor de trein naar de bergen. Auto, vliegtuug, een trein, een boot. Auto, vliegtuug , dun trein, dun boewt. Waat is de werreld tog groet, Als ik mien oege sloet. (Rowwen Heze)

Voeken | 204

UITLOPEN Bergamo Het vliegtuig zit vol met blonde mensen met blauwe ogen, die Italiaans spreken. Ik was vergeten hoe blank de Noord-Italianen zijn. De enkele Turk op deze vlucht ziet er ineens duister en dreigend uit. Ik raakte op mijn reis, eerst naar het zuiden van Italië en verder zuidelijk tot op Kreta en steeds oostelijker tot aan Kayseri, langzaam gewend aan kleine donkere mensen. Ineens slaat de vervreemding weer toe. Ik word me ineens scherp bewust van de diep ingesleten gewenning aan de omgeving waarin ik opgegroeid ben. Samen me de Italianen reizen naar Lombardije voelt als thuiskomen. Op een blog van een bergwandelaar kwam ik de opmerking tegen dat Bergamo een mooie stad is. Daarom neem ik van vliegveld Orio de bus naar het nabijgelegen stadje om daar te lunchen. De alta citta (hoge stad) van Bergamo is beeldschoon. Sinds ik Rome verliet, heb ik geen mooier plek gezien. Ik loop rond met tranen in mijn ogen. Zo lang heb ik getwijfeld of het een goed idee was om terug naar Italië te reizen. Had ik niet beter een bus naar Sofia genomen, of was ik liever doorgereisd naar Boekarest. Nu heb ik geen spijt. Bergamo ligt op een laatste heuvel aan de voet van de Alpen. Aan de ene zijde zie je de bergen en dalen van de Alpen, aan de andere zijde kijk je uit over de Povlakte. Het is een ommuurde stad. Boven de Middeleeuwse muren steken huizen in pasteltinten uit net als torens die aan San Gimignano doen denken. Ik loop door oude poorten en over verstilde pleinen. Wat een armoede heb ik moeten doorstaan. Het is lunchtijd en ik ruik de variatie aan heerlijke kazen en salume. Dit is wat anders dan steeds

Voeken | 205

die smerig laffe feta en vette meelworsten in Griekenland en Turkije. Ik zie de mooie terrassen op Middeleeuwse pleinen. Het is dertig graden en het zweet gutst niet meer van mijn lijf. Ik hoef mijn shirt niet meer uit te wringen. Ik ruik echte koffie in plaats van Nescafe of water met koffiedik. Vrouwen onder de vijftig lopen over straat zonder escorte en zonder boerka. Ik hoor melodieuze muziek in plaats van klaaglijk gezang. De spanning verlaat voelbaar mijn lijf. In trance loop ik door de smalle straatjes, overmand door geluk.

Leiden of lijden Ik ben op een merkwaardig fenomeen gestuit. De eerste weken dat ik onderweg was, heb ik me gedwongen Italiaans te spreken en te lezen. Na mijn vertrek uit Italië gedroeg ik me als een Amerikaan: ik spreek Engels en ik ga ervan uit dat iedereen me wel begrijpt. Meestal was dat ook zo, Engels is de lingua franca. De boeken die ik lees zijn Engels, de muziek die ik draai is Engelstalig. Mijn hersenen zijn Engelstalig herbedraad. Zou ik morgen op Schiphol landen, ik zou doorgaan met Engels spreken. Dat gaat daar prima, want Schiphol is buitenland. Ik voel dat mijn Engels en Italiaans is verbeterd, terwijl mijn beheersing van het Nederlands verslechtert. Marginaal, maar toch. Ik lees over het verschil tussen stijl en steil heen. Zou ik emigreren naar Italië, dan zou mijn taalbeheersing er nog meer onder lijden (hier schreef ik eerst leiden) dan bij een verblijf in andere taalgebieden. Want wat me terugbrengt naar de moedertaal, emotie, schreeuwen, schelden, dat kan allemaal veel mooier en uitgebreider in het Italiaans.

Voeken | 206

Cald Caldonazzo Op twee plekken buiten Nederland zijn rode fietspaden aangelegd. Het zijn Hollandse kolonies geworden, waaruit de oorspronkelijk bevolking verdreven is. De ene plaats is Kos en de andere is Caldonazzo. Caldonazzo is lieflijk. Dit is de plek waar ik als kind op vakantie ging. Het is mooier dan ik me herinner, het meer is warmer, de bergen zijn hoger en de afstanden kleiner. Caldonazzo is gruwelijk. Het is een honderd procent Hollandse kolonie, een Kos voor gezinnen. Op het strand lezen vlezige vrouwen in Libelles en Margrieten. De aanplakbiljetten voor spaghettifeesten zijn in het Nederlands, net als de menukaarten. Er is een door Hollanders uitgebate pizzeria (echt waar). De jongen in de campingwinkel verstaat geen Italiaans en ik weiger Nederlands te spreken. Hoofdschuddend verlaat ik de winkel zonder boodschappen. De prijzen zijn hoog. Een plek op de camping kost zeventig euro per nacht. Heb je een derde kind, een hond of wil je elektra, dan loopt de prijs verder op. Een hotel is goedkoper. Het is een bijzonder volkje dat voor deze prijzen ‘Hollands dorpje’ gaat spelen, met de caravans op een rijtje. Mijn zusje staat op camping Spiaggia, direct aan het meer. Ik wist tot eergisteren niet dat ze hier zou zijn. Nadat ik besloten had op Bergamo te vliegen, heb ik achterhaald waar mijn familie uithing. Broer Robert is aan het wandelen in de Rockies. Moeder vaart rond in Friesland, mijn vader zit inmiddels in Ravenna en Yvette, mijn zus bivakkeert met haar gezin in de Dolomieten. Het is bijzonder om na zoveel weken zonder familie een grappa te drinken met mijn zus en haar vriend Jurre. Mij komt het ook goed uit. Laat op de avond heb ik een slaapplek, illegaal in een tentje naast haar caravan. Jeugdsentiment heeft haar hier naartoe geleid – en mij ook. In de seventies hebben we hier meerdere jaren achtereen vakantie gevierd

Voeken | 207

en Italiaanse vrienden opgedaan, in een tijd toen ook Italianen hier nog durfden te komen. Een van die vrienden ga ik bezoeken. Ik ben hier voor een date met een verloren vakantieliefde die, naar bleek toen ik haar op Facebook hervond, in Caldonazzo is gaan wonen. Bianca is een jeugdliefde, die ik twintig jaar lang niet heb gezien of gesproken. Ik ga vanavond een hapje met haar eten en herinneringen ophalen. Misschien volgt een wandeling langs het destijds druk belopen pad Lungolago. Dit is best spannend. We zijn oud geworden, stokoud. Zij is gerimpeld en ik ben kaal. We herkennen elkaar. De hele avond praten we Italiaans. De twee weken les in Firenze en Roma werpen hun vrucht af. ‘Pratticare, sempre pratticare’, zei juf Simone en dat doe ik nu. Onze levens hebben elkaar niet geraakt en er is geen gezamen-lijkheid. Twee veertigers maken als onbekenden opnieuw kennis met elkaar aan het strand van Caldonazzo. Toch maken onze lichamen onbewust contact. Onze vingers raken elkaar en een oude verbinding komt opnieuw tot stand. Om middernacht zoenen we precies als twintig jaar geleden. Net als toen wensen we elkaar een goede nacht en nemen afscheid, voor altijd.

München - Venedig Alta Via 2 is gekaapt door Duitsers. De ‘Dolomiten Hohenweg’, zoals zij het noemen, is onderdeel geworden van een pad over achtentwintig etappes van München naar Venetië. Blijkbaar is er in Duitsland veel publiciteit geweest over dit pad. Gisteren waren er zestig Duitsers in de Schlütterhutte, de hut van wijlen Gunther Messner, de beroemde ‘Huttenwirt’ en berggids. De hoogtepaden in de Dolomieten stammen uit de Grande Guerra, de Eerste Wereldoorlog. Hier vochten Italianen tegen Voeken | 208

Oostenrijkers. Troepen marcheerden en materieel werd er over vervoerd, er werd om strategische plekken gevochten. Bij Lagazuoi zijn de mijngangen te bezichtigen. Overal zie je gaten in de rotswanden uitgehakt, schuttersputten. Hemingway schreef erover in ‘A farewell to arms’. Bij min tien in een grot van twee bij twee meter, zonder eten en zonder toilet, wachtten de Italianen op een verdwaald Oostenrijks vliegtuig om dat neer te kunnen schieten. Ik ben alsnog in een geschiedenis terecht gekomen van Romeinen tegen Germanen. Niets verandert ooit echt. In de krant lees ik over opstandige provincies aan de randen van het Europese rijk. De geschiedenis blijft zich herhalen, in een ‘Ewige Widerkehr’. Om de Duitsers te mijden, ben ik extreem vroeg opgestaan. Het is heerlijk om alleen door de bergen te lopen, terwijl de zon opkomt. De eerste wandelaar is de enige die overal Mürmeltiere ziet. De beesten fluiten als ze een indringer zien en kruipen daarna in hun holen. Vandaag loop ik een dubbele dagtocht. Daardoor kom ik in een andere hut uit dan de Duitsers en hoef ik niet nog een nacht met dezelfde groep mee te maken. Het zijn best aardige lui, maar twee avonden achter elkaar is me teveel. De klim is zwaarder dan ik dacht. Er zijn meerdere pittige hellingen, steile afdalingen, technisch lastige stukken en een listige ‘via ferrata’. Die beklim ik zonder klimsetje, want dat ligt thuis. Het is eng om zonder beveiliging aan staalkabels langs ravijnen te klauteren. Maar het is droog, dus grip is geen probleem. Dat is fijn als je teen op een rotswand steunt en de afgrond honderden meters steil naar beneden wijst. Na acht uur lopen en klimmen ben ik doodmoe. Ook ben ik moe van hotels en van berghutten, van appartementen en grotwoningen. Ik ben moe van boten en bussen en treinen. Ik ben moe van het alleen zijn en moe van mezelf. Ik ben zelfs moe van de zon. Tweeduizend kilometer ten noorden van Kreta verbrand ik alsnog. In de Dolomieten word ik gegrild. Ook daar word ik moe van.

Voeken | 209

De kat is ziek In de bergen is het bereik van mijn mobiel sterk wisselend. Op het moment dat ik een bergpas oversteek begint mijn telefoon vaak te trillen. Ineens komen berichten, mails en updates binnen. Eergisteren kreeg ik bericht van gemiste telefoontjes en een sms van Dierenpension Beukers. Ginger, onze kat, is ziek. Zes weken lang hebben mijn kinderen op hem gepast. Nu zijn zij ook op vakantie en zit de kat in een pension. Ik vind dat zielig voor hem. Katten hebben geen baas, katten hebben een huis. Hij woonde fijn op zijn gemak in zijn huis en werd ineens in een eng mandje gestopt en naar de gevangenis gebracht. Hij is een kat en snapte niet dat dit tijdelijk was. Volgens mij is hij daar ziek van. Hij had koorts en jankte zielig in zijn hok. Hij wilde niet eten. De dierenarts heeft vocht toegediend en antibiotica. Toen ging het weer. Drie dagen later had hij weer koorts. Toen belden ze mij. Hij was bij de dierenarts, die vreesde voor een probleem met de nieren. Een dag later kreeg ik goed nieuws. Het bloedonderzoek liet niets zien. Toch is het eng. Ineens voel ik dat ik ver weg ben. Er is niemand om hem vast te houden en te knuffelen. Maandag mag Ginger weer naar huis. Ik hoop dat hij dan helemaal beter is. Ik mis hem.

Wolkenfabrieken Gisteren was het fantastisch mooi weer. Ik ben het Sellamassief overgestoken. Nadat ik eerder over het pad der Goden, de sentiero degli Dei, heb gelopen, volgde ik het pad van de Duivel. Pad nummer 666, de sentiero del Diavolo is een van de mooiste bergpaden. Het start op twee kilometer hoogte bij Rifugio Frara en doorsnijdt het Sellamassief, terwijl het stijgt naar de toppen van

Voeken | 210

het gebergte op drie kilometer. Vaker wel dan niet ligt Sella in de wolken. Gisteren was het helder en het zicht was geweldig. Bergen zijn wispelturig. Ik deed er verstandig aan vroeg te beginnen en de oversteek in een lange sprint zonder pauzes te doen. Om half één was ik al bij Rifugio Maria, waar de kabelbaan afdaalt naar Passo Pordoi. Terwijl ik een welverdiende ‘suppa di Gulash’ nuttigde, stak een storm op. Vanuit het niets dook een onweersbui vanachter de Sassolungo op. De kabelbaan zwiepte heen en weer. De dienst werd een uur lang gestaakt. Met angst in de benen stapte ik in een nog immer slingerende cabine. Vannacht heeft het weer geonweerd. Om vier uur werd ik wakker van de gierende wind en zwiepende regen. Vanochtend was het halfbewolkt en helder. Toch vertrouwde ik het niet. Er zit teveel vocht in de lucht. Ik maak de oversteek van de Passo Campolongo aan de voet van het Sellamassief, naar de Passo Valparola aan de voet van Tofane. Dit pad voert over een hoogvlakte op twee kilometer hoogte. De hoogvlakte ligt in een driehoek tussen Sella, Tofane en Marmolada, drie reusachtige massieven. Het panorama is magistraal. De bergreuzen zijn wolkenfabrieken. Het vocht uit de dalen zuigt langs de flanken omhoog en koelt op de ijzige toppen af. Ik hou de barometer in de gaten. Halverwege de oversteek daalt de druk ineens van 1022 naar 1015. Ik weet genoeg. De wolken worden grijs en kort daarna zie ik boven Tofane zwarte krullen onder de wolken ontstaan. Vandaag gaat de oversteek niet lukken. Ik haal rifugio Pralongio net voor het onweer losbarst. Achter een koffie met gebak, stippel ik een andere route uit. Dit is een skigebied. In de richting van Stern La Villa liggen liften en berghutten uitgelijnd op een aaneenschakeling van glooiende hellingen. Ik ren tussen de buien door van de ene naar de andere skihut en blijf zo redelijk droog. Onweersbui na onweersbui drijft over, soms van het ene massief stuiterend, dan van het andere. De berghutten liggen op toppen. De bliksem slaat in, de stroom valt uit.

Voeken | 211

Hospiz la Crusc De Britten hebben het alpinisme uitgevonden. Aan het begin van de vorige eeuw bedachten ze dat het leuk was om bergen te beklimmen. Voor die tijd was niemand op het idee gekomen om voor de lol naar een top te klimmen. Men zocht juist naar bergpassen om met zo weinig mogelijk inspanning van A naar B te komen. In het Lake District staan de hoogste ‘bergen’ van Engeland. Ik ben de namen kwijt, maar ze zijn rond de 1000 meter hoog. Ik heb de hoogste ooit samen met Ellen beklommen. Dit was onderdeel van onze huwelijksreis. Op de top lag sneeuw. Het was in de eerste week van januari. Aan de voet van die berg is de eerste alpinistenhut ooit. Het is een bijzondere plek. Je kan er single cask whisky drinken. Single cask betekent dat er maar één vat van is, ongemengd, de smaak is uniek en eenmalig. Boven de bar hangen de vaten. De barman bepaalde de prijs op basis van zijn eigen oordeel over de kwaliteit. Het geklauter van de Britten werkte blijkbaar aanstekelijk. Na de Britten gingen Duitsers, Oostenrijkers, Zwitsers, Fransen en Italianen ook hun eigen Alpenreuzen beklimmen. De vele zwartwit foto’s uit die tijd laten duidelijk zien dat dit een hobby is die pas na de Eerste Wereldoorlog als sport werd gezien. De paden waarlangs in die oorlog de mortieren werden versleept zijn niet voor de sport aangelegd. De Jaeger- en Kaiserpaden zijn net als de bergpassen, paden om zo snel mogelijk troepen te verplaatsen. Na de oorlogen werden de paden dankbaar gebruikt door liefhebbers van bergwandelingen. De bergen werden ineens bevolkt door wandelaars, skiërs, klimmers en fietsers. Om klimmers en wandelaars in nood te helpen, of van een uitvalsbasis te voorzien voor de benadering van hoge toppen, bouwden de alpinistenverenigingen rifugio's, berghütte, gites, shelters. Dit waren simpele bouwsels om in te kunnen slapen. De simpelste heten bivaccio’s. Voeken | 212

Ik heb nog in zo'n tegen de bergwand gespijkerde container geslapen. Beter gezegd, ik heb samen met Ellen wakker gelegen in zo’n container, met zes bejaarden die ieder in zijn eigen ritme en toonsoort snurkte. De volgende dag waren we geen partij voor de uitgeslapen, zeventigjarige Duitsers, die ons eruit liepen op de klim naar de pas. Simpele bivakken zijn er bijna niet meer. De rifugio’s worden steeds luxer. Het zijn berghotels geworden voor georganiseerde huttentochten. De pleisterplaatsen voor de meerdaagse tochten zijn groot, duur en helemaal niet leuk. De plekken die in de winter op ski's bereikbaar zijn, dienen gemeden te worden. Er zijn nog maar weinig echt leuke hutten, ruig en zonder service (behalve het delen van Kretenzer Raki) als de hut op de Olympus. Voordat het alpinisme een sport werd, werden de bergpassen belopen door handelaren, pelgrims en anderen die beslist de berg over moesten. Op een aantal strategische passen werden hospices gebouwd. Vaak een kerk, met daarnaast een op een klooster gelijkend gebouw, waar vermoeide reizigers konden overnachten en schuilen voor de regen en de sneeuw. Deze pleisterplekken zijn ouder dan de berghutten van de Alpinisten. Vandaag slaap ik in Hospiz la Crusc. Dit is Ladin, het plaatselijke dialect, berglatijn, voor ‘het kruis’. De kerk is gewijd aan de kruisiging. Er hangen talloze gekruisigde Jezussen in en om de kerk. Het Hospiz is vele malen gerestaureerd. De originele vloer bestaat uit door vele voeten versleten grijze stenen. De traptreden zijn, door eeuwenlang gebruik uitgeholde balken. Hier slapen geen bussen vol toeristen. Wel zijn er Duitsers, akelige magere mannetjes met een onaangenaam Beiers accent. Zes hologige mountainbikers en ondergetekende verblijven hier vannacht. Ik heb een eigen kamer. De gedeelde badkamer hoef ik niet te delen, want ik heb de verdieping voor mezelf. Het enige nadeel is de kerkklok, die luid beiert op tien meter van mijn raam. Er is geen Wi-Fi. Er is een directe verbinding met de hemel.

Voeken | 213

De volgende dag loop ik vanaf het Hospiz over een mooi bospad hoog boven het dal. Als ik om zeven uur vertrek, zijn er nog geen andere wandelaars. Ik heb de berg voor mezelf. In mijn eentje maak ik een ellendig zware klim over een te steile puinhelling. Het is twee stappen vooruit, één glijdend achteruit. Ik waai bijna van de berg als ik het zadel van de pas bereik. Helemaal alleen ontmoet ik de Mürmeltiere. Een dik exemplaar zit rechtop op een rotsblok. Hij staat op de uitkijk. Als ik naderbij kom, fluit hij keihard. Geen dier kan zo hard fluiten. Pas in de afdaling naar de Faneshut kom ik een paar mensen tegen. Het zijn jonge Helga’s, met wie ik kort ervaringen over de route uitwissel. Ik besluit de overbezette, commerciële Faneshut voorbij te lopen, al heb ik er al een dagtocht opzitten. Ik sprint in hoog tempo naar beneden. In de afdaling naar de Pederuhut kom ik dagjesmensen tegen. Ook die hut bevalt me niet. De Tiroler jurkjes staan me tegen. Het is één uur en dat is het tijdstip dat het op grijze dagen gaat regenen. De wandelaars op gympen snappen het bergmassief Tofane niet, dus gaan ze nat worden. Ik verlaat de toeristenroute en loop op de Alta Via 1. Nu moet ik nog een halve kilometer hoger klimmen. Dat is zwaar. De eerste druppels vallen. Ik weet dat er goede kans is dat ik droog blijf als ik erin slaag om tijdig rond de noordkant van Fanes te lopen. Rifugio Fodara is Italiaans. Hier zijn geen gekke hoedjes, Lederhosen en Dirndljurken. Ik word niet in het Duits aangesproken. Italiaanse oudjes zitten buiten te kletsen. Er is geen plek meer in de herberg. Ik krijg een kamer in een houten schuur met een gat in de grond als wc. Er is een koude douche, een balkon met uitzicht en een bed. Dit is een goede berghut. In de hoek zit een stil stelletje en tegenover me vertelt opa verhalen. De gezinnen praten luid en door elkaar. Alles wordt overstemd door de tafel links: drie gezinnen met zes kinderen, zes meisjes van zes à zeven jaar. De ouders praten en de kinderen kakelen erboven uit, totdat ze een mep krijgen en dan is het een minuut stil. Toch Voeken | 214

is dit beter dan de zes Beierse fietsers van gisteren die, met een Schweinsteiger shirt aan het broodmagere fietserslijf, grappen maken in nauwelijks verstaanbaar dialect. In vergelijking daarmee klinkt de helse kakofonie van de Italianen als muziek in mijn oren. Als ik me omgekleed heb, gaat het zachtjes regenen. De regen gaat over in een bui, de bui wordt een wolkbreuk. De donder komt nauwelijks boven de oorverdovende regen- en hagelbui uit. De weg wordt een rivier, de stenen worden weggeslagen, de grond raakt doorweekt. Dit is mijn laatste nacht in de bergen. Ik zit met een glas onder de overkapping en kijk naar het geweld. De natuurkracht voel ik diep in mijn lijf resoneren. Ik voel eenheid, een compleet zijn en een volkomen vrede met de wereld.

Ritorneró Op het station van Fortezza staan twee treinen te wachten. Op het ene perron staat de trein naar Bologna, op het andere vertrekt de trein naar München. Nog even twijfel ik. Zal ik naar Bologna reizen en verder, door naar Firenze en Roma? Om drie uur instappen en vanavond om negen uur Lacryma Christi drinken en Parmigiana alle melanzane eten in Trastevere? Het alternatief is bier en schnitzel in Innsbruck. Dit jaar probeer ik me aan een aantal regels te houden: 1. Geef gehoor aan impulsieve acties; 2. Kies niet het meest verstandige alternatief, kies het alternatief waarvoor inspanning nodig is; 3. Vraag geen toestemming, vraag vergiffenis. De leefregels zijn een recept voor beleving. Altijd zijn het de onverstandige acties die mooie verhalen opleveren. Het autobiografisch geheugen is gevuld met verrassingen, met onverwachte gebeurtenissen en dingen die je beter niet had kunnen Voeken | 215

doen. Nu ga ik deze regels breken. Er is een regel die toegevoegd moet worden: 4. Soms moet je regels breken. Ik stap in de trein naar het noorden. Ik moet wel. Ik heb een goedkope vlucht geboekt van Innsbruck naar Schiphol. Ik heb genoeg gereisd, voor nu. De wereld is te groot om in een paar maanden te omvatten. Er zijn plekken waar ik een jaar lang wil blijven, om er alle seizoenen te zien. Nu wil ik naar huis. De kat is weer thuis. Mijn kinderen zijn terug van hun vakantie. Rome moet wachten. Ik keer morgen huiswaarts, maar ik denk: ’Ritorneró’, I'll be back!

Voeken | 216

HARDE LANDING Het kleine landje Nederland is verdeeld in kleine vakjes. Het is een klein landje en alle stukjes zijn netjes afgebakend. Ik zit in mijn stoeltje en de stewardess praat over de spulletjes, die in de luikjes moeten en de tafeltjes die ingeklapt mogen worden. Nederlands is een taal vol verkleinwoordjes. In geen enkele andere taal praat je over kopjes koffie, over het schoteltje, over suikerklontjes die met een lepeltje geroerd worden. Ons valt niet meer op hoe schattig ons taaltje is. Nederland is het land van de toverbonen. In het eten zit groeihormoon. Vrouwen op platte schoenen torenen boven me uit. Zelfs de Turken in Nederland zijn een kop groter dan hun achtergebleven landgenoten. Buiten is het boswachtergroen. Alle planten groeien hoog. Bomen zijn drie keer zo hoog als in het zuiden. Het is onbehoorlijk zwaar om weer terug te zijn. Nederland is donker. Midden op de dag lijkt het te schemeren. Mijn ogen moeten wennen aan het duister. Het voelt alsof iemand de dimmer heeft aangedraaid. Nederland is ontstellend plat en de horizon is onzichtbaar. Het enige dat overal zichtbaar is, is de lucht, de lage lucht. Het is zwaar dat de verplichtingen meteen hun klauwen in me slaan. Mensen en bezittingen, omgeving en agenda omvatten me in de bijna vergeten wurggreep. De auto moet voor een APK, de rekeningen moeten worden betaald. Er ligt stof op een boekenplank, de plank roept: ‘Maak me schoon’. Hoe klein ook de bezitting, het wil iets van me. Bezit maakt ongelukkig. Huis en hypotheek drukken zwaar.

Voeken | 217

Ik ben blij de kat te zien. Hij wil niet veel van me. Een bak met voer, een aai over zijn bol en Ginger ligt weer snorrend op mijn schoot. De kinderen heb ik gemist, maar zij lijken het heel gewoon te vinden dat ik weer thuis ben. Ze gaan gewoon door met waar ze mee bezig zijn. Toch voel ik een verschil. Magnus kijkt me even heel nadrukkelijk aan, alsof hij bij mij zoekt of er iets veranderd is. Leon is nog afstandelijker dan voorheen. Laura houdt me stevig vast en duwt me weer weg. Ik huil als ze naar hun kamers gaan. Voor hen lopen alle patronen gewoon door, Facebook wacht en er moeten virtuele monsters afgeschoten worden. Ik voel meteen de verantwoordelijkheid weer en met liefde zal ik ze voeden en laven. Dit gewicht laad ik heel bewust weer op mijn schouders. Ruim twee maanden heb ik licht gereisd, heb ik niets hoeven dragen. Een rugzak van negen kilogram was alles wat ik bezat en alles waar ik verantwoordelijk voor was. Opnieuw vul ik de rugzak met verplichtingen. Stuk voor stuk bepaal ik welke daarvan ik ga dragen en welke te zwaar zijn om te tillen. Die leg ik opzij, die wil ik kwijt.

Het kantoor heeft ineens muren Het kantoor heeft ineens muren. In de loop der jaren ben ik afgestompt en bijna was ik het vergeten. Kantoren bestaan uit muren die de buitenwereld buitensluiten, uit muren die mij binnensluiten. Dit is ook de belangrijkste functie van de architectuur: het scheiden van ruimtes, van binnen en buiten, van privé en publiek, van werk en recreatie. Kantoren hebben dezelfde architectuur als gevangenissen. Het is dezelfde inrichting als scholen en ziekenhuizen. De belangrijkste architectuuropgave voor deze instituten is het binnen sluiten van mensen. Het licht wordt kunstlicht, de warmte centraal geregeld, de lucht geconditioneerd. Het leven binnen is een kunstmatige afbeelding van leven, het is

Voeken | 218

een schaduwbestaan, een comateuze toestand. De adem wordt ingehouden, de emotie afgevlakt en de beweging beperkt. Voor een tevoren bepaalde termijn worden scholieren, patiënten, werknemers en gevangenen vastgehouden binnen de muren. Daarbuiten schijnt de zon en waait de wind. Buiten lonkt de einder. Maar ook buiten is de wereld in vakjes verdeeld. Dit is Nederland. Zelfs de buitenwereld moet binnen de perken blijven.

Werktijden Uit paleontologisch onderzoek blijkt dat de oermens gemiddeld drie uur per dag 'werkte'. De jager-verzamelaar had drie uur per dag nodig om wortels op te graven, noten en fruit te verzamelen, vis te vangen of een hert te schieten. Binnen die drie uur werd hout verzameld, vuur gestookt, de tent gerepareerd en gereedschap gemaakt. Daar zaten lange werkdagen tussen, dagen of weken met lange tochten en tijdrovende jachtpartijen. Maar er waren ook dagen vol feesten en rustdagen tijdens stille koude winters. Waar de werkweek vandaan komt weet niemand. De week is geen logische eenheid. De dag, de maand en het jaar zijn afgeleid van de bewegingen van de zon, aarde en maan. Net als de seizoenen zijn dit natuurlijke eenheden. De week is net als het uur en de minuut een bedachte tijdseenheid, die geen relatie met een natuurlijk proces heeft. De lengte van de week is volledig arbitrair. In Genesis wordt verhaald van de schepping in zeven dagen. De oudtestamentische scribenten zullen uitgegaan zijn van de zevendaagse week die Koning Sargon invoerde in het oude Babylon. Van enige noodzakelijkheid dat de week zeven dagen omvat, is geen sprake. De Maya’s hanteerden twintig weken van dertien dagen. De week in Bali varieerde van één tot tien dagen.

Voeken | 219

Het voorchristelijke Litouwen rekende met weken van negen dagen en Rome tot in de vierde eeuw met een achtdaagse. Blijkbaar is er een noodzaak om de maand in kleinere stukken te verdelen. Volgens mij waren de eerste boeren gewoon moe na een paar dagen hard werken en was het handig om daarna een rustdag in te voeren. Als iedereen dezelfde dag rustte, was dat weer handig om andere zaken te regelen. Ze planden een sociale dag tussen al het ploegen in het zweet zijns aanschijns. Afhankelijk van het weer en de kracht van de eerste agrariërs was de noodzaak om te rusten na een dag of zes, zeven wel aan de orde. Volgens professor Swaab is er zelfs een biologische weekcyclus. Zo’n moment om te rusten en samen te komen was ook handig voor de eerste koningen en de opkomende kaste van priesters. Zij kregen zo een vast moment om hun invloed uit te oefenen, om te preken, om baas te spelen en recht te spreken. Wij werken ons al lang niet meer suf op het land. We kunnen elkaar altijd spreken, zonder daarvoor een hele dag vrijaf te nemen, zonder noodzaak ons ergens centraal te verzamelen. Toch is op de een of andere manier die week als inrichtingsprincipe blijven hangen. Met de overgang naar het industriële tijdperk is het helemaal misgegaan. De kapitalistische slavendrijvers hebben de christelijke week geclaimd om arbeiders zes dagen te kunnen uitbuiten en ze maar één dag rust te gunnen. Misschien stonden ze er niet eens bij stil dat er geen dwingende logica aan ten grondslag lag. Net als met de vroege agrariërs, was het handig voor de arbeiders om na een paar dagen afgebeuld te zijn, hersteltijd te krijgen. We mogen blij zijn dat de bijbel niet de Litouwse week heeft overgenomen. Het is maar goed dat God niet meer tijd nodig had voor zijn schepping. Nu zitten we vast in een ritme van vijf dagen werken en twee dagen vrij. Dat is toch raar? Wat is de reden om vijf dagen te rennen in de tredmolen om daarna even vrij te zijn? Het weekend staat in het licht van de werkweek, want het is immers uitrusten Voeken | 220

van het werk. Ook de vakantie is vakantie van het werk. Pensioen wordt verdiend na een lang en arbeidzaam leven. Zo draait het hele leven om werken. We werken veertig uur per week en staan tien uur in de file. Daarnaast doen we het huishouden, een bijbaan of vrijwilligerswerk en we klussen aan huis en in de tuin. We zijn zomaar tachtig uur per week bezig. Dit is een echte ‘vooruitgang’ sinds de oertijd toen twintig uur nog volstond. Er is geen enkele reden om zoveel te werken. Je hoeft het briljante ‘The 4-hour workweek’ van Timothy Ferris niet te lezen om te weten dat we onze tijd verspillen in kantoren en fabrieken. De oorzaak van ons lijden is simpel: we hebben afgesproken een bepaalde tijd aan werk te besteden, zonder dat er een harde relatie is met de output die we moeten leveren. Dit is niet ondoelmatig, het is domweg verloren tijd, die we net zo goed buiten de kantoormuren hadden kunnen zijn, in de zon, in het licht, in frisse lucht. We hebben meer spullen dan we nodig hebben en er ligt meer onzin in de winkels en in onze huizen dan nuttig is. We willen meer dan een niet lekkend dak, meer dan warme kleren en meer dan voedzaam eten. We werken gewoon teveel. In plaats van vijf uur extra werken voor een grotere televisie, had ik vijf uur op het strand kunnen zitten, of met vrienden rond het vuur. De werkweek moet weg. De werkweek is een eng concept. Het zet alles in het teken van werk. We moeten terug naar een besef van de uren die nodig zijn om te zorgen voor de kleren en het eten, terug naar een besef van de tijd die nodig is om het gereedschap te slijpen en het dak te repareren. Laten we elke dag niet meer doen dan wat die dag nodig is. Dit is het nieuwe werken. Precies zo als het allereerste werken.

Voeken | 221

Dasein Het is moeilijk om te ontspannen. Ik drink weer teveel. De nieuwe baas maakt lijstjes. Hij wil de vrijblijvendheid eruit, er is geen ruimte meer voor het maken van fouten, voor leren en experimenteren. Alles moet worden gepland en geprogrammeerd, bewaakt en geborgd. Ik mag niet meer buiten spelen, ik moet binnen zitten. Ik moet mijn mensen op de huid zitten. De ramen gaan dicht en het licht gaat uit. We gaan nergens heen, zwaluwstaartend onderweg naar de stip op de horizon. Ik was in de wereld. Ik hoefde niets te zijn. Nu ben ik weer in een beperkt aantal omgevingen, theaters waarin rollen gespeeld moeten worden. Heidegger heeft het over het moment van Dasein, dat je ervaart hoe het is om gewoon te bestaan. Zoals ik het begrijp is dit een ‘Satori’, een moment van verlichting. Het lijkt alsof ik een paar maanden dat gevoel, dat inzicht, heb mogen hebben. Ik ben ineens uit het ‘Dasein’ gerukt en moet weer ‘in die Welt sein’, in een geregelde omgeving waarin betekenissen vastliggen en elke vrijheid daarop bevochten moet worden. Wat rest is de schuilplek die geboden wordt in kunst, in filosofie, in meditatie en in liefde.

Voeken | 222

SATORI Satori (Japans) betekent begrijpen. Het is de ervaring van kensho, het zien van de eigen ware aard. Dit is een essentiële stap op het pad naar verlichting. In het Westen heeft satori de betekenis gekregen van een unieke ervaring die de inherente eenheid van al het bestaande blootlegt. (Wikipedia)

Vrouwen kijken anders Vrouwen kijken anders naar me. Ze zien iets. Dat begon in de bergen in Italië. Vrouwen die ik op de bergpaden tegenkwam, keken met meer dan normale interesse naar me. Dit bleek niet te komen door mijn gespierde benen of gebruinde kop. Ook in Nederland roep ik sterkere reacties op dan ik gewend ben. Er moet iets aan me veranderd zijn. Aangezien ik er niet wezenlijk anders uitzie, zal het iets onderhuids zijn dat alleen door vrouwen wordt waargenomen. Mannen reageren nog hetzelfde. Op mijn tiende waren mijn ogen zo slecht geworden dat ik een bril moest dragen. Zo werd ik als gewone, slimme jongen van de ene op de andere dag een brillenjood en een boekenwurm. Labels worden snel geplakt en daar is geen ontkomen aan. Minstens zo opmerkelijk was het effect van contactlenzen op mijn zestiende. Ineens werd ik van nerd tot charmeur. De lelijke eend veranderde zomaar in een zwaan en ook daar hoefde ik niets voor te doen. Achteraf weet ik dat het niet alleen de brilloze blik was, maar ook de toename aan zelfvertrouwen.

Voeken | 223

Zelfvertrouwen is zelfversterkend. Met lef straal je uit dat je blijkbaar iets kan, dat je iemand bent en dat roept positieve reacties op. De positieve reacties bevestigen dan weer dat het vertrouwen gerechtvaardigd is. Jaren later deed ik de bril weer op om in een zakelijke omgeving serieuzer te worden genomen. Het uiterlijk is een masker, het leven een schouwtoneel. Mijn zelfvertrouwen is anders van aard nu, dan ik het voorheen kende. Het is het gevoel dat mijn eigenheid ten diepste goed is en dat ik niemand verantwoording schuldig ben. Het is die fundamentele arrogantie van de rijkeluiszoon, de vanzelfsprekende onaangepastheid van de bohemien. Ik was altijd jaloers op die onaantastbaarheid. Terug in Nederland kijken vrouwen van alle leeftijden naar me. Zelfvertrouwen is het grootste afrodisiacum.

No Ties Prins Claus deed ten overstaan van de wereld zijn stropdas af. Sindsdien zie je nog maar weinig professionals met een das. Er moet al een begrafenis zijn of een sollicatiegesprek, wil iemand de strop nog omdoen. Helaas is de rest van de herenoutfit daar nog niet op aangepast. Het pak veronderstelt nog steeds een overhemd en dat overhemd is gemaakt om te dragen met een das. Ik heb een bedrijf opgericht dat de filosofie van Claus uitdraagt: ‘Doe af die strop’, ‘Lose the noose’. Ik ga kleren maken die van het stroploze bestaan een statement maken. Ik begin met T-shirts met een NO TIES logo op de boord, voor onder het overhemd. De website www.no-ties.eu is in de lucht. ‘No Ties’ heeft een missie: werknemers bevrijden van kantoorslavernij, van het uniform en de symbolen van kapitalistische onderdrukking.

Voeken | 224

Zoon Leon is veertien en heeft al twee jaar een eigen bedrijf. Hij heeft een website opgezet, van hem leer ik hoe dat moet. Hij heeft ervaring met het inrichten van online distributiekanalen. Ik wil conform de leer van Timothy Ferris een bedrijf opzetten dat volautomatisch werkt. Ik ga vier dagen per week werken om zo tijd vrij te maken voor de inrichting van deze onderneming. Het einddoel is om mijn werk volledig verplaatsbaar te maken. Daar heb ik nog zeven jaar voor. Tegen die tijd verlaat zoon Magnus het huis, tenminste als hij en de twee oudsten zich netjes aan mijn planning houden. De vader van Anna zei altijd: ‘Als ze achttien wordt, kan ze nog een gebakje krijgen, maar haar koffers staan gepakt aan de andere kant van de deur.’ Ze ergerde zich aan deze liefdeloze kreet. Ze was haar ouders voor, toen ze op haar zeventiende met mij ging samenwonen. Ik wil mijn kinderen niet het huis uit jagen, maar heb wel het moment voor ogen dat ook ik opnieuw mag kiezen. Als mijn kinderen op eigen benen staan, mag ook ik het huis uit. Er komt een moment dat de koffer van Magnus gepakt is, en de mijne ook. Ik vertel verhalen dus ik besta. LinkedIn verandert nog voor het waar is. De verhalen gaan vooraf aan de werkelijkheid. Nog voor het bedrijf één product heeft verkocht, verander ik mijn status in ondernemer. En dat niet alleen, ik voeg toe dat ik schrijver ben. Ik schrijf immers. Het boek gaat er komen. Daar hoef ik geen dag voor vrij te nemen. Elke nacht werk ik eraan in een flow, tot ik mezelf, steeds te laat, tot de orde roep. De volgende dag roept de plicht weer. Niet alleen de stropdas, maar ook het kantoor is een symbool van negentiende-eeuwse industriële slavernij. Tot het moment dat bij iedereen zal doordringen dat er geen noodzaak is om in het donker in de file te staan, om op een onmogelijk tijdstip in grijze hokken te worden opgesloten, moet ik mijn eigen verlosser zijn. Tot ik als ondernemer of als schrijver mezelf vrij kan maken van deze Voeken | 225

slavernij, moet ik zoeken naar andere manieren om meer buiten te spelen, om minder opgesloten te zijn. Ooit ben ik afgestudeerd op de kracht van verhalen. Om precies te zijn, was mijn scriptie ‘een systeemtheoretische beschouwing over zelfreferentiële en autopoietische communicatiemechanismen in sociale verbanden’. Misschien ga ik alsnog een promotieonderzoek doen. Dr. Nero, dat klinkt goed.

Elke dag opnieuw beginnen Ik hecht aan het idee dat ik elke dag opnieuw niet gebonden ben aan ingesleten gewoontes, belemmerende overtuigingen en eerdere keuzes. Ik ben vrij om ze ter discussie stellen. Ik mag net doen alsof ze er niet zijn, om andere keuzes te maken. In de afgelopen maanden ben ik angst voor hoogtes, voor wespen en enge honden kwijtgeraakt. Op een bepaald moment maakte ik me niet meer druk over de consequenties en zodra het niet uitmaakt wat er gebeurt, is ook de angst weg en zonder angst is alles mogelijk. Ik heb Italiaans geleerd. Ik ben me op mijn gemak gaan voelen bij vijfenveertig graden Celsius. Rome, Athene en Istanbul hebben me mijn provinciale afkeer van Amsterdam kwijt doen raken. Amsterdam is geen vieze drukke Nederlandse stad meer. Vanuit een internationaal perspectief is het een gemoedelijke wereldstad. De afgelopen weken was ik meermalen in Amsterdam voor film, theater en concerten. Met dochter Laura liep ik door Artis en over de Wallen weer terug naar CS. Zonder angst voor steden ben ik nu vrij om naar New York te gaan, naar Tokio of Mumbai. Niet elke dag sta ik bij alles stil. Meestal gaan de dingen net als gisteren. Maar ik mag elke dag precies zo zijn als ik kan zijn. Dat is alles. Het was al in de koersen verdisconteerd.

Voeken | 226

Toen ik in de kisten op zolder zocht naar de scheidingsakte, vond ik oude liefdesbrieven, ansichtkaarten, vergeelde negatieven en de trouwfoto van mijn ouders. Naast verloren gewaande naaktfoto's van oude liefdes, vond ik ook mijn eigen oude gedichten en niet verzonden brieven. Als ik een stuk uit een van mijn oude brieven lees, herken ik niets. Ik heb geen relatie met die wanhopige puber, die überromantische depressieveling. Mijn beeld van wie ik vroeger was is anders en dat wil ik graag zo houden. Al is het een leugen, het is mij liever dan de waarheid. Ik ben me bewust van de menselijke noodzaak om een gevoel te hebben van continuïteit, van een ‘ik’ dat in de kern niet verandert. Om te kunnen blijven wie ik ben, moet de fictie van wie ik denk dat ik was overeind blijven. Hele therapieën zijn op deze theorie gebouwd. Net als iedereen heb ik de vrijheid om een eigen verleden te verzinnen, om zo te worden wie ik wil zijn. Ik mag mijn eigen reis bedenken. Ook dat is de kracht van verhalen. Ware vrijheid is het vermogen om elke dag nieuwe verhalen te verzinnen.

Voeken | 227

Voeken | 228

INHOUDSOPGAVE Ontwaken .................................................................................. 7 Zeeuws meisje ........................................................................ 7 Onbewaakt verlof ................................................................ 10 Schrödingers huwelijk .......................................................... 13 Het strand van Ameland ...................................................... 15 De eekhoorn ........................................................................ 18 Cinque Terre ........................................................................... 23 Mogadishu........................................................................... 23 Cultuureducatief centrum .................................................... 25 Portovenere ......................................................................... 29 Florence ................................................................................... 31 Monumentenzorg ................................................................ 31 Naar school.......................................................................... 35 Stendhal syndroom .............................................................. 38 Fiat ...................................................................................... 42 Rome ....................................................................................... 45 Via Cassia ............................................................................ 45 Trevi.................................................................................... 46 Het lege pantheon ............................................................... 47 Vrouwen en gebouwen ........................................................ 50 La dolce vita ........................................................................ 52 Veertig ................................................................................. 55 Afdingen .............................................................................. 56 Dieven ................................................................................. 59 Via Appia ............................................................................ 61 Napels...................................................................................... 67 Paringsritueel ....................................................................... 67 Baia ..................................................................................... 70 Voeken | 229

Het pad der Goden ..............................................................71 Sicilië .......................................................................................77 Termini Imerese ...................................................................77 Vallei van de tempels............................................................78 Chinese meisjes ....................................................................79 Vespa ...................................................................................81 Syracuse ...............................................................................83 Giardini Naxos.....................................................................85 Ik vertel verhalen, dus ik besta ..............................................88 Afrika ...................................................................................89 Scilla ....................................................................................92 Albanië .....................................................................................97 Shqiperia ..............................................................................97 Annonces .............................................................................98 Sanduic ................................................................................99 Chinees in Tirana...............................................................101 Cameria .............................................................................102 Bedelaars ............................................................................103 Gebouwen en vrouwen.......................................................104 Bus naar Macedonië ...........................................................111 Macedonië .............................................................................115 Ohrid .................................................................................115 Strafexpeditie .....................................................................117 Zastava Fica .......................................................................120 Taxi ...................................................................................122 Meloenen ...........................................................................124 Griekenland ...........................................................................125 Couch surfing ....................................................................125 Versnellingsbak ..................................................................134 Christos Kakalos ................................................................137 Grieks drama......................................................................141 2 Corinthiërs......................................................................144 Voeken | 230

The voice of Epidaurus ...................................................... 146 Athene ................................................................................... 149 Slippertje ........................................................................... 149 Acropolis ........................................................................... 152 Democratie ........................................................................ 153 Exotische watermeloenen ................................................... 155 Kreta ...................................................................................... 159 Chania ............................................................................... 159 Helena ............................................................................... 161 Meisjes in bikini ................................................................ 164 Herakleion ......................................................................... 167 Groeten uit Cherso ............................................................ 168 Ruïnes in de steigers........................................................... 169 Santorini ............................................................................ 171 Turkije................................................................................... 177 Bodrum ............................................................................. 177 Natasha’s ........................................................................... 180 Sirinçe ............................................................................... 182 Grace ................................................................................. 185 Cappadocië ........................................................................ 188 Oerdriften ......................................................................... 191 Istanbul.................................................................................. 195 De garnalenpelster ............................................................. 195 Kumkapi............................................................................ 196 Submission ........................................................................ 200 Ottomanen, Grieken en Romeinen .................................... 201 Auto, vliegtuig, een trein, een boot .................................... 204 Uitlopen ................................................................................ 205 Bergamo ............................................................................ 205 Leiden of lijden.................................................................. 206 Caldonazzo ........................................................................ 207 München - Venedig ........................................................... 208 Voeken | 231

De kat is ziek......................................................................210 Wolkenfabrieken ................................................................210 Hospiz la Crusc ..................................................................212 Ritorneró ...........................................................................215 Harde landing ........................................................................217 Het kleine landje ................................................................217 Het kantoor heeft ineens muren .........................................218 Werktijden .........................................................................219 Dasein................................................................................222 Satori .....................................................................................223 Vrouwen kijken anders.......................................................223 No Ties ..............................................................................224 Elke dag opnieuw beginnen................................................226

Voeken | 232