Studieblad voor gereformeerd zicht op politiek en maatschappij 34e jaargang nr. 1 · april 2008
'ROOT GEMAK 5W SPULLEN ZIJN KOSTBAAR UW TIJD IS DAT OOK +IES VOOR HET GROTE GEMAK VERTROUW OP &LAKKEE 6ERHUIZERS :O BESPAART U ZICHZELF HEEL WAT ZORGEN GESJOUW EN GEREGEL &LAKKEE 6ERHUIZERS BEHANDELT UW MEUBELS MET EVENVEEL ZORG EN AANDACHT ALS U DAT ZELF ZOU DOEN $AAR KUNT U VAN OP AAN %EN ZORGELOZE VERHUIZING REGELT U MET mmN TELEFOONTJE "EL VOOR EEN VRIJBLIJVENDE OFFERTE
4EL
voedselproductie en consumptie Prof. dr. C.P. Veerman:
G.C. en M. Verhoeks:
‘De groene ruimte is van ons allemaal’
‘Beesten zijn geen goederen’
van de redactie
Zicht is van buiten en binnen vernieuwd. We hopen dat
Tweede Kamerlid mr. C.G. van der Staaij gaat de redac-
u als abonnee de veranderingen ook als een verbetering
tie van Zicht verlaten. Zijn bordje ligt zogezegd al erg
ervaart. Uw reacties op de gewijzigde opmaak en
vol. Daarom kunnen we zijn besluit niet alleen betreu-
omslag worden graag door de redactie ingewacht.
ren, maar ook respecteren. Vanaf deze plaats bedanken we Kees voor wat hij in de afgelopen jaren voor het
Wat betreft de inhoud biedt dit nummer een variatie
blad Zicht heeft betekend!
aan bijdragen, met name rond het thema voedselproductie en consumptie in een welvaarts-
Wellicht ten overvloede wijs ik u op de uitnodiging
maatschappij. In het interview met oud-minister
voor het bijwonen van de jubileumbijeenkomsten die
Veerman komen diverse vragen hierover aan de orde.
de Guido de Brès-Stichting organiseert in het kader
Verder attendeert hij op het belang van een goed
van het 90-jarig bestaan van de SGP. Graag tot ziens in
landschapsonderhoud.
Meerkerk, Apeldoorn of Middelburg.
inhoud
JAS
Forum
Overige artikelen
Ver-wildering van samenleving 1
Ontwikkelingen in de agrarische sector 13
Dr. Klaas van der Zwaag
Drs. J.H. Diepenbeek
Bijbelstudie
Risico’s van ‘gentech’ onderbelicht 19
Een loflied tot eer van de Schepper 3
H. Maljaars
Ds. J.M.J. Kieviet
Varen wij wel bij de welvaart? 28
Interview
Joke Meeuse
“De groene ruimte is van ons allemaal” 6 Burgerschap en vreemdelingschap 45
Drs. J.A. Schippers
Mr. G. Holdijk
Kwartaalstelling Dierenwelzijn: gevangen tussen ethiek en financieel belang? 25
Inhoudsopgave 33e jaargang (2007) 55 Jubileumbijeenkomsten 57
Drs. W. Boonzaaijer
Focus
Boeken
Maat houden 34
Uruzgan: militair, mens, missie 52
Drs. J.A. Schippers
Dr. Marcel de Haas
Discussie
Regeren zonder rood 53
Vergeefs op zoek naar Agur 36
Drs. J.W. van Berkum
colofon
Gerrold Verhoeks en Maaike Verhoeks
ZICHT, 34e jaargang nr. 1 ISSN 0167-2150 ZICHT is een kwartaalblad van de Guido de Brès-Stichting, het wetenschappelijk instituut voor de Staatkundig Gereformeerde Partij, Burgemeester Van Reenensingel 101, 2803 PA Gouda. Telefoon (0182) 69 69 11 Fax (0182) 57 32 22 E-mail
[email protected]
ZICHT beoogt de politieke, maatschappelijke en levensbeschouwelijke problematiek op een – zo mogelijk en zo nodig – wetenschappelijk niveau, vanuit het standpunt van de SGP te belichten. Het blad is opiniërend en thematisch van karakter. Boeken ter recensie zenden aan het studiecentrum van de SGP. Ter recensie aangeboden boeken worden niet geretourneerd. Eindredacteur drs. J.A. Schippers
Redactie mr. G. Holdijk (voorzitter), ir. H. Kievit, J. Neele, mr. C.G. van der Staaij, drs. G.C. Verhoeks, drs. P. Verhoeve, dr. K. van der Zwaag.
Abonnementen Minimaal €19,50 per jaar bij vooruitbetaling. Studenten-/Proefabonnement €10,–. Losse nummers €5,–.
Adres voor kopij, administratie en abonnementen Burgemeester Van Reenensingel 101, 2803 PA Gouda
Tot uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar kunnen abonnementen schriftelijk worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch voor een jaar verlengd.
Financiële administratie Postbank 526317 t.n.v. adm. Zicht, Gouda
De Guido de BrèsStichting is het wetenschappelijk instituut van de SGP. Het instituut wil een bijdrage leveren aan de doordenking van maatschappelijke ontwikkelingen vanuit staatkundig-gereformeerd perspectief. Onze samenleving verandert voortdurend. Politiek is een kwestie van vooruitzien en keuzes maken. Dat vraagt van politici om inzicht in maatschappelijke veranderingen en om normatieve uitgangspunten. Bezinning is nodig om staatkundiggereformeerde politiek een blijvende relevantie te geven.
Wilt u op de hoogte blijven van alle activiteiten van het studiecentrum en ons werk steunen? Word dan nu
Guido-donateur Guido-donateurs krijgen: ❖ 4x per jaar het studieblad Zicht ❖ alle uitgebrachte publicaties ❖ gratis toegang tot Guido-conferenties ❖ 4x per jaar een digitale nieuwsbrief U bent al donateur voor € 50,– per jaar. Studenten betalen € 25,–. Een los abonnement op Zicht kost € 19,50 per jaar/studenten € 10,–. Voor universitaire studenten zijn stageplaatsen beschikbaar. Voor aanmelding en informatie: Guido de Brès-Stichting, Burg. Van Reenensingel 101, 2803 PA Gouda · Tel. (0182) 69 69 11 · Fax (0182) 57 32 22 E-mail
[email protected] · Website www.sgp.nl
FORUM
Ver-wildering van de samenleving
Dr. Klaas van der Zwaag
Het kabinet protesteert wel tegen de Wildersfilm,
redactielid van Zicht
maar doet niets tegen de verwildering in ethische zin en zag dan ook geen reden om de uitzending van Deep Throat te blokkeren. De opdracht van de christelijke politiek is om te protesteren tegen beide: protest tegen islamisering van de samenleving én tegen het afnemend normbesef.
De Nederlandse samenleving ver-wildert. In dubbele
tegengaan. Geen Wilders, maar wijsheid, kopte J.
zin. Nederland wordt steeds meer het land waar Geert
Douma recent in het Nederlands Dagblad. Hij
Wilders door zijn anti-Koranfilm de discussie bepaalt
kritiseerde het gebrek aan verantwoordelijkheid bij
en zelfs aanleiding dreigt te worden van een internatio-
Wilders, het niet accepteren van de consequenties van
naal conflict. Belangen van het bedrijfsleven dreigen te
zijn beoogde film.
worden geschaad. Mensen zijn niet meer hun leven
Hij heeft hiermee een punt. De islam moet niet door
zeker. Zelfs staatsbezoeken worden afgelast.
belediging bestreden worden, maar met argumenten,
Nederland is óók het land waar een pornofilm, Deep
zo je wilt: getuigenis. Geen karikatuur of cartoon, maar
Throat, via de publieke omroep uitgezonden wordt en
gedegen onderzoek waarbij de nuancering het moet
waar een minister trots meevaart tijdens de komende
winnen van zwart-wit denken. Oneliners over islam en
Gay Pride. Symptoom van verwildering van de samen-
koran, zoals Wilders ten berde brengt, doen het goed in
leving. Deep Throat is uiteraard een heel andere film
pers en politiek. Relevant is daarentegen een
dan die van Wilders, maar wel een waarin de islam het
onderscheid tussen enerzijds de islam als religie en de
decadente karakter van het Westen alleen maar
politieke islam en anderzijds de vreedzame moslim die
bevestigd ziet.
wars is van elk radicalisme of terrorisme.
Intussen bepaalt de islam steeds meer de agenda van
Ik zie hierin een parallel met hoe onze vaderen zijn
Europa. Het pleidooi van de Anglicaanse aartsbisschop
omgegaan met de Rooms-Katholieke Kerk. Zij
Rowan Williams om op onderdelen de islamitische
noemden die veelal de kerk van de Antichrist, maar
sharia in te voeren, riep veel protest op. Uiteraard ook
stelden deze niet gelijk aan de rooms-katholieke
van Wilders die hierin een knieval zag van de leiders
gelovige. Calvijn wist nog nog sporen van ware kerk-
(in dit geval van de kerkelijke!) voor de islam. Geen
zijn te vinden in de Rooms-Katholieke Kerk en Groen
aanpassing maar protest, luidde zijn pleidooi. In dat
van Prinsterer onderscheidde het Hof van Rome (als
kader vindt hij Balkenende ook de zwakste premier na
verwerpelijk systeem) van de gewone roomse gelovige,
de Tweede Wereldoorlog.
met wie soms – ook politiek – een bondgenootschap
De cruciale vraag is hoe we de verwildering, met of
gevormd kan worden in de strijd tegen de tijdgeest.
zonder gedachtestreepje, van de samenleving moeten
De opdracht van de christelijke politiek is om beide
ZICHT 2008-1
1
‘Deep Throat is uiteraard een heel andere film dan die van Wilders, maar wel een waarin de islam het decadente karakter van het Westen alleen maar bevestigd ziet.’
2
bewegingen te maken: protest tegen islamisering van
waarden, zo kritiseerde de SGP deze weigering van het
de samenleving én tegen afnemend normbesef. Het
kabinet. Maar ook Wilders beroept zich op de vrijheid
kabinet protesteert tegen de Wildersfilm, maar deed
van meningsuiting.
het ook tegen de verwildering in ethische zin? Helaas
Wel een protest tegen de ver-wildering – de
niet. Het kabinet zag geen reden om Deep Throat tegen
radicalisering door de islam –, maar niet tegen de
te gaan omdat het de vrijheid van meningsuiting het
verwildering in morele zin. Het is met twee maten
niet toelaat dat programma’s op radio of tv vooraf
meten. Want de verloedering van de samenleving is
worden verboden. Zij stelde daarmee de vrijheid van
even erg als de islamisering. De Wet van God geldt
meningsuiting boven maatschappelijke normen en
immers het hele leven.
ZICHT 2008-1
BIJBEL S TUDIE Enkele gedachten bij Psalm 104
Een loflied tot eer van de Schepper
Ds. J.M.J. Kieviet
“Zij allen wachten op U, dat Gij hun hun spijze geeft te
predikant van de Christelijke
zijner tijd” [Psalm 104: 27].
Gereformeerde Kerk te Dordrecht
Het opschrift boven Psalm 104 in de Statenvertaling
winnaar is. De verliezers zijn de hongerenden, de
luidt: “De profeet, wekkende zichzelf op tot de lof
boeren en het milieu.”
Godes, doet een treffelijk verhaal van des Heeren grote
Uit het feit dat dit themanummer van Zicht is gewijd
macht, hoogheid en wijsheid, blijkende zo uit de
aan voedsel en voeding in een welvaartsmaatschappij,
schepping als uit de regering en gestadige onderhou-
ontleen ik de gedachte dat het allemaal nog niet geheel
ding aller dingen, belovende dat hij dezelve zal roemen
probleemloos is. De uitputting van de aarde, de zorgen
al zijn leven, vervloekende de ondankbaarheid der god-
van de agrarische sector, het ongebreidelde westerse
delozen.”
consumentisme, de vragen rond de genetische manipu-
Het is al weer twintig jaar geleden dat dr. Gerrit
latie…, problemen te over. Toch is dat niet het domine-
Manenschijn het boek schreef waarin hij zijn ontwerp
rende thema van deze bijbelstudie. Jawel, ik weet best
voor een christelijke milieu-ethiek presenteerde. De
dat Gods Woord terdege weet heeft van de schepping
titel was, althans wat mij betreft, indrukwekkend.
die in barensnood is. Het schepsel zucht. Het is immers
Geplunderde aarde, getergde hemel. De inhoud maakte
aan de ijdelheid onderworpen (Romeinen 8). Niet
op mij niet minder indruk. “De aarde is”, aldus Manen-
gewillig, maar ter wille van hen die haar aan die
schijn, “niet langer een leengoed dat ons ter bewaring is
ijdelheid onderworpen hebben. En dat zijn u en ik. Het
toevertrouwd, maar een vergaarbak en vuilnisbelt. Om
is allemaal tengevolge van de zonde. Deze wereld is een
het fabrieksproduct ‘geluk’ te maken, wordt de aarde
gevloekte wereld. We moeten het goed bedenken. Ook
op hemeltergende wijze geplunderd.” Ongeveer
als we nadenken over voedsel en voeding.
gelijktijdig kwam de studie van de Groningse priester Herman Verbeek uit. In boeren handen. Voor een recht-
Deze Psalm laat een ander aspect aangaande de schep-
vaardige en verantwoorde landbouw. Ook hij was niet
ping horen. Het is een loflied. Terecht typeerden de
optimistisch over het gebruik van de aarde. Niet alleen
Statenvertalers haar als opwekkend de lof Godes. Evenals
is er de crisis in de vóórtbrenging van de gewassen, ook
in Psalm 103 roept de dichter zichzelf op om de lof van
de verdéling van de landbouwproducten levert proble-
de HEERE te bezingen. Het begin van deze Psalm haakt
men op, aldus Verbeek. “Er is een wereldvoedseloorlog
aan bij het slot van de voorafgaande, dat op zijn beurt
gaande, waarin de agro-business de meedogenloze
z’n eigen begin herhaalt. De reden van die lof is in
ZICHT 2008-1
3
‘Er is een wereldvoedseloorlog gaande (...). De verliezers zijn de hongerenden, de boeren en het milieu.’
Psalm 104 de heerlijkheid van God in de schepping.
Het tweede waarvan de oud-testamentische dichter
“Dit is één van de schoonste psalmen” (A.H.
zich rekenschap geeft, is zijn geloof in de
Edelkoort). Het is een uitbundig loflied. “Ze geeft ons
onderhouding van de schepping. Door de hand van
een levende voorstelling van de wijsheid, macht en
diezelfde God en Heere. De God die bracht tot het ont-
goedheid Gods in de schepping der wereld en in de
staan, staat ook garant voor het bestaan. Hij is niet de
orde van de natuur, terwijl zij ons opwekt om Hem te
God van het Deïsme, dat meent dat de Schepper is als
loven omdat Hij Zich in dit leven als onze Vader ons
een horlogemaker die het door Hem vervaardigde ins-
betoont” (Calvijn).
trument opwindt en het dan terzijde legt. De dichter erkent de Heere ook als de God van de
Ik zou de mij toegemeten ruimte willen benutten om
voorzienigheid. Hij brengt dat op een opmerkelijke
vanuit Psalm 104 op drie dingen te wijzen. Het eerste is
wijze tot uitdrukking. Het is als hij de grootheid van
dat de dichter, wiens naam overigens niet wordt
Gods werken benadrukt. Vers 24 citeerde ik al. De vol-
genoemd, zulks in tegenstelling tot in Psalm 103, de
gende verzen maken dat concreet. Er is sprake van de
schepping op onbevangen wijze bezingt. Evenals
zee die groot en wijd van ruimte is, met haar onnoem-
bijvoorbeeld in Psalm 8 “ziet onze dichter voorname-
lijk aantal van vissen en andere zeedieren. Zelfs wordt
lijk de lichtzijde in het leven der schepping” (J. Ridder-
de Leviathan nog genoemd. Wat daarmee ook zij
bos). Het lijkt wel alsof er geen zondeval geweest is,
bedoeld, in ieder geval één van de grotere dieren die de
tengevolge waarvan immers dood en verderf in het
zee bewonen. Maar hoe talrijk en hoe veel ze ook zijn,
leven van het geschapene is binnengetreden. Het lijkt,
ze zijn in alles van de Heere afhankelijk. “Zij allen
althans in het begin van de Psalm, alles harmonieus en
wachten op U, dat Gij hun hun spijze geeft te zijner tijd.
glansrijk. We horen over het licht [2] en de wolken [3],
(…) Doet Gij Uw hand open, zo worden ze verzadigd”
over bergen [8] en fonteinen [10], over het gras [14],
[27, 28].
de bomen [16] en de vogels [17]. In zijn lofzang [2-26]
Trouwens, dat geldt niet alleen van de zeedieren, maar
volgt hij de geschiedenis van de vijf eerste scheppings-
van alle schepselen. “Wanneer Hij nu aan het vee en
dagen volgens Genesis 1 op de voet. En dat alles
aan de wilde dieren hun spijze geeft op hun tijd, zodat
beschreven op een uitbundige en aanstekelijke wijze.
zij verzadigd worden, dan zal Zijn zegening als een
Ondertussen is het voor de aandachtige lezer wel
hoorn des overvloeds voor ons wezen die nooit
duidelijk dat de dichter niet de schepping als zodanig
uitgeput kan worden” (Calvijn). De toon en de inhoud
bezingt, maar de God van de schepping. Hij die het
van deze Psalm is begrepen door de opstellers van onze
alles tot aanzijn heeft geroepen. Het brengt hem tot de
Catechismus van Heidelberg. Ook zij belijden de God
doxologie: “Hoe groot zijn Uw werken, o HEERE! Gij hebt
van de schepping als de God van de voorzienigheid.
ze alle met wijsheid gemaakt. Het aardrijk is vol van Uw
Die almachtige God is mijn getrouwe Vader (zondag 9).
goederen” [24]. Uit alles blijkt dat de psalmist hoger
4
ziet dan wat voor ogen is. Hij ziet met een geloofsoog
In mijn derde punt wordt het moeilijk. Want met even
de hand van de grote Schepper in dit alles.
grote onbevangenheid als waarmee de dichter de Heere ZICHT 2008-1
‘Gods soevereiniteit doet onze opdracht niet te niet.’
belijdt als de grote Schepper van alle dingen en als de
Ik heb niet de behoefte om aan het slot van mijn kleine
ontfermende God die Zijn hand opent om te voorzien
‘bijbellezing’ deze spanning in Psalm 104 te neutrali-
in behoeften en noden – zo spreekt hij over diezelfde
seren of glad te strijken. Ik merk alleen nog twee
God die ook Zijn hand kan toesluiten en Zijn Geest
dingen op.
kan inhouden. “Verbergt Gij Uw aangezicht, zij (name-
Het eerste is dat in deze Psalm, zij het even in de
lijk de schepselen) worden verschrikt. Neemt Gij hun
marge, de mens en zijn verantwoordelijkheid genoemd
adem weg, zij sterven en zij keren weder tot hun stof ”
worden: “De mens gaat uit tot zijn werk en naar zijn
[29]. En hoewel aan het slot van de Psalm de zondaars
arbeid tot de avond toe” [23]. Merkwaardig: het enige
en de goddelozen worden genoemd (zij zullen
dat hier over de mens wordt gezegd, is dat hij werkt.
vergaan!), uit niets blijkt dat het één rechtstreeks met
Adam deed het al, in het paradijs. Hij moest de aarde
het ander samenhangt. Met andere woorden: dat het
bebouwen en bewaren. Gods soevereiniteit doet onze
alleen de afkerigen en de afgodendienaars zou overko-
opdracht niet te niet.
men, dat de Heere Zijn zorgende hand intrekt en dat er
Her tweede is dat Psalm 104 geheel is ingekaderd in
geen spijze en dus geen verzadiging is. Een man als
de lofzegging van Gods Naam. Alle dingen zijn tot
Asaf wist wel beter, getuige zijn Psalmen 73 en 77.
Hem geschapen. Zo geeft de dichter zich ten slotte
Enerlei wedervaart de rechtvaardige en de goddeloze.
een opdracht, midden in de spanning en de
Voedseltekort, bodemvergiftiging, droogte en overstro-
verantwoordelijkheid van het gezegende en van het
mingen – ze maken geen onderscheid bij vroom en
geschonden leven: “Loof de Heere, mijn ziel!
onvroom.
Hallelujah!” [35].
ZICHT 2008-1
5
INTERVIEW In gesprek met prof. dr. C.P. Veerman
“De groene ruimte is van ons allemaal”
Het is woensdagmorgen 4 maart. De zon koestert het
Drs. J.A. Schippers
Nederlandse landschap. Dat geeft de groene
directeur Guido de Brès-Stichting
omgeving van Groesbeek, waar prof. dr. C.P. Veerman zijn kantoor heeft, een prachtige gloed. We weten en zien tegelijk waar ons gesprek over gaat. Want dit prachtige cultuurhistorische erfgoed verdient goed onderhoud.
Maar wie gaat dat landschapsonderhoud verzorgen en
goede leven in een zich verenigend Europa … dat is wat
bekostigen? En is er binnen het concept van duurzame
mij voor ogen staat.” Wilt u dit eens toelichten voor
plattelandsontwikkeling toekomstperspectief voor het
Zichtlezers die uw betoog (nog) niet gelezen hebben?
bedrijven van landbouw en veeteelt in het overvolle
Veerman: “Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid
Nederland? Het treft dat in de loop van de middag een
(GLB) is decennia lang het énige volwaardige beleid
lezing gepland staat over de toekomst van landbouw-
geweest van de Europese Unie (EU). Als zodanig heeft
beleid in mondiaal perspectief. Prof. Veerman gaat deze
het GLB veel betekend voor de ontwikkeling van de EU.
lezing houden op de Wageningse Universiteit. Met zijn
De laatste tien jaar zien we dat de aandacht verschuift
beleidsmedewerkster neemt hij de presentatie door. Op
naar het plattelandsbeleid. De belangrijkste reden hier-
het eerste blad staan de vier ‘driving forces’ van de
voor is de druk vanuit de Wereldhandelsorganisatie
wereldmarkt opgesomd: voedsel, klimaat, water en
(WTO) die steeds grotere bezwaren had tegen directe
energie. Mijn eerste indruk is dat het gehoor in
productiesteun aan boeren. Dat verstoort de internatio-
Wageningen een boeiend betoog te horen zal krijgen.
nale handel. Verder is van belang dat bij de start van
Zo wordt er ingegaan op de gevolgen van klimaat-
het GLB in de jaren ’60 er sprake was van een groot
verandering voor de landbouw. Wereldwijd zijn er vele
tekort aan voedsel in Europa. Voor de economische
rivierdelta’s die door de zeespiegelstijging worden
ontwikkeling had de overheid belang bij voldoende en
bedreigd. Op andere plaatsen is er juist sprake van
goedkoop voedsel. Dat ligt nu wegens de gestegen wel-
droogte. En verder doet de ontbossing om de verbouw
vaart compleet anders. Ten slotte is het niet realistisch
van gewassen voor onder andere biobrandstoffen
om als overheid de boeren maar te blijven compenseren
mogelijk te maken de schepping geweld aan. Van de
voor dalende prijzen. Daarom is het zaak om de onder-
lezing komen we vanzelf op het interview.
steuning van de landbouw op een andere wijze te regelen. De steun wordt niet meer gekoppeld aan de
6
Bij uw afscheid als minister van LNV schreef u een essay
productie, omdat die handelsverstorend werkt. Wel kan
onder de titel ‘Landbouw verbindend voor Europa?’ De
er een beloning worden gegeven voor het leveren van
zin waarin u uw toekomstvisie samenvat, luidt: “De
maatschappelijke diensten, zoals het instandhouden
landbouw en het landelijk gebied als dragers van het
van het cultuurhistorische landschap.” ZICHT 2008-1
‘Het is zaak om de ondersteuning van de landbouw op een andere wijze te regelen.’
zorgboerderijen, die zo zijn georganiseerd dat daar mensen met een beperking zinvol werk kunnen verrichten.” Een bijkomende reden waarom de steun aan boeren wordt afgebouwd is het herstel van de prijzen voor landbouwproducten. Er is sprake van een stijgende vleesconsumptie. Veerman: “Naarmate de welvaart stijgt, neemt de consumptie van dierlijk eiwit toe. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Chinezen die steeds meer vlees gaan eten. Met zo’n ontwikkeling moeten we Gaan alle agrariërs dan steun krijgen voor bijvoorbeeld
rekening houden.” Veerman stoort zich merkbaar aan
landschapsonderhoud?
de supermarkten die de prijsstijging van het graan aan-
“Nee, al in 2003 heb ik een visie ontwikkeld, waarin ik
grijpen om het brood vele malen duurder te maken:
voorzie dat er drie typen landbouwbedrijven zullen
”In een brood gaat ongeveer een kilo tarwe. Terwijl de
ontstaan. Het Landbouw Economisch Instituut (LEI)
prijs van een kilo tarwe van 10 naar 20 cent is gestegen,
heeft dat ook in een rapport uitgewerkt.” Veerman
is de broodprijs met veel meer dan een eurodubbeltje
zoekt in zijn paperassen en haalt de titel en auteur van
toegenomen.”
de LEI-publicatie boven water. Hij vervolgt zijn verhaal: “Het eerste type betreft de agrariërs die produ-
In het onder agrariërs zeer bekende blad ‘Oogst’ stelde u
ceren voor de ‘wereldmarkt’. Om te voldoen aan de
in 2003 in een interview dat het harmonieus samengaan
eisen van de WTO verkrijgen die geen enkele vorm van
van landbouw, natuur en landschap de belangrijkste
productie- of inkomenssteun. Maar hun bedrijven zijn
opgave voor de komende decennia wordt. Waar moet de
ook in staat om de concurrentie op de wereldmarkt
overheid alert op zijn?
aan te kunnen. In de tweede plaats zijn er landbouwbe-
Volgens Veerman zal de aandacht van de overheid
drijven die te maken hebben met zogenoemde ‘natuur-
vooral uitgaan naar landbouwbedrijven van het tweede
lijke handicaps’. In ons land heb je ‘dal- en deltaboeren’.
en derde type, de bedrijven met natuurlijke handicaps
Bijvoorbeeld in de Veenweidegebieden in de
en de multifunctionele bedrijven. “Hoe dichter we bij
Krimpener-, Lopiker- en Alblasserwaard. Daar is de
het jaar 2013 komen, des te spannender het wordt,
grondwaterstand erg hoog en het areaal is door de vele
want dan moet het geld uit de Europese begroting
sloten sterk versnipperd. Wanneer een landbouwbedrijf
worden herverdeeld”, aldus de voormalige
met zulke natuurlijke handicaps te maken heeft, kan
landbouwminister. “Voor de EU-landbouwministers
het daarvoor gecompenseerd worden. Ten slotte het
liggen er dan een paar wezenlijke vragen op tafel: Op
derde type. Dat zijn de ‘multifunctionele’ boerenbedrij-
basis van welke criteria verdeel je het geld? Wat produ-
ven, die hun agrarische functie verbreden door toeristi-
ceren landbouwbedrijven van het tweede en derde type
sche activiteiten of anderszins. Je kunt ook denken aan
precies? Het worden ‘groene en blauwe diensten’
ZICHT 2008-1
7
‘Naarmate de welvaart stijgt, neemt de consumptie van dierlijk eiwit toe.’
Curriculum vitae C.P. Veerman
genoemd, akkoord, maar hoe waardeer je die dienstverlening? En wanneer de Europese Landbouw-
Geboren in 1949 te Nieuw-Beijerland, gehuwd, drie zoons.
ministers deze kluwen van vragen hebben ontward en beantwoord komt de laatste hamvraag: hoe controleer
Leraar economie en bedrijfseconomie (van 1971 tot 1976) Akkerbouwer in Goudswaard, Nieuw-Beijerland en Frankrijk
je of de subsidies terecht zijn verleend? Terecht is de Europese Unie veel alerter geworden op fraude. Maar bij het controleren moet je ook de doelmatigheid in het
Lid gemeenteraad (van 1973 tot 1980, van 1986 tot 1990) Promotie tot doctor in 1983, Landbouwuniversiteit Wageningen Buitengewoon hoogleraar agribusiness, Katholieke Universi-
oog houden. Waar ik beducht voor ben is dat de administratieve lasten voor agrarische ondernemers enorm toenemen. Nu al is het een berg werk om al die formulieren in te vullen.”
teit Brabant (van 1989 tot 2002) en Erasmus Universiteit Rotterdam (van 1990 tot 1997)
Zou het de Nederlandse regering lukken om bij de herverdeling in 2013 een rechtvaardig deel van de
Voorzitter College van Bestuur Universiteit Wageningen en Research Centrum (van 1997 tot 2002) Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (van 2002 tot 2007) Bijzonder hoogleraar duurzame plattelandsontwikkeling in
geldmiddelen voor de Nederlandse boeren ‘binnen te halen’? Nederland maakt volgens mij onvoldoende gebruik van de Europese regeling voor steun aan boerenbedrijven met ‘natuurlijke handicaps’. Ik denk dat veel boeren zich grote zorgen maken voor de periode na 2013. Veerman: “In mijn tijd als minister van Landbouw,
Europees perspectief, Wageningen Universiteit en Univer-
Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) heb ik hier hard aan
siteit van Tilburg
getrokken. Het klopt dat de verdeling van het geld scheef is uitgevallen. Met name Oostenrijk profiteert
Voorzitter Vereniging Natuurmonumenten Lid Raad van Commissarissen Rabobank Nederland
van de Europese ‘bergboerenregeling’. Bij de toetreding van de Midden- en Oost-Europese lidstaten in 2004 is de procentuele verdeling tussen de ‘oude’ lidstaten
Voorzitter Meta-evaluatiecommissie Kwaliteitszorg Wetenschappelijk Onderzoek
helaas gelijk gebleven. Ik heb bij de Landbouwcommissaris Fisher-Boel omstandig gewezen op het feit dat wij ‘dalboeren’ hebben en dat het daarom niet terecht is
Voorzitter Deltacommissie (over toekomstige kustbescherming) Voorzitter Raad van Toezicht Stichting Kennis voor Klimaat
dat Nederland slechts 1,3% van het totaal van deze regeling krijgt. Het probleem is dat wanneer Nederland meer geld zou krijgen, de andere lidstaten dan moeten inleveren. Mevrouw Fisher-Boel zag het niet zitten om
Bestuursvoorzitter Wetenschappelijk Instituut voor het CDA
dat laatste voor elkaar te krijgen.” “Daarom pleit ik ervoor om de co-financiering om te
8
ZICHT 2008-1
‘De groene ruimte heeft een intrinsieke waarde. We discussiëren toch ook niet over de vraag of we de Nachtwacht van Rembrandt moeten behouden?’
draaien. Alle lidstaten geven eerst zelf aan hoeveel zij
eerbiedigen van de gegeven schepping van God.
overhebben voor steun aan boerenbedrijven met
Daarom hebben we niet alleen de opdracht het
natuurlijke handicaps. Vervolgens kan de EU daar een
landelijk gebied te behouden, we mogen er ook van
bepaald percentage bij leggen, waarbij dan de Oost-
genieten. Het is een opgave en een gave tegelijk.”
Europese lidstaten een hoger percentage ontvangen dan de veel rijkere West- en Zuid-Europese landen. Ik
Het goede (plattelands)leven…
hoop dat de Nederlandse regering serieus iets met deze
De hoogleraar duurzame plattelandsontwikkeling wijst
suggestie gaat doen. Helaas merk ik daar tot nog toe
vervolgens op de aantrekkelijke leefsituatie op het plat-
niet zo veel van.”
teland: positieve gezondheidseffecten, zoals minder stress, minder gehaast leven en een schonere lucht om
Hoe kijkt u aan tegen het belang van goed landschapson-
in te ademen. Veerman: “Veel groen geeft rust en
derhoud? Veel mensen die in de Randstad wonen, denken
ontspanning voor de menselijke geest. Verder is de
misschien dat het zinvoller is om overheidsgeld te
educatieve functie niet onbelangrijk. Er valt veel te
besteden aan de sociale problematiek in achterstandswij-
leren van het leven van planten en dieren. Jongelui die
ken, aan gezondheidszorg of culturele evenementen,
op een boerderij komen, kunnen zien hoe alle
maar toch niet aan boeren op het platteland in Brabant,
onderdelen van de schepping op een wonderlijke wijze
Overijssel en Friesland?!
op elkaar betrokken en met elkaar verbonden zijn. Hoe
Veerman heeft hier een stellige mening over: “Mijn uit-
meer je daarop let, hoe meer je je erover verwondert. Er
gangspunt is dat het landelijk gebied van alle mensen
is ook een minder mooie, wrede en vreselijk ruwe kant.
is. Het is niet een exclusief bezit van boeren of
Die zie je bijvoorbeeld wanneer een leeuw een gnoe
buitenlui, zogezegd. De groene ruimte heeft een intrin-
verscheurt en opeet. Die kant moeten we ook onder
sieke waarde. Die beschouw ik als een aan ons gegeven
ogen zien.”
waarde. En wij hebben de verantwoordelijkheid om die
“Het wonderlijke betreft ook de werking van micro-
waarde te behouden. We gaan toch ook niet
organismen, zoals bacteriën.” Veerman vertelt over een
discussiëren over de vraag of we de Nachtwacht van
actueel voorbeeld: “In Delft hebben onderzoekers
Rembrandt moeten behouden? Dit waardevolle
onlangs een soort beton ontwikkeld waarin bacteriën
cultuurgoed conserveren we. Iedereen kan het komen
worden verwerkt. Zolang deze in het harde beton afge-
bewonderen in het Rijksmuseum te Amsterdam. Van
sloten zijn van de lucht, ‘slapen’ ze. Maar wanneer door
vergelijkbare waarde zijn de bekende molens aan de
kleine scheurtjes de bacteriën in aanraking komen met
Kinderdijk, de Loonse en Drunense duinen en het
lucht en water, zetten ze dat om in zout, waardoor de
Nationaal Park de Hoge Veluwe. Deze rij zou ik met
scheurtjes in het beton weer worden gedicht. Zoiets is
veel meer voorbeelden kunnen aanvullen.”
toch een fantastische vinding?!” “De mens mag ook oogsten uit de natuur. Bloemen,
“Landschap is in cultuur gebrachte natuur. Bij onze
hout, thee, granen en andere gewassen. Zo ook het
omgang met de groene ruimte gaat het primair om het
vlees van dieren. Maar we moeten dat wel op een
ZICHT 2008-1
9
‘Het totale oppervlak van natuurgebieden beslaat hooguit tien procent van geheel Nederland.’
dat jacht primair een beheersdaad is en moet blijven. Jagen met commercieel gewin als motief leidt vroeg of laat tot scheefgroei.” U bent boer èn voorzitter van de vereniging Natuurmonumenten. Daar hoort u van mij geen kwaad woord over, maar het lijkt me wel een spannende combinatie als ik het gemopper beluister wat vanuit de agrarische lobby klinkt over ‘vruchtbare landbouwgronden die worden teruggeven aan de natuur’. verantwoorde manier doen. In mijn visie is het jagen
De reactie van Veerman opent met zijn adagium dat het
op dieren met als doel de wildstand te beheren en te
landelijk gebied van ons allemaal is. Hij wijst daarna op
beheersen helemaal niet verkeerd. In het Nederlandse
de beleidsmatige achtergrond: “Na rijp beraad is langs
landschap waar het natuurareaal zeer beperkt is,
democratische weg besloten tot het vormgeven aan de
ontkomen we er gewoonweg niet aan om de groei van
Ecologische Hoofdstructuur van Nederland. Dit houdt
de wildstand door middel van de jacht binnen de
onder andere in dat er brede natuurzônes worden ge-
perken te houden.”
vormd die in een open verbinding staan met elkaar. Daardoor kunnen verschillende soorten dieren onbelem-
10
Op de Veluwe is het met het aantal wilde zwijnen
merd migreren van het ene natuurgebied naar het andere.
behoorlijk uit de hand gelopen. Toch zegt een meerder-
Dat komt de kwaliteit van de fauna en flora ten goede.”
heid van de Tweede Kamer stug: geen drukjacht. Veel
Veerman is het niet eens met de druk die vanuit LTO-
Veluwenaren hebben de indruk dat de jagers met handen
Nederland wordt uitgeoefend om de plannen in het
en voeten aan de regelgeving worden gebonden.
kader van de EHS te herzien. “Afspraak is afspraak. Ik
Veerman noemt het opmerkelijk dat de gebieden van
heb mijn nek ver uitgestoken met mijn pleidooi om tot
Natuurmonumenten op de Zuid-Veluwe geen wilde
2013 niet te morrelen aan het niveau van de subsidies
zwijnen problematiek kennen. “Onze jachtopzieners en
die boeren ontvangen vanwege het Europese Landbouw-
beheerders hebben elk jaar de omvang van het zwijnen-
beleid. Voor mij gold toen de stelregel: ‘contract is con-
bestand tot beheersbare proporties teruggebracht. In
tract’. Desnoods was ik bereid om af te treden wanneer
de gebieden op de Noord- en West-Veluwe, waar veel
de regering die afspraak niet zou nakomen.” Veerman
particuliere beheerders en jagers zijn, is het met de
heft z’n vinger een beetje op: “Maar dit beginsel geldt
zwijnenpopulatie daarentegen wel uit de hand gelopen.
ook ten aanzien van de vorming van de brede zônes
Ik vermoed dat dit vooral komt doordat het voor hen
voor de Ecologische Hoofdstructuur in Nederland. Het
uit commercieel oogpunt niet interessant is om jonge
argument dat de prijzen van granen en andere land-
of magere wilde zwijnen af te schieten. Die leveren bij
bouwproducten nu stijgen, is echt een gelegenheidsar-
de poelier nu eenmaal niet zoveel op. Mijn conclusie is
gument. Daar ben ik niet van onder de indruk.” ZICHT 2008-1
‘Natuurmonumenten zoekt geen ruzie met boeren, maar wil met hen zoeken naar en werken aan oplossingen.’
Maar de prijzen stijgen toch ook omdat de
hun bedrijfsvoering aan om voor hun maatschappe-
voedselschaarste toeneemt?
lijke activiteiten subsidie binnen te krijgen.” Veerman
“Dat is een emotioneel argument. Op wereldschaal
noemt twee plannen die vorm hebben gekregen in het
bezien is het areaal dat in Nederland aan de natuur
kader van het idee ‘Boeren voor natuur’: Landgoed
wordt teruggegeven verwaarloosbaar klein. Trouwens,
Twickel in Twente en de Bieslandpolder bij Delft. Veer-
het totale oppervlak van natuurgebieden beslaat hoog-
man: “De grond heeft daar een te karige opbrengst om
uit tien procent van geheel Nederland, en dan reken ik
voldoende rendement uit het boerenbedrijf te halen.
grote wateroppervlakten zoals de Oosterschelde mee.”
Daarom is er een fonds gevormd waaruit het inkomen van de agrariërs wordt aangevuld. Een dergelijk plan
We gaan nog even terug naar het omzetten van
moet wel een tijdshorizon hebben van 30 jaar. Bij een
landbouwgrond in natuurgebied. Leidt dit niet per
korte periode, van zeg vijf jaar, werkt zoiets niet.”
definitie tot intensivering? Gegeven de milieudruk lijkt extensivering van de akkerbouw en veehouderij een
Oppervlakkig gezien zou je denken dat enthousiaste leden
betere optie. Daarvoor heb je toch meer grondoppervlak
van Natuurmonumenten en boeren die voor hun boterham
nodig met een agrarische bestemming?
moeten ploegen geen vriendschappelijke relatie met elkaar
Veerman: “Onder extensivering versta ik de richting
hebben. Ervaart u het als een uitdaging om als voorzitter
van de biologische landbouw. Het gaat om productie
van deze vereniging de uitersten bij elkaar te brengen?
van voedsel zonder kunstmest, gewasbeschermings-
Veerman: “De vereniging Natuurmonumenten kent
middelen et cetera. Die moet zeker z’n plek krijgen in
een heel gevarieerd ledenbestand. Wat chargerend kun
de sector. Maar de biologische landbouw is duidelijk
je zeggen dat we donkergroene, middelgroene en licht-
gericht op een kleinere deelmarkt van afnemers met
groene leden hebben. De ‘donkergroenen’ stellen
een zeer koopkrachtige vraag of ideële oogmerken. In
natuurwaarden absoluut en pleiten er bijvoorbeeld
de tijd dat ik minister was heb ik de steun aan de biolo-
voor dat bepaalde natuurgebieden niet toegankelijk
gische landbouw verlegd van de productiekant naar de
mogen zijn voor recreanten en wandelaars. De
afzetkant. Wanneer er een goede distributie- en afzet-
‘lichtgroenen’ denken daar anders over. Ook hier kun
kanalen zijn, bereikt de vraag ook veel directer de aan-
je een goede oplossing voor bedenken. Kijk naar het
bieders en producenten.
eiland Tiengemeten. Dat is voor een eenderde deel
Wanneer we extensivering van de landbouw gaan
afgesloten natuurgebied, voor een ander deel is het een
verbinden met natuurbeheer door agrariërs, dan is het
natuurgebied waar gespreid wat recreatiewoningen
voor mij de vraag of dat op lange termijn gaat werken.
staan. Voor nog een derde deel wordt het historische
Uiteraard moeten we agrarisch natuurbeheer een kans
landschap van het eiland intact gelaten en worden de
geven. Maar nu al blijkt dat niet alles lukt. Het vogel-
oude boerderijen die er nog staan prachtig gerestau-
weidebeheer is bijvoorbeeld niet zo succesvol. Boeren
reerd. Overigens geldt dat Natuurmonumenten geen
die het accent verleggen naar landschaps- en natuurbe-
ruzie met boeren zoekt, maar met hen wil zoeken naar
heer kiezen bewust voor een andere strategie. Zij passen
en werken aan oplossingen.”
ZICHT 2008-1
11
‘Veel politici zoeken naar nieuwe vastigheden, nu de ‘oude’ concepten van de jaren ’60 uitgewerkt zijn.’
Maar de intensieve veehouderij dan? Past het bedrijven
met een doel. Christelijke vrijheid doet een appèl op
van intensieve veehouderij überhaupt wel in het concept
mensen om ook iets voor anderen te betekenen. Het
van duurzame plattelandsontwikkeling?
vrijwaren van de persoonlijke levenssfeer van ongeoor-
Veerman: “De intensieve veehouderij is in Nederland
loofde inbreuken is zeker van belang, maar geen doel
tot ontwikkeling gekomen in de jaren ’60 van de vorige
op zich. Het valt mij op dat klassiek denkende liberalen
eeuw. In sommige gebieden in Noord-Brabant waar
daar veel meer oog voor hadden dan de moderne libe-
veel katholieke boeren met kinderrijke gezinnen woon-
ralen.”
den, heerste veel armoede. Evenzo op de Veluwe, maar dan praat je uiteraard over hervormde en gerefor-
En nu de actualiteit.
meerde gezinnen. Voor een toekomstperspectief bood
Veerman: “In politiek en samenleving neem ik een ont-
de intensieve veehouderij toen een uitkomst. Wie van-
wikkeling waar dat de houdbaarheid van het
daag de dag terugkijkt op die ontwikkeling moet wel
neoliberale vrijheidsbegrip aan z’n einde lijkt gekomen
rekening houden met de context van toen. Maar
te zijn. Bij de VVD zie je dat klassieke en moderne den-
wanneer ik nu plannen zie voor mega-varkensstallen
kers sterker met elkaar in botsing komen. Die partij
van vijf verdiepingen, dan denk ik dat je heel nuchter
kun je momenteel typeren als twee zielen in een borst.
moet vaststellen dat het dan om een industriële
Binnen het CDA neem ik dat in zekere zin ook waar.
productiewijze van vlees gaat. Zo’n mega-stal hoort
Bij de PvdA daarentegen lijkt men de weg geheel kwijt
niet in het landschap thuis, maar op een industrie-
te zijn. Partijleider Bos pleitte eerst voor continuïteit,
terrein. Ieder die hart heeft voor het landschap zal dat
voor ‘de boel bij elkaar houden’ en nu lees je in de
willen erkennen.”
Volkskrant dat hij kiest voor meer polarisatie. In het algemeen concludeer ik dat veel politici zoeken naar
12
Aan het slot van dit interview kom ik terug op uw essay
nieuwe vastigheden, nu de ‘oude’ concepten van de
‘Landbouw verbindend voor Europa?’ U schrijft daarin
jaren ’60 uitgewerkt zijn.
behartigenswaardige woorden over herstel van ‘open vrij-
Maar de grondslagen voor de vrijheid liggen niet in de
heid’ en ‘gerechtigheid’. Neemt u ontwikkelingen waar
mens zelf. Het gaat erom dat wij als mensen het van
die erop wijzen dat onze samenleving hierin ten goede
buiten gegevene accepteren. Dat hoeft voor mij als
verandert?
christen-democraat niet te leiden tot statische
Veerman: “In mijn essay heb ik betoogd dat vrijheid in
opvattingen of een politiek concept waarin alles voor
neoliberale zin opgevat vooral betekent: vrij zijn van
altijd vast lijkt te liggen.
belemmeringen, vrij zijn van de ander. Het doel van
In mijn beleving speelt dat de SGP nogal parten, waar-
die vrijheid is de individuele ontplooiing. De klassieke
door het risico van verstarren niet denkbeeldig is. Met
opvatting van vrijheid geeft naar mijn besef een veel
de grondslagen die de Bijbel ons aanreikt, behoren we
rijkere betekenis aan dit begrip. Het gaat dan om
in onze tijd en in deze maatschappelijke context op
vrijheid in verbondenheid met de ander. Vrijheid
zoek te gaan naar oplossingen. Dat is de opdracht van
behelst ook verantwoordelijkheid; is ook een opdracht
elke christen-politicus.” ZICHT 2008-1
Ontwikkelingen in de agrarische sector
Drs. J.H. Diepenbeek
Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-
landbouwdeskundige
kwaliteit (LNV) staat de laatste jaren steeds meer in de belangstelling. Dat komt door de toegenomen maatschappelijke betrokkenheid voor de beleidsterreinen waar de minister van LNV verantwoordelijk voor is. Dit artikel schetst de omvang en de ontwikkelingen in de agrarische sector in Nederland.
Wat zijn de ontwikkelingen in de primaire sector in
verschillende sectoren (veehouderij, akkerbouw en
Nederland en welke politieke discussies spelen op dit
tuinbouw) zullen verschillend zijn. Hieronder zal
moment?
daarop dieper worden ingegaan.
Nederland is maar een klein land, toch heeft het zich ontwikkeld tot de op twee na grootste exporteur van
1. Veehouderij
agrarische producten en voedingsmiddelen in de
De grootste sectoren binnen de veehouderij worden
wereld. Het Nederlandse agrocluster – de gebundelde
gevormd door de melkvee-, varkens- en pluimveehou-
kracht van de gehele keten, van primaire producent
derij. De veehouderij moet zich in toenemende mate
tot supermarkt – neemt binnen de Nederlandse econo-
verantwoorden tegenover de samenleving over het die-
mie, binnen Europa en binnen de rest van de wereld
renwelzijn, met name in de intensieve veehouderij.
een vooraanstaande plaats in. Het agrocluster is goed
Ook hebben deze sectoren de laatste tien jaar veel gele-
voor 10% van het Nederlandse Bruto Nationaal
den onder diverse dierziektes (varkenspest, MKZ,
Product (BNP), 10% van de werkgelegenheid en 20%
vogelgriep, blauwtong). Verder staat het gebruik van
van de nationale exportwaarde. Maar uit onderzoek
soja voor veevoer onder kritiek.
blijkt ook dat het allerminst zeker is dat de Nederlandse land- en tuinbouw deze sterke positie kan
Melkveehouderij
handhaven. De meeste agrarische bedrijfstakken in
Nederland heeft een hoge reputatie met haar melkvee-
Nederland laten een negatieve ontwikkeling in het
houderij. Het Friese stamboekvee is wereldberoemd.
inkomen zien.
De melkveehouderij is de grootste grondgebruiker in
Hoewel de verschillende sectoren het in de toekomst
Nederland en daarmee in bijzondere mate
moeilijker zullen krijgen om te overleven, benadrukt
gezichtsbepalend voor het Nederlandse landschap.
minister Verburg dat de concurrentiekracht van de
Door de toenemende schaalvergroting zullen de koeien
Nederlandse agrarische sector onverminderd groot zal
echter steeds minder in de wei lopen.
blijven. Zij wijst dan op het milde klimaat, de vlakke
Het aantal melkveebedrijven - en in mindere mate het
bodem, de centrale ligging van ons land en het
aantal dieren - is in de achterliggende dertig jaar fors
ondernemingsklimaat. De consequenties voor de
afgenomen. De verwachting is dat dat proces zich in de
ZICHT 2008-1
13
‘Door de verdere liberalisering zal naar alle waarschijnlijkheid de melkquotering in 2013 vervallen.’
Jaar
Aantal melkvee
Aantal melkveebedrijven
Aantal dieren per bedrijf
1975
2,2 miljoen
91.560
24
nemen de fuserende Campina en Friesland Foods de
1985
2,4 miljoen
57.995
41
verwerking van 80% van alle melk voor hun rekening.
1995
1,7 miljoen
37.465
45
De verwachting is dat op Europees niveau zich nog
2005
1,4 miljoen
23.527
60
meer fusies zullen voordoen.
2015
1,1 miljoen
13.820
80
tie op de ‘melkmarkt’ zal verder toenemen. De zuivelindustrie is nu sterk geconcentreerd. In Nederland
Varkenshouderij
Figuur 1. Ontwikkeling melkveehouderij.
Nederland heeft met de varkenshouderij een belangrijke positie. Ons land is na Denemarken het grootste Jaar
Aantal varkens
Aantal varkensbedrijven
Aantal dieren per bedrijf
1975
7,2 miljoen
55.220
130
en de daarop volgende bedrijfsbeëindigingsregeling.
1985
12,4 miljoen
36.079
344
Hoewel daardoor het aantal bedrijven fors is afgeno-
1995
14,4 miljoen
22.388
643
men, is het aantal dieren ongeveer stabiel gebleven
2005
11,3 miljoen
9.686
1.167
Figuur 2. Ontwikkeling varkenshouderij.
exportland. De varkenshouderij heeft een flinke sanering doorgemaakt, mede als gevolg van de varkenspest
(figuur 2). Het aantal dieren per bedrijf zal naar verwachting sterk groeien als er megastallen (mogen) worden gebouwd. De verwachting is dat varkenshouders in de toekomst te maken krijgen met hogere kosten, onder andere
toekomst zal voortzetten (zie figuur 1). Het aantal
door dierenwelzijnsaspecten, zoals het diertransport,
koeien per bedrijf zal toenemen van gemiddeld 24 in
het castreren van biggen, het tanden knippen en het
1975 naar 80 in 2015.
couperen (knippen) van staarten. Maar ook de mestaf-
Door de verdere liberalisering zal naar alle waarschijn-
zet is een blijvend probleem. De stijgende kosten
lijkheid de melkquotering in 2013 vervallen. Ook de
hebben negatieve gevolgen voor de inkomens-
door de Europese Unie gegarandeerde minimumprijs
ontwikkeling van varkenshouders.
zal fors dalen. Door deze maatregelen zullen
14
melkveebedrijven op de internationale wereldmarkt
Pluimveehouderij
moeten gaan concurreren. Om te kunnen overleven,
Van de pluimveehouderij hebben de kippen het groot-
zal de melkveehouderij de kosten moeten verlagen.
ste aandeel. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen
Daarbij heeft men te kampen met hoge prijzen van
leghennen voor de eierproductie en vleeskuikens voor
grond en quota en de soms daarbij behorende
het kippenvlees.
financieringslasten.
Net als bij de andere veehouderijbedrijven is er sprake
Naar verwachting geeft een gemiddelde koe in 2015
van een enorme schaalvergroting (zie figuur 3). In
zo’n 1.500 kilogram melk meer dan nu. De concurren-
tegenstelling tot de andere sectoren was er tot 2003 ZICHT 2008-1
‘De pluimveesector staat al jaren onder druk vanwege het dierenwelzijn. Per 2013 moeten de legbatterijen zijn afgeschaft.’
Jaar
Aantal kippen
Aantal kippenbedrijven
Aantal dieren per bedrijf
werd door de vogelpest. Het aantal kippen is daardoor
1980
81,2 miljoen
8.681
9.354
fors afgenomen en zal naar verwachting in de toekomst
1985
90,0 miljoen
7.151
12.586
verder afnemen.
1990
92,8 miljoen
5.867
15.817
De pluimveesector staat al jaren onder druk vanwege het
1995
89,6 miljoen
4.605
19.457
dierenwelzijn. Per 2013 moeten de legbatterijen zijn afge-
2000
104,0 miljoen
3.860
26.943
schaft. Maar er is ook kritiek op de nieuwe kooisystemen.
2005
92,9 miljoen
2.841
32.700
De ‘verrijkte kooi’ moet worden vervangen door de
Figuur 3. Ontwikkeling pluimveehouderij.
sprake van een toename van het aantal kippen. Hieraan kwam in 2003 een einde toen de sector hard getroffen
zogenaamde ‘Kleingruppenhaltung’. Dat is een kooisysteem waarin het dierenwelzijn verder wordt verbeterd. Jaar
Aantal akkerbouwbedrijven
Aantal hectares
Hectares per bedrijf
Campylobacter. De sector is daar op dit moment hard
1990
16.260
n.b.
n.b.
mee bezig. Wat betreft de pluimveemest zijn er grote
2000
13.750
n.b.
n.b.
kansen om deze te verbranden en daardoor energie op
2005
12.370
609.000
49,2
te wekken. Voor de sector is nog niet duidelijk wat de
2015
10.540
574.000
54,5
beleidsmatige consequentie is van het feit dat
Figuur 4. Ontwikkeling akkerbouwsector.
De kansen voor de export van vlees en eieren worden sterk vergroot als deze vrij zijn van Salmonella en
pluimveestallen ‘fijnstof ’ uitstoten.
2. Akkerbouw
Akkerbouwgewassen
De gemiddelde Nederlandse akkerbouwer teelt, in ver-
De perspectieven binnen de akkerbouw zijn uiteraard
gelijking met andere Europese landen, minder gewas-
per akkerbouwgewas verschillend. De drie grootste
sen die afhankelijk zijn van Brusselse subsidies. Toch
teelten zijn: granen, aardappelen en suikerbieten (zie
zullen met name akkerbouwers met zetmeelaardappe-
figuur 5). Deze beslaan driekwart van het areaal. Deze
len of graan en bietentelers de gevolgen van de hervor-
drie akkerbouwgewassen worden hieronder
ming van het Europese Gemeenschappelijk Landbouw-
afzonderlijk besproken.
beleid (GLB) in hun portemonnee voelen. Deze akkerbouwers krijgen weliswaar inkomenssteun, maar het is
Granen
de vraag of Brussel die tot in lengte van jaren wil
Hoewel de granen qua oppervlakte het meeste land
blijven geven. Ook zonder eventuele afschaffing van de
beslaat, is het voor Nederland niet het belangrijkste
inkomenssteun zullen veel akkerbouwers stoppen,
product. Dit komt omdat graan, vanwege de hoge
omdat ze te weinig verdienen. De verwachting is dat de
grondprijzen, niet zoveel oplevert per hectare als bijv.
‘blijvers’ in 2015 gemiddeld 10% meer hectares per
aardappelen. Van de granen beslaat tarwe (62%) de
bedrijf zullen hebben (zie figuur 4).
meeste grond, gevolgd door gerst (22%).
ZICHT 2008-1
15
‘De opbrengsten van aardappels fluctueren sterk. De meeste telers produceren daarom op contract.’
Gewas
Aantal akkerbouwbedrijven
Aandeel (in %)
Granen
4.205
34
vooralsnog doorgaan met de teelt van suikerbieten.
Aardappelen
3.340
27
De politieke discussie gaat met name over de vraag of
Suikerbieten
1.855
15
de suikersector zich moet gaan richten op de productie
Overige gewassen
2.970
24
van ethanol als brandstof. “Produceren voor de mond
12.370
100
of voor de motor”, zoals minister Verburg het dilemma
Totaal
gecompenseerd. Dit betekent dat veel telers minder verdienen. Toch lijkt het er op dat de meeste bedrijven
Figuur 5. Aantal bedrijven en aandeel in areaal per akkerbouwgewas.
schetst. Daarbij geeft zij aan dat de akkerbouw zich moet richten op voedselproductie, zeker in het licht van de wereldwijde toenemende vraag naar voedsel.
Aardappelen De aardappelteelt is binnen de akkerbouw met 45%
3. Tuinbouw
van de productiewaarde veruit het belangrijkste gewas.
Naast de veehouderij en de akkerbouw is de tuinbouw
Het belang kan op bedrijfsniveau nog verder toenemen
de derde belangrijke pijler van de primaire sector. De
door de daling van het areaal suikerbieten. De aardap-
Nederlandse tuinbouw is in zeker opzicht het parade-
pelsector bestaat uit drie specialisaties:
paardje van de agrarische sector. Internationaal heeft
consumptieaardappelen, pootaardappelen en zetmeel-
het tuinbouwcluster een leidende marktpositie voor
aardappelen. Deze drie zijn in omvang ongeveer even
sierteelt, bollen, voedingstuinbouw, zaadveredeling en
groot. De opbrengsten van aardappels fluctueren sterk.
boomkwekerijproducten. De sierteelt heeft een aandeel
De meeste telers produceren daarom op contract.
van 60 procent in de wereldhandel, bij de bloembollen
De belangrijkste politieke discussie in de aardappelsec-
is dat zelfs 90 procent. Op beide producten is Neder-
tor betreft de toepassing van biotechnologie om
land wereldmarktleider.
aardappels te ontwikkelen die resistent zijn tegen ziek-
De oppervlakte land voor de tuinbouwsector is met
tes. Over de ethische overwegingen bij de toepassing
minder dan 7% van het totale landbouwgebied in
van biotechnologie is elders in dit nummer een
Nederland relatief klein.
bijdrage opgenomen.
Op deze beperkte oppervlakte levert de tuinbouw ruim 40 procent van de agrarische economische waarde. De
Suikerbieten
500.000 directe en indirecte arbeidsplaatsen in de tuin-
De suikersector heeft recent ingrijpende veranderingen
bouw zorgen voor ruim de helft van de werkgelegen-
ondergaan door wijzigingen in het gemeenschappelijk
heid in de agrarische sector.
landbouwbeleid. Sinds 2005 is de garantieprijs van suiker fors verlaagd. Daarbij moet de suikerproductie
In de tuinbouw kunnen we onderscheid maken tussen:
in de EU van 17,4 miljoen ton naar 12,4 miljoen ton
1. Open teelten (groente-, fruit-, bloembollen- en
per jaar. De suikerprijzen zijn met 20% gedaald. De boeren werden voor 60% van de prijsdaling 16
boomteeltbedrijven) 2. Glastuinbouwbedrijven ZICHT 2008-1
‘Produceren voor de mond of voor de motor, zoals minister Verburg het dilemma schetst.’
Hoewel naar verwachting het aantal bedrijven de
Tuinbouw
Soort teelt
komende jaren fors zal verminderen (zie figuur 6),
Aantal Aantal bedrijven bedrijven 2004 2015
blijft het aantal hectares gelijk. Open teelten
6.700 Boomkwekers
2.600
Uit het voorgaande blijkt dat de tuinbouw in Neder-
Fruittelers
1.860
land internationaal gezien een ijzersterke positie heeft.
Bollentelers
1.120
De sector is niet afhankelijk van subsidies van de Euro-
Vollegrondsgroentetelers
1.120
Kansen en bedreigingen
pese Unie en kan de internationale concurrentie goed
Glastuinbouw Glastuinbouwbedrijven
aan. Mede door de samenwerking met de Wageningen
6.740
4.370
6.390
4.240
350
130
Championbedrijven
Universiteit op het gebied van plantenteelt en groene genetica (die tot de top-3 van de wereld behoort), heeft
Totaal
de tuinbouw minder last van concurrentie.
Figuur 6. Aantal en indeling tuinbouwbedrijven
5.020
13.440
9.390
Naast de vele kansen voor de tuinbouw zijn er ook enkele bedreigingen. In de eerste plaats de ruimtedruk.
De derde bedreiging, die vooral betrekking heeft op de
Vooral de boomteelt loopt in de concentratiegebieden
glastuinbouw, komt door de sterk gestegen energiekos-
(Boskoop en Opheusden) tegen de grenzen van de
ten. Na arbeid vormt energie veruit de belangrijkste
ruimte aan. Ook de bollenteelt op de duinzandgronden
kostenpost op een glastuinbouwbedrijf. Energie maakt
heeft te maken met een grote ruimtedruk. Deze verplaat-
tien tot twintig procent van de totale kosten uit. Aange-
sen zich steeds meer naar de zandgronden van Brabant
zien de gasprijs fors gestegen is, zijn de winsten ook
en Gelderland. Ook de glastuinbouw loopt tegen gren-
sterk gedaald. Bovendien lijkt het er niet op dat de
zen aan, omdat het Westland overvol is en veel
energieprijzen spoedig zullen dalen.
plattelandsgemeenten geen kassen in het open gebied wensen. Overigens zijn enkele jaren geleden – buiten
4. Conclusies
de greenports – tien concentratiegebieden aangewezen
Het zal voor de veehouderij door de verdere liberalise-
waar nieuwe kassen mogen worden gebouwd.
ring en de toenemende milieudruk in de toekomst niet
Een tweede bedreiging wordt veroorzaakt door de
eenvoudig zijn om de continuïteit van de onderneming
gewasbeschermingsmiddelen die bedoeld zijn om ziek-
in voldoende mate zeker te stellen. Ook zullen in de
ten en schimmels te bestrijden. De tuinbouw gebruikt
(nabije) toekomst hogere dierenwelzijneisen worden
relatief veel van deze middelen. Door de hoge
gesteld aan de veehouderijsystemen. In vijftien jaar
grondwaterstanden is de kans op verontreiniging van
moet de veehouderij duurzaam zijn. Om de kosten per
het grondwater groot. De doelstelling is om in 2010 de
dier te drukken, zal er een enorme schaalvergroting
milieubelasting met 95% te hebben verminderd ten
optreden. Toch is het niet de verwachting dat de
opzichte van 1998. Hiervoor dient de tuinbouw nog
concurrentiekracht van de Nederlandse veehouderij
een forse inspanning te leveren.
sterk zal verminderen.
ZICHT 2008-1
17
‘In vijftien jaar moet de veehouderij duurzaam zijn.’
Ook de akkerbouwsector zal steeds meer moeten gaan
land vlakbij grote bevolkingsconcentraties uitstekend.
concurreren tegen wereldmarktprijzen. Nederland is en
De toekomstperspectieven voor de tuinbouw zijn niet
blijft een klein land met weinig grond. Daarom zullen
ongunstig. Mede dankzij de tuinbouw speelt
onze boeren nooit kunnen concurreren tegen
Nederland internationaal een belangrijke rol. Ook
Amerikaanse graanproducenten of Braziliaanse suiker-
zorgt deze sector voor een belangrijk deel van ons
boeren. Zij zullen het vooral moeten zoeken in kleinere
nationale inkomen. Daarnaast zijn er enkele bedreigin-
teelten met een hogere toegevoegde waarde. Voor de
gen, zoals het gewasbeschermingsmiddelengebruik en
afzet in Europa is de geografische ligging van Neder-
de stijgende energieprijzen.
De Guido de Brès-Stichting is
Het wetenschappelijk instituut voor de SGP zoekt een
het wetenschappelijk instituut voor de SGP dat kennis en inzicht wil verwerven en,
fondswerver (m/v, parttime)
vanuit het gereformeerd
Van kandidaten verwachten wij:
belijden, dienstbaar maken
• Goede mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden
voor politiek en samenleving.
• Enthousiasme voor het staatkundig-gereformeerd gedachtegoed, zo
De Stichting streeft ernaar het
mogelijk tot uitdrukking komend in het lidmaatschap van de SGP
maatschappelijke en politieke debat te beïnvloeden op basis
• Bekendheid met het bedrijfsleven, het maatschappelijk middenveld en gevoel voor kerkelijke verhoudingen in de gereformeerde gezindte
van de reformatorische levens-
18
beschouwing. Ten behoeve van
De functie is grotendeels vanuit huis te verrichten. Tot de taakinhoud
dit doel ontplooit het
behoort het verwerven van fondsen voor projecten en conferenties, het
wetenschappelijk instituut een
werven van advertenties en abonnees voor het kwartaalblad Zicht en van
variatie aan activiteiten en pro-
donateurs voor de Guido de Brès-Stichting.
jecten, waaronder de uitgave
Meer informatie over deze functie is te verkrijgen bij drs. J.A. Schippers,
van studies, het kwartaalblad
directeur Guido de Brès-Stichting, telefoon 0182-696912 of jaschippers@
Zicht en een elektronische
sgp.nl. Uw sollicitatie kunt u vóór 1 mei a.s. mailen naar studiecentrum
nieuwsbrief. Verder organiseert
@sgp.nl of per post opsturen naar: Wetenschappelijk Instituut voor de
zij conferenties en debatten.
SGP, Burg. Van Reenensingel 101, 2803 PA GOUDA.
ZICHT 2008-1
Geeft overheid toe aan pressie van de markt?
Risico’s van ‘gentech’ onderbelicht
H. Maljaars
De opmars van genetisch gemodificeerde gewassen
beleidsmedewerker bij de SGP-
mag ons grote zorgen baren. Bedrijfsleven en weten-
fractie in de Tweede Kamer der
schappers dringen sterk aan op acceptatie. Respect
Staten-Generaal
voor de intrinsieke waarde van de natuur lijkt ver te zoeken. Christenen zullen duidelijker moeten ageren tegen deze ontwikkeling en aandringen op voorzorg en terughoudendheid.
Ontwikkelingen op het gebied van de biotechnologie
zijn deze gewassen aan een schijnbaar ongehinderde
gaan razendsnel. Buiten Europa nog sneller dan binnen
opmars bezig. Koplopers zijn de Verenigde Staten,
Europa. Ter illustratie wil ik enkele recente ontwikke-
Argentinië en Brazilië.5 Tot groot ongenoegen van
lingen noemen. Chinese onderzoekers hebben de
vooral de Verenigde Staten gaat het in Europa veel
genen van een varken gemanipuleerd, zodat het groen
moeizamer. Onder druk worden veel dingen echter
1
oplicht in het donker (fluorescentie). Twee van de elf
vloeibaar. Dat is ook hier te merken en mag ons grote
nakomelingen hebben de lichtgevende eigenschap
zorgen baren. In dit artikel zullen de pijlen daarom op
geërfd. Het werd gepresenteerd als een stap in de
deze opmars gericht zijn.
richting van speciale varkens die organen moeten gaan leveren voor mensen (xenotransplantatie). Japanse
Genetische modificatie
wetenschappers hebben het reukzintuig van een muis
Allereerst een begripsomschrijving. Genetische modifi-
zo gemanipuleerd dat de muis zijn angst voor katten
catie of genetische manipulatie is het veranderen van
heeft verloren2. Dit onderzoek zou van belang zijn,
erfelijke eigenschappen van levende organismen, op
omdat het laat zien dat de aangeboren angst van zoog-
een andere manier dan door kruisen. De weerstand van
dieren, inclusief mensen, voor bepaalde geuren wegge-
een commercieel aardappelras tegen een bepaalde
nomen kan worden. Een ander ontwikkeling is het
schimmel kan verbeterd worden door het te kruisen
klonen van dieren. Amerikaanse autoriteiten hebben
met een wilde aardappelsoort die een grotere
toestemming gegeven voor de verkoop van melk en
weerstand tegen deze schimmel heeft. Dat wordt
3
vlees van gekloonde dieren aan consumenten. Ook het
gedaan in de klassieke veredeling. Met genetische
Europese agentschap voor voedselveiligheid (Efsa)
modificatie kan het gen dat de grotere weerstand geeft
4
heeft een positief advies gegeven. Het is duidelijk dat
ook uit andere plantensoorten worden gehaald. Het
wij als christenen tegen deze ontwikkelingen moeten
maakt dan niet uit of het uit spinazie, tarwe of een
ageren.
wilde bloemensoort komt. Het kan zelfs ook uit bacte-
Een ontwikkeling die op dit moment om grotere
rie, dier of mens gehaald worden. Amerikaanse weten-
aandacht vraagt, is de opmars van genetisch gemodifi-
schappers hebben een gen uit het DNA van konijnen
ceerde gewassen (gg-gewassen). Vooral buiten Europa
gehaald en in het DNA van een populier gestopt.6 Door
ZICHT 2008-1
19
‘Onder de grote druk van »de macht en het geld« verweekt de aanvankelijk solide weerstand.’
het gen en het bijbehorende enzym kan de populier
ciële teelt.8 Het gaat om een aardappel die een bepaald
allerlei organische stoffen beter afbreken en op deze
soort zetmeel produceert voor toepassing in de papier-,
manier bodemvervuiling aanpakken.
textiel- en lijmindustrie. De Efsa heeft haar goedkeuring gegeven: de aardappel vormt geen gevaar voor
De toelating op de markt van genetisch gemodificeerde
gezondheid of milieu. Een meerderheid van de
gewassen is onderwerp van hevige discussie. Voor 1998
lidstaten is echter tegen. Wederom is deze meerderheid
werden enkele genetisch gemodificeerde maïs en anjer
onvoldoende groot om toelating tegen te houden. Uit-
5
variëteiten op de Europese markt toegelaten. Tussen
eindelijk zal de Europese Commissie weer het
1998 en 2004 gold er een moratorium op de toelating
definitieve besluit moeten nemen. De verwachting is
van nieuwe gg-gewassen. In 2004 stelde de Europese
dat zij de goedkeuring van de Efsa zal volgen.
Commissie enkele richtlijnen op die de regels op het gebied van tracering, etikettering en keuzevrijheid aan-
Druk maakt alles vloeibaar
scherpten. Hierdoor werden nieuwe toelatingen moge-
In beide casussen wordt grote druk uitgeoefend door
lijk gemaakt, zij het moeizaam. De import en
de WTO, met daarachter de Verenigde Staten, Canada
verwerking van een aantal genetisch gemodificeerde
en Argentinië, het bedrijfsleven en de wetenschap.
producten is, onder strikte voorwaarden, inmiddels
Onder de grote druk van ‘de macht en het geld’
toegestaan. Er zijn nog geen gg-gewassen toegelaten
verweekt de aanvankelijk solide weerstand. Biotech-
voor commerciële teelt. Wel lopen er diverse veldproe-
bedrijven en wetenschap wijzen op de ongekende
ven, ook in Nederland.
mogelijkheden.9 Resistentie van gewassen tegen bestrijdingsmiddelen, insecten en ziektes, gewassen die
20
Verdeelde EU
bestand zijn tegen kou, droogte of verzilting, hogere
De Europese Unie is een in zichzelf verdeeld huis. Twee
opbrengsten, groente en fruit met extra gezondheids-
casussen bevestigen dat. Oostenrijk heeft de toelating
bevorderende stoffen, verbeterde energiegewassen.
van bestaande en nieuwe gg-gewassen binnen eigen
Steeds vaker wordt ook gewezen op dreigende voedsel-
grenzen geblokkeerd. De WTO tekende bezwaar aan en
tekorten als gevolg van de stijgende vraag naar
dwingt de Europese Unie om stappen te ondernemen
landbouwproducten in landen als China en India en de
om deze boycot op te heffen. Een meerderheid van de
stijgende vraag naar grondstoffen voor biobrand-
lidstaten steunt Oostenrijk, maar zij is onvoldoende
stoffen. Toepassing van gentechnologie zou noodzake-
groot om de doorslag te geven. Nederland was één van
lijk zijn om een voedselramp af te wenden.10 Vanuit de
de vier lidstaten die Oostenrijk niet steunde. De
veehouderij klinken noodkreten over de stijgende prij-
Europese Commissie moet nu de knoop doorhakken.
zen voor veevoer. Door de trage toelatingsprocedures
Als de Europese Commissie toegeeft aan de meerder-
voor de import van genetisch gemodificeerde
heid wachten sancties van de WTO.7 De andere casus
grondstoffen en de strenge regelgeving wordt de prijs
betreft de toelating van een genetische gemodificeerde
van veevoer opgedreven. Dit schaadt de concurrentie-
aardappel van het chemieconcern BASF voor commer-
positie van de Europese veehouderijsector.11 ZICHT 2008-1
‘Wanneer is er sprake van onbegrensde wetenschappelijke nieuwsgierigheid en niet van het verwerven van kennis?’
Onder deze druk lijkt toelating snel vloeibaar te
gij… vruchtbomen en alle cederbomen; het wild
worden. Het ethische aspect schuift daarbij naar de
gedierte en alle vee; kruipend gedierte en gevleugeld
achtergrond. Dit is absoluut een ongewenste ontwikke-
gevogelte’ (vs. 7 – 10). Ook Genesis 1 laat een aspect
ling. Wij moeten niet gaan naar het Amerikaanse
van de door God gegeven waarde zien. God schiep
systeem, waar een product na de wetenschappelijke
grasscheutjes, zaadzaaiend kruid naar zijn aard,
toetsing al dan niet goedgekeurd wordt, zonder
vruchtbaar geboomte, dragende vrucht naar zijn aard.
noemenswaardige inmenging van de politiek. In het
God zag dat het zeer goed was.
belang van de samenleving moet het ethische aspect een rol op de voorgrond blijven spelen. De ethische
In een wereld van wetenschappelijke vooruitgang en
discussie is overigens wel een moeilijke discussie.
materialisme is het echter moeilijk dit perspectief te berde te brengen. Dan is het verleidelijk om de discus-
Ethische grondhoudingen
sie te voeren op het niveau van de veel subjectievere
De ethische kant van de zaak kan benaderd worden 12
postmoderne grondhouding. Dan is het makkelijk om
vanuit twee verschillende grondhoudingen. De
biotechnologie te bekritiseren door de negatieve gevol-
klassieke grondhouding gaat er vanuit dat de werkelijk-
gen te belichten. Het gevaar is dan wel aanwezig dat het
heid een eigen waarde heeft. Volgens deze houding
negatieve aspect van inbreuk op de eigen waarde van
respecteert de techniek de intrinsieke waarde van de
planten en dieren naar de achtergrond wordt gescho-
werkelijkheid. Ethische stromingen die hieronder
ven en ligt acceptatie op de loer als aan de negatieve
vallen zijn deontologie en deugdenethiek. De andere
gevolgen (enigszins) tegemoet gekomen is. Hier
grondhouding is postmodern. Hierbij heeft de
moeten wij beducht voor zijn.
werkelijkheid alleen een (door mensen) toegekende waarde. Dat wat wij belangrijk vinden, heeft waarde.
Toetsingskader
De techniek wordt gebruikt om de werkelijkheid te
De SGP heeft in de nota ‘Genen in het geding’ (1994)
exploiteren naar menselijke wil en nut. Hieronder valt
een toetsingskader voor biotechnologische hande-
het consequentialisme of gevolgenethiek. Als de gevol-
lingen geformuleerd.13 Drie facetten vormen de basis
gen positief uitvallen, is de handeling goed.
voor een afweging: doelstelling, middel en gevolgen. Doelstellingen kunnen negatief zijn. Hieronder vallen
De klassieke grondhouding past in het christelijke
onbegrensde wetenschappelijk nieuwsgierigheid en een
straatje of, beter gezegd, komt hieruit voort. De Bijbel
ongebreideld winststreven. Hiertegenover staan
spreekt duidelijk van een eigen waarde van flora en
positieve doelstellingen als verwerven van kennis, het
fauna, ongeacht wat de mens ervan vindt. Deze waarde
helpen van de arme naaste, ondersteuning van de eco-
is door God gegeven. In psalm 24 staat: ‘De aarde is des
nomie en het bewaren van de schepping. De scheidslijn
HEEREN, mitsgaders haar volheid, de wereld en die
is soms moeilijk te trekken. Wanneer is er sprake van
daarin wonen’ (vs. 1). En het is opvallend dat in psalm
onbegrensde wetenschappelijke nieuwsgierigheid en
148 wordt gezongen: ‘Looft den HEERE, van de aarde,
niet van het verwerven van kennis?
ZICHT 2008-1
21
‘Het ethische aspect schuift naar de achtergrond. Dit is absoluut een ongewenste ontwikkeling.’
Bij de beoordeling van het middel, zoals genetische
kenning die gehanteerd wordt. Dit kan een hulpmiddel
modificatie van gewassen, zou moeten worden gelet op
zijn. Het mag echter niet zo zijn dat een goede doelstel-
de aard van de ingreep en de aanwezigheid van alterna-
ling en positieve gevolgen de doorslag geven, terwijl bij
tieven. De aard van de ingreep heeft onder andere te
de aard van de ingreep in het licht van Gods Woord
maken met het verschil in organisatiegraad van levens-
grote vraagtekens gezet kunnen worden.
vormen. Bijbel en natuur leren ons dat aan bacteriën, planten, dieren en mensen een verschillende waarde
Planten hebben een door God gegeven intrinsieke
toegekend mag worden. De aard van de ingreep heeft
waarde. De techniek moet deze waarde respecteren.
ook te maken met de mate waarin de verschillen tussen
Respect voor de intrinsieke waarde zou één van de
scheppingsgroepen, zoals bedoeld in Genesis 1, aange-
doelstellingen bij het gebruik van genetische modifica-
tast worden. Als het gaat over de aard van de ingreep
tie moeten zijn. Maar dit lijkt de huidige biotech-
zou ik ook het aspect ‘omkeerbaarheid’ willen noemen.
bedrijven niet te hinderen. Zij hopen op een
Als een genetisch gemodificeerd gewas wordt ingezet
genrevolutie, want daar valt geld aan te verdienen. Het
voor commerciële teelt staat het in de natuur temidden
is opvallend dat chemieconcerns, als het eerder
van allerlei andere plantensoorten. Het ‘onnatuurlijke’
genoemde BASF, een stevige duit in het zakje doen. Het
gen kan overgedragen worden aan andere plantensoor-
beeld van de torenbouw in Babel doemt op. Genetische
ten en zich ongecontroleerd verspreiden, zeker als er
modificatie is daarom niet in goede handen bij de hui-
maar beperkte controle is. Dat kan ongewenste
dige biotech-bedrijven, vanwege het prevaleren van het
gevolgen met zich meebrengen, maar valt niet meer
motief van winstbejag.
terug te draaien. Vanwege de onomkeerbaarheid is extra voorzichtigheid geboden of moet uit voorzorg
Nieuwe technieken
zelfs geen ruimte geboden worden voor de commer-
Het zou makkelijk zijn om nu een duidelijke conclusie
ciële teelt van genetisch gemodificeerde gewassen.
te trekken: geen genetisch gemodificeerde gewassen.
Het facet ‘gevolgen’ wordt in drieën gesplitst: gevolgen
Genetische modificatie is echter minder eenduidig dan
voor natuur en milieu, gevolgen voor de gezondheid en
het soms lijkt. De laatste jaren zijn enkele nieuwe tech-
het welzijn van mensen en gevolgen voor samenleving
nieken opgedoemd. Deze maken de discussie
en cultuur. Enkele voorbeelden: door de uitwisseling
moeilijker. Het gaat hier om cisgenese, ‘reverse
van genen kan de genetische variatie in gevaar komen,
breeding’ en gerichte mutagenese15. Bij cisgenese
nieuwe allergieën kunnen zich openbaren, en de
wordt het gewenste gen gezocht binnen de eigen soort.
machtspositie van biotech-bedrijven, als Monsanto,
Soortgrenzen worden hier niet overschreden. ‘Reverse
baart zorgen.
breeding’ is een techniek waarbij genetische modifi-
Dezelfde facetten komen terug in een toetsingskader
catie wordt toegepast om het veredelingsproces te
dat door de wetenschappelijke instituten van de GPV
versnellen. De plant die uiteindelijk overblijft, heeft in
14
22
en de RPF is opgesteld. Het interessante, maar tegelijk
principe echter geen vreemde genen in zijn DNA,
ook gevaarlijke, van dit toetsingskader is de puntentoe-
omdat deze er tijdens het proces uit zijn gehaald. Ook ZICHT 2008-1
‘Liever een restrictiever beleid, dan dat de keuzevrijheid geweld wordt aangedaan.’
bij gerichte mutagenese zijn de vreemde stukjes DNA
is toegepast, maar de vreemde genen uit het uiteinde-
die overgezet worden niet het doel, maar alleen een
lijke organisme zijn gehaald.15 Detectie is dan onmoge-
hulpmiddel.
lijk en handhaving moeilijk. In de trendanalyse wordt
Deze technieken roepen nieuwe vragen op. Weten-
gepleit voor een productbenadering: een organisme
schappers vragen of planten die tot stand zijn gekomen
valt onder de ggo-regelgeving als het daadwerkelijk
met behulp van cisgenese gevrijwaard kunnen blijven
vreemde genen bezit. Dit zou ook problemen
van de genetisch gemodificeerd organisme (ggo)-regel-
voorkomen bij de import van producten uit landen, als
16
geving. Met cisgenese wordt immers hetzelfde bereikt
de Verenigde Staten, waar de productbenadering al
als met de klassieke veredeling. En waarom zouden
gehanteerd wordt.
planten die tijdens het productieproces genetische
In de trendanalyse wordt ook gewezen op de moeilijk-
modificatie hebben ondergaan, maar uiteindelijk geen
heden bij de etikettering van producten met genetisch
vreemde genen hebben, toch nog onder de strikte ggo-
gemodificeerde grondstoffen. Producten mogen geen
regelgeving moeten vallen? Hier lijkt wat ruimte te
grondstoffen bevatten van niet toegelaten of
liggen. Bezinning op deze nieuwe technieken is daarom
onbekende ggo’s. Voor deze ggo’s is echter geen
gewenst.
detectiemethode voorhanden, zodat controle op ongewenste vermenging moeilijk, zo niet onmogelijk is.
Keuzevrijheid
Ook de praktijk in Nederland laat zien dat handhaving
Omdat genetische modificatie zo gevoelig ligt, is keuze-
van een ggo-vrije keten onder druk staat. Onlangs
vrijheid een groot goed. Ondubbelzinnige etikettering
diende Biologica, een organisatie die de belangen van
en het handhaven van een ggo-vrije keten is, hoewel
de biologische sector behartigt, een bezwaar in tegen
het in onze optiek een second-best oplossing is,
het verlenen van een vergunning voor enkele veldproe-
daarom van groot belang. Ook de keuzevrijheid staat
ven met een genetisch gemodificeerd maïsras.17 In de
echter onder druk.
vergunning zouden geen bindende voorwaarden zijn
Tot nu toe is het uitgangspunt in de Europese
opgenomen die biologische telers, die ggo-vrije
regelgeving dat een product moet worden behandeld
producten moeten leveren, beschermen tegen
als een genetisch gemodificeerd organisme als er
uitkruising en besmetting met vreemde genen. Ook
tijdens het proces van totstandkoming gebruik is
zou de aansprakelijkheid niet geregeld zijn.
gemaakt van genetische modificatie (procesbenadering). Handhaving is gebaseerd op de detectie van
Ondubbelzinnige etikettering en het handhaven van
vreemde genen in het uiteindelijke organisme. In een
een ggo-vrije keten staan onder druk. Nederlandse en
trendanalyse van onder meer de Commissie Genetische
Europese overheden mogen niet aan deze druk
Modificatie, uitgevoerd in 2007, wordt echter geconsta-
toegeven. Liever een restrictiever beleid, dan dat de
teerd dat er nieuwe technieken, zoals het hiervoor
keuzevrijheid geweld wordt aangedaan. Hierbij mogen
genoemde ‘reverse breeding’, zijn, waarbij tijdens het
bewijslast en (extra) kosten niet neergelegd worden bij
proces van totstandkoming wel genetische modificatie
de sectoren en ketens die ggo-vrij willen blijven.
ZICHT 2008-1
23
Conclusie De opmars van genetisch gemodificeerde gewassen
Noten 1.
mag ons grote zorgen baren. Bedrijfsleven en
2.
wetenschappers dringen sterk aan op acceptatie. Zij
3.
lijken uit te gaan van de maakbaarheid van de natuur. Respect voor de door God gegeven intrinsieke waarde
4. 5.
van deze natuur lijkt ver te zoeken. Christenen zullen daarom duidelijker moeten ageren tegen deze ontwikkeling. Ook de onomkeerbaarheid van de intro-
6. 7.
ductie van ‘onnatuurlijke’ genen via genetisch gemodificeerde gewassen in het milieu met bijbehorende risico’s pleit tegen de commerciële teelt van deze gewassen. Nieuwe technieken vragen echter om een
8. 9. 10.
uitzonderingspositie. Bezinning op deze technieken is
11.
daarom gewenst. Verder is het van groot belang dat we
12.
door ondubbelzinnige etikettering en handhaving van
13.
ggo-vrije ketens voldoende keuzevrijheid behouden. De natuurkundige Freeman Dyson zei in het
14.
maandblad ‘Natuurwetenschap & Techniek’ dat onze akkers binnen vijftig jaar zijn bedekt met zwarte, gene-
15.
tisch gemodificeerde planten, die door de aanwezigheid van het zonnecelmateriaal silicium veel efficiënter gebruik maken van zonlicht dan groene planten.18 Zou
16. 17.
God het zover laten komen? De natuur is niet straffeloos (ver)maakbaar. Bedrijven en
18.
www.nu.nl, 11 januari 2008. Chinees varken werpt groene biggetjes. www.nu.nl, 8 november 2007. Wetenschappers creëren muis zonder angst voor kat. De Telegraaf, 18 januari 2008. VS laten vlees van gekloonde dieren toe. Agrarisch Dagblad, 18 januari 2008. Efsa positief over klonen. Commissie Biotechnologie bij Dieren, Commissie voor Genetische Modificatie en de Gezondheidsraad, 2007. Achtergrondstudies bij Trendanalyse Biotechnologie 2007; kansen en keuzes. De Boomkwekerij, oktober 2007. Populier met konijnen-gen bestrijdt gif. Reformatorisch Dagblad, 1 november 2007. EU blijft verdeeld over genproducten. NRC-Handelsblad, 3 november 2007. Gemodificeerde aardappel wacht lijdzaam af. Boerderij, 13 november 2007. Bedrijfsleven hoopt op genrevolutie. NRC-Handelsblad, 17 januari 2008. Mondiale voedselramp zonder gentechnologie. Agrarisch Dagblad, 3 november 2007. Veevoer 20 euro per ton te duur. Instituut voor Cultuur Ethiek. Symposium Biotechnologie in de Landbouw, juni 2005. Massink, H.F. e.a., 1994. Genen in het geding; SGP-visie op genetische manipulatie. Uitgave van de Guido de Brès stichting, het studiecentrum van de SGP. Jochemsen, H. e.a., 2000. Toetsen en begrenzen; een ethische en politieke beoordeling van de moderne biotechnologie. Uitgave van de wetenschappelijke instituten van GPV en RPF. Commissie Biotechnologie bij Dieren, Commissie voor Genetische Modificatie en de Gezondheidsraad, 2007. Trendanalyse Biotechnologie 2007. Jacobsen, E. en H.J. Schouten (WUR). Cisgenese is veilig en goed voor het milieu. Uit: Spil, juni 2007. Biologica, 19 februari 2008. Persbericht: Biologica maakt bezwaar tegen veldproeven met ggo-maïs. Natuurwetenschap & Techniek, oktober 2007. Zwarte planten komen eraan.
wetenschappers die hier anders over denken, gedragen zich als arrogante medescheppers naast (of: boven?) God. De overheid is geroepen om deze onverantwoorde, risicovolle moderne ‘torenbouw’ stil te leggen.
24
ZICHT 2008-1
K WA R TA A L S T E L L I N G
Dierenwelzijn: gevangen tussen ethiek en financieel belang? Drs. W. Boonzaaijer
In de rubriek Kwartaalstelling vraagt Wouter
beleidsmedewerker Eurofractie
Boonzaaijer aandacht voor een verantwoorde omgang
ChristenUnie-SGP
met dieren. In ons handelen met onze medeschepselen zal eerbied voor God de Schepper tot uitdrukking moeten komen. Economische belangen mogen bijbelse waarden en normen niet opheffen.
In de Bijbel kunnen we lezen dat een dier een mens ter
Hiermee wil ik overigens beslist niet suggereren dat het
verantwoording roept over zijn gedrag. We hebben het
houden van dieren voor de voedselproductie ethisch
dan over de geschiedenis van Bileam op zijn ezelin
onaanvaardbaar zou zijn.
(Numeri 22 vers 21-35). De ezelin vraagt aan Bileam waarom hij hem slaat. Als de ogen van Bileam geopend
Meer politieke aandacht voor dierenwelzijn
worden, ziet hij dat de ezelin voor zijn bestwil, of nog
Het is onmiskenbaar dat de laatste jaren dierenwelzijn
beter gezegd voor zijn behoud, het dreigende gevaar
een thema is dat steeds meer aandacht krijgt in de poli-
van het zwaard van de Engel des HEEREN is ontweken.
tieke discussie. Hieraan heeft de komst van de Partij voor de Dieren (PvdD) in de Tweede Kamer zeker
Naar aanleiding van deze geschiedenis vraag ik mij af
bijgedragen. Hoewel het mijn partij niet is, denk ik dat
wat dieren, als zij zouden kunnen spreken, tegen ons
zij ook voor ons de vinger op de zere plek legt. Nu is
zouden zeggen. Zouden zij ons ook ter verantwoording
het natuurlijk zeer verleidelijk om de PvdD belachelijk
roepen voor ons gedrag als het gaat over de omgang
te maken vanwege een heel aantal van haar extreme en
met dieren? Kunnen wij ons dan wel goed verantwoor-
wellicht absurde standpunten. Zo zouden we het voor-
den over onze omgang met dieren?
stel van het verbod op de vissenkom kunnen aangrijpen om alle punten van deze partij helemaal
In de Bijbel kunnen we duidelijk lezen dat de mens
niet meer serieus te nemen. Maar als SGP-ers weten we
heerschappij heeft over de dieren (Genesis 1 vers 26) en
maar al te goed dat zo’n houding niet sympathiek is.
dat het geoorloofd is om vlees te eten (Genesis 9 vers
Wij willen als SGP-ers ook graag serieus genomen
3). Deze heerschappij kan natuurlijk nooit gezien
worden, ook al vinden andere partijen dat we er (op
worden als een vrijbrief om al het mogelijke met dieren
onderdelen) extreme standpunten op nahouden.
te kunnen doen. In Spreuken 12 vers 10 lezen we
Het gevaar is namelijk dat we op een goedkope manier
namelijk “De rechtvaardige kent het leven van zijn
kunnen weglopen voor onze verantwoordelijkheid als
beest”. Het moet dus duidelijk zijn dat de omgang met
het gaat om dierenwelzijn. Ik moet bekennen dat ik zelf
dieren een ethische kwestie betreft die inhoudt dat we
wel aan het denken ben gezet doordat de PvdD heel
verantwoord om dienen te gaan met Gods schepping.
expliciet en concreet misstanden in deze aan de kaak
ZICHT 2008-1
25
‘Het is natuurlijk zeer verleidelijk om de PvdD belachelijk te maken vanwege een heel aantal van haar extreme en wellicht absurde standpunten.’
heeft gesteld. Ik heb me enigszins verdiept in de
en zich bewegen.” In de toelichting staat o.a. dat “een
praktijken die er met dieren plaatsvinden. Hoewel ik
rentmeester geen eigenaar is. Hij heeft tot taak de goe-
persoonlijk geen bijzondere affiniteit met dieren heb,
deren van de eigenaar te beheren, overeenkomstig de
heb ik de verhalen over het dierenleed als schokkend
regels van de eigenaar. De hem toebetrouwde goederen
ervaren. Mannelijke biggetjes die (onverdoofd) worden
mag hij niet uitbuiten. Die rentmeester moet daarom
gecastreerd; kuikens die bijna geen leefruimte hebben
met wijsheid en voorzichtigheid handelen.” Iets
en daarom ook nog de snavels worden afgebrand;
verderop staat dat “de overheid er bij het te voeren
kippen en kalkoenen die niet op hun poten kunnen
milieubeleid steeds een gewetensvolle afweging dient te
staan vanwege hun eigen (over)gewicht als gevolg van
maken tussen de milieubelangen en andere belangen.
extreme groei; varkens die onder erbarmelijke omstan-
De bedrijfsbelangen mogen niet per definitie de
digheden over lange afstanden worden vervoerd en zo
doorslag geven, maar de roeping om de schepping te
kunnen we nog wel een tijdje doorgaan. Deze prak-
bewaren dient zwaar te wegen”. Heldere taal die in de
tijken vinden nog steeds op grote schaal plaats in
praktijk ook concreet gestalte zal moeten krijgen.
Nederland. Verbeteringen in deze situaties vinden maar
Bovendien staan er bij de toelichting op artikel 23 nog
heel mondjesmaat en geleidelijk plaats. De voornaam-
twee relevante passages, te weten: “De maatschappelijke
ste reden dat men doorgaat met deze praktijken ligt in
of economische bedrijvigheid moet beantwoorden aan
het feit dat we – als consumenten - een goed stuk vlees
het doel van de schepping, namelijk tot eer van God.
voor een lage prijs willen eten. Kortom, we hebben het
Dit is in fundamentele tegenspraak met de gangbare
hier over het dilemma tussen financiële belangen van
gedachte dat economische activiteiten primair gericht
de producent en consument enerzijds en de ethiek
zijn op winst, inkomen en consumptie. (…) De
anderzijds.
overheid heeft de belangrijke taak om op grond van Gods Woord bepaalde economische ontwikkelingen af
SGP-beginselprogramma
te remmen en tegen te gaan. De overheid dient in te
Teneinde na te gaan of er vanuit de politieke uitgangs-
grijpen in het economisch proces als zich ontwikkelin-
punten van de SGP aanknopingspunten te vinden zijn
gen voordoen die ingaan tegen de inzettingen des
die kunnen leiden tot verbetering op het punt van die-
HEEREN.”
renwelzijn, heb ik het SGP-beginselprogramma er op
26
nageslagen. Hoewel het woord dierenwelzijn niet in het
Ethiek versus financieel belang
beginselprogramma voorkomt, heb ik zeer bruikbare
Als we een afweging moeten maken tussen financieel
aangrijpingspunten gevonden. Zo staat in artikel 22
voordeel of bijbelse ethiek laat 1 Timotheüs 6 vers 10
van het beginselprogramma dat “De overheid is geroe-
aan duidelijkheid niets te wensen over: “Want de geld-
pen zorg te dragen voor een verantwoord milieubeheer.
gierigheid is een wortel van alle kwaad, tot welke som-
Daarin moet het Bijbels ’rentmeesterschap’ een
migen lust hebbende zijn afgedwaald van het geloof, en
centrale plaats innemen. Het milieu omvat het totaal
hebben zichzelf met vele smarten doorstoken.” We
aan levensomstandigheden waarin mens en dier leven
moeten hier wel uit concluderen dat geld nooit een ZICHT 2008-1
‘De bedrijfsbelangen mogen niet per definitie de doorslag geven, maar de roeping om de schepping te bewaren dient zwaar te wegen.’
reden kan zijn om onethisch met dieren, die schepselen
SGP. Ik hoop en verwacht dat de vertegenwoordigers
van God zijn, om te gaan. Bij andere thema’s, zoals
van de SGP in Kamers, Staten en Raden deze ethische
kansspelen, vrouwenhandel, kinderhandel, kinder-
lijnen ook zullen vasthouden als het aankomt op stem-
arbeid, drugshandel, et cetera doen we dit ook niet.
ming over concrete voorstellen. Ook als deze
Uiteraard is het vanwege concurrentieoverwegingen
voorstellen afkomstig zijn van de PvdD. Bovendien
rechtvaardig als iedereen zich aan deze ethische
heeft de SGP een extra opdracht als het gaat om de
uitgangspunten voor dierenwelzijn zou houden. Maar
bewustwording, aangezien de veehouderijsector goed
ook als dit niet het geval is, geeft dit christenen geen
vertegenwoordigd is in onze achterban.
excuus om maar te wachten met het onmiddellijk stopzetten van misstanden.
Ten slotte kom ik terug op de geschiedenis van Bileam.
Gelukkig zijn in het laatste verkiezingsprogramma van
In Numeri 22 vers 34 zegt Bileam tegen de Engel des
de SGP deze ethische uitgangspunten ook terug te
HEEREN dat hij uit onwetendheid gezondigd heeft en
vinden. Zo wordt gesteld dat de “Biologische landbouw
zal terugkeren. Vervolgens zegt de Engel des HEEREN
veel meer moet worden gestimuleerd, met name door
dat Bileam mag gaan, op voorwaarde dat de boodschap
biologische producten dichter bij de klant te brengen.”
van het Woord van God zal brengen. Ik denk dat we
Hierbij vraag ik mij overigens wel af of de consument
mogen zeggen dat dit ook onze taak als SGP’ers is. De
de keuze gelaten moet worden tussen vlees dat op
bijbelse lijn om zorg te dragen voor het welzijn van
ethisch verantwoorde wijze is geproduceerd en vlees
dieren hoort hier helemaal bij.
dat niet op ethisch verantwoorde wijze is geproduceerd. Als het voornaamste zichtbare verschil in het eindproduct de prijs is, weten we allemaal dat dit in de praktijk niet zal werken. Als het gaat om het massaal doden van vee en de vernietiging van al het vlees bij uitbraken van zeer besmettelijke dierziekten, zoals bijvoorbeeld mond- en klauwzeer, trekken we deze ethische lijn wel duidelijk door. Ook positief is dat de SGP van mening is “dat de koeien (’s zomers) in de wei horen. De overheid kan en moet dat promoten door weidegang te koppelen aan faciliteiten voor duurzaam ondernemen.” Ten slotte staat er ook nog in het verkiezingsprogramma dat “er scherp(er) dient te worden toegezien op diertransporten. Het gesleep met beesten door Europa is slecht, al was het maar uit een oogpunt van dierziekten.” Al deze zaken stemmen me toch hoopvol als het gaat om de diervriendelijkheid van de ZICHT 2008-1
27
Over voeding en daaraan gerelateerde gezondheidsproblemen
Varen wij wel bij de welvaart?
Ook al gaan Nederlanders massaal over tot het ‘Sonja
Joke Meeuse
Bakkeren’, een steeds groter wordend deel van onze
onderzoeker Gezondheidsweten-
bevolking is te dik. Wat heeft dat voor gevolgen? En
schappen Vrije Universiteit
wat zegt de Bijbel over (verantwoorde) voeding?
Amsterdam
Paulus schrijft dat ons lichaam een tempel is van de Heilige Geest. Dan zullen we zorgvuldig met ‘lijf en leden’ moeten omgaan.
“Het schoonheidsideaal van vandaag de dag is een per-
probleem en zelfs in Nigeria wordt de middenklasse
soon met hetzelfde percentage lichaamsvet als een
steeds dikker. Prof. dr. Katan schrijft in zijn boek dat
paperclip.” 1. Desondanks is min of meer de helft van
het in ieder geval niet aan de ruststofwisseling ligt – die
alle volwassen Nederlanders te dik. Ook bij kinderen is
is niet veranderd.3 Wat wel in een causaal verband
een stijgende lijn te ontdekken in het aantal dat overge-
staat, is het feit dat mensen tegenwoordig meer
wicht heeft. Van de 5-jarige jongens heeft 10% overge-
calorieën tot zich nemen dan vroeger en daartegenover
2
wicht en van de 5-jarige meisjes 14.9% . De prevalentie
staat dat ze minder zijn gaan bewegen. Voedsel is de
van overgewicht is in de periode 1980-1997 onder jon-
laatste vijf decennia relatief goedkoop geworden en er
geren verdubbeld en bij kinderen van 5-11 jaar is het
is grote variatie in het aanbod en de tijden en plaatsen
verachtvoudigd. Risicogroepen zijn met name jongeren
waar het verkrijgbaar is. Kant-en-klare broodjes en
van buitenlandse afkomst en personen met een lage
ander ‘hapklaar’ voedsel is overal verkrijgbaar. Er
sociaal-economische status, maar ook buiten deze
mogen de laatste tijd dan pogingen zijn om al dit voed-
groepen komt ‘te dik zijn’ veelvuldig voor. Hoe heeft
sel gezonder te maken, calorieën bevat het allemaal nog
het zover kunnen komen? Wat heeft het voor gevolgen
steeds. Daarnaast zijn veel werkzaamheden voor ons
dat men steeds dikker wordt? Hoe kun je dit
erg gemakkelijk gemaakt. Denk aan het nemen van de
voorkomen, wat doet de overheid hieraan en wat kan
auto om ergens te komen, de automatisering van aller-
er nog verbeterd worden? Wat zegt de Bijbel over
lei apparaten in huis (stofzuiger, mixer, etc.), de aanwe-
voeding? Dit zijn geen onbelangrijke vragen, zeker niet
zigheid van liften in alle hoge gebouwen en zo zou het
in het kader van onze opdracht om rentmeester van
rijtje gemakkelijk langer gemaakt kunnen worden.
deze aarde – en ook van ons eigen lichaam – te zijn.
Overconsumptie zorgt voor vetopslag
28
Hapklaar voedsel
Mensen consumeren voedsel en geen losse voedings-
Hoe heeft het zover kunnen komen dat mensen overal
stoffen of losse kilocalorieën. Toch zijn het de
ter wereld massaal te dik worden en dat de ‘vetzucht-
voedingsstoffen en het aantal kilocalorieën, welke de
epidemie’ zich de laatste decennia zo uitgebreid heeft?
gezondheid beïnvloeden. Er zijn zes klassen van
Amerika loopt voorop, maar in China is het ook een
voedingsstoffen en van deze laatste zijn er meer dan ZICHT 2008-1
‘Er mogen de laatste tijd dan pogingen zijn om het voedsel gezonder te maken, calorieën bevat het allemaal nog steeds.’
vijftig bekend.4 De verschillende klassen of groepen betreffen: koolhydraten, eiwitten en vetten (macronutriënten), mineralen en vitaminen (micronutriënten) en water. Voorbeelden van koolhydraten zijn: glucose, fructose, galactose, sucrose, maltose, lactose. De eiwitten bestaan onder andere uit twintig verschillende aminozuren. Van vetten zijn de verzadigde of enkelvoudig dan wel meervoudig onverzadigde vetzuren het meest bekend. Mineralen zijn stoffen als calcium, ijzer, zink etc. De vitaminen zijn erg bekend: A, D, E, K, C, en verschillende soorten B. Voor een goede gezondheid gaat het om een goede balans tussen al deze verschillende nutriënten. Koolhydraten bevatten 4.2 kilocalorieën per gram;
hij ouder wordt. Te dikke mensen geven vaak aan dat
eiwitten eveneens en vetten hebben 9 kilocalorieën per
zij hier aanleg voor hebben, maar niemand wordt dik
gram. Het is dus duidelijk dat vetten in absolute zin de
van het eten dat hij laat staan. De aanleg om dik te
meeste energie leveren. Door een grote focus op
worden bestaat vaak uit aanleg tot een grotere eetlust,
voeding in ons land de laatste tijd, is het vrij algemeen
een aversie tegen bewegen of een zuinigere stofwisse-
bekend dat een gemiddelde man ongeveer 2500 kiloca-
ling en een efficiëntere vorming van vetweefsel.3
lorieën per dag nodig heeft, terwijl een vrouw er
Mensen die hier last van hebben dienen zorgvuldig met
gemiddeld 2000 gebruikt. Dit is overigens sterk afhan-
hun energiebalans om te gaan.
kelijk van de mate van bewegen en slapen. Belangrijk is
De verschillende voedingscomponenten en de
wel dat de energiebehoefte en de energie-inname in
benodigde kilocalorieën in ogenschouw nemend, zal
balans zijn. Uit onderzoek blijkt dat een langdurige
het duidelijk zijn dat niet alleen de situatie van
disbalans tussen energie-inname en energiegebruik van
overvoeding schadelijk is voor de gezondheid.
enkele tienden van procenten, bij iedereen tot
Ondervoeding kan eveneens een rol spelen – ook in
5
overgewicht en vervolgens obesitas zal leiden.
onze westerse samenleving.
Het verschil in energieverbruik, geeft het verschil in de mate waarin iemand tegen veel eten kan. Sommige
Van overvoeding tot malnutritie
mensen gaan niet efficiënt met hun energie om, of
Wat voedingsstatus betreft zijn er vier posities waarin
bewegen uitermate veel en ‘kunnen daarom veel
iemand zich kan bevinden.4 De eerste is de ideale posi-
hebben’. Pubers in de groei zijn een goed voorbeeld van
tie van een optimale voeding. Personen die hieraan
deze grootverbruikers. Toch zijn er een heleboel
voldoen hebben veilig voedsel in de vorm van een ade-
mensen die extra kilocalorieën wel als vet op slaan.
quaat en gebalanceerd dieet. Dit leidt tot gezondheid,
Bovendien heeft iedereen daar meer last van naar mate
welzijn, normale ontwikkeling en een hoge kwaliteit
ZICHT 2008-1
29
‘Het Sonja Bakkeren sloeg massaal aan, omdat deze diëtiste de zwakke plek van de mensen te pakken heeft.’
van leven. De tweede mogelijkheid is die van onder-
Preventie: voorkomen is beter dan genezen
voeding. Personen die hieraan leiden hebben vaak te
Hoewel er sprake is van verschillende voedings-
maken met onveilig voedsel, armoede, politiek insta-
statussen, komt de status ‘overgewicht’ het meeste voor.
biele milieus en of oorlog. Overigens kunnen zieken of
De hele wereld heeft een probleem en ook Nederland
ouderen in onze maatschappij ook met ondervoeding
heeft een probleem. Op veel manieren worden
te kampen hebben. Dit gebrek aan voedsel leidt tot een
pogingen ondernomen om mensen bewust te maken
verminderde fysieke en mentale ontwikkeling, een ver-
van de risico’s van overgewicht en het belang van
minderd immuunsysteem en meer kans op infectie-
lichaamsbeweging. Albert Heijn plakt stikkertjes ‘ik
ziekten. In ontwikkelingslanden zit men vaak in een
kies bewust’ op gezonde voedingsmiddelen. Producten
vicieuze cirkel van ondervoeding, onderontwikkeling
met veel vitaminen en mineralen laten de consument
en armoede. De derde mogelijkheid is die van overvoe-
niet in het ongewisse; dit staat vaak met grote
ding. Men heeft te maken met een overconsumptie van
opvallende letters op de verpakking. Sonja Bakker
voedsel – voornamelijk macronutriënten – vaak
schrijft boeken vol met ‘gezonde’ diëten.
gecombineerd met lage fysieke activiteit en factoren
Werken deze middelen? De bevolking – vooral het deel
zoals roken of stress. Naast de cosmetische consequen-
met een hoge sociaal-economische status – lijkt zich er
ties heeft overgewicht grote invloed op de fysieke en
wel wat van aan te trekken. Het Sonja Bakkeren sloeg
psychosociale gezondheid. Fysiek gezien is het risico –
massaal aan, omdat deze diëtiste de zwakke plek van de
voor zowel jongeren als ouderen – verhoogd op onder
mensen te pakken heeft. Zelfbeheersing wordt
andere: metabole stoornissen, orthopedische complica-
gecreëerd door nauwkeurig aan te geven wat mensen al
6
ties, respiratoire problemen, fertiliteitsproblemen , dia4, 7
betes type II, cardiovasculaire ziekten , vormen van
variabel te laten zijn. Men hoeft niet zeven dagen sla
kanker en allerlei andere chronische ziekten.4
met aardappels te eten, maar voor elke dag staat iets
Daarnaast zijn obese kinderen vaak doelwit van peste-
anders op het programma – toch met weinig calorieën.
rijen, hebben zij een negatief zelfbeeld, emotionele
Een dergelijk voorgekauwd uitgestippeld programma
8
30
dan niet mogen eten en door dit aanbod ook nog eens
problemen en zijn ze vaker depressief.
blijkt te werken.
Een vierde voedingsstatus waarin men zich kan bevin-
Afgezien van de kleine successen die wellicht geboekt
den, is die van malnutritie – men heeft te maken met
worden – overigens op korte termijn slecht te meten –
verkeerde of eenzijdige voeding. Dit leidt tot een dubbele
staan veel preventieprogramma’s nog in de kinder-
kans op infectieziekten en andere voedingsgerelateerde
schoenen.9 Gezondheidswetenschappelijk gezien, is en
aandoeningen. Vaak is er sprake van een overconsump-
blijft het de komende jaren van belang om er veel aan
tie van bepaalde macronutriënten en een ondercon-
te doen om te zware mensen te laten afvallen. Het is
sumptie van micronutriënten.4 Dit probleem komt in
van belang om aan te grijpen op de gedrags- en omge-
derde wereldlanden meer voor dan in onze samenle-
vingsfactoren die het probleem ‘overgewicht’ veroorza-
ving, maar subgroepen als ouderen lopen wel risico’s
ken. Preventieprogramma’s, gericht op het stimuleren
en daarnaast hebben alcoholisten hier wel mee te maken.
van borstvoeding en van alledaagse lichamelijke activiZICHT 2008-1
‘De lokale overheid moet betrokken worden in het bereiken van mensen met een lage sociaal economische status. Belangrijk in de preventie is: jong geleerd, oud gedaan!’ teit, op het beperken van zoete dranken en tv-kijken
Reine en onreine dieren
zijn veelbelovend.9 Ook toonde een preventieprogram-
Hoewel de praktijk nog niet strookt met de idealiteit is
ma gericht op het ‘gezonder’ maken van de werkplek,
er vandaag de dag veel bekend omtrent hygiëne en
een positief effect in het dalen van de gewichten van de
gezonde dan wel ongezonde voeding. In de bijbeltijd
5
deelnemers.
was de wetenschap nog niet zover. Drs. B. Hobrink
Preventie van overgewicht kan op drie manieren
beschrijft in zijn boek hoe de Bijbel de moderne weten-
plaatsvinden: op populatieniveau, op niveau van
schap 3500 jaar vooruit is – ook met betrekking tot
subgroepen met een verhoogd risico en op individueel
voeding.10 Hij ondersteunt hierin de hypotheses dat de
niveau.9 Op populatieniveau kan gedacht worden aan
voedselwetten uit de Bijbel niet zijn geschreven met
voorlichting over de inhoud van gezonde voeding, het
religieuze motieven, maar met biologische motieven.
nut ervan, het belang van bewegen en de risico’s van
Daarnaast zijn de wetten niet geschreven door mensen
overgewicht. Scholen en media zijn goede kanalen; de
met kennis van zaken, maar juist omdat die kennis
inhoud moet aanslaan bij trends en hypes. Kinderen
ontbrak. Als voorbeeld haalt hij het eten van reine en
vormen bovendien een belangrijke doelgroep – zij
onreine dieren aan. God zegt tot Noach dat alles wat
hebben immers de toekomst. Belangrijk is dat er
leeft hem tot spijze is (Gen. 9:3). In de wetten van
goede voorzieningen moeten zijn om de geboden
Mozes zegt Hij dat alleen reine dieren gegeten mogen
adviezen op te volgen. In schoolkantines moet gezond
worden (Lev. 11). In Marc. 7:15 en Rom. 14:14 en 1
voedsel niet duurder zijn dan ongezond voedsel.
Kor 10:25 wordt daarentegen aangegeven dat alles
Lidmaatschap van sportscholen of sportcentra moet
gegeten mag worden. Dit is te verklaren vanuit de visie
bevorderd worden – en dus betaalbaar zijn. Wanneer
dat in principe alles gegeten mag worden, maar dat het
kinderen de doelgroep van een preventieprogramma
beter is voor de gezondheid om alleen reine dieren
vormen; is het van belang de ouders erbij te betrek-
(bijv. rund, schaap, geit) te eten. In de theocratie bij het
ken. Die hebben meestal de meeste invloed op wat het
volk Israël, wilde God dit daarom als wet vaststellen.
kind eet.
9
Een hoofdreden waarom bepaalde dieren wel of niet
Het bereiken van subgroepen met een riscicoprofiel is
gegeten mochten worden betrof de volksgezondheid –
lastiger. De lokale overheid moet betrokken worden in
het vlees van sommige diersoorten is veel gevaarlijker
het bereiken van mensen met een lage sociaal
dan vlees van andere diersoorten. Het vlees van
economische status. Doelgerichte preventie is gericht
varkens en ratten bijvoorbeeld kan levensgevaarlijke
op individuen die al overgewicht hebben of sterke
ziektekiemen bevatten en vlees van weekdieren kan
biologische markers die samengaan met een
heel snel bederven. Een tweede reden voor de spijswet-
buitensporige vetopslag. Hierbij zijn vaak intensieve
ten, was het handhaven van het biologisch evenwicht.
begeleiding en gedragstherapeutische technieken
Sommige diersoorten zijn heel nuttig voor het
nodig, om het eet- en beweeggedrag te veranderen.
evenwicht in de natuur, bijvoorbeeld omdat ze zieke
Belangrijk in de preventie is: jong geleerd, oud
dieren en kadavers eten, of omdat ze plaagdieren
gedaan!
bestrijden. Hobrink wijst verder ook op de wetten met
ZICHT 2008-1
31
‘In het Nieuwe Testament wordt herhaaldelijk aangegeven dat je in principe alles mag eten. Daarnaast wordt echter de deugd van matigheid aangeprezen.’
betrekking tot het consumeren van vet. Israëlieten
Alles tot de eer van God
mochten niet het harde verzadigde vet van landdieren
In het Nieuwe Testament lijken de spijswetten minder
eten, maar wel het olieachtige vet van vissen. Er was in
belangrijk en is de focus veeleer geestelijk dan
die tijd nog bij lange na niet bekend wat er nu bekend
lichamelijk. In plaats van te hameren op het houden
is met betrekking tot de omega-3 vetzuren die men op
van de oudtestamentische wetten, is Paulus gefocust op
deze wijze consumeerde. Bij het lezen van de
de genade die er is in Christus en van waaruit geleefd
voedselwetten moeten we daarnaast ook de primitieve
mag worden. Ondanks dit alles, wordt het lichaam
onhygiënische omstandigheden van de tijd in ogen
echter niet ondergewaardeerd. Is het ethisch
houden. Het was in het land Israël ’s zomers rond de 40
verantwoord om te dik te zijn als je weet dat dit slecht
graden Celsius. Vlees van dieren bederft binnen een
voor je is? Hoe zou je – ook wat voeding betreft –
dag en moest gekookt en wel na de tweede dag
heilig moeten leven? In het Nieuwe Testament wordt
verbrand worden. Deed je dit niet, dan kreeg je
herhaaldelijk aangegeven dat je in principe alles mag
voedselvergiftiging.
eten. Daarnaast wordt echter de deugd van matig-
Hobrink stelt dat je de beste garantie voor een lang en
heid aangeprezen en geeft Paulus ook aan dat ons
gezond leven nog steeds kunt halen uit het volgen van
lichaam een tempel van de Heilige Geest moet zijn.
de bijbelse voorschriften. Tientallen miljoenen mensen
We dienen als christenen vrijgevig te zijn en oog te
hebben in ongeluk en misère geleefd en zijn onnodig
hebben voor diegenen op deze wereld geen voedsel
vroeg gestorven, omdat er geen belang werd gehecht
hebben. Is het dan ethisch juist om zomaar te eten en
aan simpele en concrete hygiëne- en voedings-
te drinken waar we zin in hebben? Kennis over gezonde
maatregelen uit de Bijbel.
voeding moet niet zomaar veronachtzaamd worden. Daarnaast is het ook christenplicht (en als het goed is ook wil) om te denken over onze medemensen die wellicht met veel minder door het leven moeten. Moeten we van de twee rokken die we hebben er niet een geven aan degene die er geen heeft? Onze naaste is in dit geval echt niet alleen de buurman. Genieten van Gods goede gaven mag zeker wel. Voor alles moeten we echter wel bedenken hoe we het best vorm kunnen geven wat Paulus zegt in 1 Kor. 10:31: Hetzij dan dat gijlieden eet, hetzij dat gij drinkt, hetzij dat gij iets anders doet, doet het al ter ere Gods.
Een beter milieu… …begint bij jezelf – een heel bekende slogan. Het overbekende probleem van de snel dikker wordende bevol32
ZICHT 2008-1
king in onze welvaartssamenleving is beschreven. Door alle onderzoeken die er gedaan zijn, is er veel
http://www.ntvg.nl/Jaargangen/2004/PDFa/2004120660001A.pdf 10. Moderne wetenschap in de Bijbel. De Bijbel is de wetenschap 3500 jaar vooruit. Drs. Ben Hobrink. Uitgeverij Gideon, Hoornaar 2005.
meer bekend geworden over het hoe en waarom van het probleem. Daarnaast werken veel mensen aan oplossingen in de vorm van allerhande preventieprogramma’s. Belangrijk is – ook hierin – dat ieder zijn eigen verantwoordelijkheid kent en ter harte neemt. Dit is niet alleen met gezondheidswetenschappelijke, maar ook met bijbelse argumenten te ondersteunen. Wanneer iedereen op deze manier werkt aan een beter milieu – een samenleving waarin obesitas en de gevolgen voor de gezondheid niet zo’n grote rol meer spelen – zal de grootste gezondheidswinst behaald worden.
Referenties 1.
Uitspraak over vetzucht, ter ere van The International Congress On Obesitas 2006 te Sydney. 2. Hurk K van den, Dommelen P van, Wilde JA de, Verkerk PH, Buuren S van, Hirasing RA. 2006. Prevalentie van overgewicht en obesitas bij jeugdigen 4-15 jaar in de periode 2002-2004. TNOrapport. KvL/JPB/2006.010 http://www.tno.nl/downloads%5CTNORapportOvergewicht2006.pdf 3. Wat is nu gezond? Fabels en feiten over voeding. Prof. Dr. Martijn B. Katan. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2008. 4. Human Nutrition. MJ Gibney, HH Vorster, FJ Kok. Blackwell Publishing 2002. 5. Oratie, uitgesproken ter gelegenheid van de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar ‘fysiologie van obesitas’ aan de Faculty of health, medicine and life sciences van de universiteit maastricht op 30 november 2007 door Prof. Dr. Marleen van Baak. http://www.unimaas.nl/sitemanager/bestand.asp?id=9479 6/ Wabitsch M. Overweight and obesity in European children: definition and diagnostic procedures, risk factors and consequences for later health outcome. Eur J Pediatr 2000;159 Suppl 1:S8-13. 7. Renders CM, Delemarre-van de Waal HA, Dekker JM, Hirasing RA. Insulineresistentie en diabetes mellitus type 2 bij kinderen met overgewicht. Ned Tijdschr Geneeskd 2003;147:2060-3. 8. Dietz WH. Health consequences of obesity in youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998;101(3 Pt 2):518-25. 9. Renders CM, Seidell JC, Mechelen W van, Hirasing RA. 2004. Overgewicht en obesitas bij kinderen en adolescenten en preventieve maatregelen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde oktober 2004, 148(42). 2066-2070.
ZICHT 2008-1
Bentinckstraat 23 3861 KV Nijkerk Postbus 212 3860 AE Nijkerk Tel. (033) 245 83 75 Fax (033) 246 26 49 E-mail
[email protected]
Torendruk maakt in opdracht van u creatieve producties. De drukkerij – met z’n draaiende persen, stapels papier en typische inktgeur – vormt het kloppend hart van ons bedrijf. Daaromheen doen we alles wat ons product tot een totaaloplossing maakt. Vormgeving, opmaak, prepress, lithografie, printen, lamineren, vernissen, rillen, vouwen, stansen, pregen, binden, inpakken, verzenden. Kortom: van A tot Z. Dat vraagt om hightech machines en een gestroomlijnde organisatie. We benutten de mogelijkheden van het digitale tijdperk, zònder uit het oog te verliezen waar het om draait: persoonlijke betrokkenheid, aandacht, vakbekwaamheid en inzet. Aan ons de taak om te bewijzen dat we ons dáárin onderscheiden. Neemt u gerust de proef op de som.
33
FOCUS
Maat houden
De klassieke deugd van matigheid zou in onze
Drs. J.A. Schippers
samenleving veel positiever gewaardeerd moeten gaan
directeur Guido de Brès-
worden. Niet de eindeloze economische groei, maar
Stichting
het ‘maat houden’ zal leiden tot grotere vrijheid.
Goede voeding en verantwoord voedsel krijgen in onze
leven – en dan met name de voedselverwerkende
samenleving veel aandacht. Eetstoornissen komen
tak ervan – zal hier ook een steentje aan moeten
steeds meer voor, met zowel onder- als overgewicht tot
bijdragen.
gevolg. Er is sprake van een toename van welvaartsziekten die te herleiden zijn tot ongezonde,
Snakken naar een ‘snacktaks’ om de
eenzijdige voeding. In onze westerse maatschappij eten
voedingsproblemen te lijf te gaan, gaat finaal voorbij
veel mensen teveel suiker, verzadigde vetten
aan de veel zinvoller uitdaging om in onze een
enzovoorts. Fruit, groente en vis staan daarentegen te
consumptiemaatschappij de klassieke deugd van
weinig op het menu. Het pleidooi voor introductie van
matigheid weer bij de mensen tussen de oren te
een ‘snacktaks’, een belasting op calorierijk, vet en
krijgen. Wie pleit voor matigheid, moet echter wel op
ongezond eten, heeft deze ontwikkelingen als
forse tegenstand rekenen. Want de meeste westerse
achtergrond.
mensen – ook wij - willen niet graag een tandje terug. Het vooruitgangsgeloof heeft onze samenleving
Het is zeer de vraag of zo’n ‘snacktaks’ tot het gewenste
zodanig in haar greep, dat ‘meer van hetzelfde’ vanzelf-
resultaat zal leiden. Maar nog afgezien hiervan, meen
sprekend beter wordt gevonden. Want dat leidt tot eco-
ik dat we de verantwoordelijkheid voor gezonde eetge-
nomische groei en daar is de koopkracht van ons
woonten van burgers niet primair op het bordje van de
allemaal bij gebaat. Toch?
overheid moeten willen leggen. Allereerst zijn mensen daar zelf verantwoordelijk voor.
Hoe kan de deugd van matigheid weer positief worden gewaardeerd en door veel meer mensen worden
34
De overheid kan mensen wel een steuntje in de rug
betracht? Een vraag die wat mij betreft aan de orde
geven. Voorlichting is hiervoor een geëigend
mag komen bij de eerstvolgende algemene politieke
instrument. Maar dan zullen die voorlichtingsacties
beschouwingen. Want op allerlei fronten in onze
niet onmiddellijk moeten worden gefrustreerd
samenleving is het nodig dat mensen juist nu maat
door intensieve reclamecampagnes waarin alle
gaan houden. Maar klinkt een pleidooi voor matigheid
‘vette waar’ uitbundig wordt aangeprezen. Het bedrijfs-
niet veel te negatief? Zeker wanneer het uit de hoek van ZICHT 2008-1
‘Op allerlei fronten in onze samenleving is het nodig dat mensen juist nu maat gaan houden.’
de Staatkundig Gereformeerde Partij komt, kan dat
Een ander bijbels aspect dat het principe van
door ‘boze tongen’ al snel vereenzelvigd worden met
matigheid benadrukt, betreft het vasten. Daarover
het schoolmeesterachtige vermaan dat allerlei ‘leuke
kunnen we in Oude en Nieuwe Testament regelmatig
dingen’ niet mogen en de vrijheid van mensen wordt
lezen. Vasten, het afzien van gebruik van voedsel, vindt
ingeperkt.
in heel verschillende omstandigheden plaats: in grote nood, in tijden van rouw, van verootmoediging en
Wie de deugd van gematigdheid in praktijk brengt, kan
bekering, bij het zoeken naar Gods leiding en het
geen slaaf meer zijn van de begeerte naar steeds meer.
verstaan van Zijn woord in een moeilijke of onbekende
Zo iemand komt in een veel grotere vrijheid te staan
situatie. In de Bijbel is vasten een integraal onderdeel
ten opzichte van de dingen en de mensen. De hoeveel-
van de dienst aan de Heere. Dat geeft aanleiding om
heid consumptiegoederen die iemand bezit, is dan
onszelf de vraag te stellen waarom dit in onze tijd zo
bijvoorbeeld niet langer maatgevend voor de maat-
weinig wordt gepraktiseerd. Misschien omdat we
schappelijke status. In een samenleving die matigheid
vasten teveel opvatten als een handeling om iets van
hoog in haar vaandel heeft, zullen jaloersheid en de
God gedaan te krijgen, om Hem te manipuleren? Zo is
begeerte om (minstens) dat te hebben wat anderen ook
het duidelijk niet bedoeld. Het gaat erom geestelijke
bezitten niet langer leidend en motiverend zijn.
concentratie en bezinning mogelijk te maken, zodat we ons kunnen richten op datgene wat God van ons vraagt
Ook in de Bijbel wordt gematigdheid aangeprezen.
– in déze tijd.
Helaas kennen vele Nederlanders de bekende bijbelverhalen waarin matigheid een positieve klank heeft niet
Matigheid en maat houden. Het is meer dan tijd dat
meer. Zoals bijvoorbeeld de geschiedenis van Daniël en
vanuit de christelijke politiek en de kerken hiervoor op
zijn drie vrienden aan het Babylonische hof. Ze worden
een positieve wijze aandacht wordt gevraagd. De hele
daar - als trainees avant la lettre - opgeleid om als amb-
samenleving zal er wel bij varen.
tenaren in dienst te treden van de koning. Ze krijgen elke dag te eten van de koninklijke tafel, met een keur van vlees en wijn. Maar Daniël en zijn vrienden bieden weerstand aan deze verleiding. Zij vragen om te mogen eten volgens de spijswetten die God aan het volk van Israël gegeven had. De overste van de hovelingen is daar eerst niet van gediend, maar gaat later toch akkoord met een proefperiode van tien dagen. De uitkomst is verrassend. Het sobere dieet van groenten en water heeft een goede uitwerking op Daniël en zijn vrienden. Ze zien er beter uit dan hun collega-trainees die wel van de koninklijke tafel hadden gegeten. ZICHT 2008-1
35
DISCUSSIE
Vergeefs op zoek naar Agur
“Armoede of rijkdom geef mij niet; voed mij met het
Gerrold Verhoeks
brood van het mij bescheiden deel”. Dit gebed van
redactielid van Zicht
Agur geeft de basis van goed rentmeesterschap weer: ‘tevredenheid’ en ‘afhankelijkheid’. Deze levens-
Maaike
houding staat in schril contrast met de moderne
Verhoeks
levensstijl.
voorzitter politiek bestuur SGP-jongeren
Door de eeuwen heen zijn de waardering van de schep-
zoals de Weberthese stelt. Maar duidelijk is wel dat het
ping en de wijze waarop met de natuur wordt
Calvinistische – met name puriteinse – waardenstelsel
omgegaan aan grote verandering onderhevig geweest.
wel aansloot op een aantal kernwaarden van het
Onze prehistorische voorouders werden op een heel
kapitalisme zoals spaarzaamheid, loon naar werken en
directe wijze door de natuur in leven gehouden. Maar
soberheid. De natuur verwerd tot een onuitputtelijke
tegelijk beheerste diezelfde natuur hun levens, doordat
bron voor het inlossen van alle menselijke verlangens -
aan dieren en natuurverschijnselen goddelijke krachten
en wel het meest het verlangen naar rijkdom. De
werden toegekend. De komst van het christendom in
Gouden Eeuw was het eerste moment in het bestaan
de Lage Landen deed het waas van goddelijkheid die
van de schepping dat de mens voor zijn dagelijkse
over de natuur lag langzaam optrekken. Pas in de late
levensonderhoud niet meer direct afhankelijk was van
Middeleeuwen was er sprake van een onttovering van
de natuurlijke leefomgeving. Hiermee brak echter ook
de natuur, doordat allerlei wetenschappelijke
een tijdperk aan waar de schepping en de natuurlijke
ontdekkingen langzaam maar zeker een blik op het
hulpbronnen voor het eerst op grote schaal werden uit-
ware karakter van Gods schepping mogelijk maakten.
gebuit om, voor een zeer beperkt deel van de wereldbe-
In samenhang met de rationalisering van het beeld van
volking, te voorzien in bevrediging van verlangens als
de natuur ontstond er een strikte scheiding tussen het
rijkdom, eer en macht.
materiële en het geestelijke. In navolging van Griekse
In de eeuwen daarna voltrok zich in West Europa lang-
wijsgeren werd daarbij de natuur sterk
zaam maar zeker een proces waarin standen en klassen
ondergewaardeerd.
werden geslecht. Tijdens en na de industriële revolutie nam het welvaartsniveau van de gehele bevolking
36
Van onttovering naar onderwerping en
stapsgewijs maar gestaag toe. Hierdoor diende de
uitbuiting
natuur niet langer als behoeftebevrediger van enkelen,
De opkomst van het Calvinisme, alsmede de daaraan
maar werd de schepping meer en meer gedwongen om
verbonden godsdienstoorlogen, ging samen met een
met haar natuurlijke hulpbronnen hele naties een
sterke opkomst van het kapitalisme in Europa. Het
ongekend hoog welvaartsniveau te verschaffen.
Calvinisme heeft het kapitalisme niet veroorzaakt,
Deze nivellering tussen bevolkingslagen ging uiteindeZICHT 2008-1
‘De natuur verwerd tot een onuitputtelijke bron voor het inlossen van alle menselijke verlangens.’
lijk meer en meer gepaard met een sterke individualise-
Gods schepping niet vereenzelvigd mag worden met
ring en secularisering. Na de Tweede Wereldoorlog
een soort van uitbuitende, onderdrukkende heerschap-
braken deze tendensen in volle omvang door. West-
pij over de natuur. God gaf aan de mens, als aan een
Europa werd bevolkt door de homo-economicus. Een
rentmeester, Zijn schepping in bruikleen. Genesis 2
mens levend met het motto: “Laat ons eten, drinken en
vers 15 spreekt over het ‘bouwen en bewaren’ van de
vrolijk zijn, want morgen sterven wij”. Een mens die
hof van Eden. De taak van de rentmeester is dus
niet alleen afrekende met God, maar ook de heerschap-
uitdrukkelijk niet een ééndimensionaal, plat soort van
pij over Zijn schepping dacht over te nemen. Een heer-
heerschappij over de natuur. De taak van de rentmees-
schappij gekenmerkt door onderwerping en uitbuiting.
ter is veelmeer een vorm van leidinggeven aan de
Een heerschappij die niet opschrikt van uitputtende
natuur, waarbij de balans wordt bewaakt tussen ‘zorgen
energiebronnen, oprakende natuurlijke hulpbronnen,
voor’, ‘ontwikkelen’ en ‘gebruiken’.
uitstervende plant- en diersoorten of vergaande klimaatveranderingen. De heerschappij van de homo-economi-
Over het doel van de schepping en de speciale opdracht
cus is het slechtste wat de schepping kon overkomen.
aan de mens is de Bijbel volkomen duidelijk. Door de eeuwen heen heeft de mens deze Goddelijke opdracht
In dienst van de Schepper
echter of niet begrepen of, nog erger, met voeten getre-
Bij het ontwikkelen van een christelijke visie op de
den. Het niet voldoen aan Gods opdracht en het zelfs
omgang met onze natuurlijke omgeving is het
uitbuiten van Gods schepping zijn een direct gevolg
allereerst noodzakelijk te bedenken dat God niet alleen
van de diepe val en geestelijke crisis van de mens. De
de mens, maar de gehele schepping schiep om Hem te
mens had nog maar net zijn opdracht om heerschappij
loven en te prijzen. De mens kreeg weliswaar een
te voeren over de schepping ontvangen of hij wilde een
bijzondere positie binnen de schepping, maar alle
nog hogere positie, minstens gelijk aan de Schepper
onderdelen van de schepping moeten gericht zijn op
Zelf. De daarop volgende machtsgreep door de mens
Gods eer. Hiermee krijgen alle onderdelen van de
had tot gevolg dat niet alleen de verticale relatie met
schepping een eigen intrinsieke waarde. Beesten en
God werd verstoord, maar ook de horizontale relatie
planten zijn daarmee niet simpelweg gebruiksgoederen
met de medemens en die met de natuurlijke leefomge-
voor de mens, maar zelfstandige verkondigers van
ving. Het losmaken van God gaat ook vandaag nog
Gods grootheid.
gepaard met het zich laten leiden door eigen verlangens
De mens kreeg van God wel een bijzondere positie en
en het aan de kant schuiven van Goddelijke opdrachten.
taak toebedeeld in Zijn schepping. In Genesis 1 vers 28
Toen Adam en Eva zichzelf en de hele mensheid
ontvangt de mens de heerschappij over de aarde. Deze
meesleepten in een duizelingwekkende val, ving God
heerschappij heeft hier zeker niet de betekenis van
Zelf de mensheid op door de belofte van de komst van
onderdrukking, maar veel meer van besturen, beheren
Zijn Zoon. Gods liefde en het verlossingswerk van Zijn
en begeleiden. Ook Genesis 2 vers 15 maakt onomwon-
Zoon maken verandering en vernieuwing mogelijk. De
den duidelijk dat de bijzondere positie van de mens in
noodzakelijke vernieuwing van de individuele mens is
ZICHT 2008-1
37
‘Beesten en planten zijn niet simpelweg gebruiksgoederen voor de mens, maar zelfstandige verkondigers van Gods grootheid.’
het begin van een herstel van verstoorde relaties, ook
schap gelegen is in ‘tevredenheid’ en ‘afhankelijkheid’.
van de relatie tussen de mens en zijn natuurlijke
Agur verwoordde het net iets anders, maar bedoelde
leefomgeving. Het verzoeningswerk van Christus Jezus
ons inziens hetzelfde toen hij stelde: “Armoede of rijk-
maakt het mogelijk om de opdracht van
dom geef mij niet; voed mij met het brood van het mij
rentmeesterschap, in afhankelijkheid van de Schepper,
bescheiden deel”. Deze woorden uit Agurs mond laten
vanuit het juiste motief op te pakken. De zorg voor de
duidelijk zien dat Agurs levenswijze gekenmerkt werd
natuurlijke omgeving zal dan ingegeven worden door
door een diepe en zuivere tevredenheid met het aan
liefde en dankbaarheid richting God als de Schepper en
hem door God toegemeten aardse deel.
Onderhouder van onze natuurlijke omgeving. Tegenover het heersende beeld van de ‘homo economi-
Maar gij geheel anders
cus’ stelt de Bijbel dan ook het beeld van de ‘homo
Gods opdracht gegeven aan de mens aan het begin van
contentus’. Deze ‘homo contentus’ leeft vanuit het besef
onze geschiedenis geldt onverkort tot op de dag van
dat alles gekregen is en dat daarom tevredenheid de
vandaag. Deze opdracht dienen wij serieus te nemen.
gepaste houding is. Zijn ambitie is niet primair gericht
Ondanks onze hoogmoedige machtsgreep heeft God
op het vermeerderen van aardse goederen, maar op het
het in Christus mogelijk gemaakt dat de mens zich
praktiseren van tevredenheid met hetgeen hij gekregen
weer kan gaan richten op de door God gegeven
heeft (‘het bescheiden, toegemeten deel’). Bij de
opdracht. Tegelijkertijd zal hij er in dit leven nooit vol-
ordening van de samenleving en in het politieke debat
ledig aan kunnen voldoen, maar dat besef mag nooit
stelt de ‘homo contentus’ niet de maximalisatie van
leiden tot een apathische houding ten opzichte van
welvaart, maar de optimalisatie van welzijn centraal.
ondermeer de opdracht van goed rentmeesterschap.
Ook voelt hij een zware verantwoordelijkheid voor het
Met het zenden van Zijn Zoon heeft God Zelf het
bijdragen aan levensomstandigheden, die ook bij zijn
Voorbeeld gegeven om ons te leren invulling te geven
naasten tevredenheid mogelijk maken. De ‘homo con-
aan Zijn opdrachten.
tentus’ ziet daarmee zijn natuurlijke omgeving niet als
Voor onze omgang met de natuurlijke omgeving en het
bron voor het bevredigen van zijn onuitputtelijke
vormgeven van goed rentmeesterschap is een gedurige
materiële wensen, maar veel meer als een van God in
blik op Jezus noodzakelijk. Hij leert ons Zelf de basis
bruikleen ontvangen geschenk.
van goed rentmeesterschap door ons twee gelijkenissen
38
voor te houden. Allereerst zet Hij het beeld neer van de
Rentmeesterschap, zorgen voor de natuur, of zo u wilt:
rijke dwaas, die zich slechts met één ding bezig hield,
milieubeleid, zijn voor de ‘homo contentus’ niet iets is
namelijk het vermeerderen van zijn bezittingen, totdat
in de sfeer van het nemen van compenserende maatre-
hij onverwacht stierf. Daartegenover zet Hij het beeld
gelen om de uitputting van de natuur tegen te gaan.
van de lelies, die zonder te arbeiden met meer heerlijk-
Het is niet het combineren van een materialistische
heid bekleed worden dan Salomo. Duidelijk komt het
levenshouding enerzijds met milieubeschermende
beeld naar voren dat de basis van goed rentmeester-
maatregelen anderzijds. Voor de ‘homo contentus’ is ZICHT 2008-1
‘Voor onze omgang met de natuurlijke omgeving en het vormgeven van goed rentmeesterschap is een gedurige blik op Jezus noodzakelijk.’
goed rentmeesterschap gelijk aan het hanteren van de
Nog veel zorgelijker is echter dat het er sterk op lijkt
juiste, christelijke levenshouding. Een levenshouding
dat veel hedendaagse christen hun welzijn en welbevin-
waarin het woord ‘tevredenheid’ centraal staat.
den laten afhangen van de omvang van hun materiële bezittingen. Voorheen werden behoeften als
De hedendaagse christen: homo economicus
waardering en welbevinden vooral bevredigd door het
of homo contentus?
aangaan van bestendige relaties met medemensen.
Gods opdracht aan de mens om de aarde te bouwen en
Gezins- en familieverbanden speelden hierin een
te bewaren vraagt dus van de mens een voortdurend en
cruciale rol. In de moderne, sterk geïndividualiseerde
hartelijk praktiseren van een fundamentele tevreden-
samenleving, zijn alle sociale verbanden aan stevige
heid met hetgeen hij in dit leven van God heeft ont-
erosie onderhevig, waardoor deze verbanden veel
vangen. Hiervoor zagen we hoe de mens zich door de
minder kunnen bijdragen aan het verschaffen van
eeuwen heen meer en meer heeft ontwikkeld tot een
waardering en voldoening aan de mens. Als gevolg
‘homo economicus’ die de verbetering van het eigen
hiervan is de mens krampachtig op zoek naar nieuwe
koopkrachtplaatje als hoogste levensdoel lijkt te hebben.
manieren om zijn behoeften aan voldoening en
Gods opdracht en de levensstijl van de moderne mens
waardering te bevredigen. Steeds vaker zien we dat
staan op gespannen voet met elkaar. Het is niet mogelijk
mensen hun status, welbevinden en welzijn trachten te
om én ‘homo economicus’ én ‘homo contentus’ te zijn.
ontlenen aan materiële goederen. De algehele erosie
Er moet een bewuste keuze gemaakt worden. De vraag
van sociale verbanden, niet in de laatste plaats die van
die voorligt, is of de hedendaagse christen vriendschap
het gezin en het huwelijk, is aan de christelijke zuil niet
heeft gesloten met de ‘homo economicus’ of dat hij zijn
voorbijgegaan. Mede als gevolg daarvan zien we ook
opdracht tot goed rentmeesterschap serieus neemt.
steeds meer westerse christenen hun behoefte naar welbevinden en waardering bevredigen door plat
Wanneer we in de eerste plaats de levensstijl van de
consumentisme.
individuele hedendaagse christen in de westerse samenleving bezien, dan moeten we constateren dat
Deze materialistische levenshouding laat zich niet ver-
deze levensstijl weinig verschilt van die van de
enigen met het rentmeesterschap waartoe God Adam
moderne mens. Ook onder christenen wordt een onge-
en Eva en in hen alle mensen geroepen heeft. Door
kend materialisme gevonden. De calvinistische
steeds vaker zijn behoefte naar welbevinden en waarde-
soberheid, waar christenen eeuwenlang om bekend
ring te bevredigen door materialisme en consumen-
stonden, heeft moeten wijken voor een materialistische
tisme, pleegt ook de hedendaagse christen een
levenswijze. Van het calvinistische waardenpatroon is
verschrikkelijke en onomkeerbare roofbouw op de aan
slechts het element van het harde werken overgebleven.
hem in bruikleen gegeven schepping en haar natuur-
Deugden als spaarzaamheid en eenvoud maken allang
lijke hulpbronnen. Maar nog erger is dat de heden-
geen herkenbaar onderdeel meer uit van de christelijke
daagse christen door welbevinden en waardering te
levensstijl.
zoeken in materialisme en consumentisme openlijk
ZICHT 2008-1
39
‘Steeds vaker zien we dat mensen hun status, welbevinden en welzijn trachten te ontlenen aan materiële goederen.’
aangeeft te twijfelen aan Gods betrouwbare belofte dat
boodschap zoals de natuur die verkondigt, lijkt echter
alle noodzakelijke voldoening te vinden is in de relatie
door de reformatorische kerken anno 2008 zonder enig
met Hem en onze naaste. Daarmee is het moderne
nadenken te worden toegestaan.
materialisme niets ‘slechts’ in strijd met Gods opdracht tot goed rentmeesterschap, maar staat het bij veel
Nu is het niet zo dat in onze kerken geen visie bestaat
hedendaagse christenen boven alles een zuivere relatie
op de omgang met de natuur. Integendeel, in de
met de Schepper in de weg.
gereformeerde theologie is wel degelijk sprake van een visie op Gods schepping. Hierin staan enerzijds de zon-
Met het oog op het hiernamaals, maar met
deval, waardoor de aarde vervloekt is, en anderzijds het
de voeten op de aarde
uitzicht op een nieuwe hemel en een nieuwe aarde cen-
Van de reformatorische kerken mag verwacht worden
traal. Tussen de vervloeking van de aarde en het
dat ze een christelijke levenswijze in al haar aspecten
moment van de herschepping liggen echter eeuwen van
voorstaan en actief propageren. Menig gereformeerd
menselijke geschiedenis. Voor deze periode heeft God
christen leert in zijn tienerjaren tijdens het catechetisch
de mens de opdracht gegeven om de aarde, als een
onderwijs uit het vragenboekje van ds. A. Hellenbroek,
goede rentmeester, te beheren. Het gegeven dat God
dat in veel kerken in de rechterflank van de
alles nieuw zal maken, lijkt veel christenen echter aan
gereformeerde gezindte nog steeds gebruikt wordt, dat
te zetten tot een achteloze houding in het heden jegens
men God kan leren kennen door de natuur en de
deze opdracht en daarmee jegens Gods schepping. De
Heilige Schrift. Zoals Gods Woord ons zegt dat er een
belofte van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde
God is die hemel en aarde niet alleen geschapen heeft
wordt daarmee misbruikt om het ontlopen van verant-
maar ook onderhoudt en regeert, zo leert een blik op
woordelijkheid te legitimeren.
de schepping ons dat deze onmogelijk kan zijn
40
ontstaan en kan worden onderhouden zonder de
We zagen reeds dat goed rentmeesterschap veel verder
tussenkomst van een Goddelijk Wezen. Wie oog heeft
gaat dan het nemen van enkele compenserende milieu-
voor de natuur, haar ongelofelijke schoonheid,
maatregelen om de uitputting van de natuur tegen te
verbazingwekkende diversiteit en ingenieuze
gaan. Goed rentmeesterschap krijgt vorm en inhoud
samenhang, kan niet anders dan belijden dat er een
door het hanteren van de juiste, christelijke
God is. Zowel de natuur als Gods Woord onderwijzen
levenswijze, waarin tevredenheid centraal staat. Het is
ons in het bestaan van God en van Zijn werk in deze
dan ook bedroevend om te horen dat van veel kansels
wereld. De reformatorische kerken lijken slechts oog te
de praktische invulling van de christelijke levenswijze
hebben voor één middel om God te leren kennen en
heden ten dage dermate wordt versmald, dat niet veel
dienen, namelijk de Heilige Schrift. Betekenissen en
meer resteert dan de opdracht tot het dragen van de
vertalingen van één enkele zin uit Gods Woord worden
juiste kleding, het niet winkelen op zondag en het
tientallen malen gewikt en gewogen alvorens er mee in
weren van bepaalde communicatiemiddelen binnen
te stemmen. Het vervuilen en vernietigen van Gods
het gezin. Onder Gods opdracht “wordt deze wereld ZICHT 2008-1
‘Als reformatorische christenen hebben we zelf verzuimd de groeiende welvaart en ons aandeel daarin kritisch te benaderen.’
niet gelijkvormig” lijken de hedendaagse reforma-
in de achterban van de SGP, vragen zich af of de
torische kerken in elk geval niet langer het hanteren
overheid zich wel actief moet bemoeien met het
van een levensstijl gericht op tevredenheid, te verstaan.
behoud van natuurlijke omgeving. Is dit niet veelmeer
Is het vreemd dat, als deze boodschap nauwelijks meer
een verantwoordelijkheid van de individuele burger en
van onze kansels klinkt, de parkeerplaatsen bij onze
het maatschappelijk middenveld? We zijn er van
kerken op zondag de meeste gelijkenis vertonen met
overtuigd dat de overheid wel degelijk een taak en ver-
showrooms van autodealers in het hogere markt-
antwoordelijkheid heeft in deze. In de eerste plaats
segment? Is het dan vreemd dat het openlijke verschil
omdat de natuur- en milieuproblematiek de
in levenswijze tussen de gemiddelde kerkganger en de
beïnvloedingsfeer van individuele burgers overschrijdt.
moderne mens alleen nog daarin tot uiting komt dat
Daarnaast ook omdat individuele burgers onvoldoende
de eerste op zondag een kerkgang verkiest boven een
kennis hebben van de gevolgen van bepaald consump-
bezoek aan het strand? Kortom, is het dan vreemd dat
tiegedrag en de noodzaak tot aanpassing daarvan. Ten
de reformatorische ‘homo economicus’ de wijze woor-
derde vinden wij de vraag wiens verantwoordelijkheid
den van Agur niet meer kan vinden in zijn Bijbel? Het
het behoud van de natuur is eigenlijk helemaal niet zo
antwoord op deze vraag is eenvoudig. Het is niet
relevant. De problematiek is zodanig ingrijpend dat
vreemd dat de hiervoor geschetste praktijken in de
zowel actie van de individuele burger als van de
gereformeerde gezindte alom waarneembaar zijn. Als
overheid vereist is.
reformatorische christenen hebben we zelf verzuimd de groeiende welvaart en ons aandeel daarin kritisch te
Liet de politiek het terrein van het natuur- en
benaderen. Het moderne principe dat de mens een
milieubeleid lange tijd ‘kapen’ door partijen links van
autonoom wezen is dat zijn leven volgens eigen inzich-
het politieke spectrum, inmiddels maken ook de
ten in mag inrichten, heeft ook grip gekregen op de
andere partijen zich hard voor een samenleving waarin
gereformeerde gezindte. Vervolgens blijkt het uiterst
burgers zich bewust zijn van de kwetsbaarheid van het
moeilijk de ontwikkeling van groeiend materialisme en
milieu en de eindigheid van grondstoffen en hulpbron-
consumentisme te keren. Het is een ontwikkeling
nen. Ook de huidige regering kan niet verweten
waarin we allen bewust of onbewust delen en met de
worden geen oog te hebben voor het milieu en het kli-
hand in eigen boezem moeten we ons afvragen of we
maat. Bij vrijwel alle politieke partijen wordt er echter
het woord van Paulus nog verstaan: “Wat hebt gij, dat
een grondige en integrale visie op de omgang met de
gij niet hebt ontvangen?”
schepping gemist. Daarmee verwordt milieubeleid tot het nemen van compenserende maatregelen die uitein-
De politiek als beschermheer van de
delijk slechts bedoeld zijn om ongebreidelde welvaarts-
schepping
groei te accommoderen en te rechtvaardigen. Dit is het
Naast de christen persoonlijk en de kerk onderscheiden
milieubeleid van de ‘homo economicus’. Deze focus op
we tenslotte de politiek als een belangrijke factor in het
ongebreidelde welvaartsgroei laat zich niet verenigen
bouwen en bewaren van de aarde. Veel christenen, ook
met milieubeleid dat verder gaat dan het achteraf
ZICHT 2008-1
41
‘Te vaak kiest de SGP voor economie ten koste van ecologie.’
beperken van de ergste schade aan de natuurlijke
de SGP te verhinderen het Bijbels rentmeesterschap in
omgeving. Hier tegenover staat de wijze waarop de
de agrarische sector en de visserij actief gestalte te
‘homo contentus’ omgaat met de effecten van zijn
geven. De partij schaart zich weliswaar achter de
beslissingen op de natuurlijke omgeving. De ‘homo
verduurzaming van beide sectoren, maar het lijkt niet
contentus’ richt zich niet primair op het achteraf com-
van harte te gaan. De partij laat niet na de voor deze
penseren van schade. De ‘homo contentus’ neemt daar-
sectoren geldende Europese, weliswaar
entegen bij investeringsbelissingen en andere
bureaucratische, maar op duurzaamheid gerichte,
economische besluiten het effect van die beslissingen
regelgeving onder vuur te nemen.
op de natuurlijke omgeving vooraf integraal mee in
Een tweede voorbeeld waaruit blijkt dat de SGP bij de
zijn afweging. Hiermee streeft de ‘homo contentus’ niet
tegenstelling economie - ecologie fundamentele keuzes
naar welvaartsmaximalisatie, maar naar
uit de weg gaat, is te vinden in het mobiliteitsbeleid dat
welzijnsoptimalisatie. Alleen in een samenleving
de SGP voorstaat. De SGP reikt wel oplossingen aan
gericht op de optimalisatie van welzijn kan sprake zijn
voor de hardnekkige fileproblematiek, maar gaat voor-
van het werkelijk beheren en bewaren van de
bij aan de enorme bijdrage die het verkeer levert aan de
natuurlijke omgeving. Zolang de ‘homo economicus’
vervuiling van het milieu en de natuur. Zo heeft de
echter het milieubeleid bepaalt, zal onvoldoende
SGP nauwelijks aandacht voor het bevorderen van de
fundamenteel recht worden gedaan aan de waarde en
duurzaamheid van de verkeers- en transportsector.
beschermwaardigheid van de natuur.
Ook onderneemt de SGP nauwelijks pogingen het gebruik van openbaar vervoer te bevorderen en het
Van de partij, die op de sympathie van onze lezers kan
auto- en vliegtuiggebruik te ontmoedigen. In het
rekenen, mag verwacht worden dat ze zich fel kant
verkiezingsprogramma wordt slechts uitgegaan van het
tegen de dominantie van de ‘homo economicus’ in het
economische principe dat de vervuiler dient te betalen.
publieke debat. Van de SGP mag ook verwacht worden
Op de vraag hoe de vervuiler gestimuleerd, of
dat zij het model van de ‘homo contentus’ als uitgangs-
misschien zelfs gedwongen, kan worden zijn
punt neemt van al haar politieke handelen. Bij de orde-
vervuilingsactiviteiten te verminderen dan wel stop te
ning van de samenleving dient daarbij
zetten, geeft de SGP niet thuis.
welzijnsoptimalisatie en niet welvaartsmaximalisatie
Wie het verkiezingsprogramma van de SGP leest zal
centraal te staan. In het politieke debat van alledag
vergeefs zoeken naar een integrale visie waarin het
vraagt dit om radicale en soms pijnlijke keuzes.
behoud van de schepping centraal staat. Eén van de weinige concrete aanbevelingen die we in het
42
Naar onze mening gaat de SGP deze fundamentele
verkiezingsprogramma vinden met betrekking tot het
keuzes te veel uit de weg en stelt zij zich te vaak op aan
bevorderen van duurzaamheid en het beschermen van
de zijde van de ‘homo economicus’. Te vaak kiest de
de schepping, is de oproep om de veldpolitie opnieuw
SGP voor economie ten koste van ecologie. Wij wijzen
in het leven te roepen om stropers en vervuilers aan te
op slechts twee voorbeelden. Electorale belangen lijken
pakken. Gezien de omvang en urgentie van de ZICHT 2008-1
‘Rentmeesterschap betekent het opgeven van onze overdadige levensstijl .’
problematiek kan een dergelijke oproep als niet meer
vraagt wel om keuzes. Fundamentele en soms pijnlijke
dan een druppel op een gloeiende plaat worden
keuzes. Het vraagt van de christen om in zijn persoon-
beschouwd. Kortom, het beheren en bewaren van de
lijke leven de strijd aan te gaan met ongebreidelde ver-
schepping lijkt de SGP niet te zien als een heel
langens, de hang naar materialisme en de zucht naar
belangrijke opdracht. Liever gooit de SGP het op een
eer en macht. Het vraagt om het opzij zetten van eigen
akkoordje met de ‘homo economicus’ in het parlement
emotionele impulsen en verlangens en om het oprecht
om economische groei en behoud van koopkracht voor
willen doen wat God wil. Rentmeesterschap betekent
haar achterban te waarborgen, dan dat zij vanuit het
het opgeven van onze overdadige levensstijl en het
normatieve model van de ‘homo contentus’ praktisch
daarvoor in de plaats ontwikkelen van een levensstijl
gestalte geeft aan de opbouw van een samenleving
waarin welzijn en kwaliteit van leven leidend zijn. In
waarin het streven naar welzijnsoptimalisatie centraal
plaats van het vergaren van zoveel mogelijk materiële
staat. De inspanningen die de SGP pleegt om
zaken moeten we weer willen investeren in menselijke
duurzaamheid te bevorderen zijn te fragmentarisch en
relaties en durven genieten van de schoonheid van de
hebben veel weg van incidentenpolitiek. Een integrale
natuur.
visie op en een hartelijke betrokkenheid bij de
Rentmeesterschap vraagt van kerk en christelijke
schepping wordt gemist of, zo die er wel is, wordt ons
politiek om zich met kracht te verzetten tegen de over-
inziens te weinig uitgedragen en voorgeleefd.
heersing van de ‘homo economicus’. Christelijk milieubeleid is daarbij niet gelijk aan pleiten voor een vliegtax
Aan Zijn oproep gehoor geven
of stimuleren van het gebruik van openbaar vervoer.
Zowel de individuele christen, als de reformatorische
Christelijke politiek staat een levenswijze voor die alle
kerken en de christelijke politiek lijken te falen in het
compenserende milieumaatregelen onnodig maakt.
vormgeven van rentmeesterschap in de praktijk van
Christelijke politiek zet zich af tegen het beeld van de
alle dag. De oproep om de wereld niet gelijkvormig te
‘homo economicus’ en stelt de ‘homo contentus’
vormen, wordt onvoldoende belangrijk gevonden om
centraal. Christelijke politiek kan niet leven met de
er integraal en serieus aandacht aan te schenken. Wie
‘vereconomisering’ van het publieke debat tot niet
de ‘homo contentus’ in de hedendaagse christen zoekt,
meer dan een uitvoerige gedachtewisseling over koop-
zal teleurgesteld moeten concluderen dat de ‘homo
krachtplaatjes. Christelijke politiek verzet zich tegen
economicus’ ook het hart van veel hedendaagse
een economische ordening waarin de groei van het
christenen heeft ingenomen.
BNP centraal staat, maar niet de optimalisatie van wel-
Er is echter geen reden om in mineur te eindigen. God
zijn. Christelijke politiek stelt zichzelf niet (eindeloos)
Zelf heeft, direct na de zondige machtsgreep van onze
de vraag of het de verantwoordelijkheid is van het indi-
eerste voorouders, een mogelijkheid gegeven om weer
vidu of van de overheid om vorm en inhoud te geven
tot eer van Hem te leven. In het dagelijks ootmoedig en
aan de opdracht van rentmeesterschap. Christelijke
biddend volgen van Zijn Zoon is het weer mogelijk om
politiek ziet de opdracht van goed rentmeesterschap als
met vallen en opstaan rentmeester te worden. Dat
allesomvattend en geldend voor alle verbanden van de
ZICHT 2008-1
43
‘Christelijke politiek staat een levenswijze voor die alle compenserende milieumaatregelen onnodig maakt.’
samenleving. Christelijke milieupolitiek is daarmee
praktiseren en uit te dragen, zolang wij geroepen
radicaal en gebaseerd op een geheel ander paradigma
worden dat te doen. God roept de mens nooit op tot
dan het gangbare.
gemakkelijke keuzes, altijd tot radicale, allesomvatten-
Met de christenen van alle eeuwen verwachten we een
de en vaak ook pijnlijke keuzes. Hij belooft echter ook
nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Laat ons hart in de
Zijn Zegen daaraan te verbinden. Waarom twijfelen we
eerste plaats daarop zijn gericht. Maar laten we tegelijk
dan nog langer om aan Zijn oproep tot rentmeester-
niet nalaten hier op aarde het rentmeesterschap te
schap serieus en consequent gehoor te geven?
ONGEWENST ZWANGER... WAT NU?
OPVANGHUIS voor moeder èn kind
Wilt u meebouwen? Word dan lid, tel. (033) 463 82 12 of stort een gift op postbank 2585780. VOOR HULP AAN MOEDER ÈN KIND
BEL 06-0730
(DAG EN NACHT BEREIKBAAR)
Landelijk dienstencentrum Arnhemseweg 23, 3811 NN Amersfoort
VERENIGING TER BESCHERMING VAN HET ONGEBOREN KIND
44
ZICHT 2008-1
Burgerschap en vreemdelingschap (II)
Mr G. Holdijk
In dit deel van zijn beschouwing over het burgerschap
SGP-fractievoorzitter in de
van christenen gaat mr. G. Holdijk in op de visie van
Eerste Kamer der Staten-
Calvijn. In deze bijdrage stelt hij ook de publicaties
Generaal
van dr. H.M. Kuitert, dr. G.G. de Kruijf en dr. G.C. den Hertog aan de orde. Drie boeken waarin het denken van Luther en Calvijn op geheel eigen wijze naar de actualiteit wordt vertaald.
Het eerste deel van deze bijdrage (*) was gewijd aan de
uitgaat. Het werk dat uitgaat van de (eeuwige) Zoon
opvattingen van dr. W. Aalders (1909-2005), weergege-
van God noemt hij het algemene werk van de Geest,
ven aan de hand van zijn boek “Burger van twee werel-
dat hij in tweeën onderscheidt: het werk dat de Geest
den”. Daaruit bleek dat Aalders, waar het gaat om de
doet om de schepping te onderhouden en het werk dat
verhouding van het tweevoudig burgerschap van de
Hij doet op het terrein van de gratia naturalis, de alge-
christen-burger, weliswaar aansluiting zocht bij de
mene genade. Algemene genade is wat de mens in het
gedachten dienaangaande van de Reformatie, maar niet
algemeen ondervindt van Gods goedheid ondanks de
bij de visie van Calvijn; hij koos voor de Lutherse lijn.
zondeval.
In dit tweede deel willen wij echter toch de
Als Calvijn het heeft over het werk van de Geest die
1
schijnwerper op Calvijn richten. Het verschil ten deze
uitgaat van de mensgeworden Zoon van God, dan heeft
tussen beide reformatoren is in de loop der tijd diverse
hij het over het bijzondere werk van de Geest, die het
malen uiteengezet, maar het lijkt ons niettemin
geloof, de wedergeboorte en de heiligmaking werkt.
dienstig het verschil in benadering van de christen in
Het algemene werk van de Geest staat zowel in betrek-
de wereld nog eens te belichten.
king tot de (eerste) gevallen schepping als tot de tweede schepping, de herschepping. Door de zonde is niet
Calvijn en Luther
alleen de relatie met de mens verstoord, maar ook die
Van Calvijn is algemeen bekend, o.a. vanuit zijn
met de wereld. In Christus worden beide relaties
Institutie, dat hij principieel trinitarisch dacht.
hersteld. Het herstel van de relatie tussen God en mens
Daarnaast is hij niet zonder gegronde reden de
betekent de inlijving in Christus en doet delen in de
theoloog van de Heilige Geest genoemd We zagen dat
erfenis van Christus. In Hem ontvangen wij ook een
ook Aalders zijn visie baseert op het werk van de
nieuwe verhouding tot de wereld waarin wij leven. Die
Heilige Geest. Daarom kan het verhelderend zijn om
nieuwe verhouding is een teken van het Koninkrijk van
Calvijns leer van de Heilige Geest hier elementair aan
God. Dat betekent niet dat wij in de wereld opgaan.
te duiden.
Integendeel, wij moeten, aldus Calvijn, als pelgrims
Calvijn onderscheidt verschillende werkzaamheden
door die wereld trekken vanwege de macht der zonde,
van de Geest, die zowel van de Zoon als de Vader
en ons oog gevestigd houden op het land waarheen wij
ZICHT 2008-1
45
‘Calvijn staat geen breuk met of mijding van de wereld voor, maar wél kritische distantie en de roeping tot heiliging.’
op reis zijn. Calvijn staat geen breuk met of mijding
Rijk regeert God zelf, in het wereldlijk Rijk doet Hij dat
van de wereld voor, maar wél kritische distantie – hij
door middel van mensen. Ook Calvijn maakt heel dui-
spreekt zelfs van verachting – en de roeping tot
delijk onderscheid tussen de geestelijke regering “die in
heiliging. Door het Woord schept de Heilige Geest de
de ziel of het innerlijk leven van de mensen gelegen is,
kerk als een geheiligde gemeente die een zoutend zout
en die gericht is op het eeuwige leven” en de burgerlijke
heeft te zijn. Echter, ideeën als zou de christengemeente
“die slechts betrekking heeft op de inrichting der
geroepen zijn het Koninkrijk van Christus dichterbij te
burgerlijke en uiterlijke rechtvaardigheid der zeden”.
brengen door progressieve maatschappelijke actie, tref-
Hij “die tussen lichaam en ziel, tussen dit tegen-
fen we bij Calvijn niet aan. Het Rijk van Christus is
woordige, vergankelijke, en het toekomende, eeuwige
hier op aarde slechts in voorlopigheid en verborgen-
leven een onderscheid weet te maken, zal ook
heid aanwezig. Werkheiligheid past niet bij de leer van
gemakkelijk begrijpen, dat het geestelijke Rijk van
de rechtvaardiging door het geloof alleen. Bij de heilig-
Christus en de burgerlijke ordonnantie zaken zijn, die
making denkt hij aan de werken der dankbaarheid.
zeer veel van elkaar verschillen. Gemeenlijk plegen zij
Het behoeft, gegeven deze visie van Calvijn, niet te ver-
genoemd te worden de geestelijke en de tijdelijke juris-
wonderen dat hij twee varianten van het doperdom
dictie, namen die zeer passend zijn”.
heeft afgewezen, zowel de lijdelijk-mijdende versie, die
Het zal duidelijk zijn dat als gevolg van het feit dat er
het aardse leven als van lagere orde beschouwde, als de
in Calvijns tijd nog geen sprake is van politiek burger-
radicale versie, die meent te moeten anticiperen op het
schap in moderne zin, men tevergeefs zal zoeken naar
komende Koninkrijk. Hoewel het toekomende leven
omschrijving van de taak van de christen-burger,
van de christen ver boven het tegenwoordige uitgaat,
anders dan die betrekking heeft op het gehoorzamen
verwerpt Calvijn de scheiding die het rooms-katholi-
van de overheid. Calvijn richt zich wel tot de staat, de
cisme aanbrengt tussen het natuurlijke leven, dat van
burgerlijke regering. Hij ziet die regering niet alleen de
lagere orde zou zijn dan het bovennatuurlijke, - een
zorg voor de onderhouding van de geboden van de
verschil in waardering dat teruggaat op de tegenover-
tweede tafel der Wet, maar ook die voor het onderhou-
stelling van natuur en genade.
den van die van de eerste tafel opgedragen. De staat kan door zijn organen weliswaar het hemelrijk niet
46
Tweeërlei regiment
openen en toesluiten, en zij is er alleen om in een
Zowel bij Luther als bij Calvijn treft men het
samenleving, die door de zonde verdorven is, recht en
onderscheid aan tussen tweeërlei regering die God
gerechtigheid te oefenen, om vrede en rust te bewaren
heeft ingesteld, de geestelijke regering die door de kerk
onder de mensen, waartoe dan echter ook behoort (!)
wordt uitgeoefend, en de wereldlijke die aan de staat is
de zorg voor de uitoefening van de ware religie. Als
toevertrouwd. Wanneer Luther beide regeringen verge-
zodanig verricht hij een uiterst belangrijke taak en is
lijkt –hij spreekt van het Rijk van de linkerhand en van
hij voor de mensen even onontbeerlijk als de adem en
de rechterhand van God-, stelt hij ook zeer duidelijk de
het brood. En omdat hij dit doet in rechtstreekse
geestelijke hoger dan de wereldlijke. In het geestelijke
opdracht van God, is de dienst die hij verricht, zeker ZICHT 2008-1
‘Een kerkgenootschap voor “ietsisten” lijkt er niet in te zitten. Boeken en rituelen voorzien in de behoefte.’
een rechtstreekse en heilige dienst van God te noemen.
Kuitert: scheiding geloof en politiek
Uit het voorgaande moge blijken dat, hoewel Luther en
De omslag in het polarisatieproces valt misschien wel
Calvijn beiden de geestelijke en burgerlijke regering
het beste te markeren met de verschijning van Kuiterts
onderscheiden, Luther bij het maken van dit
boek Alles is politiek, maar politiek is niet alles, een theo-
onderscheid radicaler te werk ging dan Calvijn. Volgens
logisch perspectief op geloof en politiek uit 1985.3 Zijn
Luther komt de overheid inzake de religie geen enkel
boek is één requisitoir tegen de maatschappij-kritische
ambtelijk gezag toe, omdat zij behoort tot het Rijk van
theologie en het spreken van de kerken over actuele
Gods linkerhand. Deze principiële benadering ten spijt,
politieke vraagstukken (milieu, racisme, kernwapens).
moeten we echter constateren dat de invloed van de
Volgens Kuitert is men het verschil tussen heil (de
overheid op de religie in de Lutherse landen veel groter
kerk) en welzijn (de politiek) uit het oog verloren.
is (geweest) dan in de Calvijns-gereformeerde.
Welzijn, een kwalitatief goed leven, is iets waar de menen zelf aan kunnen werken, o.a. via de politiek.
Na Aalders
Heil daarentegen kan alleen door God worden
Aalders’ boek uit 1972 vormde het vertrekpunt van
geschonken. Hij maakt er daarom bezwaar tegen dat
onze verkenningstocht. Zoals we zagen, richtte Aalders
men de notie van het Koninkrijk Gods helemaal heeft
zich vooral tegen de toenmaals moderne theologische
verhorizontaliseerd, terwijl die in het Nieuwe Testa-
inzichten. Daarmee was hij zelf een orthodox exponent
ment ook te maken heeft met opstanding en eeuwig
van de polarisatie in kerk en theologie in die dagen.
leven na de dood. Ook het beroep op de profeten van
Die polarisatie is sterk afgezwakt. De kerken zagen hun
het Oude Testament wees Kuitert af, omdat wij niet in
2
aanhang voortdurend verder afnemen. De voorspel-
een theocratie, maar in een normaal functionerende
ling van Bonhoeffer dat we een religieloos tijdperk
democratie leven. De kritiek van Kuitert kwam bij veel
tegemoet gaan en dat de mensen niet meer in de kerk
progressieve theologen hard aan, en lokte uiteraard
geïnteresseerd zouden zijn, was tegen het einde van de
reacties uit, o.a. van de hoogleraar G.H. ter Schegget.
twintigste eeuw ten dele uitgekomen. Tweederde van de
Kuitert valt terug op de twee-rijken-leer bij Augustinus
Nederlandse bevolking beschouwt zichzelf tegen het
en Luther, al spreekt hij liever van de tweeheid van het
einde van die eeuw nog wel als gelovig. Voor velen, ook
Rijk dan van twee rijken. Onder het heil van het Rijk
in de kerken, betekent dit dat er iets is als een hogere
verstaat Kuitert de vergeving der zonden, de vrede met
Macht . Mensen blijken best enige behoefte te hebben
God, het nieuwe leven en de eeuwige geborgenheid.
aan religiositeit, maar ze willen die niet in een kerkver-
Daarnaast bestaat scheppingsheil (=welzijn), dat
band bevredigen. Een kerkgenootschap voor “ietsisten”
ondanks de zonde, door God de Schepper en
lijkt er niet in te zitten. Boeken en rituelen voorzien in
Bewaarder door Zijn weerhoudende genade in stand is
de behoefte. Het is met name de toevloed van islamiti-
gebleven. Alleen wie in Christus is, heeft deel aan het
sche immigranten die de aandacht voor religie in de
Rijk. In de schepping, waar de politiek zich afspeelt,
politiek heeft teruggebracht en in bredere kring hebben
kan de christen-democratische burger niet anders doen
de zingevingsvragen daarvoor gezorgd.
dan aansluiten bij die basisregels voor humaniteit die
ZICHT 2008-1
47
‘De kritiek van Kuitert kwam bij veel progressieve theologen hard aan.’
bewezen hebben dat ze goed zijn voor de ander.
mening dat de eigen identiteit van de kerk, als
Politieke standpunten in concrete situaties moet men
onderscheiden van de wereld, enerzijds geaccentueerd
echter volgens Kuitert niet tot geloofsstandpunten ver-
moet worden en anderzijds, maatschappelijk,
heffen. De bijdrage van christenen aan de politieke
gerelativeerd. Vanwege dat laatste element, begint De
ethiek bestaat voor hem niet in het formuleren van
Kruijf aan de maatschappelijke kant. Daar is allereerst
idealen, maar in het in moreel opzicht tot zo goed
het belang van een wereld zonder godsdienstoorlogen
mogelijke beslissingen komen in de bestaande wereld
aan de orde van de dag. Daarom wil hij vasthouden
met zijn bestaande alternatieven, hetgeen hem brengt
aan de scheiding van kerk en staat, hetgeen ook hem,
bij een autonome moraal.
net als Kuitert, mét Augustinus brengt tot een vorm van twee-rijkenleer. Anders dan Kuitert in latere
De Kruijf: christen-zijn in een democratie
geschriften deed, verklaart De Kruijf het tweede rijk
De val van de muur in Berlijn in 1989 betekende het
(de wereld, de cultuur) niet tot het gebied van de auto-
einde van de koude oorlog, waarmee behalve van de
nome moraal. In dat tweede rijk moeten christenen, ter
politieke polarisatie ook die kerkelijke polarisatie van
wille van vreedzame coëxistentie, hun waarheidsclaim
de jaren zestig tot tachtig waarop Aalders’ boek zich
laten vallen. Op basis van onze rechtstraditie (wat wij
concentreerde, een einde nam. Scherpe theologische
via wetgeving gemeenschappelijk hebben) moeten
tegenstellingen bleven weliswaar, bijvoorbeeld over de
christenen in dialoog met de samenleving komen, niet
verzoening en de opstanding van Jezus Christus, maar
via de inbreng van het christelijk getuigenis. Zij moeten
de onmiskenbare minderheidspositie van de christenen
als het ware ‘twee keer denken’, aldus De Kruijf. “In de
in de samenleving –de paarse kabinetten!- plaatste hen
theologie moet over elk ethisch probleem twee keer
voor de vraag hoe zij nog gestalte zouden kunnen
gedacht worden: één keer vanuit de eigen geloofsvoor-
geven aan een christelijke ethiek om van daaruit een
onderstellingen en één keer op basis van de minimale
bijdrage te leveren aan de publieke meningsvorming.
consensus in de staat.” De Kruijf stelt dat we vanwege
Een antwoord op die vraag leverde het in 1994 versche-
het pluralisme in de samenleving, de liberale democra-
nen boek van de Leidse hoogleraar vanwege de Neder-
tie moeten aanvaarden en de theocratie moeten
landse Hervormde Kerk G.G. de Kruijf “Waakzaam en
afwijzen. Politiek gesproken is er dus niet een
nuchter. Over christelijke ethiek in een democratie”.
4
benadrukken van de eigen identiteit nodig, maar juist
De steun en bescherming van de oude zuilen is wegge-
het accentueren van de verbinding tussen de eigen
vallen. Religie heeft niet meer de oude functie als
identiteit en de aardse stad (Augustinus).
kracht die de publieke moraal voedt.
Den Hertog: de passie van de hoop
48
De Kruijf houdt staande dat, ook al is in onze
Recent heeft de hoogleraar ethiek aan de Theologische
democratische Verlichtingscultuur geloven tot een pri-
Universiteit van Apeldoorn, G.C. den Hertog, een essay
vate aangelegenheid geworden, het Koninkrijk Gods
gepubliceerd onder de titel ‘De passie van de hoop.
ook het publieke leven betreft. Daarnaast is hij van
Over de verhouding van eschatologie en ethiek’. 5 ZICHT 2008-1
‘De Kruijf houdt staande dat het Koninkrijk Gods ook het publieke leven betreft.’
Daarin doet hij een doorwrochte poging, in gesprek
nieuwe leven ook het bestaan van de gelovige. De Geest
met vele denkers en theologen uit verleden en heden,
doet dat op de wijze van het geloof, en niet door
om christgelovigen een antwoord te bieden op de vraag
aanschouwen.
welk perspectief de Bijbel in Oude en Nieuwe Testament biedt voor het staan in deze wereldwerke-
(4) Waar God in de mens werkt, daar wordt hij heenge-
lijkheid in het licht van het gekomen en komende
dreven naar de belofte. De hoop die van nature in ons
Koninkrijk Gods. Hij wil een uitzicht openen nu de
is, wordt uitgedreven en er blijft enkel de hoop op God
bevrijdingstheologie van enkele decennia geleden, met
over. Deze hoop kan niet ontleend worden aan Jezus
bevlogen toekomstvisioenen en utopisch radicalisme,
Christus als ethisch voorbeeld (de ideale mens). Wat de
heeft plaats gemaakt voor berusting en verlegenheid.
ethiek betreft, kan deze hoop ook niet enkel als inspira-
Wij doen een poging zijn breed onderbouwde betoog
tiebron gezien worden waarbij het ethisch subject een
in enkele hoofdpunten samen te vatten, zonder
blauwdruk voor de menselijke samenleving ontwerpt.
daarmee alle aspecten recht te doen. (5) De christelijke hoop ontstaat aan de belofte en deze (1) De wereld waarin de mens geplaatst is, is
belofte hangt volstrekt aan kruis en opstanding van
schepping. Dat wil zeggen dat God de wereld niet heeft
Jezus Christus als Gods handelen in oordeel en
losgelaten, en zelfs bestemd heeft voor Zijn Rijk. Hij
rechtvaardiging, en die daarom vraagt om geloof, dat
houdt vast aan de bedoeling met de schepping. Dat
erkent dat uit eigen handelen de nieuwe mens niet
God niet laat varen wat Zijn hand begon, wil ook
voortkomt, maar enkel en alleen uit Gods handelen
zeggen dat deze wereld niet aan de chaos en rechteloos-
(Jezus Christus als eersteling). Dat handelen is verbor-
heid is prijsgegeven.
gen en duidt erop dat Gods belofte niet in het verlengde ligt van menselijke dromen en verlangens.
(2) Gods eschatologisch Koninkrijk is een verborgen
De mens wordt juist ontdaan van toekomstprojecties
realiteit maar wil, door het oordeel heen, in ons leven,
die om hemzelf cirkelen.
niet alleen innerlijk, ingaan. De mens wordt opgeroepen dat Koninkrijk en zijn gerechtigheid te
(6) Het Evangelie is geen maatschappelijk ideaal dat
zoeken. De nieuwe wereld komt alleen tot stand in de
door mensen te realiseren is. De vernieuwing komt aan
weg van kruis en opstanding van Jezus Christus. De
het licht binnen de structuren van deze wereld, maar
vraag is wat dit voor de ethiek te betekenen heeft.
creëert geen, althans niet onmiddellijk, nieuwe structuren. Het nieuwe leven moet gestalte gegeven worden
(3) Wie over eschatologie en ethiek in christelijke zin
binnen de bestaande structuren, als vruchten van de
wil spreken, zal moeten spreken over de Heilige Geest.
Geest. Het Nieuwe Testament biedt geen programma’s
Door de Geest deelt de mens in de verlossing. In Chris-
of nieuwe structuren, maar wijst de mens op de plek
tus is de nieuwe werkelijkheid van Gods Koninkrijk
waar hij geroepen is, in nieuwheid des levens te wande-
onder ons, en door de Geest doortrekt en bepaalt dit
len. Het nieuwe leven zal verzet oproepen en
ZICHT 2008-1
49
‘Het Evangelie is geen maatschappelijk ideaal dat door mensen te realiseren is.’
aanvechting veroorzaken. Het gebed, als het voornaam-
relatie eschatologie en (uiterst waardevolle aspecten
ste in de dankbaarheid die God van ons eist, weerklinkt
van de) heiliging in het leven van de christgelovige. Hij
in de bede: ‘Uw Naam worde geheiligd’. Zulk een
realiseert zich helder het onderscheid tussen heiliging
bidder vraagt erom, dat zijn of haar leven in het teken
en ethiek. Hij stelt zichzelf (en de lezer) de vraag welke
zal staan van de ijver voor de eer van God. Omdat de
implicaties de radicale vernieuwing van de mens door
eer van God het heil van de mens is, kan een christen
de Geest van God heeft voor de ethiek, waarin we
zich niet neerleggen bij de status quo van deze gevallen
immers in gesprek zijn met andersdenkenden over de
en gebroken wereld.
vragen van goed en kwaad. Het antwoord op díe vraag,
In aansluiting hierop zij nog vermeld dat Den Hertog
waar o.a. De Kruijf breed op inging, is voor ons verbor-
in een artikel van zijn hand in het bijzonder is ingegaan
gen gebleven. Een vraag hierbij is bijvoorbeeld hoe wij
6
op de betekenis van Gods geboden voor het leven.
met de geboden Gods dienen om te gaan in het
Daarin benadrukt hij dat de geboden niet opgevat
publieke debat met niet-christenen. Hoe zou Den
moeten worden als idealen die door ons mensen, los
Hertog staan tegenover het ‘twee keer denken’ – de
van God, Christus en de Geest, verwezenlijkt moeten
tweede keer op basis van de smalle moraal - van De
en kunnen worden. Ook daar staan de woorden geloof,
Kruijf? Waar liggen de grenzen van wereldgelijk-
belofte en hoop centraal. Hij wil aan de waarde van en
vormigheid bij deelname aan een debat, bijvoorbeeld
de liefde voor de geboden voor het leven van de
over de invulling van hedendaags burgerschap? Vragen
gelovige – tegelijk zondaar - niet tekort doen, maar
stellen is veelal gemakkelijker dan antwoorden geven
plaatst ze in het licht van de in Christus geschonken
en onderbouwen. Het is ook waar, dat de geleerde niet
rechtvaardigheid en heiligheid. Voor de ethiek leidt hij
de man is die de goede antwoorden levert, maar die de
uit de liefde tot God en Zijn geboden de opdracht af
goede vragen stelt. Wellicht mogen wij van de geleerde
tot “een andere manier van samenleven, waarin
ethicus in een vervolgpublicatie een beschouwing tege-
mensen recht wordt gedaan”.
moet zien over de vragen en antwoorden die er toe doen bij de participatie van christenen in de discussie
Eschatologie en ethiek
over ethiek, burgerschap en samenleving in een door
Bij de beschouwingen van Den Hertog valt op dat hij
seculier liberalisme gedomineerd geestelijk klimaat.
voor zijn visie niet alleen steun zoekt (en vindt) bij diverse theologen, maar zich behalve op de Bijbel, beroept op Luther, hoewel hij diens twee-rijkenleer afwijst, en op de Heidelbergse Catechismus. In zijn boek wordt Calvijn één keer in een noot genoemd, onder verwijzing naar een term uit diens Institutie. Wat naar onze indruk in zijn boek niet erg duidelijk wordt is de relatie tussen eschatologie en de ethiek. Als wij het goed zien gaat zijn boek voornamelijk over de 50
Noten * Het eerste deel van dit artikel is onder de titel ‘Burgerschap en vreemdelingschap’ gepubliceerd in Zicht jaargang 33 (2007) nummer 4, pag. 26-31. 1. Onderstaande overzicht wat betreft Calvijn’s positie is gebaseerd op: C.G. Geluk, Cultuur in beweging. Een zoektocht naar creativiteit in het spoor van Calvijn, Zoetermeer, 2000: dezelfde, Geest en cultuur. Een theologisch onderzoek naar creativiteit in het licht van de visie van Calvijn op cultuur, proefschrift, Zoetermeer 2003. Graag verwijzen wij ook naar G. van den Brink en E. van Burg (red.), Strijdbaar of lijdzaam. De positie van christenen in het publieke domein (CSFR-lustrumbundel), Heerenveen 2006. Waardevol blijft
ZICHT 2008-1
nog altijd: H. Goedhart, Christendom en cultuur, Woerden z.j. (1961). 2. Voor een uiterst lezenswaardig overzicht van de ontwikkelingen in kerk en politiek in onderlinge samenhang zij verwezen naar E.P. (Eginhard) Meijering, Het Nederlandse christendom in de twintigste eeuw, (618 blz.), Amsterdam 2007. 3. Baarn, 1985. Voor commentaar op Kuitert o.a. Edward Schillenbeeckx: Als politiek niet alles is… Jezus in de westerse cultuur (Abraham Kuyperlezingen 1986), Baarn 1986, H.M. Kuitert/Schillebeeckx, gesprek tussen twee vuren. Over theologie, geloof, politiek en
De Guido de Brès-Stichting is het wetenschappelijk instituut voor de SGP dat kennis en
kerk, Baarn 1986, H.E.S. (Henk) Woldring, Als alles politiek is… Politieke mondigheid en grootmondigheid van de kerk, Kampen 1987. 4. Baarn, 1994. Men zie ook: G.G. de Kruijf, De kerk in onrust over de bedding van de cultuur (referaat uitgesproken op de Predikantendag 25 april 1995) in Predikant en samenleving (orgaan van de Bond van Nederlandse predikanten), mei 1995. Idem, Christelijke ethiek. Een inleiding met sleutelteksten, Zoetermeer 1999. 5. Zoetermeer 2007. 6. ‘Gods gebod: ideaal en illusie te boven’, in Kontekstueel, juni 2007, p. 12-16.
De redactie van Zicht is op zoek naar een enthousiaste
redacteur (m/v)
inzicht wil verwerven en, vanuit het gereformeerd
Van kandidaten verwachten wij:
belijden, dienstbaar maken
• Brede interesse in politieke en maatschappelijke vraagstukken
voor politiek en samenleving.
• Goede schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheden
De Stichting streeft ernaar het
• Academisch werk- en denkniveau
maatschappelijke en politieke
• Affiniteit met het staatkundig-gereformeerd gedachtegoed, zo mogelijk
debat te beïnvloeden op basis van de reformatorische levensbeschouwing. Ten behoeve van
tot uitdrukking komend in het lidmaatschap van de SGP • Bekendheid met het maatschappelijk middenveld en gevoel voor politieke en kerkelijke verhoudingen
dit doel geeft zij het kwartaalblad Zicht uit. Dit tijdschrift beoogt actuele politieke en maatschappelijke vraagstukken te doordenken en op een kritische manier aan de orde te stellen. Het blad verschijnt vier keer per jaar.
ZICHT 2008-1
De redactie vergadert vier à vijf keer per jaar. Het lidmaatschap van de redactie van Zicht betreft een vrijwilligersfunctie waarvoor de Guido de Brès-Stichting faciliteiten beschikbaar stelt in de vorm van vergoeding van gemaakte kosten op declaratiebasis. Meer informatie is te verkrijgen bij de eindredacteur drs. J.A. Schippers, telefoon 0182-696912 of
[email protected]. Uw sollicitatie kunt u vóór 1 mei a.s. mailen naar
[email protected] of per post opsturen naar: Wetenschappelijk Instituut voor de SGP, Burg. Van Reenensingel 101, 2803 PA GOUDA.
51
BOEKEN
Uruzgan: militair, mens, missie
Riekelt Pasterkamp, Uruzgan: militair,
Dr. Marcel de Haas
mens, missie; Uitgeverij Kok, Kampen,
Luitenant-kolonel dr. Marcel de Haas is als krijgs-
augustus 2007; 176 blz.; € 17,50.
kundig onderzoeker verbonden aan het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ te Den Haag. Hij was voorzitter van de werkgroep van Guido-Nota nr. 36, Geeft Acht, over Europees veiligheidsbeleid.
Er zijn inmiddels al heel wat recensies geschreven over
analyseniveau van de staat draait het vooral om de
dit boek van de bekende journalist van het Reformato-
Nederlandse deelname aan de operatie in Afghanistan.
risch Dagblad. Die boekbesprekingen duiden
In dit boek staat echter het derde niveau centraal: dat
Pasterkamp regelmatig als de brave, gereformeerde
van het individu, van minister tot sergeant. De militai-
journalist, die mooi aan de leiband van Defensie heeft
ren zijn uitvoerders van het Nederlandse buitenlands
gelopen. Daardoor zou hij een weinig of geen kritisch
en veiligheidsbeleid, maar spelen – met hun achterban
beeld geven van de missie in Urzuzgan. Dat moge zo
– ook een rol in de totstandkoming ervan. Zo staan
zijn, maar wellicht was dat ook niet het oogmerk van
achter de militairen hun gezinnen en families die deel
de scribent. Uit zijn interviews met militairen – de kern
uitmaken van de publieke opinie. Voorts zijn de vakor-
van het boek – blijkt dat centraal staat hoe zij omgaan
ganisaties van militairen ook betrokken bij de agenda-
met dikwijls ingrijpende situaties van leven en dood en
vorming van het Haagse politieke systeem, zoals zeker
dat vooral getoetst aan hun geloofsovertuiging.
bleek bij de besluitvorming over de verlenging van de missie Uruzgan tot 2010. En enkele geïnterviewden
Ik begin mijn bespreking vanuit academisch
waren direct betrokken bij de besluitvorming, bijvoor-
perspectief, zoals dat van een bijdrage aan Zicht
beeld oud-minister Kamp en kolonel Vermeij.
verwacht mag worden. De Leer der Internationale
52
Betrekkingen analyseert de internationale politiek op
Het boek Uruzgan is voor een wijd publiek aantrek-
drie niveaus: die van het internationale systeem, de
kelijk. Voor de academicus, die hiermee enigszins een
staat en het individu. In het internationale systeem
indruk krijgt van de besluitvorming inzake de missie in
komen staten, internationale en non-gouvernementele
Afghanistan maar nog veel meer van de uitvoerders
organisaties en andere niet-statelijke entiteiten bij
van dat beleid: de militairen. Voor militairen is dit boek
elkaar. In Uruzgan noemt Pasterkamp die ook:
zeker ook interessant. Aangezien het Kabinet heeft
statelijke actoren als de Verenigde Staten, Afghanistan,
ingestemd met verlenging van de Nederlandse bijdrage
Pakistan, Nederland; internationale organisaties zoals
van Task Force Uruzgan met twee jaar, tot 1 augustus
de NAVO en de VN en niet-statelijke entiteiten
2010, zullen nog duizenden militairen naar Afghani-
waaronder de Taliban en Al Qaida. Op het
stan worden toegestuurd. Voor hen vormt dit boek een ZICHT 2008-1
Regeren zonder rood
Drs. J.W. van Berkum medewerker Wetenschappelijk Instituut SGP
Jan Willem Brouwer en Jan Ramakers, Regeren zonder rood. Het kabinetDe Quay 1959-1963, Amsterdam 2007, 488 pag., ISBN 978-90-8506354-4, € 45,00.
goede kennismaking met leven en werken aldaar. Maar
Het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG)
ook voor militairen die langer geleden zijn uitgezonden
heeft de afgelopen jaren een belangrijke bijdrage
– zoals ondergetekende naar Libanon in 1980 – levert
geleverd aan het beschrijven van de parlementaire
dit boek veel herkenningspunten op. Voor de gerefor-
geschiedenis van ons land na 1945. Onlangs verscheen
meerde gezindte biedt deze publicatie een goed inzicht
het zevende deel, dat de periode 1959-1963 in kaart
in hoe militairen zware omstandigheden combineren
brengt. In deze periode regeerde het kabinet-De Quay.
met hun geloof. En voor de gemiddelde Nederlander
Het was het eerste naoorlogse kabinet waaraan de
heeft Pasterkamp een goed human interest verhaal
PvdA niet deelnam. Hiermee kwam een eind aan een
geschreven over hoe de Nederlandse militair tegen-
jarenlange rooms-rode samenwerking. Dit deel heeft
woordig werkzaam is in complexe operaties in het bui-
daarom als titel gekregen: ‘Regeren zonder rood’.
tenland. Mankeert er dan niets aan dit boek? Jawel, het
De CPG beoogt met deze uitgave een politieke analyse
boek geeft de indruk van ‘Many chiefs and no Indians’:
te geven van het kabinet-De Quay. Dit betekent dat
de per hoofdstuk geïnterviewde militairen zijn vooral
vooral kwesties die politieke spanningen opriepen een
(voornamelijk hoger gegradueerde) officieren, één
prominente plaats hebben gekregen. In de genoemde
onderofficier, maar geen enkele soldaat. Terwijl de missie
periode waren dat de kabinetscrisis van 1960, de
Uruzgan – zoals elke militaire operatie – het toch moet
Nieuw-Guineakwestie, het sociaaleconomisch beleid en
hebben van de manschappen; die ‘winnen de oorlog’
de Mammoetwet. Daarnaast is een hoofdstuk opgeno-
en niet de generaals. Wanneer de aandacht juist uitgaat
men over ‘lopende en onomstreden zaken’. Dit om de
naar militairen uit de reformatorische gezindte zullen
indruk te voorkomen dat men in politiek Den Haag
die toch niet alleen maar de hogere rangen vullen? Als
van crisis naar crisis leefde.
Riekelt Pasterkamp nog eens met een vervolg komt
De CPG is er opnieuw in geslaagd de parlementaire
hoop ik dat die omissie wordt hersteld.
geschiedenis op een toegankelijke wijze te beschrijven. Het boek maakt de politieke verhoudingen van die tijd inzichtelijk. Tevens biedt het een uitvoerig overzicht van de politieke vraagstukken die centraal stonden. Enkele voorvallen halen we kort voor het voetlicht.
ZICHT 2008-1
53
54
De SGP behaalde bij de verkiezingen in 1959 drie
In december 1960 viel het kabinet vanwege een
zetels. Deze werden ingenomen door de fractievoorzit-
meningsverschil over 2.500 extra te bouwen huizen. De
ter ds. P. Zandt, ir. C.N. van Dis en D. Kodde. Na het
meerderheid van de Tweede Kamer vond dat de
overlijden van ds. Zandt in 1961 kwam ds. M.A. Mieras
kabinetsplannen tekortschoten om te voorzien in de
in de Kamer. De partij had ook de vorige verkiezings-
grote behoefte aan goedkope woningen. De plannen
periode drie zetels, maar verloor op het platteland
van de minister van Volkshuisvesting, J. van Aartsen,
stemmen aan de in 1958 opgerichte Boerenpartij. Aan-
stuitten ook op grote bezwaren bij zijn eigen fractie, de
vankelijk werd gedacht dat ook het GPV voor het eerst
ARP. De ARP, CHU, PvdA, PSP, CPN en SGP stonden
in de Tweede Kamer zou zijn vertegenwoordigd. Enkele
tegenover de KVP en de VVD. De val van het kabinet
dagen later, bij de vaststelling van de officiële uitslag
leidde niet tot nieuwe verkiezingen. Binnen korte tijd
door het Centraal Stembureau, bleek echter dat de
werd het namelijk weer gelijmd.
partij 24 stemmen tekort kwam. Inmiddels had de lijst-
De Nieuw-Guineakwestie kwam in deze
trekker, dhr. L.P. Laning al advies uitgebracht aan
kabinetsperiode ook tot een ontknoping. Bij de soeve-
koningin Juliana. De koningin vertelde later dat zij tij-
reiniteitsoverdracht van Indonesië in 1949 bleef
dens het gesprek met de heer Laning al wist dat hij toch
Nieuw-Guinea onder Nederlands beheer. Tijdens het
niet verkozen was tot Tweede Kamerlid. Ze had echter
kabinet-De Quay kwam het standpunt dat Nederland
niets gezegd, omdat ze het ‘zo sneu had gevonden’.
deze soevereiniteit moest behouden ter discussie te
De ministersploeg tijdens deze kabinetsperiode
staan. De status van Nieuw-Guinea werd een
bestond uit bewindslieden van de KVP, ARP, CHU en
internationaal conflict. Druk van de VS en Indonesië
VVD. De KVP’er De Quay werd premier. In de zes
had uiteindelijk tot gevolg dat - na beëindiging van het
maanden na zijn aantreden werd het kabinet versterkt
VN-mandaat - Indonesië in 1963 het beheer kreeg over
met elf staatssecretarissen. Nooit eerder waren dit er
Nieuw-Guinea. Twee partijen zijn gedurende de
zoveel. Het kabinet had een extraparlementair karakter.
politieke discussie over Nieuw-Guinea niet van
Dat wil zeggen dat de partijen zich niet op voorhand
standpunt gewijzigd: de CPN en de SGP. De CPN is
bonden aan een regeerakkoord. Er waren namelijk
altijd voorstander geweest van overdracht aan Indone-
belangrijke programmatische verschillen tussen de par-
sië. De SGP bleef als enige bij haar standpunt dat
tijen (onder meer wat betreft de kinderbijslag). Men
Nederland de soevereiniteit moest behouden.
wilde de eigen partij niet met handen en voeten
Aan het eind van het boek wordt de politieke balans
binden.
opgemaakt. Eén van de belangrijkste kenmerken van
Opmerkelijk is dat alle fractieleiders in de Tweede
de periode-De Quay was het gebrek aan homogeniteit
Kamer tijdens de periode van het kabinet-De Quay
binnen de Kamerfracties. Binnen de confessionele par-
afscheid namen. Romme, Burger, Oud, Tilanus, Bruins
tijen stonden de linker- en rechtervleugels regelmatig
Slot en De Groot traden om uiteenlopende redenen
tegenover elkaar. Een deel van de PvdA wilde zich
terug als fractievoorzitter van respectievelijk de KVP,
vooral als oppositiepartij profileren. Binnen de VVD
PvdA, VVD, CHU, ARP en de Communistische partij.
was er een strijd tussen partijleider Oud en Eerste
Ds. P. Zandt overleed op 4 maart 1961 op tachtigjarige
Kamerfractievoorzitter Van Riel. Het was tegen het
leeftijd. Hij werd als fractievoorzitter opgevolgd door
kabinet lastig oppositie voeren. Dat bleek ten
ir. C.N. van Dis. Volgens de parlementair journalist
overvloede bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1963.
Cramer stond op het laatst van het leven van ds. Zandt
De PvdA probeerde tijdens de verkiezingscampagne
bij het spreekgestoelte een griffier om de oude
alternatieven voor het regeringsbeleid aan te bieden.
dominee, ‘immer in het zwart gekleed en een kastanje
Het resultaat: de partij verloor vijf zetels. Het
als heilmiddel tegen de strammakende reumatiek in de
kiezersvolk vond het beleid van het kabinet-De Quay
broekzak dragen’, zonodig op te vangen.
zo slecht nog niet. ZICHT 2008-1
INHOUD Inhoud op alfabetische volgorde auteursnaam
Inhoudsopgave 33e jaargang (2007)
Auteur
Titel (evt. onderwerp)
Rubriek
Nr
Pagina
Akkerman, H.
Zorg voor jeugd voortvarend oppakken
Bezinning
3
31-34
Barendrecht, H.
De jeugd van tegenwoordig… daar valt mee te praten!
Bezinning
3
23-25
Belder, B.
Rusland, een ‘strategische energiepartner’ voor de EU
Focus
4
38-40
Berkum, J.W. van
Samenwerking met SGP gunstig voor CU (analyse Provinciale Statenverkiezingen 2007)
Actualiteit
1
40-43
Berkum, J.W. van
Studiekeuzes in reformatorische kring
Actualiteit
2
21-23
Bezemer, J.
Aandacht voor Jeugd en Gezin in Noord-Holland
Achtergrond
3
52-53
Bisschop, R. en Eckeveld, Utrecht: Jeugdzorg in de zorgen
Achtergrond
3
51-52
Bogerd, M.
J.M. van
Geef kinderen een thuis in Flevoland
Achtergrond
3
46-50
Brouwer-Otterspeer, A.
Problematiek van jongeren en gezinnen in de praktijk
Bezinning
3
42-44
Deursen, A.Th. van
De Ruyters geloof
Bezinning
4
31-37
Duijn, W.J. van
Een geketende ontketening? (Lokaal verslavingsbeleid)
Bezinning
3
35-38
Dijk, D. van
Nieuwe bezems door Overijssel (Jeugdzorg)
Achtergrond
3
45-46
Dikgraaf, H.
Nieuw Leren of Klassiek Leren?
Bezinning
3
62-68
Golverdingen, ds. M.
In Memoriam Mr. L.J.M. Hage (1917-2007)
In Memoriam
2
5-6
Holdijk, G.
Aandeelhouders versus werknemers
Focus
2
36-37
Holdijk, G.
Burgerschap en vreemdelingschap (I)
Bezinning
4
26-31
Hove, J.M.ten
Boekrecensie: Wereldburgerschap
Boeken
4
50-51
Hurenkamp, M.E.A.
Actief burgerschap in lichte gemeenschappen
Kwartaalstelling
4
17-21
Klaassen, A.
Boekrecensie: De schaamte voorbij
Boeken
4
51-52
Kloosterman, J.
Actualiteit van ethiek in politiek en maatschappij
Bezinning
1
30-35
Luteijn, J.J.
Jeugdzorg in Noord-Brabant
Achtergrond
3
54-55
Maldegem, A. van
Organisch kiezen in de praktijk
Achtergrond
4
45-50
Staaij, C.G. van der
Erkenning en ontkenning van ethische keuzes
Focus
1
14-16
Staaij, C.G. van der
De wittebroodsweken voorbij
Forum
2
1-2
Schans, A.A. van der
Graag zoveel mogelijk SGP’ers op het bordes
Kwartaalstelling
1
25-27
Schipaanboord, G.
Jongeren en media
Actualiteit
3
69-72
Schippers, J.A.
Een nieuwe lente of het oude liedje? Forum
1
1-4
Interview
1
7-13
Interview
2
7-14
(over traditionele en moderne moraal) Schippers, J.A. en Zwaag, K. van der Schippers, J.A.
“Voeding vanuit Gods Woord onmisbaar” (H. van Kooten, J. Noeverman, J.P. Sinke en H. van der Smit) “Onze roeping is: dienstbaar zijn aan de samenleving” (mr. W. Helmink en dr.ir. H. Paul)
ZICHT 2008-1
55
Auteur
Titel (evt. onderwerp)
Schippers, J.A. (red.)
Academici aan het woord (prof.drs. A.D. Bac,
Rubriek
Nr
Pagina
Interview
2
15-21
dr. M.W. van Buuren, prof.dr. F.A. van der Duyn Schouten, ir. H. Kievit, prof.dr. F.A. van Lieburg,
Schippers, J.A.
drs. P. Overeem, prof.dr. H.G.L. Peels, dr.ir. H. Polinder,
29-34
prof.dr. P.J. Slootweg en dr.ir. W. de Vries)
45-49
“Samenwerken voor onze jeugd is mijn motto” (mr. A. Rouvoet, minister voor Jeugd en Gezin)
Interview
3
7-13
Schippers, J.A.
Nederlands jeugdbeleid door de jaren heen
Bezinning
3
15-17
Schippers, J.A.
Accenten in hedendaags jeugdbeleid
Bezinning
3
18-22
Schippers, J.A. en Berkum,
“Vrijwilligerswerk heeft grote waarde voor de samenleving” (Prof.dr. L.C.P.M. Meijs)
Interview
4
6-10
Sonneveld, ds. A.J.
Moralist of geloofsgetuige? (Deuteronomium 8)
Bijbelstudie
1
5-6
Sonneveld, ds. A.J.
Leiden en lijden (Hebreeën 11 vers 23-26)
Bijbelstudie
2
3-5
Sonneveld, ds. A.J.
Jongerenprobleem of ouderenprobleem? (Efeze 6 vs 1-4)
Bijbelstudie
3
4-6
Sonneveld, ds. A.J.
Paspoortenkwestie (Filippensen 3 vers 20)
Bijbelstudie
4
3-5
Tollenaar, F.J.
‘Voorafbeleid’ in jeugdzorg Zeeland
Achtergrond
3
55-57
J.W. van
Uil, P.C. den
In kwade reuk? De kubus van het compromis
Bezinning
1
16-22
Verhoeks, G.C.
Een Goddelijk beroep
Kwartaalstelling
2
49-52
Verhoeks, G.C.
Handen vol aan zichzelf
Forum
3
1-3
Verhoeve, P.
Uit de schommelstoel. Klassiek burgerschap als spiegel
Forum
4
1-3
Vlies, B.J. van der
De arm van de overheid
Focus
3
39-41
Wildt, W.M.J. de en
Boegbeeld of januskop? Het gezinsgelaat van Balkenende-IV
Actualiteit
3
26-30
Wijnen, H.J. van
Een hele kluif… die kloof
Bezinning
3
58-61
Zondag, N.
Gelderse staten nemen verantwoordelijkheid voor Achtergrond
3
50-51
Leertouwer, G.
Jeugdzorg Zwaag, K. van der
Elke stem is nodig voor wat nu op het spel staat (M. Balkema-Polderman)
Interview
1
22-24
Zwaag, K. van der
Religie weer actueel in het publiek domein
Bezinning
1
27-29
Zwaag, K. van der
De Montesquieu: het recht komt op uit de cultuur
Politiek Klassiek
1
36-39
Zwaag, K. van der
Meer over ethiek, religie en politiek
Boeken
1
44-49
Zwaag, K. van der
Het smalle pad tussen theocratie en atheïsme (De spanning tussen Paas en Cliteur)
Discussie
2
24-28
Zwaag, K. van der
Blooms cultuurkritiek
Politiek Klassiek
2
38-44
Zwaag, K. van der
Geloven in een democratische samenleving
Boeken
2
53-55
Zwaag, K. van der
Nieuwkomers brengen kwestie van burgerschap weer op de kaart
Actualiteit
4
11-16
Zwaag, K. van der
Religie in publieke domein roept om nieuw burgerschap
Bezinning
4
22-26
Zwaag, K. van der
Politiek filosofie van Hobbes lijkt actueel in beteugeling wanorde
Politiek Klassiek
4
41
Boekrecensies (religie, politieke filosofie, e.a.)
Boeken
4
52-56
Zwaag, K. van der
56
ZICHT 2008-1
AANKONDIGING
Jubileumbijeenkomsten
De SGP viert dit jaar haar 90-jarig jubileum. In het kader daarvan organiseert de Guido de Brès-Stichting, het wetenschappelijk instituut van de SGP, jubileumbijeenkomsten in de plaatsten Meerkerk, Apeldoorn en Middelburg. Tevens wordt een jubileumbundel samengesteld. Hieronder kunt u meer informatie lezen over de bijeenkomsten en de bundel.
Jubileumbijeenkomst 1: Betrokken en barmhartig Datum: D.V. woensdag 2 april 2008
wereld waarin zoveel mensen lijden onder geweld,
Locatie: AC-restaurant Meerkerk (aan de A27)
gebrek hebben aan voedsel, medische zorg, onderwijs,
Tijd:
Aanvang 20.00 uur (19.30 uur ontvangst
etc. Na de pauze is er een debat. Dan komt ook de
met koffie)
vraag naar voren welke verantwoordelijkheid SGP’ers zelf hierin hebben.
Op deze jubileumbijeenkomst staat de zorg voor de naaste dichtbij en veraf centraal. Waarom weet de SGP
Sprekers
zich verantwoordelijk voor goede zorg? Eerst vestigen
Dr. R. Seldenrijk, directeur Nederlandse Patiënten Ver-
we de blik op de nationale zorgsector. Welke ontwikke-
eniging
lingen kunnen we de komende tien jaar verwachten en
Ir. J. Lock, directeur Woord & Daad
welke benadering moet de SGP kiezen? Vervolgens kijken we wereldwijd: waarom zou een christelijke
Forumdiscussie
partij zich inzetten voor ontwikkelingssamenwerking?
Dr. R. Seldenrijk, ir. J. Lock, mr. C.G. van der Staaij en
Op welke manier kan dit het beste gebeuren in een
dr. E. Dijkgraaf o.l.v. drs. P.C. den Uil
ZICHT 2008-1
57
Jubileumbijeenkomst 2: Boerengroen in boeiend landschap Datum: D.V. dinsdag 15 april 2008
onderwijs; verenigingen of bedrijven kunnen er verga-
Locatie: Erdee Media Groep, Laan van Westenenk 12
deren. Na de presentatie zal ing. E. Klein ingaan op het
Tijd:
te Apeldoorn
beleid voor dorpen en kleine kernen, zoals de SGP dat
Aanvang 20.00 uur (19.30 uur ontvangst
voor ogen staat. Hoe houden we het platteland
met koffie)
levendig en hoe blijft het landschap mooi met al z’n groene variaties? Na de pauze volgt een debat waarin
Deze jubileumbijeenkomst staat in het teken van de
ook uw vragen aan bod komen.
ontwikkelingen in de landbouw en op het platteland. De SGP heeft relatief veel kiezers die buiten de
Sprekers
Randstad wonen. Ook ‘scoort’ de SGP goed in de
Ir. J. Huijgen, directeur Eemlandhoeve
agrarische sector. De heer ir. J. Huijgen, boer èn
Ing. E. Klein, voorzitter SGP-statenfractie Gelderland
filosoof, presenteert zijn Eemlandhoeve: een ‘multifunctionele’ boerderij waar niet alleen schapen
Forumdiscussie
grazen en koeien worden gemolken. Stedelingen en
Ir. J. Huijgen, ing. E. Klein en drs. H.F. Massink o.l.v.
dorpsbewoners kunnen er terecht voor recreatie en
drs. J.W. van Berkum
ontspanning; schoolklassen worden ontvangen voor
Jubileumbijeenkomst 3: Bastions of bruggen bouwen Datum: D.V. donderdag 24 april 2008
blijven houden met de jongere generatie in de gerefor-
Plaats:
Burgerzaal in de Roosevelt Academy,
meerde gezindte. Na de pauze volgen een column en
Lange Noordstraat 1 te Middelburg
debat.
Tijd:
Aanvang 20.00 uur (19.30 uur ontvangst met koffie)
Sprekers De heer A.J. Vogel, directeur van het Calvijn College te
Het thema van deze bijeenkomst is de toekomst van
Goes
reformatorisch onderwijs en van onze jongeren. De
Ds. C.G. Vreugdenhil, predikant van de Gereformeerde
vrijheid van onderwijs komt in de toekomst mogelijk
Gemeente te Vlissingen
(nog) verder onder druk te staan. Wat betekent dit voor de reformatorische scholen? Ouders hebben de
Column
opdracht om de christelijke identiteit over te dragen
De heer G.R.J. van Heukelom, Gedeputeerde Provincie
aan onze jongeren. Maar hoe sterk voelt de jeugd zich
Zeeland en oud-voorzitter SGP-Jongeren
verbonden met het gereformeerd belijden en welk
58
beeld hebben zij van de SGP? Hoewel de SGP-jongeren
Forumdiscussie
veel leden tellen, is toch wel duidelijk dat de SGP voor
Dhr. A.J. Vogel, ds. C.G. Vreugdenhil en dhr. G.R.J. van
een grote uitdaging staat wanneer zij aansluiting wil
Heukelom o.l.v. drs. J.A. Schippers ZICHT 2008-1
Jubileumboek “90 plus 10” Een mijlpaal kan niet zonder jubileumboek. Vandaar
meerde politiek komen erin aan bod. Auteurs zijn o.a.:
dat de Guido de Brès-Stichting een interessante bundel
drs. J.W. van Berkum, mr. G. Holdijk, dr. C.S.L. Janse,
heeft samengesteld waarin diverse auteurs ingaan op de
ds. M.J. Kater, W. Kolijn, drs. P. Verhoeve, ds. W. Visscher,
vraag in welke richting de SGP de komende tien jaar
ir. B.J. van der Vlies en dr. K. van der Zwaag. De bundel
(en verder!) vruchtbaar kan voortbouwen op haar ver-
staat onder redactie van dr.ir. J.S. van den Brink, dr. W.
leden. Waarom is de partij opgericht en om welke
Fieret, mr. A. Klaassen en drs. J.A. Schippers.
reden bestaat zij nú? Een verzameling van opstellen, interviews en columns
U kunt via het antwoordformulier intekenen op dit
door verschillende schrijvers staat garant voor een
jubileumboek. Prijs: €9,50. Medio september 2008 zal
boeiend boek. Veel facetten van staatkundig gerefor-
de bundel worden gepubliceerd.
Antwoordformulier Naam Adres Postcode Woonplaats E-mail Aantal personen
Meldt zich aan voor de volgende bijeenkomst(en): (aankruisen wat van toepassing is) 쏔 Jubileumbijeenkomst D.V. 2 april te Meerkerk 쏔 Jubileumbijeenkomst D.V. 15 april te Apeldoorn 쏔 Jubileumbijeenkomst D.V. 24 april te Middelburg 쏔 Tekent in op de nog te verschijnen jubileumbundel à €9,50 exclusief verzendkosten. 쏔 Ik heb geen internet en wil een routebeschrijving naar de locatie(s) ontvangen.
ZICHT 2008-1
59
Bunt Management B.V. Uw partner in managementvraagstukken
Wat is de toegevoegde waarde van Bunt Management? Bunt Management B.V. is een onafhankelijk organisatieadviesbureau. Wij ondersteunen organisaties en personen door middel van interim management, managementdevelopment en specifieke bedrijfstrainingen. Wij geven voornamelijk management-, verkoop- en communicatietrainingen. Naast deze trainingen verzorgen wij ook personal coaching. Loopt u (tijdelijk) vast in uw werkzaamheden of bent u uit onbalans (werk/privé), dan zorgt Bunt Management voor persoonlijke begeleiding.
Kijk voor ons totale aanbod op www.buntmanagement.nl.
Uw partner in managementvraagstukken
Bunt Management B.V. - Kastanjelaan 7 - 4043 ML Opheusden - T 0488-441473 - E
[email protected]
60
ZICHT 2008-1
