Voeding en kanker Eva Kimpe, diëtiste Ann Bellekens, hoofddiëtiste AZ Sint Maarten
Inhoud 1. Diëtisten in het AZ Sint Maarten 2. Voeding en kanker: Voeding voor, tijdens en na de actieve kankerbehandeling 3. Voeding en kanker: enkele recente onderzoeksresultaten
DIËTISTEN IN AZ SINT MAARTEN Diëtistenteam centrale voedingsdienst Duffel 11 diëtisten in AZ Sint maarten, 3 diëtisten in PC Sint Norbertus, 1 hoofddiëtiste en 2 administratieve medewerkers Regelmatig onderlinge vergaderingen voor eenvormige adviezen en informatie-uitwisseling Takenpakket Opvolging tijdens hospitalisatie en behandeling: dagopname chemo- en radiotherapie en verblijvende patiënten ~ voeding- en dieetadvies opgenomen in ligdagprijs van de patiënt (“gratis”)
Ambulante consultaties, voornamelijk op doorverwijzing van artsen Link tussen arts, verpleging, PSST-team, keuken,… Voedingsadministratie Bijwonen van bijscholingen
Nauwe samenwerking met PSST-team en behandelende artsen; Doel: voedingstoestand beoordelen na de diagnose en voedingsgerelateerde problemen zo snel mogelijk aanpakken
DIËTISTEN IN AZ SINT MAARTEN Specialisatie Verschillende specialisaties binnen diëtistenteam waaronder ook 2 oncologische diëtisten (stage in UZ Leuven) sterke onderlinge informatie-uitwisseling binnen het team Plan van aanpak (oncologie) 1. Signalisatie voedingsproblemen door arts of verpleging 2. Bezoek van diëtist(e) aan patiënten tijdens hospitalisatie en/of ambulant in daghospitaal 3. Opgenomen patiënten: voedingsaanpassing + opvolging voedingsinname en gewicht tijdens verblijf
VOEDING EN KANKER VOEDING VOOR ACTIEVE KANKERBEHANDELING “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Conzales, J., Barbard, N., Jenkins, D., Lanou, A., Davis, B., Saxe, G., Levin, S. (2014). Applying the precautionary principle to nutrition and cancer, Journal of the American College of Nutrition, 33 (3), 329-246. Gevonden op het internet op 29 juni 2014: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24870117 Systematische review: Food, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective (2007). World Cancer Research Fund/American Institute for Cancer Research (WCRF/AICR) Conclusies A. Melk en melkproducten B. Alcohol C. Rood vlees en bereide vleessoorten D. Vlees, gevogelte en vis bereid op hoge temperaturen E. Sojaproducten F. Groenten en fruit
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Melk en melkproducten Hypothese Relatie tussen inname van melkproducten en het risico op colorectale- en prostaatkanker Resultaten o Verhoogde inname calcium en/of dierlijke eiwitten (uit melkproducten) verhoogd risico op prostaatkanker o Inname van melkproducten beschermende factor voor colorectale kanker Mechanismen: o Verhoogde calciuminname (via melkproducten/supplementen) verminderde activatie vitamine D* o Verhoogde fosfaatinname (via melkproducten) verminderde activatie vitamine D* o Hoge inname van melkproducten verhoging insulin-like growth hormone (IGF-I) * beschermende factor
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Alcohol Hypothese Beperken/vermijden van alcohol verlaagt risico op mond-, pharynx-, larynx-, slokdarm-, colon-, rectum- en borstkanker
Resultaten o Meer dan 10 gram alcohol per dag * + 10 à 15% risico op bovenstaande kankers * 1 alcoholconsumptie/dag Mechanismen: o Alcoholinname productie van reactieve metabolieten (acetaldehyde, peroxidatieve processen lipiden, vorming van vrije radicalen) o Verstoring metabolisatie folaat * 1 alcoholconsumptie = ± 10 gram alcohol 1 glas wijn 1 pilsbiertje 1 borrel sterke drank (bijvoorbeeld Whisky)
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Rood vlees en bereide vleessoorten Hypothese Beperken/vermijden van rood vlees en bereide vleessoorten verlaagt risico op colonen rectumkanker
Resultaten o 2011: duidelijke associatie tussen hoge inname rood vlees en bereide vleessoorten en colorectale kanker o o
Rood vlees: 120 gram per dag + 28% risico op colorectale kankers Bereide vleessoorten: 50 gram per dag +21% risico op colorectale kankers
Mechanismen: o Verhoogde inname van heamijzer, nitrieten en heterocyclische amines o Verhoogde inname van essentiële aminozuren activatie celdeling- en groei
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Vlees, gevogelte en vis bereid op hoge temperaturen Hypothese Vermijden van gegrild, gefrituurd en geroosterd vlees, gevogelte en vis verlaagt risico op colon-, rectum-, borst-, prostaat-, nier- en pancreaskanker
Resultaten o 4 heterocyclische amines (HCAs) erkent als humaan carcinogeen* * 2-amino-3-methylimidazo[4,5-ƒ]quinoline; 2-amino-3,4-dimethylimidazo[4,5-ƒ]quinoline; 2-amino-3,8-dimethylimazo[4,5-ƒ]quinoxaline; 2-amino1-methyl-6-phynylimidazo[4,5-ƅ]pyridine + polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PACs)
Mechanismen: o Creatine + aminozuren in spierweefsel bij (lange) blootstelling aan hogere temperaturen ° HCAs = verstoring DNA synthese o Onvolledige verbranding organische componenten ° PACs (vergelijkbaar met HCAs)
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Sojaproducten Hypothese 1. Gebruik van sojaproducten tijdens adolescentie verlaagt risico op borstkanker op volwassen leeftijd 2. Gebruik van sojaproducten verlaagt risico op herval (en mortaliteit) na de behandeling van borstkanker Resultaten o 11,3 gram soja-eiwit per dag* tijdens adolescentie -43% risico op premenopauzale borstkanker o 12,8 gram soja-eiwit per dag als volwassene -59% risico op premenopauzale borstkanker o 11,0 gram soja-eiwit per dag als volwassene na de behandeling -30% risico op herval na borstkanker, zowel pre- als postmenopauzaal o
-60% risico bij vrouwen behandelt met tamoxifen bij hoogste categorie inname sojaproducten (> 1453µg daizeïne per dag) * 10 gram soja-eiwit 1 beker sojamelk (± 300 ml) 3 potjes sojapudding (± 300 ml)
½ kommetje tofu of gekookte sojabonen (± 50 gram)
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Sojaproducten
Mechanismen: o Genisteïne en daizeïne (isoflavonen) in sojaproducten verhoogde apoptose, verminderde celproliferatie, regulatie van geslachtshormonen en anti-oxidantwerking Opmerking o Suppletie van plantaardige isoflavonen aan de hand van tabletten of poeder wordt afgeraden o Advies: maximaal 3 producten per dag waarin van nature isoflavonen aanwezig zijn, bijvoorbeeld: sojamelk, sojapudding- of yoghurt, tofu, tempeh, bepaalde smeer- en bereidingsvetten,… Bron: Oncoline; Landelijke Werkgroep Diëtisten Oncologie (2012). Hormoontherapie – sojagebruik. Gevonden op het internet op 30 juni 2014: http://www.oncoline.nl/index.php?pagina=/richtlijn/item/pagina.php&id=35561&richtlijn_id=852
VOEDING EN KANKER “Applying the precautionary principle to nutrition and cancer” Groenten en fruit Hypothese Groenten en fruit verlagen op het risico op verschillende soorten kanker
Resultaten ! Zeer veel onderzoek significante resultaten m.b.t. risicoreductie, enkele voorbeelden: o Oesofageale kanker: groenteninname -64% risico ; fruitinname -67% risico o Colorectale kanker: koolsoorten -18% risico o Borstkanker: algemeen groenten- en fruitinname -11% risico ; carotenoïden (rode, gele en oranje groenten- en fruitsoorten) -19% risico o Maagkanker: tomaten en afgeleide producten -27% risico ; look en lookachtigen = algemene risicoreductie o … Mechanismen: o Anti-oxidanten eliminatie vrije radicalen o Componenten in groenten zoals glycosylaten en indole-3-carbinol activatie fase-II enzymen; eliminatie vrije radicalen + herstelling DNA-systemen o Componenten in sojabonen, groene thee, kurkuma, druiven en tomaten regulatie apoptose
VOEDING EN KANKER VOEDING VOOR ACTIEVE KANKERBEHANDELING PREVENTIEVE VOEDINGSADVIES: VOOR EN NA ACTIEVE KANKERBEHANDELING Streef naar een gezond gewicht Probeer dagelijks 30 minuten te bewegen (matige inspanning) Beperk het gebruik van voedingsmiddelen met veel toegevoegde suikers en vetten Verbruik voldoende groenten, fruit, volkorenproducten en peulvruchten Verminder het gebruik van rood vlees, bewerkt vlees en vleeswaren Beperk uw alcoholgebruik en rook niet Hou uw zoutgebruik in de gaten en vermijd kant-en-klaar bereidingen Vertrouw niet op voedingssupplementen
VOEDING EN KANKER VOEDING VOOR ACTIEVE KANKERBEHANDELING PREVENTIEVE VOEDINGSADVIES: VOOR EN NA ACTIEVE KANKERBEHANDELING Een gezonde evenwichtige voeding met veel groenten, fruit, andere plantaardige voedingsmiddelen en volwaardige eiwitten, levert alle voedingsstoffen die nodig zijn in preventie tegen kanker
VOEDING EN KANKER VOEDING TIJDENS DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING
Voeding = ondersteunde rol tijdens behandeling van kanker Doel Gewichtsbehoud Inspelen op nevenwerkingen van de behandeling
VOEDING EN KANKER VOEDING TIJDENS DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING
o Kanker negatieve invloed op de voedingstoestand en lichaamssamenstelling o Behandeling onmogelijkheid om voldoende (en goed) te eten en/of drinken o Andere beïnvloedende factoren op de ernst van voedingsproblemen zoals leeftijd, algemene conditie,…
VOEDING EN KANKER VOEDING TIJDENS DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING Wat kan de diëtist(e) voor uw patiënt(e) betekenen? Individueel voedingsadvies bij specifieke problematiek: o Anorexie (verminderde eetlust) en gewichtsverlies o Stijgend lichaamsgewicht o Stoelgangproblemen: constipatie en diarree o Misselijkheid en braken o Smaakveranderingen en voedselaversies o Kauw- en slikproblemen o Vermoeidheid, snel verzadigingsgevoel, vol gevoel o …
VOEDING EN KANKER VOEDING TIJDENS DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING Wat kan de diëtist(e) voor uw patiënt(e) betekenen? Interventies Optimalisatie van de voedingstoestand 1.
Orale voeding
Kleine frequente maaltijden Gezonde voeding of tijdelijk energie- en eiwitverrijkte voeding Specifieke voedingstips afhankelijk van de problematiek Eventueel opstart van klinische bijvoeding
2.
Sondevoeding
3.
Totale parenterale voeding (TPN) of supplementele parenterale voeding (SPN)
VOEDING EN KANKER VOEDING TIJDENS DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING Wat kan de diëtist(e) voor uw patiënt(e) betekenen? Optimalisatie van lichaamssamenstelling Behoud van spiermassa, combinatie van: o Eiwitrijke voeding o Beweging, naar eigen mogelijkheden (extreem zware inspanningen vermijden)
VOEDING EN KANKER VOEDING NA DE ACTIEVE KANKERBEHANDELING Voedingsadviezen voor en na de actieve kankerbehandeling? Gezond lichaamsgewicht
via gezonde voeding, zie preventieve voedingsadviezen
lichaamsbeweging
VOEDING EN KANKER “Prevention of prostate cancer: outcomes of clinical trials and future opportunities” Thompson, I., Kristal, A., Platz, E. (2014). Prevention of prostate cancer: outcomes of clinical trials and future opportunities, American society of clinical oncology. Gevonden op het internet op 29 juni 2014: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24857150 Onderzoek Review van 2 grootschalige preventieve onderzoeken (prostaatcarcinoom fase III)
1. 2.
Medicatie; Prostate Cancer Prevention Trial (PCPT): Finasteride =↓ 5-α-reductase: ↓ testosteron ↓ dihydrotestosteron Voeding; Selenium and Vitamin E Cancer Prevention Trial (SELECT): voedingssuppletie met Se en/of vitamine E
VOEDING EN KANKER “Prevention of prostate cancer: outcomes of clinical trials and future opportunities” Resultaten (SELECT) o 2008 (7 jaar follow-up): stop suppletie met Se (geen combinatiesupplement) geen effect o 2011 (10 jaar follow-up): verhoogd risico suppletie met vitamine E o Risico afhankelijk van Seleniumstatus (via teennagelconcentratie) voor onderzoek/interventie
Besluit Suppletie van vitaminen en mineralen via hoog-gedoseerde supplementen wordt afgeraden omwille van mogelijks tegengestelde effecten
VOEDING EN KANKER “A 22 y prospective study of fish intake in relation to prostate cancer incidence and mortality” Chavarro, J., Stampfer, M., Hall, M., Sesso, H., Ma, J. (2008). A 22 – year prospective study of fish intake inrelation to prostate cancer incidence and mortality, American journal of clinical nutrition, 88, 1297 – 303. Gevonden op het internet op 23 juli 2014: http://ajcn.nutrition.org/content/88/5/1297.long
Besproken op ESPEN congres 2013, Leipzig (Duitsland) Onderzoek o Prospectief onderzoek bij 20 167 mannelijke artsen o Baseline: 2 vragenlijsten m.b.t. medische voorgeschiedenis en levensstijlfactoren o Follow-up
VOEDING EN KANKER “A 22 y prospective study of fish intake in relation to prostate cancer incidence and mortality” Resultaten Lagere visconsumptie: meer volle melkproducten, hogere vleesconsumptie, meer rokers, minder gebruik tomaten en afgeleide producten (lycopeen), minder gebruik vitaminensupplementen, minder fysieke activiteit, minder alcoholgebruik Besluit Lagere incidentie en prevalentie van prostaatkanker te wijten aan combinatie van alle gezonde levensstijlfactoren (‘health-conscious individuals’)
VOEDING EN KANKER “Association between soy isoflavone intake and breast cancer risk for pre- and post-menopausal women: a meta-analysis of epidemiological studies” Chen, M., Rao, Y., Zheng, Y., Wei, S., Li, Y., Yin, P. (2014). Association between soy isoflavone intake and breast cancer risk for pre- and post-menopausal women: a meta-analysis of epidemiological studies, PLoS ONE, 9 (2). Gevonden op het internet op 29 juni 2014: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24586662
Onderzoek o o
Meta-analyse: 35 onderzoeken geïncludeerd (1992-2012) Aziatische en Westerse studies
VOEDING EN KANKER “Association between soy isoflavone intake and breast cancer risk for pre- and post-menopausal women: a meta-analysis of epidemiological studies” Resultaten o Premenopauze: sojabonen en sojaproducten (soja-isoflavonen en soja-eiwit) beschermend effect o Postmenopauze: sojabonen en sojaproducten (soja-isoflavonen en soja-eiwit) beschermend effect, hoewel grotere significantie in Aziatische landen o Nieuwe onderzoeken (na 2012): associatie tussen herval na borstkanker en inname van sojaproducten
Besluit Soja-isoflavonen hebben een beschermend effect voor borstkanker (zowel pre- als postmenopauzaal), hoewel dit meest overtuigend is voor Aziatische vrouwen verder onderzoek is noodzakelijk!
VOEDING EN KANKER “Dietary fat reduction and breast cancer outcome: results from the Women's Intervention Nutrition Study (WINS)”
Blackburn, G., Wang, K. (2007). Dietary fat reduction and breast cancer outcome: results from the Women's Intervention Nutrition Study (WINS), American journal of clinical nutrition. 86, 878S – 81S. Gevonden op het internet op 23 juli 2014: http://ajcn.nutrition.org/content/86/3/878S.abstract Onderzoek o Klinisch gerandomiseerd onderzoek bij 2437 vrouwen (postmenopauzaal) met borstkanker stage I of II o 2 groepen: onderzoeks- en controlegroep o Follow-up: individueel advies + groepssessies
VOEDING EN KANKER “Dietary fat reduction and breast cancer outcome: results from the Women's Intervention Nutrition Study (WINS)” Resultaten
o Interventiegroep = significante daling inname vetten en suikers + bewuster gezonde keuzes (toename fruit- en groenteconsumptie) o Follow-up (5 jaar) o o o
significante daling lichaamsgewicht in vergelijking met controlegroep Hervalvrije overleving: +24% interventiegroep t.o.v. controlegroep Grootste effect bij hormoon-receptor-negatieve tumoren >> insuline en IGF-1 als uitlokkende factoren ?
Besluit Intensieve begeleiding, met als doel het verminderen van de vetinname, heeft een positief effect op de hervalvrije overleving bij vrouwen na de menopauze met borstkanker (stage I en II)
VOEDING EN KANKER “Early body weight loss during concurrent chemoradiotherapy for non-small cell lung cancer” Op den Camp, C., De Ruysscher, D., van den Heuvel, M., Elferink, M., Houben, R., Oberije, C., Bootsma, G., Geraerdts, W., Pitz, C., Langen, R., Wouters, E., Schols, A., Dingemans, A-M. (2014). Early body weight loss during concurrent chemo-radiotherapy for non-small cell lung cancer, Journal of Chachexia Sarcopenia and Muscle. 5, 124-137. Gevonden op het internet op 11 september 2014: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4053563/ Onderzoek o
Retro- en prospectieve studie: 203 patiënten met concurrente of sequentiële chemoradiotherapie (CT-RT) ter behandeling van niet-kleincellige longtumoren
VOEDING EN KANKER “Early body weight loss during concurrent chemoradiotherapy for non-small cell lung cancer” Resultaten o o o
Gewichtsverlies: geen significante verschillen, tijdstip wel verschillend Ernstige oesofagitis (≥ graad 2): toename vanaf week 2 na start behandeling CT-RT Gewichtsverlies niet afhankelijk van ernst van graad van oesofagitis andere componenten?
o
Toename oesofagitis tijdens CT-RT: verstoorde voedingsinname met inadequate inname eiwitten + vermindering fysieke activiteit meer gewichts- en krachtverlies (spiermassa) Gewichtsverlies te wijten aan verhoogde energie- en eiwitbehoefte t.g.v. tumor en behandeling
o
Besluit Intensieve nutritionele opvolging (energie- en eiwitinname) en promotie van lichte fysieke activiteit onmiddellijk na diagnose zou vroeg- en laattijdig gewicht- en spiermassaverlies tijdens de behandeling moeten tegengaan
VOEDING EN KANKER ESPEN: (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism)
o ESPEN-guidelines (Europese richtlijnen) o Congress Genève 2014: voorstelling nieuwe richtlijnen m.b.t. voeding en kanker Binnenkort beschikbaar via: http://www.espen.org/
