VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN voor de innovatie van infrastructuur

VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN voor de innovatie van infrastructuur

RIJKSWATERSTAAT, MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR & MILIEU

Eindconcept 26 maart 2012 076288837:0.9 D01011.000689.0100

Vier duurzame wegconcepten

Inhoud 1

Aanleiding............................................................................................................................................................. 2

2

Wat is de duurzame weg? ................................................................................................................................... 4

3

De concepten......................................................................................................................................................... 5 3.1

De Energieweg ........................................................................................................................................... 5

3.2

De Leefbare weg ........................................................................................................................................ 7

3.3

De Natuurweg............................................................................................................................................ 8

3.4

De Robuuste weg ....................................................................................................................................... 9

4

Beslisboom voor conceptkeuze ....................................................................................................................... 10

5

Winst van de wegconcepten............................................................................................................................. 12

6

7

5.1

Opbrengsten van duurzaamheid........................................................................................................... 12

5.2

Stimuleren van innovaties ...................................................................................................................... 13

5.3

De wegconcepten en de Aanpak Duurzaam GWW............................................................................ 14

Belemmeringen en aanbevelingen ................................................................................................................. 15 6.1

Belemmeringen voor innovatie.............................................................................................................. 15

6.2

Oplossingsrichtingen............................................................................................................................... 16

Aan de slag .......................................................................................................................................................... 17

Bijlage 1

De Menukaart .............................................................................................................................. 20

Bijlage 1.1

Menu Energieweg ........................................................................................................................ 21

Bijlage 1.2

Menu Leefbare weg...................................................................................................................... 23

Bijlage 1.3

Menu Natuurweg......................................................................................................................... 25

Bijlage 1.4

Menu Robuuste weg .................................................................................................................... 27

Annex I

Achtergronddocument -Verkenning Duurzame Wegconcepten ........................................ 29

Colofon....................................................................................................................................................................... 30

076288837:0.9

ARCADIS

1


1

Aanleiding

Achtergrond Nederland land is gebaat bij innovatieve en duurzame oplossingen voor de aanleg en het onderhoud van ons wegennet. Overheden, aannemers en ingenieursbureaus bundelen hun krachten om CO2-uitstoot tegen te gaan, infrastructuur minder belastend te maken voor de omgeving en milieueffecten van wegaanleg en weggebruik te beperken. Ook vanuit de Tweede Kamer zijn toezeggingen gedaan om duurzame innovatie op het vlak van wegenbouw te stimuleren, middels onder andere de Tweede Voortgangsrapportage Duurzame Ontwikkeling en Beleid. Door het Kabinet zijn topsectoren aangewezen waarin Nederland wereldwijd sterk is en waarvoor de overheid extra aandacht heeft. Er worden voor deze sectoren actieagenda’s uitgewerkt in concrete actiepunten en innovatiecontracten. In de verschillende topsectorenagenda’s zijn aanbevelingen gedaan voor de overheid in haar rol als “lead customer” voor het inkopen van innovaties: een streefpercentage van 2,5% van alle overheidsinkopen besteden aan innovatiegericht inkopen, het sluiten van convenanten met overheidspartners voor concrete projecten en het inrichten van proeftuinen en pilots voor innovaties. In de aanpak “inkoop innovatie urgent” worden hiertoe boegbeeldprogramma’s benoemd, waarbinnen prestatieafspraken gemaakt worden en marktontmoetingen georganiseerd gaan worden. Inkoop innovatie urgent bevat onder andere de programma’s dynamisch verkeersmanagement, klimaatneutrale gebouwen en gebouwde omgeving, facilitair Management, inclusief planmatig onderhoud van gebouwen en kunstwerken, duurzaamheid in vervoer en elektriciteit in netten en grondstofschaarste. Het samenwerkingsverband Duurzaam GWW (voor meer informatie zie www.duurzaamgww.nl) biedt een aanpak om invulling te geven aan het duurzaam inkoopbeleid van de overheid. Daarbij hoort een langetermijnvisie: wat kan de sector bijdragen aan een duurzame samenleving in 2040, welke innovatieprojecten hebben prioriteit en welke ambities stelt de sector zichzelf? Het innovatietraject binnen Duurzaam GWW zet in op het verduurzamen van de sector via nieuwe ontwikkelingen, innovaties in producten (materialen), productiemethoden of totaaloplossingen. De Kamer geeft hiermee aan om duurzame innovaties, ook in de infrasector, ruimte te geven voor ontwikkeling. Aan duurzame en innovatieve technische oplossingen in de GWW-sector ontbreekt het overigens niet. Duurzame producten en technieken zijn er of worden of kunnen ontwikkeld worden, maar de daadwerkelijke grootschalige aanbesteding blijft uit. Om de wegen in Nederland te verduurzamen door technologische innovaties wordt een extra impuls noodzakelijk geacht. Doelstelling De duurzame weg is een versnellingstraject voor duurzame innovatie, die door het ministerie I&M aan de kamer is toegezegd. Vergelijkbaar bij de woningbouw is de aanpak Blok-voor Blok. Binnen dit traject is aan ARCADIS Nederland BV gevraagd een aantal concepten voor een duurzame weg te ontwikkelen.

2

ARCADIS

076288837:0.9


Hierbij wordt rekening gehouden met de invulling van duurzaamheid op verschillende manieren. Zoals het realiseren van energiebesparing, reductie van CO2-uitstoot, het vergroten van leefbaarheid, ruimtelijke en landschappelijke inpassing, duurzaam materiaalgebruik. Duurzame maatregelen kunnen elkaar versterken, maar niet zelden treedt er een spanningsveld op verschillende duurzaamheidsaspecten op. Een voorbeeld is geluidreducerend asfalt, dat minder hinder oplevert voor de omgeving maar een kortere levensduur en daardoor een negatievere CO2-footprint heeft dan regulier asfalt. Er moeten dus keuzes worden gemaakt, afhankelijk van de (politieke) context en ambities. Welke duurzaamheidseffecten nagestreefd worden, hangt af van wat de wens is en met welke problematiek je te maken hebt. In de Randstad is bijvoorbeeld de leefbaarheid langs een snelweg een issue, op de Veluwe moeten ecologische structuren gewaarborgd blijven. De duurzame concepten gepresenteerd in dit rapport dienen als stimulator voor duurzame innovaties in het wegontwerp. Het zorgt ervoor dat betrokken partijen een handleiding voor en een inzicht hebben in wat de duurzame weg inhoudt. Aanpak Ten behoeve van de ontwikkeling van de duurzame wegconcepten is een negental aspecten geïnventariseerd, zoals duurzaamheidsthema’s, technologische innovaties, vigerend beleid, lopende initiatieven, projecten en stakeholders. Deze aspecten hangen met elkaar samen, ze bepalen de randvoorwaarden voor haalbare duurzaamheidsconcepten. Vervolgens zijn voor de verschillende duurzaamheidsthema’s de mogelijke concepten geïnventariseerd en uitgewerkt en is een selectie gemaakt van de meest kansrijke concepten. Meer informatie over deze inventarisatie en de uitwerking van de concepten is te vinden in het achtergrondrapport, die als annex bij deze rapportage is gevoegd. Na de afbakening van de vraagstelling (wat is de duurzame weg?) worden in hoofdstuk 3 de vier duurzame wegconcepten toegelicht. In hoofdstuk 4 presenteren we een beslismodel om te komen tot de keuze van een concept voor de implementatie in projecten. Daarna geven we in hoofdstuk 5 aan welke winst de concepten opleveren en hoe die per concept bereikt wordt. In hoofdstuk 6 omschrijven we de belemmeringen die we zien bij innovaties en verduurzamen van de infrastructuur en geven we oplossingsrichtingen aan om deze belemmeringen weg te nemen. In hoofdstuk 7 tenslotte geven we aan welke acties wij zien voor de verdere doorontwikkeling van de duurzame wegconcepten.

076288837:0.9

ARCADIS

3


2

Wat is de duurzame weg?

Er zijn zeer veel initiatieven op het gebied van duurzame wegen. Een korte scan geeft dit goed weer: 

Movares ontwikkelt de Duurzame Weg (vergroten van de leefbaarheid via transparante overkapping)



Een techniek om energie uit asfalt te winnen is de Zonneweg van KWS



De duurzame energiesnelweg A15 van Milieudefensie en Natuur & Milieu richt zich op groene stroom en elektrisch rijden



De Wassende Weg zet in op de afvang van fijnstof en de beperking van nadelige milieueffecten



De gemeente Oss introduceert de Weg naar de Toekomst, waarin verschillende duurzaamheidsmaatregelen worden genomen

Deze concepten spelen in op één of meerdere thema’s van duurzaamheid. Verschillende technische oplossingen kunnen elkaar versterken, maar er kunnen ook spanningsvelden zijn. Bijvoorbeeld de eerder genoemde geluidschermen die effecten voor de omgeving beperken, maar wel meer onderhoud met zich meebrengen. Of verwarmd wegdek dat de levensduur van het wegdek kan vergroten en het gebruik van schadelijke dooizouten beperkt, maar wel een hoger e energiebehoefte met zich meebrengt. En het beperken van verlichting om energie te besparen kan op gespannen voet staan met verkeersveiligheid. Wat duurzaamheid is, hangt af van het doel dat men voor ogen heeft. De invulling hangt nauw samen met de ambities die de opdrachtgevende partij zichzelf stelt en de lokale factoren of belangen van stakeholders die er spelen. Wil men energie besparen en effecten op het klimaat beperken? Wil men een weg die weinig onderhoud nodig heeft? Of wil men een weg die optimaal is ingepast en zo weinig mogelijk effecten voor de lokale omgeving oplevert? Het is daarom essentieel om eerst te bepalen wat men wil bereiken als men een duurzame weg introduceert. Door concepten te ontwikkelen die niet zomaar ‘duurzaam’ zijn, maar inspelen op specifieke thema’s waar knelpunten liggen (bijvoorbeeld luchtkwaliteit), waar het overheidsbeleid op is gericht (CO2, energie, onafhankelijkheid van eindige brandstoffen) of waar de behoeftes van stakeholders liggen (bijvoorbeeld goedkoper onderhoud, lagere LCC, betere doorstroming), wordt het realiseren van een duurzame weg concreet. De vier duurzame wegconcepten die in dit rapport gepresenteerd worden, richten zich daarom op verschillende duurzaamheidsthema’s, die zich elk toespitsen op één of een aantal samenhangende duurzaamheidsthema’s. Daarnaast redeneren de concepten vanuit de keuze die burgers, bestuurders of omgevingspartijen maken.

4

ARCADIS

076288837:0.9


3 3.1

De concepten DE ENERGIEWEG

Het Concept De energieweg richt zich op het zoveel mogelijk beperken van energiegebruik, het realiseren van een energieneutrale weg of zelfs een energieleverende weg. Daarbij ligt de focus op het besparen van energie voor het wegsysteem (lees: installaties) in de gebruiksfase, op het opwekken van energie en op het beperken van brandstofgebruik door het verkeer via ontwerpmaatregelen. Energiebesparing bij de aanleg en voor onderhoud (LCC) is een aandachtspunt, maar is over het algemeen niet een grote belaster als naar de totale life cycle van een weg wordt gekeken. De eerste twee kunnen worden gerealiseerd op korte termijn en zijn haalbare doelen. Energieopwekking via zonnepanelen is haalbaar en wordt al toegepast, opwekking via het wegdek is momenteel nog in een prematuur stadium. Duurzaamheidswinst De beoogde winst van dit concept is allereerst energiebesparing (of zelfs levering). Naast het voorkomen van uitputting van fossiele brandstoffen en meer onafhankelijkheid van olie leverende landen brengt dat een reductie van CO2-uistoot en een verlaging van de exploitatiekosten met zich mee. Maatregelen om de doorstroming te bevorderen en het energiegebruik van weggebruikers te verminderen, kunnen leiden tot meer energiegebruik van het wegsysteem zelf (DVM-installaties)! Hier dient dus een afweging gemaakt te worden op basis van verwachte effecten en ambities. Maatregelen De maatregelen voor de energieweg zijn te verdelen in drie categorieën: energiebesparende maatregelen, opwekking van duurzame energie en brandstofbesparende maatregelen (eventueel nog energiebesparing bij aanleg en onderhoud). Omdat verlichting een grote energiegebruiker is voor wegen levert energiebesparende verlichting veel winst (LED-verlichting, dynamische verlichting, reflecterend wegdek). Andere installaties waarop energie bespaard wordt zijn onder andere tunnelinstallaties, verkeersregelinstallaties, DVM (dynamisch verkeersmanagement)-systemen. Voor installaties geldt dat als er stroom wordt gebruikt, dat dan groene stroom wordt ingezet. Energieopwekking is op diverse manieren te realiseren, maar vooral zonne-energie is een ‘proven technology’. De terugverdientijd is echter nog niet altijd interessant. Het lokaal voorzien van installaties met zonnepanelen of windmolentjes (bijvoorbeeld op armaturen), zodat deze als object energieneutraal zijn, is wel haalbaar en financieel interessant. Warmtecollectoren in het wegdek hebben als bijkomend voordeel dat daarmee de weg vorstvrij kan worden gehouden, maar vragen wel om een extra investering van afnemers in de omgeving (teruggave energie aan omgeving). Op gebied van brandstofbeperking zijn het vergroten van de doorstroming (DVM, groene golven) en verlagen van rolweerstand (wegdek) de belangrijkste maatregelen. Daarnaast is het voorbereiden op meer elektrisch rijden (oplaadpunten) zinvol.

076288837:0.9

ARCADIS

5


Energiebesparing en brandstofbeperking zijn tot slot te stimuleren via de inzet van de CO2prestatieladder. Hiervoor wordt verwezen naar de Aanpak Duurzaam GWW. Waar toepasbaar? De energieweg is toepasbaar bij nieuwe en uit te breiden wegen, maar ook op bestaande wegen, het concept kan zowel worden toegepast op wegen in natuurgebieden als in de Randstad, langs woonwijken of langs industriegebied. Wel is er de meeste winst te behalen op verlichte wegen: snelwegen, ringwegen langs steden, wegen of straten in dichtbebouwde gebieden. Voor het rendabel maken van energieopwekking (op grotere schaal of via collectoren) is nieuwbouw in de omgeving die de energie kan afnemen een voorwaarde. Stakeholders Opdrachtgevende partijen kunnen zowel Rijkswaterstaat als provincies en gemeenten zijn. Betrokken stakeholders zijn daarnaast aannemende partijen (innovaties), rijks overheden (landelijk beleid energiebesparing), potentieel energiemaatschappijen, woningcorporaties (energieleverantie aan woningen) en natuur- en milieuorganisaties. Projecten De Energieweg kan aansluiting vinden bij het project ZuidNet A58, waar maatregelen als actieve wegmarkering, dynamische verlichting en inrichting voor elektrisch rijden worden voorzien. De A74 wordt voorzien van dynamische verlichting. Het concept kan in principe ook worden uitgerold op alle bestaande wegen die verbreed worden of waar groot onderhoud gaat plaatsvinden.

6

ARCADIS

076288837:0.9


3.2

DE LEEFBARE WEG

Het Concept De leefbare weg is gericht op de beperking van overlast en vervuiling richting de leefomgeving (omwonenden). De belangrijkste aspecten zijn het beperken van geluidshinder, trillinghinder, het verbeteren van de luchtkwaliteit, de visuele inpassing (licht- en zichthinder) en het beperken van sociale barrièrevorming. De Leefbare weg voorziet in de menselijke behoefte om dicht bij op- en afritten van snelwegen te wonen zonder teveel overlast hiervan te ondervinden. En kan knelpunten beslechten daar waar woongebieden en infrastructuur elkaar ‘noodgedwongen’ ontmoeten. Duurzaamheidswinst De keuze voor dit concept leidt tot minder geluidsoverlast, een betere (lokale) luchtkwaliteit en een positievere beleving van de weg. De negatieve effecten van infrastructuur voor de mens worden verminderd. Door de maatregelen kan de mobiliteit vergroot worden, waar die met conventionele wegaanleg of uitbreiding niet mogelijk zou zijn (wetgeving geluid/ lucht). Maatregelen Een belangrijke maatregel is het fysiek afschermen van de weg en diens hinderlijke effecten van de omgeving. Dat wordt gerealiseerd door afscherming in de vorm van geluidschermen of –wallen, verdiepte aanleg of het geheel overkappen van een weg(deel). Ondertunneling zorgt voor geluids- en fijnstofreductie voor de directe omgeving en kan de visuele en sociale barrièrevorming verkleinen. Nadelen zijn echter een toename van materiaalgebruik, energiegebruik (installaties), grondverzet en verstoren van de bodemstructuren. Goede inpassing van de weg is een aandachtspunt om visuele hinder te beperken. Groene geluidschermen worden bijvoorbeeld positief beleefd. Geluidreducerend wegdek en het afvangen van fijnstof zijn andere maatregelen. Vooral fijnstofreducerende of luchtzuiverende oplossingen verkeren nog in een stadium van ontwikkeling; thans zijn nog weinig effectieve oplossingen beschikbaar. Tot slot horen ook maatregelen om de doorstroming positief te beïnvloeden, door middel van DVM of groene golven (reductie geluid- en fijn stofoverlast) bij de Leefbare weg. Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Daar waar de negatieve effecten van een weg knelpunten leveren voor de leefbaarheid. Dat kan zijn op nieuwe wegen, op uit te breiden wegen maar ook bestaande wegen in stedelijke gebieden, snelwegen in de Randstad of (provinciale) wegen langs of door stads- en dorpskernen. Stakeholders Opdrachtgevende partijen zijn zowel Rijkswaterstaat als provincies en gemeenten zijn. Betrokken stakeholders zijn daarnaast omgevingspartijen (buurtgemeenschappen, belangenverenigingen, omwonenden), aannemende partijen (innovaties luchtkwaliteit, geluidreducerend wegdek, gemeente Amsterdam voor bamboeschermen), regelgevende partijen (wetgeving geluid/ lucht), rijksoverheden, kennisinstituten luchtkwaliteit (TNO). Projecten De A270 zet in op minder overlast voor de omgeving. De Rotterdamsebaan, N61 Hoek-Schoondijke en Rotterdam Vooruit zijn projecten in (deels) stedelijke omgeving waarbij belangen van omwonenden conflicteren met de wensen en eisen uit verkeersstudies (meer capaciteit). Van initiatieven als de Wassende weg in Rotterdam en de pilot met bamboeschermen in Amsterdam kan worden geleerd: wat zijn de effecten en leidt de inpassing tot acceptatie of zelfs een positieve beleving door omwonenden?

076288837:0.9

ARCADIS

7


3.3

DE NATUURWEG

Het Concept De natuurweg richt zich op de inpassing van de weg in de natuurlijke omgeving. Negatieve effecten voor het milieu worden zoveel mogelijk beperkt. Dat gaat om vervuiling, geluid maar ook landschappelijke inpassing en in stand houden (of zelfs uitbreiden) van de lokale biodiversiteit. Het concept heeft overeenkomsten met de leefbare weg, maar focust op flora en fauna in plaats van de mens. Kenmerkend is een mooi ingepaste weg met veel groen, bijna niet zichtbaar in het landschap en met de beleving van rijden in de natuur. Duurzaamheidswinst Dit concept beperkt de hinder en vervuiling richting de natuur worden beperkt, waardoor de biodiversiteit in stand wordt gehouden. De maatregelen zullen veelal gepaard gaan met lage(re) energiekosten en onderhoudskosten, omdat zoveel mogelijk gebruikt wordt gemaakt van natuurlijke elementen (geluidswallen in plaats van schermen) en het beperken van verlichting. Maatregelen Een goede en natuurlijke inpassing in de omgeving is een belangrijke maatregel voor dit concept. Te denken is daarbij aan natuurlijke geluidswallen, begroeiing langs (maar niet te dicht op) de weg, natuurlijke materialen voor wegmeubilair, onverharde bermen, in stand houden van bestaande natuurlijke elementen. Ook verdiepte of half verdiepte ligging kunnen een positieve bijdrage leveren (zicht en ruimte, bijvoorbeeld groene tunneldekken), echter gezien mogelijke tegenstrijdigheden (aantasten bodemstructuur, extra materiaalgebruik) dient dit weloverwogen te gebeuren. Uiteraard wordt ontbossing zoveel mogelijk voorkomen en worden bomen die gekapt moeten worden voor de aanleg gecompenseerd. Daarnaast zijn technische maatregelen om hinder richting de omgeving te beperken van belang: geluidreducerend wegdek (naast geluidsschermen- of wallen), beperken van trillingen, beperken van lichthinder door minder, dimbare of zelfs geen verlichting, beperken van strooizouten, vergroten verhard oppervlak (waterretentie), waterzuiverende maatregelen (afvoer vervuild regenwater wegdek). Tot slot moeten bestaande ecologische structuren zoveel mogelijk in stand gehouden worden (realiseren van faunapassages). Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Nieuw aan te leggen of te verbreden wegen door (beschermde) natuurgebieden of voor recreatie aangewezen gebieden. De natuurweg is vooral kansrijk in perifere gebieden waar aandacht is voor groen, natuur, waar recreatie een kans krijgt en waar de aanleg van gangbare infrastructuur oplossingen onwenselijk is. Stakeholders Als opdrachtgevende partijen worden vooral provincies kansrijk geacht (veel nieuwe rijkswegen worden er niet aangelegd en provinciale wegen snijden meer/vaker door natuur dan rijkswegen). Betrokken stakeholders zijn naast aannemers (innovaties), kennisinstituten (flora en fauna) en omgevingspartijen ook organisaties die het initiatief (financieel of politiek) steunen. Te denken is aan SNM, fondsen voor goede doelen of zelfs aan de Nationale Postcode Loterij (Duurzame snelweg A15). Projecten De Natuurweg levert het meeste winst voor wegen door natuurgebieden, zoals provinciale verbindingswegen en rijks- en N-wegen door gebieden als De Veluwe. Projecten die hier aan kunnen worden gekoppeld zijn de gebiedsgerichte verkenning A1-zone Apeldoorn-Deventer-Azelo of de centrumontwikkeling Emmen (waarbij een nieuwe verbinding naar de dierentuin wordt aangelegd).

8

ARCADIS

076288837:0.9


3.4

DE ROBUUSTE WEG

Het Concept De Robuuste weg kenmerkt zich door een onderhoudbaar en toekomstvast wegsysteem, zowel in technisch als in functioneel en economisch opzicht. Een goede doorstroming is hierbij ook van belang, maar de focus ligt op onderhoudbaarheid, LCC (Life cycle costs) flexibiliteit en duurzame materialen. Duurzaamheidswinst De Robuuste weg resulteert in lage(re) LCC. In de praktijk betekent dit vaak een extra investering bij de aanleg, maar dit wordt terugverdiend in de ‘beheer- en onderhoudsfase’. Doordat onderhoudskosten geoptimaliseerd worden, zal ook energiebesparing worden gerealiseerd (minder transport en energie voor mobiele werktuigen in de onderhoudsfase, minder energiegebruik door installaties, duurzamer geproduceerde materialen). Een lage LCC resulteert in materiaalbesparing (langere levensduur, minder onderhoud/ vervanging) maar kan ook een toename van materiaalgebruik in de aanlegfase tot gevolg hebben (overdimensionering, robuust ontwerp). Toekomstvastheid wordt ook gerealiseerd door flexibiliteit in het ontwerp, waardoor uitbreidingen van de weg in de toekomst eenvoudig kunnen plaatsvinden. Maatregelen Om te komen tot een functioneel ontwerp is het noodzakelijk om, naast een aantal technische oplossingen, in de plan- en ontwerpfase LCA-berekeningen uit te voeren. Werken met DuboCalc wordt als belangrijke maatregel gezien om tot een onderhoudsbewust ontwerp te komen. De weg wordt opgebouwd uit duurzame materialen, hierbij zijn van belang de lange levensduur, zo min mogelijk onderhoudsbehoefte, herbruikbaarheid en een lage productie-energie (minder CO2-uitstoot). Vanuit efficiëntieoverwegingen is ook het hergebruik van materialen interessant. Flexibiliteit in het ontwerp en het inspelen op toekomstige ontwikkelingen vergroten de levensduur van een ontwerp en onderdelen in het ontwerp. Tot slot is een goede doorstroming van belang, tijdens onderhoud maar ook tijdens exploitatie. Aan DVM-systemen kan worden gedacht, hoewel DVM-objecten kunnen leiden tot hogere LCC-kosten (energie, onderhoud aan de systemen). Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Het concept is in principe rendabel voor nieuw aan te leggen (of fors uit te breiden) wegen in heel Nederland, maar levert extra winst op bij wegen met hoge verkeersintensiteit, waar wegwerkzaamheden snel hinder opleveren of bij organisaties waarbij er op B&O-budgetten wordt gedrukt. De onderhoudsvrije weg leent zich goed om te koppelen aan DBFM-contracten, waarbij de aannemer ook verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud. Stakeholders Betrokken stakeholders zijn de opdrachtgevers bij de genoemde projecten én de beheerders, aannemende partijen in het kader van technologische ontwikkelingen, Agentschap NL, evt. Praktijkgroep DuboCalc/ RWS in verband met de gewenste inzet van dit instrument op de projecten. Projecten In principe zijn alle benoemde projecten interessant als project voor de Robuuste weg. Een voorbeeldproject is de MIRT-Afsluitdijk, waarbij de uitstraling van de omgeving (kaal, functioneel, maar wel duurzaam) past bij de uitstraling van een robuuste weg. Bestaande wegen waar maar op beperkte schaal vernieuwing of aanpassingen plaats vinden, zijn minder geschikt.

076288837:0.9

ARCADIS

9


4

Beslisboom voor conceptkeuze

Aan de keuze welk duurzaam wegconcept ingezet wordt, liggen enkele uitgangspunten ten grondslag. In eerste instantie moet men zich afvragen welke ambities en gewenste doelstellingen er zijn. Om het keuzeproces te vereenvoudigen, is de beslisboom op de volgende pagina ontwikkeld. De beslisboom kent zijn plek vroeg in het project. Liefst al in de planfase, maar in ieder geval voordat (schets)ontwerpen worden uitgewerkt of de specificaties/ eisen worden opgesteld. Binnen de Aanpak Duurzaam GWW zou dat in de Concept- of Planfase zijn, net na of gelijktijdig met het onderzoeken van kansen en het vaststellen van ambities. Na de keuze voor het concept dient er binnen het concept een selectie plaats te vinden van specifieke maatregelen of oplossingen. Bij de verdere invulling van een concept is van belang dat gezocht wordt naar innovaties die elkaar versterken of naast elkaar kunnen bestaan. Dit is in principe maatwerk, omdat elk project anders is. Daarom is een ‘menukaart’ ontwikkeld met verschillende innovatieve maatregelen. Deze wordt toegelicht in het volgende hoofdstuk en is opgenomen in bijlage 1. Bij de implementatie van de innovatieve maatregelen die binnen een concept passen, kunnen er belemmeringen optreden om deze tot uitvoering te brengen. De belemmeringen voor de implementatie van innovatieve oplossingen en de oplossingsrichtingen om deze belemmeringen te beslechten worden gepresenteerd in hoofdstuk 6 en 7.

10

ARCADIS

076288837:0.9


BESLISBOOM WEGCONCEPTEN

Houd u aan vigerende weten regelgeving.

Energie & Klimaat

Nee Wilt u een duurzame weg aanleggen ?

Materialen

Ja

Heeft u ambities (vastgelegd in ambitieweb*) of

Ja

concrete doelstellingen?

Nee Waarop ligt uw focus?

Verbeteren luchtkwaliteit Beperken energiekosten Optimaliseren inpassing Efficient houden Flora & Fauna

-uitstoot

Besparen energie- Beperken van energiekosten Verminderen van CO2-uitstoot Verminderen van geluidshinder Verbeteren van de luchtkwaliteit Beperken van hinder in algemeen Biodiversiteit, natuur (flora en fauna) instand houden (Natuurlijke) inpassing in landschap Beperken van onderhoud (-kosten), lange levensduur Efficiëntie Duurzaam Bereiken materiaalgebruik van lage LCC Bereiken van lageweet LCC niet Geen van allen/

076288837:0.9

Water & Bodem Op welke thema’s ligt de prioriteit?

LEGENDA: Energieweg

Menu ------------------------------

Natuur & Ruimte Leefomgeving

* Zie: Ambitieweb in de Aanpak Duurzaam GWW (www.duurzaamgww.nl)

Bereikbaarheid

Leefbare weg

Kosten en Opbrengsten

Heeft u ambities vastgelegd in ambitieweb*?

Natuurweg

Wat wilt u bereiken?

Robuuste weg Financiering rondkrijgen door efficiëntie/ besparingen (in exploitatiefase) Beperken van de effecten op klimaatverandering Inspelen op toekomstige ontwikkelingen (uitputting fossiele brandstoffen) Knelpunten wegnemen op gebied van leefbaarheid (luchtkwaliteit, geluid) Weerstand vanwege verwachte negatieve effecten (voor omwonenden) wegnemen Weerstand vanwege verwachte negatieve effecten (voor de natuur) wegnemen Een duurzaam imago

……. ARCADIS

11

Menu ------------------------------

Menu ------------------------------

Menu ------------------------------


5 5.1

Winst van de wegconcepten OPBRENGSTEN VAN DUURZAAMHEID

De vier duurzame wegconcepten die in dit rapport gepresenteerd worden, richten zich op verschillende, specifieke duurzaamheidsthema’s. De concepten zijn beoordeeld op bestuurlijke haalbaarheid en gekoppeld aan thema’s met een hoge bestuurlijke prioriteit (zie hiervoor hoofdstuk 4 van het achtergronddocument). Hiermee wordt maatwerk geboden aan de opdrachtgever: de concepten redeneren de vanuit de keuzes die bestuurders, eigenaren, gebruikers en/ of omgevingspartijen moeten maken. De Energieweg is ingericht om het energiegebruik zo veel mogelijk te beperken of zelfs energie op te wekken voor de weg of de omgeving. De opbrengst komt ten goede aan de eigenaar of beheerder van de weg, mogelijk deels ook aan de weggebruiker en aan potentiële stroomafnemers in de omgeving. De grootste energiebesparing is te behalen op de weginstallaties in de gebruiksfase, met name op verlichting. Lichtinstallaties zijn zo zuinig mogelijk (LED, dimbare verlichting en minder verlichting), maken gebruik van groene stroom, krijgen energie van zonnecollectoren, zonnepanelen of windenergie. Het opwekken van energie op grotere schaal, via zonnepanelen of bijvoorbeeld warmtecollectoren in het asfalt, kan winst opleveren als de energie geleverd kan worden aan bedrijven of woningen in de omgeving. Daarnaast hebben berekeningen laten zien dat de CO2-uitstoot ten gevolge van de aanleg en het onderhoud van wegen in het niet valt bij de uitstoot door het verkeer over deze wegen tijdens de exploitatie. De meeste CO2-reductie gekoppeld aan wegen is dus te behalen door het bevorderen van doorstroming en verminderen van de lucht- en rolweerstand. Een deklaag met een lage rolweerstand en wegen met optimale doorstroming (dynamisch verkeersmanagement, groene golven e.d.) kunnen het brandstofgebruik van weggebruikers aanzienlijk verminderen. Signaleringsborden voor DVM brengen overigens wel extra energieverbruik met zich mee. Gericht op de gebruiker wordt de Energieweg voorbereid op elektrisch rijden door middel van oplaadpunten. Wat de terugverdientijd is voor investeringen op gebied van energieopwekking is afhankelijk van project, locatie, de gekozen techniek, de beheerder (i.v.m. energiekosten) en potentiële afnemers. De leefbare weg beperkt de vervuiling richting (lokale) milieu en de overlast richting omwonenden. Dit concept scoort goed op beperking van geluidshinder, trillinghinder en verbetering van de (lokale) luchtkwaliteit. Duurzaamheidswinst is er dus vooral voor omwonenden. Voor bestuurders is de Leefbare weg aantrekkelijk omdat het de weerstand vanuit de omgeving (belangenverenigingen, omwonenden) kan verkleinen en draagvlak vergroten. Sterker nog: de Leefbare weg kan weguitbreiding of de aanleg van nieuwe wegen mogelijk maken, daar waar dit in verband met de wetgeving op lucht- en geluidkwaliteit anders niet mogelijk was geweest.

12

ARCADIS

076288837:0.9


Afhankelijk van de maatregelen kan de Leefbare weg gepaard gaan met minder onderhoudskosten, echter maatregelen als geluidreducerend asfalt en (geluid)schermen brengen een hogere onderhoudsbehoefte met zich mee. Opgemerkt wordt dat de komst van elektrisch rijden de Leefbare weg in een ander perspectief zal plaatsen. Geluid- en luchthinder naar de omgeving nemen dan af, waardoor geluidschermen en andere maatregelen die nu nog nodig zijn, mogelijk weggelaten kunnen worden. Voor de beleving en visuele hinder kunnen deze nodig blijven. Inspelen op de toekomstige ontwikkelingen is raadzaam, bijvoorbeeld door het plaatsen van flexibele, demontabele en her te gebruiken afschermingen. De Natuurweg beperkt zoveel mogelijk de negatieve effecten van een weg op het milieu. Hierbij is er aandacht voor geluidsoverlast, milieuvervuiling (door bijvoorbeeld vervuild grondwater) en lichthinder maar ook voor landschappelijke inpassing, stimulering van lokale biodiversiteit en zo min mogelijk kappen van bomen. De maatregelen leveren concreet duurzame voordelen op voor de lokale flora en fauna. Landschappelijke inpassing, aandacht voor de beleving van de weggebruiker en ook minder hinder voor omwonenden en gebruikers (recreatiegebieden) brengen ook winst voor de omgeving en de weggebruiker (visueel, beleving, landschappelijke waarden). Voor bestuurders of opdrachtgevende partijen kan de Natuurweg interessant zijn omdat het de weerstand vanuit de omgeving (natuurverenigingen, omwonenden) kan verkleinen en vergunningsprocedures kan versnellen. De beheerder heeft voordeel bij minder onderhoud (natuurlijke elementen, voorkomen van verlichting) en dus lagere kosten voor onderhoud en beheer. De Robuuste weg tot slot is gericht op functioneel gebruik van materialen, van de weg, van mogelijke uitbreiding(en) en van de onderhoudbaarheid. De winst zit hem in de bijdrage aan een robuust wegennet, lage LCC, duurzaam materiaalgebruik en een zo efficiënt mogelijke inzet van dit materiaal (mogelijkheden tot uitbreiding, toekomstvastheid, wegwerkzaamheden zonder veel impact op omgeving). Met name de wegbeheerder profiteert dus van de Robuuste weg vanwege de lage onderhouden beheerkosten. Voor de weggebruiker betekent de Robuuste weg ook een weg met goede doorstroming en weinig hinder ten gevolge van onderhoud.

5.2

STIMULEREN VAN INNOVATIES

Naast de oplossingsrichtingen zoals beschreven per concept worden innovatieve maatregelen gestimuleerd. Enerzijds om voldoende duurzaamheid te kunnen realiseren (via de traditionele wijze waarop wegen worden aangelegd wordt dat niet bereikt of kunnen er nog steeds knelpunten zijn, zoals luchtkwaliteit langs wegen in stedelijk gebied). Anderzijds omdat de concepten juist moeten bijdragen aan innovatie. De in te zetten innovatieve maatregelen zijn echter maatwerk. Niet alle maatregelen zijn overal toepasbaar. Ook is de winst niet overal even groot en kunnen er spanningsvelden zijn, afhankelijk van locatie, soort project (uitbreiding of aanleg), omgeving (landschap, bebouwing, omwonenden), beschikbare ruimte, stakeholders, mogelijkheden voor afname van energie en dergelijke. Als er bijvoorbeeld al een geluidscherm moet worden geplaatst, dan kunnen deze vrij eenvoudig worden voorzien van zonnepanelen. Om voor zonnepanelen extra frames aan te moeten brengen is minder rendabel. Bamboeschermen vragen de nodige beschikbare ruimte langs een weg. Om te bepalen of een verdiepte weg of tunnel wel zo duurzaam is, moet een afweging plaatsvinden op een aantal aspecten. De positieve effecten (verbetering van de lokale leefbaarheid, barrières slechten, verkeersveiligheid, visuele inpassing, meervoudig grondgebruik) moeten opwegen tegen de negatieve (extra materiaalgebruik, CO2emissie, onderhoud van de constructie, invloed op water- en bodemstructuur).

076288837:0.9

ARCADIS

13


Menukaart Per concept worden daarom innovatieve maatregelen aangereikt, die op basis van een projectafhankelijke afweging moeten worden ingezet. De maatregelen zijn verdeeld in verschillende categorieën, per concept is een ‘menukaart’ opgesteld waaruit bepaalde maatregelpakketten worden gekozen. De innovaties/ technische maatregelen op de menukaart zijn verdeeld in 3 categorieën: Starters, hoofdgerechten en desserts. De starters zijn kortweg simpel inpasbaar, soms iets goedkoper maar bovenal op korte termijn te realiseren. Starters zijn maatregelen die genomen kunnen worden zonder beperkingen; de maatregelen zijn ‘proven technology’ en gaan niet gepaard met hoge extra investeringskosten. De 2e gang zorgt voor meer duurzaamheidswinst, maar de maatregelen vragen om meer investering: de maatregelen zijn aanvullende maatregelen die genomen worden om de duurzaamheidswinst te vergroten. Het gaat hier veelal om maatregelen die innovatiever zijn, maar wel een zekere ‘proof of concept’ kennen en/of zonder al te veel meerkosten en risico’s kunnen worden geïmplementeerd en naar verwachting een erg grote duurzaamheidswinst opleveren. De desserts/nagerechten zijn letterlijk de kersen op de taart. Er ligt al een zeer goed concept maar met het toetje als aanvulling is het helemaal af. Desserts zijn met name de echt innovatieve maatregelen. Het effect kan nog onzeker zijn. Deze maatregelen zijn ‘vrijwillig’, maar zullen zeker de innovatiekracht en duurzaam imago ten goede komen. In bijlage 1 is de Menukaart opgenomen met maatregelen per concept, verdeeld in de 3 categorieën.

5.3

DE WEGCONCEPTEN EN DE AANPAK DUURZAAM GWW

De duurzame wegconcepten kunnen een handvat bieden bij het realiseren van duurzame infraprojecten, passend binnen de Aanpak Duurzaam GWW. Eén van de leidende principes binnen de Aanpak is innovatiegericht aanbesteden: het creëren van ruimte voor innovaties door zoveel mogelijk oplossingsvrij te specificeren. De keuze voor specifieke oplossingsrichtingen, zoals bepaalde maatregelen bij de wegconcepten, levert een spanningsveld met het functioneel specificeren. Het stimuleren van bepaalde innovatieve oplossingen vraagt om het voorschrijven van betreffende technische oplossingen. Oplossingsvrije criteria bieden vrijheid aan de markt om zelf met innovatieve oplossingen te komen. Zowel het stimuleren van bepaalde innovaties als het stimuleren van innoveren via oplossingsvrijheid kan echter bijdragen aan de verduurzaming in de infra. De maatregelen uit de Menukaarten kunnen daarom ook op meerdere manieren worden ingezet: 1) De opdrachtgever selecteert voorafgaande aan de aanbesteding de innovatieve maatregelen die moeten worden ingezet. Dit gebeurt in ieder geval in traditionele contracten, maar ook in geïntegreerde contractvormen kan de opdrachtgever bepaalde oplossingen of oplossingsrichtingen voorschrijven. 2) De opdrachtgever geeft doelstellingen en ambities mee via functionele eisen en laat de oplossingsrichtingen vrij, de aannemer kan dus van de menukaart gebruik maken. Daartussen zijn natuurlijk ook verschillende combinatievormen denkbaar. De opdrachtgever kan een aantal technische oplossingen of oplossingsrichtingen voorschrijven en de aannemer overig vrijlaten. Of de menukaarten betrekken in de EMVI- hoe meer maatregelen worden toegepast, hoe hoger de score. Ook wanneer gekozen wordt om technische oplossingen voor te schrijven aan de markt, wordt in lijn met de Aanpak aanbevolen om deze keuzes te baseren op functionele specificaties en doelstellingen, die eerder in het ontwerpproces worden geformuleerd. Het selecteren van één van de concepten past in de Conceptof planfase van de Aanpak, bij het invullen van het Ambitieweb. In de vervolgstappen van deze fase worden oplossingsrichtingen uitgewerkt, waarbij de maatregelen zoals genoemd per concept een handvat bieden. In de Ontwerp- of Ontwikkelfase worden, afhankelijk van de contractvorm en het project, de maatregelen uit de menukaart desgewenst opgenomen in het ontwerp of betrokken in EMVI.

14

ARCADIS

076288837:0.9


6 6.1

Belemmeringen en aanbevelingen BELEMMERINGEN VOOR INNOVATIE

De vier duurzame wegconcepten bieden een kader voor het verduurzamen van wegen. Per concept worden innovatieve maatregelen geboden, waardoor een betere wegfunctionaliteit tot stand komt. Het implementeren van innovaties verloopt echter veelal langzamer dan in andere technische sectoren. We zien dat daadwerkelijke grootschalige aanbesteding van duurzame wegen uitblijft terwijl de innovatieve technologische oplossingen er zijn of ontwikkeld kunnen worden. Belangrijke belemmeringen die wij zien voor de implementatie van de duurzame wegconcepten worden hieronder toegelicht. Gescheiden budgetten, geen levenscyclusbenadering Duurzame oplossingen voor infrastructuur hebben vaak het kenmerk dat deze duurder zijn qua aanlegkosten maar goedkoper in levensduurkosten (bijvoorbeeld LED-verlichting). De aanleg en het beheer en onderhoud van infrastructuur is bij veel beheerders ondergebracht in verschillende organisatieonderdelen met eigen budgetten en geldstromen. Bij het aanbesteden van infrastructurele werken wordt daardoor nog maar sporadisch gewerkt met levensduurkosten (LCC) als gunningscriterium. Dit zal niet altijd onwil zijn, maar ook onwetendheid. Wet- en regelgeving en normen/ ontwerpvoorschriften zijn gebaseerd op bestaande kennis en producten Door dit gegeven hebben leveranciers van innovatieve producten soms moeite om aan te tonen dat hun producten een waardig alternatief vormen. Een bekend voorbeeld is dat innovatieve tunnelverlichting op basis van LED-technologie niet voldeed aan de vereiste lichtsterkte (gemeten in Lux) terwijl gebruikers een beter zicht ervaren dan met conventionele tunnelverlichting. Een grote rol speelt ook de weten regelgeving voor veiligheid: infrastructuur moet veilig gebruikt kunnen worden. Bij het introduceren van innovaties is het echter niet altijd volledig aantoonbaar dat de veiligheid in voldoende mate is geborgd, onder andere omdat full scale proeven kostbaar en lastig uitvoerbaar zijn en veiligheid lastig aantoonbaar te maken is. Dit maakt infrabeheerders huiverig om innovatieve producten te accepteren. Samenwerking, eerder betrekken van partijen en pilotprojecten kunnen hier een rol spelen. Bijvoorbeeld het inrichten van een ‘innovatiefonds’: financieren van pilots door bij elk project een kleine bijdrage te heffen (promillage vergelijkbaar met de RAW-Fee). Aantoonbare opbrengst niet zichtbaar Duurzaamheid is een breed en abstract begrip en men heeft moeite om duurzaamheid te specificeren en vooral te waarderen en toetsbaar te maken. Het blijft lastig aantoonbaar wat duurzaamheid opbrengt. Niet alleen financieel, maar ook in milieueffecten als beperking van CO-uitstoot, geluidsoverlast en energieverbruik. De aan de Aanpak Duurzaam GWW verbonden instrumenten kunnen een bijdrage leveren op het beter meetbaar maken van duurzaamheidswinst.

076288837:0.9

ARCADIS

15


6.2

OPLOSSINGSRICHTINGEN

Keuze van contractvormen De meest geëigende contracten aanbestedingsvorm is per definitie projectspecifiek en afhankelijk van de voorkeuren van de opdrachtgever. Geïntegreerde contractvormen bieden de mogelijkheid om functioneel te specificeren en oplossingsvrij uit te vragen en bieden daarmee incentives voor verduurzaming. Via EMVI kan ook een impuls worden gegeven om te innoveren en verduurzamen. In het voortraject moet dan wel duidelijk zijn wat de ambities en wat de kansen zijn (welke energiebesparing is bijvoorbeeld realistisch?) en dit moet ook voldoende worden beloond, zodat een aanbieding doorslaggevend kan worden op duurzaamheid. En er moet voldoende oplossingsruimte wordt geboden aan marktpartijen om innovaties in te kunnen brengen (functioneel specificeren). Een traditionele contractvorm is bij een duidelijke wens voor de toepassing van bepaalde innovaties wellicht geschikter. Het aanbesteden door middel van contractvormen als DB(F)M en/of publiek private samenwerking (PPS) bieden goede mogelijkheden om te optimaliseren op levensduurkosten, omdat dan de investering en onderhoud bij één partij wordt neergelegd. Een veel gehoord bezwaar bij DB(F)M is dat er een lappendeken kan ontstaan van wegvakken die door verschillende aannemers worden onderhouden. Men kiest daarom voor het onderhoud vaak voor een areaalgerichte benadering. Daarnaast blijkt dat DBMF in de praktijk nog niet altijd veel oplevert omdat de doorlooptijd van de contracten vaak nog relatief kort is. Doorlooptijden zijn in veel gevallen maximaal 10 jaar, terwijl veel duurzaamheidsinvesteringen vaak later renderen. Een optie hier is ook EMVI. Op basis van een nieuwbouwcontract kan hierbij een fictieve korting worden gegeven indien de onderhoudskosten over een bepaalde periode laag zijn (aan te tonen door middel van berekening, proeven, etc.). Uit praktijkervaringen blijkt dat energiebesparing (Energieweg) goed gekoppeld kan worden aan EMVI. Ook LCC en duurzaam materiaalgebruik is te simuleren via EMVI met de inzet van DuboCalc (Robuuste weg). Voor de Natuurweg zijn wellicht traditionelere contractvormen geschikter, vanwege de aandacht voor inpassing, afwegingen en besluitvorming (wel of geen tunnel, inpassen van een ecoduct) en minder makkelijk te kwantificeren winst. Voor de Leefbare weg zijn verschillende contractvormen denkbaar. Aandacht voor vormgeving en inpassing zijn wel van belang. Om bepaalde innovaties te stimuleren boven conventionele oplossingen (bijvoorbeeld een bamboescherm) kan aan een combinatie van voorschrijven (bepaalde technische oplossingen) en functioneel specificeren worden gedacht. LCC: ‘groen bespaart poen’ Door middel van een lange termijn, life cycle benadering kunnen de baten van investeringen inzichtelijk worden gemaakt. Wat levert duurzaamheid ons op? De meeste duurzaamheidsmaatregelen vragen een extra investering, die gedurende de exploitatie wordt terugverdiend en zelfs (grote) winst opleveren. LCCdenken is dus hét middel om duurzaamheid aantrekkelijk te maken. Dat is niet alleen van toepassing in het aanbestedingsproces, maar speelt ook direct in op business cases van opdrachtgevers. Gemeentes, provincies en andere overheden moeten zich in de ontwikkelfase al baseren op een LCA, zodat daar al ontschotting van budgetten kan worden georganiseerd. En verder Andere oplossingsrichtingen om innovatie te bevorderen: 

Samenwerking in de keten bevorderen;



Transparant maken van het aanbestedingsproces op het gebied van duurzaamheid;



De perceptie dat duurzaam duur is wegnemen, koppelen van kosten en baten van duurzame wegen (aanleg en beheer & onderhoud zitten te vaak bij verschillende partijen, LCC!);



Onduidelijkheid wegnemen over het begrip duurzaamheid en ‘Duurzame wegen’. De vier duurzame wegconcepten dragen hieraan bij!

16

ARCADIS

076288837:0.9


7

Aan de slag

Om de Duurzame Wegconcepten toe te passen en verder te ontwikkelen, zodat de infrastructuur beter voldoet aan de eisen die we stellen, zien wij een aantal vervolgacties. Van concepten naar praktijk Implementatie wordt mogelijk als de klantwaarde voorop gesteld wordt. Inspelen op de behoeften van de klant (de gebruiker, de beheerder, de omgeving) betekent maatwerk. Voorbeelden waar dit maatwerk succesvol is dienen als inspiratie. Als we kunnen laten zien dat het anders kan, wil men niet meer de situatie voor de ingreep. Door voor elk concept een lopend project (in een niet te ver gevorderd stadium) te zoeken waarop dit concept past en het concept in praktijk te brengen, wordt een stap gezet van “denken” en “pilots” naar “grootschalig doen”. Een goed praktijkvoorbeeld krijgt immers vaak navolging. Rijkswaterstaat (als early adaptor en vaak ook trendsetter) zou daar zelf het initiatief in kunnen nemen. Nog beter zou zijn als RWS ook andere grote opdrachtgevers als provincies of een G4-gemeente kan verleiden om een Concept te “adopteren”. Per concept zijn kansrijke projecten benoemd voor de uitrol van het concept. Om tot deze uitrol in de praktijk te komen, zullen opdrachtgevende partijen benaderd moeten worden en is een aanvullende inventarisatie van stakeholders aan te bevelen. Voor elk project zal vast moeten worden gesteld welke specifieke maatregelen (innovaties) toegepast worden. Innovaties die voor de wegconcepten nog nodig zijn, zien we vooral op gebied van energieopwekking via de infrastructuur (Energieweg) en luchtzuivering lans wegen (Leefbare weg, Natuurweg). Voor de Robuuste weg zijn vooral ontwikkelingen op minder onderhoud van het wegdek wenselijk (bijvoorbeeld de invoering van Modieslab). Daarnaast is het aan te bevelen om elk concept eens door te rekenen op de te verwachten klantwaarde of gebruikerswaarde. Wat levert het concept nu werkelijk op, wat is de (financiële en ecologische) winst? Door dit per concept kwantitatief te kunnen weergeven, kunnen partijen zien wat het oplevert. De praktijkvoorbeelden per concept zijn hiervoor te gebruiken. Voor het kwantificeren van effecten is een voorbeeldproject nodig. De praktijkvoorbeelden per concept kunnen hiervoor te gebruiken. Financieringsmodellen Financiële modellen kunnen helpen bij het realiseren van wensen. Als we kijken naar het programma Blok-voor-Blok blijkt een verdienmodel doorslaggevend voor de succesvolle implementatie van het programma. Ook ligt er een heldere en meetbare doelstelling: verbeteren van woningen met minstens twee energielabelstappen. De wijze waarop de subsidieaanvrager dit realiseert is vrij. Over het algemeen kan de energieprestatie van woonblokken worden gerealiseerd met beproefde maatregelen (isoleren, HRketels, zonnepanelen op dak, WKO en lage energieverwarming).

076288837:0.9

ARCADIS

17


De duurzame wegconcepten sluiten aan bij het thema klimaatneutrale gebouwen en omgeving van de aanpak ‘inkoop innovatie urgent’ uit het Topsectorenbeleid. De energieweg stimuleert namelijk het opwekken van energie via het wegennet (zonnepanelen, zonnecollectoren, energie uit asfalt) en is met name haalbaar als geleverd kan worden aan de (bebouwde) omgeving. Het is dan belang dat marktpartijen mee willen werken aan deze ontwikkeling. Daarnaast kan mogelijk aangesloten worden bij de thema’s dynamisch verkeersmanagement, duurzaam vervoer of openbare verlichting en de projecten LED en elektrisch rijden. Vanuit de parallel met programma’s als Blok-voor-Blok worden verder de volgende aanbevelingen gezien: 

Het meetbaar maken van de duurzaamheidswinst lijkt een succesfactor voor de duurzame wegconcepten (hieraan wordt o.a. door Duurzaam GWW gewerkt) en ook het doorrekenen van de concepten met behulp van een voorbeeldproject draagt hieraan bij.



Een keuze maken voor een aantal innovaties per concept die al voldoende beproefd zijn.



Per concept een financieringsmodel opzetten (PPS): − Energieweg: met energieleveranciers (Eneco, Nuon, enz.), bedrijven in omgeving als afnemers van groene stroom, omwonenden/ woonwijken (via corporaties of projectontwikkelaars). − Leefbare weg: belanghebbenden bij uitbreiding van bereikbaarheid (bedrijven) of belanghebbenden bij uitbreiding van stedelijke ontwikkelingen (projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, gemeenten zelf) bij knelpunten op gebied van leefbaarheid − Natuurweg: belanghebbenden bij de uitbreiding van de bereikbaarheid waar dat vanwege weten regelgeving op natuurgebied niet zou kunnen (bedrijven in omgeving). Daarnaast organisaties als stichting Natuur & Milieu, Natuurfonds, KNHM of goede doelenfondsen (Postcodeloterij!). − Robuuste weg: eigen beheerorganisatie van de betreffende opdrachtnemer, aannemer in geval van DBMF, leveranciers, betrokken partijen bij een PPS.

Doorontwikkeling van de concepten Het gebruik van de wegconcepten zal bijdragen aan een beter beeld van duurzaamheid in projecten en houvast bij de invulling daarvan. De concepten kunnen vertaald worden naar functionele omschrijvingen in de aanbestedingsdocumenten. Vooralsnog zijn de concepten niet op dit niveau uitgewerkt, maar ze ondersteunen het beeld van de mogelijke technieken en oplossingsrichtingen. Een verder uitgewerkte functionele omschrijving per concept kan in projecten dienen als stap tussen het vaststellen van ambities en het opstellen van specificaties (geïntegreerde contracten) en/of de keuze voor technische maatregelen (traditionele contracten). De maatregelen in de menukaarten zijn opgesteld aan de hand van expert judgement en een eerste scan van de technische innovaties die op de plank liggen. Aanbevolen wordt om de Menukaart aan te vullen met nieuwe innovaties vanuit brancheorganisaties en up to date te houden met recente en haalbare innovaties voor duurzame oplossingen. In overleg met opdrachtgevende partijen kan bepaald worden welke innovaties verder gestimuleerd zouden moeten worden. Een verder onderscheid naar de concrete effecten van maatregelen, wat de opbrengst is en welke investering deze vragen, kan de Menukaart meer inhoud geven. Kennisdeling en Monitoring We zien dat veel innovatieprogramma's leiden tot pilots, maar geen standaard toepassing worden. Over nieuwe, innovatieve producten is veel te vinden op bijvoorbeeld internet. Maar ervaringen of testresultaten van pilots worden meestal niet gedeeld. Veel kennis gaat verloren. De kennis over productinnovatie zou veel beter kunnen worden benut. De vier concepten zouden daarom ook beschikbaar gesteld moeten worden op Duurzaam GWW.

18

ARCADIS

076288837:0.9


Via het netwerk Duurzaam GWW moet ook kennis gedeeld worden voor de verdere ontwikkeling van de concepten: het benutten van de kennis van marktpartijen met betrekking tot de status van productinnovaties en het netwerk gebruiken voor het leggen van contacten voor mogelijke opdrachtgevers, samenwerkingsverbanden en financieringsmodellen. Nadat projecten of pilots zijn uitgevoerd met de vier concepten moet deze kennis ook gedeeld worden. Wat zijn de ervaringen met de concepten? Wat zijn de resultaten? Wat zijn de (mogelijke) risico’s voor verdere implementatie? En vooral: in hoeverre wordt er daadwerkelijk duurzaamheidswinst behaald? Het monitoren van de resultaten draagt ten slotte bij aan de noodzakelijke kennis op het gebied van duurzaamheid en is daarom essentieel voor de realisatie van duurzame innovaties in de wegenbouw. Als de concepten succesvol blijken, dan kan eenzelfde traject gevolgd worden voor andere systemen en objecten in de GWW-sector! Samenvattend Samengevat zijn de aanbevelingen voor de verdere ontwikkeling van de Duurzame Wegconcepten: 

Doorontwikkeling van de concepten: aanvulling menukaarten, functionele omschrijvingen per concept, up to date houden van technische oplossingen en innovaties (continu proces), eventueel nieuwe concepten (per thema ambitieweb)



Uitrol in de praktijk via projecten: per concept zoeken van praktijkvoorbeeld (project) voor implementatie en benaderen van de betrokken partijen/ opdrachtgevers



Meetbaar maken/ kwantificeren van de opbrengsten/ duurzaamheidswinst per concept aan de hand van praktijkvoorbeeld



Verdere inventarisatie van potentiële partijen voor samenwerking (PPS) en benaderen van partijen voor financieringsmodellen



Na implementatie van de concepten in de praktijk: monitoren van opbrengsten/ resultaat



Kennisdeling via netwerk Duurzaam GWW.

076288837:0.9

ARCADIS

19


Bijlage 1

De Menukaart

Doel van de wegconcepten is, naast het behalen van duurzaamheidswinst, om een aantal kansrijke innovaties in de wegenbouw te stimuleren. Via de menukaarten1 per concept kunnen innovatieve producten en maatregelen worden ingezet. Menukaart 

Starters: eenvoudig inpasbaar, soms iets goedkoper maar bovenal op korte termijn te realiseren. Starters kunnen genomen worden zonder beperkingen; de maatregelen zijn ‘proven technology’ en gaan niet gepaard met hoge extra investeringskosten.



Tweede gang: maatregelen die vragen om meer investering in kosten en haalbaarheid. Het gaat hier om maatregelen die innovatief zijn, maar wel een zekere ‘proof of concept’ kennen en/of zonder al te veel meerkosten en risico’s kunnen worden geïmplementeerd en naar verwachting een grote duurzaamheidswinst opleveren.



Desserts: de kersen op de taart. Er ligt al een zeer goed concept maar met het toetje als aanvulling is het helemaal af. Desserts zijn met name de echt innovatieve maatregelen. Het effect kan nog onzeker zijn. Deze maatregelen zijn ‘vrijwillig’, maar zullen zeker de innovatiekracht en duurzaam imago ten goede komen.

1

De kaarten zijn opgesteld aan de hand van expert judgement en een eerste scan van technische innovaties. Voor een

overzicht van alle geïnventariseerde innovaties wordt verwezen naar het achtergronddocument.

20

ARCADIS

076288837:0.9


Bijlage 1.1

Menu Energieweg

Starters Technische oplossing

Duurzaamheidsthema/ Effect

Haalbaarheid

LED-verlichting

Energiebesparing

Zeer goed haalbaar, maar voor wegtunnels en driebaanswegen nog in pilotfase

Dynamische/dimbare verlichting

Energiebesparing, vooral op rustigere

Concept is haalbaar maar wel iets

wegen

hogere investeringskosten

Zeer lange levensduur (tot 100.000

De lamp is erg groot en de oplossing

branduren)

bevindt zich nog in een pilotstadium

Energieopwekking d.m.v.

Levert energie dus kan bijdragen aan

De aanleg is haalbaar en wordt naar

zonnepanelen

energieneutraal concept.

de toekomst toe steeds gunstiger.

Duurzaamheidwinst is het grootste als

Opm. haalbaarheid afhankelijk van

er genoeg ruimte beschikbaar is zoals

een aantal zaken zoals omvang,

op tunneldekken of geluidsschermen

energiekosten, beschikbare ruimte,

Inductieverlichting

enz. …

2e Gang Technische oplossing


Haalbaarheid

Lichtmasten op zonne- en

Energiebesparing, lichtmasten kunnen

Zijn al toegepast, maar kosten/baten

windenergie

energieneutraal uitgevoerd worden

nog onbekend

Reflecterend en/of lichtgekleurd

Energiebesparing op verlichting

Bevindt zich nog in een pilot stadium.

wegdek Actieve wegmarkering

Voor N-wegen wel toepasbaar. Energiebesparing op verlichting

Wordt al toegepast op provinciale wegen voor thans verlichte rijkswegen waarschijnlijk beperkt toepasbaar

Energie uit asfalt

Opwekking van energie via collectoren,

Lang niet altijd rendabel, vrij hoge

relatief weinig opbrengst omdat 95%

investeringskosten

van de energie verloren gaat Biogas uit bermgras

Koolzaad en snelgroeiende grassen in

Nog lastig haalbaar i.v.m.

bermen leveren biogas

vergunningen. De kosten van verwerkingstechnieken zijn vrij hoog.

Voorbereiden op elektrisch rijden

Niet direct op het project winst, maar

Ja, doch investering nodig en nog

elektrisch rijden levert zeer veel

onzekerheden in ontwikkeling

voordelen voor CO2- uitstoot,

elektrisch rijden

energiegebruik, geluidshinder en luchtkwaliteit …

076288837:0.9

ARCADIS

21


Desserts Technische oplossing


Haalbaarheid

Energieopwekking uit wegdek

Energieopwekking d.m.v. kristallen in

Rendement nog onbekend, in

het wegdek en evt. door trillingen in

buitenland wel pilots mee gedaan.

voegovergangen LEAB, Lage Energie Asfalt Beton

Effect zit vooral in de CO2-reductie en

Is haalbaar

energie bij aanleg, in vergelijking met energie voor installaties is dit relatief laag Sunpipes (of solar tubes) voor

Besparing op verlichting in tunnels

Technisch haalbaar maar vanwege

verlichting van tunnels/

regelgeving nog niet in rijkstunnels

onderdoorgangen

toepasbaar

Solar Road, opwekking van

Energieopwekking

Lijkt nog niet toepasbaar voor

energie via zonnecellen in het

autowegen, wel op fiets- en

wegdek

voetgangerspaden, parkeerplaatsen en verzorgingsplaatsen. Nog relatief hoge investeringskosten

Opwekking van energie via Energiepalen

Energiepaal levert aardwarmte terug

Alleen toepasbaar waar funderen op palen nodig is en waar energie gekoppeld kan worden aan afnemer

…

22

ARCADIS

076288837:0.9


Bijlage 1.2

Menu Leefbare weg



Haalbaarheid

Geluidreducerend asfalt (ZOAB +)

Minder geluidshinder, maar kortere

Wordt al toegepast

levensduur Visuele afscherming en

Minder zichthinder en minder

Is in principe geen innovatie (dus

geluidreductie via afscherming,

geluidshinder en lokaal verbetering

haalbaar), zal wel om extra

verdiepte ligging (of

luchtkwaliteit (bij volledige overkapping

investeringskosten vragen en

ondertunneling, evt. in combinatie

of ondertunneling). Hoe meer overdekt,

negatieve effecten op andere

met afvangen fijnstof) – in principe

hoe groter het effect!

duurzaamheidsaspecten

Minder geluidshinder (en

Wordt momenteel getest

geen innovatie Brainjoint (stille voegovergang)

onderhoudsarm) Levend bamboescherm: bamboe

Geluidreducerend en mooie inpassing

als geluidscherm

Wordt op dit getest, mogelijk risico’s voor onderhoud en bladeren op de weg. In principe goedkoper dan een regulier geluidsscherm

…

2e gang Technische oplossing


Haalbaarheid

Modieslab wegconstructie (NB: kan

Geluidreducerend en sneller/ minder

Is haalbaar, maar wel sprake van

niet in combinatie met ZOAB+)

onderhoud dus minder hinder.


De Wassende Weg

Verbetering van luchtkwaliteit door

Bevindt zich in het pilotstadium.

afvangen fijnstof.

Alleen toepasbaar in gebieden met bebouwing aan weerszijden

Luchtzuiverende geluidsschermen:

Naast geluidwering ook

Verschilt per concept, over het

het duurzaam geluidsscherm,

luchtzuiverende werking. Over het

algemeen nog in pilot stadium.

clean screen, GreppelScherm,

algemeen zijn de effecten nog beperkt

Investeringskosten zullen ook iets

Dust Killer

voor afvangen van fijnstof en NOx,

hoger zijn.

echter beter iets dan niets. …

076288837:0.9

ARCADIS

23


Desserts Technische oplossing


Haalbaarheid

Dynamische/dimbare verlichting

Minder lichthinder, echter effect op veel

Concept is haalbaar maar wel iets

locaties beperkt vanwege al aanwezig


lichtverstoring in stedelijke gebieden en druk verkeer Verwarmd wegdek (te combineren

Besparing op onderhoud en

Bevindt zich nog in het pilotstadium,

met bijv. warmteopwekking)

gladheidsbestrijding, meer veiligheid en

sprake van extra investeringskosten

betere doorstroming tijdens sneeuw en vorst. Lichtgekleurd wegdek

De Duurzame weg van Movares

Gaat Urban Heat Island effect tegen en

Is nog in een pilot stadium

minder verlichting noodzakelijk. Effect

(veiligheid?). Effect alleen in stedelijk

waarschijnlijk zeer beperkt

gebied.

Geluidreductie, sterke verbetering

Nadelen: extra investeringskosten en

lokale luchtkwaliteit

materiaalgebruik, extra onderhoud (kappen) en spanningsveld met tunnelveiligheid/ eisen vanuit tunnelwetgeving

…

24

ARCADIS

076288837:0.9


Bijlage 1.3

Menu Natuurweg



Haalbaarheid

Geluidreducerend asfalt (ZOAB +)

Minder geluidshinder, maar kortere

Wordt al toegepast

levensduur. Daarnaast houdt ZOAB meer fijnstof vast waardoor er sprake is van betere luchtkwaliteit Indien mogelijk zoveel mogelijk

Minder zichthinder en minder

Is in principe geen innovatie (dus

verdiepte ligging of ondertunneling

geluidshinder en lokaal verbetering

haalbaar), zal wel om extra

luchtkwaliteit. Hoe meer overdekt, hoe

investeringskosten vragen en

groter het effect! Ondertunneling kan

negatieve effecten op andere

lokaal oplossingen bieden, maar kan

duurzaamheidsaspecten

ook negatieve effecten op ecologie, water, e.d. Dynamische/dimbare verlichting

Minder lichthinder

Concept is haalbaar maar wel iets hogere investeringskosten

Duurzame bermvegetatie

Groene inpassing, geluidsreductie,

Haalbaar, aandachtspunt is de

mogelijk CO2-opvang en indien te

onderhoudbaarheid

combineren met biogas opwekking helemaal duurzaam Filteren van afvoerwater d.m.v.

Minder bodem- en

Het is haalbaar, wel sprake van iets

infiltratiekratten en/of

oppervlaktewatervervuiling van

hogere investering

helofytenfilters

afspoelend regenwater

Voorkomen van strooizouten:

Door minder gebruik van strooizouten,


verwarmd wegdek

minder bodem- en waterverontreiniging


…

2e Gang Als 2e gang voor de natuurweg wordt het volgende aangeboden. Technische oplossing


Haalbaarheid

Levend bamboescherm

Geluidreducerend en mooie inpassing.

Wordt op dit getest, mogelijk risico’s

Vooral in pandarijke gebieden

voor onderhoud en bladeren op de weg. In principe goedkoper dan een regulier geluidsscherm

Modieslab (NB: kan niet in

Geluidreducerend en sneller/minder

Is haalbaar, maar wel sprake van

combinatie met ZOAB+)

onderhoud dus minder hinder


Reflecterend en/of lichtgekleurd

Beperken van lichthinder daar waar

Bevindt zich nog in een pilot stadium.

wegdek

verlichting nodig is (en b) indien

Voor N-wegen wel toepasbaar.

verlichting geheel voorkomen kan worden heeft dat de voorkeur)

076288837:0.9

ARCADIS

25


Technische oplossing


Haalbaarheid

Actieve wegmarkering

Beperken van lichthinder daar waar

Wordt al toegepast op provinciale

verlichting nodig is

wegen voor thans verlichte rijkswegen waarschijnlijk beperkt toepasbaar

…

Desserts Als desserts voor de natuurweg wordt het volgende aangeboden. Technische oplossing


Haalbaarheid

Verwarmd wegdek (te combineren




gladheidsbestrijding, meer veiligheid en


betere doorstroming tijdens sneeuw en vorst. Lichtgekleurd wegdek

Beperking van lichthinder

Is nog in een pilot stadium (veiligheid?).

Geleiderail van FSC hardhout

Met name visuele inpassing (het oog

Nog niet langs rijkswegen, wel op

wil ook wat)

provinciale wegen

…

26

ARCADIS

076288837:0.9


Bijlage 1.4

Menu Robuuste weg



Haalbaarheid

Modieslab

Minder onderhoud, langere levensduur (zeker in combinatie met verwarmd wegdek) en snelle aanleg

Vraagt om extra investering, terugverdientijd ligt op 10-30 jaren. Deze oplossing is vrijwel geheel uitontwikkeld.

LED-verlichting

Langere levensduur

Zeer haalbaar

verlichting/armaturen Emulsie asfaltbeton

Levert een verlengde levensduur aan

NB: niet mogelijk in combinatie met

het bestaande asfalt

Op dit moment in ontwikkeling

Modieslab Hergebruik van asfalt en

Spaarzaam materiaalgebruik

betongranulaat

Haalbaar en indien uit omgeving of aansluitende projecten gehaald, dan zonder veel meerkosten

Toepassing van Granulight/ EPS-

Betere LCA scores dan zand op bijna

Wordt al toegepast

lichtgewicht ophoogmateriaal

alle emissies en minder verzakkingen

Dynamische verlichting

Besparen op energieverbruik en

Wordt al toegepast, niet voor alle

langere levensduur/ minder onderhoud

situaties is rendement even groot

armaturen

(afhankelijk van locatie, verkeersdrukte)

DVM (in combinatie met intelligente

Optimaliseren van doorstroming, wat

transportsystemen en beïnvloeding

ook levensduur van weg ten goede

gedrag: het nieuwe werken,

komt (minder belasting wegdek). Wel

filemijden etc.)

leveren portalen voor DVM extra

Is toepasbaar

onderhoud, gezocht moet worden naar optimalisatie tussen de verschillende systemen …

2e gang Technische oplossing


Haalbaarheid

Weg van uitgeborsteld beton

Onderhoudsarm en tegelijk relatief

Technisch haalbaar, maar mogelijk

NB: als variant op Modieslab, want

geluidsarm

tegenstrijdig met regelgeving (bij met

niet mogelijk in combinatie met

namen Rijkswaterstaat)

Modieslab Toepassen van staalvezelbeton

Besparing op werkproces en op

Wordt al toegepast, maar voor

voor kunstwerken

materiaalgebruik. Minder kans op

complexe kunstwerken levert het

betonrot

extra materiaalinzet op

Onderhoudsarm en minder

In pilotstadium

Brainjoint (stille voegovergang)

geluidshinder Inductieverlichting

076288837:0.9

Zeer lange levensduur (tot 100.000

De lamp is erg groot en de oplossing

branduren)

bevindt zich nog in een pilotstadium

ARCADIS

27


Technische oplossing


Haalbaarheid

Houton (samengeperst hout) voor

Onderhoudsarm en ‘upcyclebaar’

Eerste resultaten zijn positief,

wegmeubilair

mogelijk ook toepasbaar voor meerdere objecten van wegmeubilair

Verwarmd wegdek (te combineren



gladheidsbestrijding, maar extra

Bevindt zich nog in het pilotstadium

kosten, energie en onderhoud voor systeem Rollpave wegdek, dunne deklaag

Snelle aanleg/vervanging, minder

Bevindt zich nog in de

op rol

onderhoud, verminderen geluidhinder

ontwikkelingsfase

Greenway asfalt

Besparing grondstoffen gecombineerd

Nog in ontwikkelfase

met lage productietemperatuur …

Desserts Technische oplossing Reflecterend wegdek


Haalbaarheid

Langere levensduur wegdek vanwege

Oplossing is nog onbekend

minder warmteontwikkeling en ook iets minder te vervangen lichtarmaturen. Effect waarschijnlijk niet erg groot, maar nog onvoldoende onderzocht Actieve wegmarkering

Besparing op te vervangen armaturen/

Alleen toepasbaar op provinciale

verlichtingsmasten

wegen, als aanlichting van omgeving en signalering niet nodig zijn

Baggerspecie als vulmateriaal

Besparing materiaal door hergebruik

Haalbaar maar wel te letten op

baggerspecie

transportkosten

‘Klimaatpositieve’ lichtmast

Volledig recyclebaar en onderhoudsvrij

Is nog in ontwikkeling

Zelfherstellend beton

Minder onderhoud

Is nog erg groen en in ontwikkeling

Novachip-Microville (niet te

Verlengt de levensduur, tevens

Is nog in ontwikkeling

combineren met ZOAB)

geluidreducerend

Kunststof bruggen

Onderhoudsarm in tegenstelling tot

Is nu al toepasbaar, maar nog in

bijv. staal en lichter in constructie in

ontwikkeling voor grote overspanning

vergelijking met beton Levend bamboescherm

Duurzaam materiaalgebruik en minder

Wordt op dit moment getest

vervangingsonderhoud en schoonmaakonderhoud …

28

ARCADIS

076288837:0.9


Annex I

Achtergronddocument Verkenning Duurzame Wegconcepten

Zie rapportage ‘Verkenning Duurzame Wegconcepten, achtergronddocument bij Vier Duurzame Wegconcepten’.

076288837:0.9

ARCADIS

29


Colofon VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN

OPDRACHTGEVER: Rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur & Milieu Mattijs Erberveld, RWS Waterdienst, Cluster manager Ruimte & Duurzaamheid innovatie programma Rijkswaterstaat Willem Bruring, Ministerie van M&I, Directoraat-Generaal Milieu, Directie Duurzaamheid

STATUS: Eindconcept

AUTEUR: Roel Faems, ARCADIS NL Esther Heijink, ARCADIS NL

26 maart 2012 076288837:0.9

ARCADIS NEDERLAND BV Piet Mondriaanlaan 26 Postbus 220 3800 AE Amersfoort Tel 033 4771 000 Fax 033 4772 000 www.arcadis.nl Handelsregister 9036504

30

ARCADIS

076288837:0.9

VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN voor de innovatie van infrastructuur

Recommend Documents