Invloed van kredietcrisis op liquiditeit en kredietrisico Pensioenfondsen gaan roerige tijden tegemoet Jaarlijkse vaststelling uitkeringstermijn bedrijfsschadeverzekering noodzakelijk
“Verzuim Totaal is makkelijk, overzichtelijk, doeltreffend, tijdbesparend en goedkoper” - Adri van Leeuwen, directeur van Aon’s volmachtbedrijf Jacobs & Brom
U I T G A V E
V A N
A O N
-
2
0
0
8
/
2
Bekijk uw risico’s als de gezagvoerder van een DC-3 De DC-3 is een van de meest betrouwbare vliegtuigen uit de geschiedenis. Nog altijd worden er commerciële vluchten gemaakt met dit toestel, dat in 1935 haar ‘maiden flight’ had. Ondanks die bewezen veiligheid nemen gezagvoerders altijd, zoals het goede piloten betaamt, de veiligheidsprocedures en –checks in acht voor take-off. Een eigenschap waar ook wij, als niet-piloten, ons voordeel mee kunnen doen. Door de financiële crisis worden bedrijven extra goed doorgelicht alvorens ze nieuwe liquiditeit krijgen. Bedrijven hebben deze brandstof nodig om nieuwe bestemmingen te bereiken. Een goed Enterprise Risk Management systeem kan deze ratings bevorderen. In deze INzicht leest u hoe dit mogelijk is. De laatste INzicht van dit jaar is ook het moment om terug te kijken en vooruit te blikken. Hoe kunnen we het jaar 2008 typeren? Wat waren de belangrijkste risico’s? En wat kunnen we verwachten voor 2009? Vanuit risicomanagementperspectief is 2008 een buitengewoon intensief jaar gebleken. In deze INzicht doet Aon haar visie uit de doeken. Het voornaamste risico van 2008 is uiteraard de crisis op de financiële markten. Dit houdt het bedrijfsleven al enige tijd in de greep. Ook sommige verzekeraars lijken vatbaar voor de crisis. De ontwikkelingen volgen elkaar razend snel op. Als verzekeringsmakelaar ziet Aon het als haar taak klanten continu op de hoogte te houden. Uiteraard besteden we in deze INzicht dan ook aandacht aan dit onderwerp. In een gezamenlijk artikel van een aantal van onze specialisten worden vanuit twee invalshoeken de gevolgen bekeken. Net zoals gezagvoerders ‘check-check-dubbelcheck’ tot hun tweede natuur hebben gemaakt, is het voor ondernemingen verstandig goede risicoanalyses te maken en eventuele risico’s goed af te dekken. De kredietcrisis heeft aangetoond dat ook bij bedrijven met de betrouwbaarheid van een DC-3 risico’s aan het licht kunnen komen die men niet zou verwachten. Om in pilotenjargon te spreken: ‘Check the horizon’, wat zoveel betekent als ‘blijf alert om je heen kijken’. Ik wens u veel leesplezier en een behouden vlucht voor het nieuwe jaar! Lex Geerdes,
Vo o r w o o r d
CEO Aon Nederland
3
14
Investeren in Enterprise Risk Management loont
16
Verzuim Totaal van Aon Verzekering voor loondoorbetaling en Arbodienstverlening in één
18
Verzuim is te managen
20
Jaarlijkse vaststelling uitkeringstermijn bedrijfsschadeverzekering noodzakelijk
22
Overnemen pensioenverplichtingen kan om miljoenen gaan
24
De risico’s van een fikse griep
26
Aon verwacht meer aandacht voor risico’s in 2009
Colofon
Redactiecommissie: R. de Bruin, voorzitter T.M. Colijn-Tel L.M. Fecken S. Groen M.H. Hensen-Oostwouder M. Hollestelle-van der Hoek J.B. Keizer Y.J.T. Lubbe-Lindsen H.M. Visser-Koppe Vormgeving en prepress: J.B. Keizer, S. Groen Externe fotograaf: ABV-Ad Bogaard
Aon INzicht wordt kosteloos toegezonden aan relaties van Aon.
overnames
fondsen
Pensioenfondsen gaan roerige tijden tegemoet
recessie
10
kredietcrisis
Piraterij is nooit weggeweest
fusies
9
liquiditeit pensioenen
Invloed van kredietcrisis op liquiditeit en kredietrisico
facturen
6
strategie risk cashflow
Inhoudsopgave
riskmanagement
4
kapitaalversterking
Voorwoord Lex Geerdes
enterprise
2
risk management
Inhoudsopgave
kasstroom
Management
Voor meer informatie over Aon of over een van de onderwerpen uit dit nummer kunt u contact opnemen met uw accountmanager. Uw vragen en opmerkingen zijn welkom op ons redactieadres: Postbus 518 3000 AM Rotterdam T.a.v. Redactie INzicht e-mail naar:
[email protected] Mutaties in de adressering kunt u doorgeven aan: dhr. Th. van der Ent Aon Nederland Admiraliteitskade 62 3063 ED Rotterdam
Tekst: Sterk Werk Communicatie Groep Taalent Tekstschrijvers Eindredactie: Sterk Werk Communicatie Groep
4
Druk: Drukkerij G.B. ‘t Hooft bv
5
De financiële crisis vanuit twee invals hoeken
De wereldwijde financiële crisis raakt het gehele Nederlandse bedrijfsleven. Aon houdt de markt goed in de gaten en probeert u zoveel mogelijk op de hoogte te houden van actuele ontwikkelingen m i d d e l s m a i l i n g s e n s p e c i a l e w e b p a g i n a ’s o p A o n . n l , z o a l s d e A o n
Invloed van kredietcrisis op liquiditeit
1
Information Room. In deze Inzicht bekijken we de financiële crisis vanuit twee invalshoeken: de liquiditeit en het kredietrisico.
Door Maarten van der Klaauw en Jan van Dam, Consultants Aon Credit Risk Management Consultancy.
Vermogen, dat banken als buffer aanhouden
de banken te minimaliseren. Ze hebben zelf
ter bescherming van depositohouders (passi-
gezorgd voor voldoende inkomen, zonder
va) voor (eventuele) verliezen op leningen
van geleend geld afhankelijk te zijn. Ook nu
(activa). Doordat deze buffer enorm is afge-
zal het zaak zijn om maatregelen te nemen ter
Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de kre-
nomen, kunnen banken minder leningen ver-
beheersing van het werkkapitaal. Het hebben
dietcrisis de ‘reële economie’ raakt, met
strekken. Ook al maken financiële instellingen
van voldoende liquiditeiten is een risicobeper-
mogelijk een recessie tot gevolg. Door de
nog steeds de nodige winst (cash). Vergelijk
kende maatregel ter bescherming van de meeste externe marktfactoren. Een strak cre-
enorme afschrijvingen van banken en verze-
het met het bezit van een huis: indien men
keraars op slechte kredieten en beleggingen,
een huis koopt en het huis opeens 25% in
dit management beleid zal hierbij van groot
komt het minimaal aan te houden kapitaal -
waarde is gedaald, wil dat niet zeggen dat je
belang zijn. Door te zorgen dat er voldoende
dat dient als buffer om leningen te verstrek-
er niet meer kunt wonen. Net als de bank heb
facturen uit gaan en deze ook op tijd worden betaald, kunnen bedrijven hun cashflow ver-
ken - in gevaar. Ondanks de kapitaalverster-
je nog steeds cash, namelijk je salaris. Hiermee
kingen door de overheden, hanteren banken
wordt de hypothecaire lening betaald. Wel
hogen, zijn ze minder gevoelig voor het ren-
steeds strengere risicobeoordelingen ten aan-
heeft dat gevolgen voor de hoogte van een
terisico en valt de nominale waarde van
zien van de bedrijven die geld willen lenen.
volgende lening.
afschrijvingen lager uit. Met structurele maatregelen op dit vlak zal men in staat zijn de
Dit leidt tot een liquiditeitskrapte in de markt, waardoor bedrijven vaker zijn aangewezen op
De invloed van de financiële crisis op de bank-
gevolgen van de crisis te beperken en er ster-
een stabiele cashflow en eigen liquiditeiten.
wereld gaat zijn sporen achterlaten op de
ker uit komen.
reële economie. Bij wie moet een onderne-
6
risk management
De reële economie bestaat uit onderneming-
ming immers aankloppen voor het financie-
Voor meer informatie kunt u terecht op:
en die iets produceren waarbij de inkomsten
ren van een acquisitie of van zijn werkkapi-
www.aon.nl/informationroom
de kosten moeten overtreffen om een winst te
taal? En tegen welke prijs? Daarnaast is de
www.aon.nl/tradecredit
tonen. Bij een positieve kasstroom (betaalde
kapitaalmarkt in een diepe crisis geraakt.
winst) is er sprake van een gezonde onderne-
Obligaties uitgeven is duur en minder liquide
ming. De crisis op de financiële markten en
geworden; een aandelenuitgifte in deze vol-
binnen financiële instellingen is, in het jargon,
atiele markt met lage beurskoersen is onver-
een virtuele crisis. Deze tast de werkelijke eco-
standig. Ook hiermee kan weinig nieuw kapi-
nomie echter steeds meer aan. Banken zijn
taal worden aangeboord. Als gevolg van de
immers de olie in de economische motor. Zij
hoge rentes die banken elkaar in rekening
financieren de groei van bestaande onderne-
brengen bij onderlinge leningen, is te ver-
mingen en injecteren kapitaal in opstartende
wachten dat de rentelasten voor onderneming-
bedrijven. Daarnaast staan ze aan de basis van
en de komende tijd flink gaan stijgen en
alle fusies en overnames.
mogelijk zelfs gaan verdubbelen.
Wat bij de banken gebeurt, is met name gere-
De meeste ondernemingen hebben meerdere
lateerd aan afschrijvingen van activa. De
malen in hun historie een crisis meegemaakt.
bezittingen zijn in waarde gedaald of hele-
Opvallend is dat ondernemingen die het red-
maal niets meer waard. Deze afschrijving
den, hun cashflow stabiel hebben kunnen
zorgt voor een daling van het Eigen
houden om daarmee hun afhankelijkheid van
7
2
De financiële crisis vanuit twee invalshoeken
B I J Z O N D E R E
M A R K T E N
E N
D I E N S T V E R L E N I N G
V A N
A O N
Piraterij is nooit weggeweest
Invloed van kredietcrisis op beheersing kredietrisico
Met de kaping van een Frans schip en Door Jasper Hoogenstraaten, consultant risk finance bij Aon Global Risk Consulting en Floris Hollestelle, consultant bij Aon Trade Credit.
kunnen betalen, omdat het risicoprofiel van de
ring kan voor veel ondernemingen de meest
gehele kredietmarkt in hoog tempo verandert.
efficiënte oplossing zijn voor het financieren
inmenging van de Franse overheid, en kort daarna de aanval op een schip
van een van de belangrijkste risico’s. Een Door de voordelen van zowel overdracht als
gestructureerde
retentie van het risico te combineren, kan het
overdracht en risicoretentie kan het kredietrisi-
combinatie
van
risico-
Het domino effect dat de kredietcrisis en de
risico in veel gevallen optimaal worden
co efficiënt beheersen en financieren. Hiermee
bijbehorende liquiditeitsbeperking veroorza-
gefinancierd. Dit kan door gebruik te maken
hebben ondernemingen een slagvaardig
ken, leidt enerzijds tot striktere voorwaarden
van een captive herverzekeraar, waarmee een
wapen in eigen huis tegen de gevolgen van de
bij het verkrijgen van bedrijfsfinanciering en
onderneming het risico in eigen beheer
kredietcrisis.
anderzijds tot een verhoging van het krediet-
houdt. In dit geval wordt het risico door een
risico op afnemers. Deze afnemers worden op
professionele
hun beurt geconfronteerd met striktere voor-
beoordeeld en behandeld. De verschillende
www.aon.nl/informationroom www.aon.nl/tradecredit
kredietverzekeringspartij
waarden en als leverancier met een verhoging
werkmaatschappijen van de onderneming
van het kredietrisico op hun eigen afnemers.
verzekeren zich bij de betrokken kredietverze-
Deze ontwikkeling resulteert in hogere risico-
keraar. Deze verzekeraar herverzekert zich op
dat onder Nederlandse vlag vaart, kwam piraterij groot in het nieuws. Piraterij leek voor veel buitenstaanders iets uit het verre verleden, maar blijkt nog steeds actueel.
Voor meer informatie kunt u terecht op:
kosten en het is daarom van belang bijtijds
haar beurt (geheel of ten dele) bij de captive
De verhalen over piraterij spreken tot de ver-
vaardij door Evert van Heijningen, een van de
piratenschepen hebben niet voldoende brand-
efficiënte maatregelen te treffen.
herverzekeraar van de onderneming. Hierbij
beelding. Maar voor Aon Marine is piraterij als
stamvaders van Aon.
stof aan boord om ver uit de kust te varen.
beoordeelt de kredietverzekeraar het risico op
risico niet zo bijzonder als het lijkt. “Piraterij is
Van oudsher is overdracht van kredietrisico
de afnemers op basis van ervaring en up-to-
nooit weggeweest,” zegt Rogier van der Sluijs,
Schijnwerpers
piraten werkelijk aan boord kunnen komen.”
een bekend verschijnsel. Door middel van
date kennis. Bovendien geeft deze kredietver-
broking director bij Aon Marine, een afdeling
Met de huidige technologieën, zoals satellieten
‘factoring’ en een kredietverzekering kan een
zekeraar limieten af op afnemers en bepaalt zij
binnen Aon Nederland die actief is in risico-
en radarsystemen, zou je toch denken dat
Vlot
onderneming haar kasstroom veilig stellen.
de benodigde premie voor het risico. De ver-
advies, verzekeringsbemiddeling en schade-
piraterij in de huidige tijd makkelijk te bestrij-
Piraten gaan vaak zwaar bewapend en met
Tegen een vaste vergoeding wordt het risico
zekeraar wordt slechts beperkt gebruikt voor
afhandeling voor de maritieme en logistieke
den is. “Dat valt nog tegen,” zegt Van der
grof geweld te werk, waarbij ze snelle boten
Door te slingeren, verklein je de kans dat
van non-betaling door klanten overgedragen
het daadwerkelijk overdragen van het risico,
sector alsmede het verladend bedrijfsleven.
Sluijs. “Marineschepen moeten vaak een groot
inzetten en eeuwenoude, slimme methoden
aan een derde partij. De huidige kredietcrisis
aangezien dit door middel van de herverzeke-
“Na de tsunami was het even wat rustiger,
gebied bestrijken en kunnen niet snel genoeg
gebruiken om een schip te enteren, zo vertelt
zal echter een basis kunnen vormen voor
ring terechtkomt bij de captive herverzekeraar
maar de kaping van schepen is daarna weer
ter plaatse zijn. Veel landen hebben de middelen
Van der Sluijs. “Ze doen zich bijvoorbeeld voor
verharding van zowel de factoring- als de
van de onderneming. Deze fungeert als vol-
opgebloeid in gebieden als Somalië, Indonesië,
niet om de koopvaardij goed te beschermen.
als hulpbehoevenden op een kapotte boot of
Sri Lanka en Venezuela.”
Daar komt bij dat de scheepvaart niet veel
vlot. Zodra een kapitein zijn zeemansplicht
mag doen om zich te beschermen.” Schepen
vervult door hulp te bieden, wordt het schip
kredietverzekeringsmarkt. Dit leidt tot hogere
ledige dochtermaatschappij en financiert de
premies en striktere voorwaarden.
uiteindelijke schades op het kredietrisico. Ondanks dat piraterij weer meer voorkomt, is
mogen volgens Van der Sluijs bijvoorbeeld
overmeesterd. In de Chinese zee worden zelfs
Ondernemingen kunnen kiezen het risico niet
Door deze constructie zijn de verschillende
het voor veel rederijen maar een klein risico
geen wapens aan boord hebben, en ook
hele schepen gestolen. Ze geven het schip een
over te dragen, maar het in eigen beheer
werkmaatschappijen gedekt tegen het krediet-
vergeleken met andere schadegevallen, zegt
nachtkijkers of relingen en netten die stroom-
andere naam en verkopen het weer door.”
(retentie) te houden. Dit bespaart premie en
risico en hebben zij toegang tot de meest
Van der Sluijs. “Er is geen speciale dekking
schokken kunnen afgeven, zijn verboden.
Volgens Van der Sluijs zijn de methoden die
bovendien kiest een onderneming vaak zelf
recente en relevante informatie. De totale
voor. Piraterij valt als onderdeel onder casco
“Wat schepen kunnen doen, is grote schijn-
piraten tegenwoordig gebruiken, niet veel
om vanuit strategisch of commercieel oog-
portefeuille wordt vervolgens op holding
of molestdekking van een schip, of een kidnap
werpers gebruiken zodra ze worden aangeval-
anders dan vroeger. “Het is een risico dat ook
punt meer of minder kredietrisico te nemen.
niveau beheerd via de captive, die de informa-
& ransom verzekering voor het personeel.”
len. Dat kan beginnende piraten afschrikken.
de komende eeuwen zal blijven bestaan en
In de huidige situatie is het echter zeer de
tie centraliseert, de benodigde financiële reser-
Volgens Van der Sluijs is dat al zo sinds de
Of de brandslang als waterkanon gebruiken.
verzekerd zal worden via Aon Marine.”
vraag of ondernemingen zelf nog goed zicht
ves opbouwt en eventuele catastrofedekking
eerste verzekeringspolis in Nederland in de
Als wachtmensen tijdig piraten ontdekken, kan
hebben of hun klanten de facturen wel
inkoopt. Deze ‘unbundled services’ benade-
17e eeuw werd afgesloten voor de koop-
nog snel de koers worden verlegd. De meeste
8
risk management
Kijk ook op www.aon.nl/marine.
marine
9
Pensioenfondsen gaan roerige tijden tegemoet Met de financiële crisis maken ook pensioenfondsbestuurders een enerverende tijd mee. Daar komt bij dat de overheid nieuwe pensioenuitvoeringsvormen mogelijk wil maken en s t a k e h o l d e r s s t e e d s m e e r d u i d e l i j k e c o m m u n i c a t i e v e r l a n g e n . Vo o r a l s n o g w o r d t i n d e z e behoefte nog niet altijd voorzien.
V.L.N.R.: RENAULT BOSMA, RAJISH SAGOENIE, FRANK VAN HOUDT, FRED VAN DEN BELD, PAUL OSTENDORF EN ROB KAMPHUIS.
Pensioenfondsen moeten de stilte over de
als het gaat om indexatietoekenning de
Sagoenie, zodat werknemers en werkgevers in
pensioenfondsen. Volgens Fred van den Beld
kunnen
financiële crisis doorbreken en open kaart
komende jaren. Hij raadde de pensioenfonds-
staat zijn eventuele maatregelen te treffen.
van Aon Actuarial Services hebben echter nog
kunnen samenwerking zoeken met elkaar.
spelen met hun stakeholders, zo stelde dag-
bestuurders aan extra waakzaam te zijn. “Dat
"Op dit moment is het belangrijk om de
niet alle genoemde mogelijkheden hun toege-
Maar bijvoorbeeld ook ZZP-ers, een steeds
voorzitter Rajish Sagoenie, Executive Director
kan door extra goed naar het beleggingsbe-
intensiteit van de crisis op de fondsen te
voegde waarde bewezen. “API zorgt ervoor dat
groter wordende groep in Nederland, kunnen
en Actuaris AG van Aon Actuarial Services in
leid te kijken, na te gaan hoe stressbestendig
beoordelen.
vanzelf
emigratie van de pensioensector naar het
samen een dergelijke pensioeninstelling
zijn
het gevoerde beleid is en welke risico’s het
genezen, een botbreuk moet soms worden
buitenland wordt voorkomen. Tegelijkertijd
opzetten. Iedereen kan en mag immers een
pensioenseminar van Aon Consulting. “Niks
fonds daadwerkelijk loopt. Pensioenfondsen
geopereerd. In sommige gevallen kan er
biedt het kansen voor de Nederlandse pen-
API oprichten. Daarnaast maakt API het
zeggen werkt averechts. Stakeholders raken
moeten in gesprek gaan met beleggingscom-
sprake zijn van een botbreuk en zijn ingrepen
sioensector. Buitenlandse pensioenen kunnen
mogelijk dat multinationals wat betreft hun
openingswoord
van
het
jaarlijkse
Een
kneuzing
kan
samenwerken.
Ook
werkgevers
dan juist ongerust. Nederland heeft een
missies, vermogensbeheerders en Investment
noodzakelijk. Werkgevers, in overleg met
hiermee in Nederland worden ingebracht. Door
pensioenen over grenzen heen kunnen
sterke pensioenpositie, veel fondsen kunnen
Consultants en, indien nodig, maatregelen
besturen van pensioenfondsen, zullen moeten
onze sterke reputatie en aanwezige pensioen-
werken.”
best een stootje hebben. Wees daarom
nemen zonder de lange termijn uit het oog te
beoordelen voor hoe lang het uitblijven van
kennis, zou dit kansen moeten bieden voor de
transparant en bewaar daarmee de rust.”
verliezen.“
indexatie wenselijk dan wel acceptabel is."
Nederlandse sector in de internationale markt.”
In het statige Slot Zeist zette Sagoenie aan
Botbreuk
API en PPI
Hoewel Van den Beld dit laatste niet snel ziet
lijnen, liet hij de aanwezigen op het pensioenseminar zien welke relaties er zijn bij de
Minder te spreken is Van den Beld over de PPI. In een sheet vol schakels en onduidelijke
10
actuarial services
meer dan zestig aanwezige pensioenfonds-
Het mogelijk uitblijven van indexatie in com-
De invoering van API (Algemene Pensioen
gebeuren, ziet hij wel veel andere kansen met
bestuurders uiteen hoe de hectiek op de beurs
binatie met een hoge inflatie, zorgt ervoor dat
Instelling), een Nederlandse variant van het
API. “Het biedt mogelijkheden tot schaal-
uitvoering door PPI. “Op zoveel schakels en
voor een langere termijn gevolgen kan
de koopkracht vermindert. Daarover moet
internationale IORP, en de PPI (Premie Pensioen
vergroting en meer waarborg van de
onoverzichtelijke relaties zit natuurlijk geen
hebben voor pensioenfondsen, bijvoorbeeld
duidelijk worden gecommuniceerd, stelt
Instelling) biedt nieuwe mogelijkheden voor
continuïteit aangezien pensioenfondsen erin
werkgever te wachten.”
11
moet samengaan met een pensioenfonds dat
Investeren in clusterbommen
het aanmerkelijk minder goed doet.”
Na een NOVA-uitzending vorig jaar over de
Als mogelijke oplossing stelt Van Houdt een
wapenindustrie, en dan vooral de productie
beleggingen van pensioenfondsen in de ONPF voor: een tussenvorm tussen een OPF
van clusterbommen, volgde veel kritiek van
(Onderneming Pensioen Fonds) en API. Op dit
stakeholders. Hieraan kan niet zondermeer
moment is er een wetsvoorstel in de maak om
gehoor worden gegeven, zonder dat pensi-
de invoering van een OnderNemingen
oenfondsen zichzelf de vraag stellen hoever ze
Pensioen Fonds (ONPF) mogelijk te maken. Dit
willen gaan in het samenstellen van een maat-
stelt pensioenfondsen die binnen één onderne-
schappelijk verantwoorde beleggingsporte-
ming vallen in staat om samen te gaan, zonder
feuille, zo stelde gastspreker Rob Kamphuis,
Samenwerking
hun eigen pensioentegoeden te moeten opge-
director Fiduciary Management bij F&C
De integratie van meerdere pensioenfondsen
ven. Maar ook buiten Nederland kunnen pen-
Investments, in zijn presentatie. “Bij welke
in een nieuwe vorm zoals API, kan belangrijke
sioenfondsen samengaan in deze regeling.
clusterbommen trek je de grens? Slimme clus-
De instelling van een ONPF zorgt voor een
van tijd, is dat wel verantwoord? Investeren in
Stichting Pensioenfonds Transavia Vliegers en
grotere continuïteit, betere risicobeheersing
een producent van landmijnen ligt gevoelig.
Frank van Houdt van Aon Actuarial Services pre-
en levert synergievoordelen op, zo verwacht
Maar hoe zit het met de producent van de
senteerden. Vliegmaatschappij Transavia.com
Van Houdt. “Toch blijven de afgescheiden
machines die aan de wapenfabrikant wordt
heeft drie onafhankelijke pensioenfondsen
vermogens op bepaalde aspecten extra werk
geleverd? Of de financiers? Is het ethisch te
terbommen schakelen zichzelf uit na verloop
synergievoordelen opleveren. Dat bleek uit het praktijkvoorbeeld dat Renault Bosma van
voor cabinepersoneel, grondpersoneel en
opleveren. Je moet immers nog steeds drie
investeren in een bank die belangen heeft in
vliegers, met elk haar eigen uitgangspunten
keer pensioenovereenkomsten, reglementen
clusterbom producenten?”
en historie. Door elementen zoals verant-
en uitvoeringsovereenkomsten sluiten, en drie
woording aan toezichthouders, compliance,
keer jaarverslagen en herstelplannen opstel-
De angst van veel pensioenfondsen is dat
verslaglegging, communicatie, veranderingen
len.” De synergievoordelen zouden daarom
duurzaam beleggen ten koste kan gaan van
in de pensioenmarkt en eisen van de stakehol-
nog verder kunnen gaan als de verschillende
de opbrengsten. “Daarin schuilt een belang-
ders betekent dit drie keer zoveel werk dan bij
pensioenfondsen hun toezicht samenvoegen,
rijk dilemma,” aldus Kamphuis. “Wat als de
een normaal pensioenfonds.
zo stelde Van Houdt. Mits de belangen en
uitsluiting van investeringen in de wapen-
identiteit van alle aangesloten partijen wor-
industrie 1% indexatie kost? Nu het econo-
Het voorbeeld van Transavia.com is volgens
den gewaarborgd. “Dat is de grootste uitda-
misch wat minder gaat, is dat voor veel pen-
Van Houdt tekenend voor veel pensioenfond-
ging. Het kan zijn dat bij slechte tijden wordt
sioenfondsen weer reden om eens goed te kij-
sen. Meer samenwerking van verschillende
besloten een bepaalde groep binnen een
ken of de duurzame beleggingen wel genoeg
pensioenfondsen binnen een organisatie kent
ONPF wel te laten indexeren en een andere
opleveren.” Om tot een maatschappelijk ver-
echter een aantal bezwaren, zo stelt hij. “Het
groep niet. Dat kan wrijving veroorzaken, dus
antwoorde,
moet voldoende opleveren, de eigen identiteit
moet dat vooraf goed zijn geregeld. De
rendabele beleggingsportefeuille te komen, is
van de fondsen moet bewaard blijven en onge-
discussie over het vasthouden aan de afzon-
volgens Kamphuis een goede strategie en
maar
tegelijkertijd
ook
wenste financiële effecten moeten uitblijven.
derlijke identiteiten is meer een gevoelskwes-
structuur vereist. “Maak hiervoor duidelijke
Het gevaar van kruissubsidiariteit, het over-
tie. Pensioenfondsen moeten zich afvragen of
afspraken en stel een beleid op.”
lopen van vermogens, ligt daarbij op de loer.”
het behoud van deze entiteiten zwaarder moet wegen dan de winst die ermee valt te
Voor meer informatie over het seminar en de
Volgens Van Houdt zorgt de huidige wet- en
boeken.” Uit een peiling onder de aanwezi-
presentaties, kunt u terecht op www.aon.nl/
regelgeving ervoor dat samenwerking wordt
gen kon worden opgemaakt dat niet iedereen
pensioenseminar.
bemoeilijkt. “Samenwerkingsmogelijkheden
even enthousiast is over een Ondernemingen-
worden beperkt door bijvoorbeeld domeinaf-
pensioenfonds.
bakening. Daar komt bij dat het juridisch samengaan leidt tot kruissubsidiariteit, omdat ‘ringfencing’ (het aanhouden van afgescheiden
Hoe is het gesteld met uw deskundigheid?
vermogens, red.) niet is toegestaan. Alle pensi-
Voldoet u aan de eisen die de Nederlandsche Bank aan pensioenfondsbestuurders stelt?
oenfondsen binnen een onderneming komen
Aon heeft een toets ontwikkeld waarmee u een indicatie krijgt van uw vakbekwaamheid
daarmee op een hoop te liggen. In het geval
op verschillende deskundigheidsgebieden. Doe de deskundigheidstoets pensioenen op
van Transavia.com kan het dus zijn dat een
www.aon.nl/deskundigheidstoetspensioenen. Deze toets duurt ongeveer vijf minuten.
bepaalde groep met een sterk pensioenfonds
12
actuarial services
Investeren in Enterprise Risk Management loont
Bijkomende voordelen van ERM Betere strategische en investeringsbeslissingen door collectief vanuit verschillende disciplines te beoordelen welke invloed externe veranderingen of strategische risico’s (in markten, concurrentie, technologie, regelgeving, politieke verhoudingen) hebben op de realisatie van strategische doelstellingen. Tijdig kunnen identificeren van kansen. Betere aansturing van wereldwijde en complexe organisaties. Beter toezicht door betere informatie over strategische ontwikkelingen, bedrijfsvoering, mogelijke risico’s en wijze van behandelen. Voorkomen van onnodige operationele fouten en kosten door betere interne beheersing, zoals het tijdig onderkennen van risico’s met betrekking tot effectiviteit en efficiëntie van processen en het voldoen aan geldende weten regelgeving. Hoewel het lastig is de financiële gevolgen van deze voordelen te kwantificeren, is adequaat risicomanagement een van de meest effectieve instrumenten ter voorkoming van reputatieschade.
Wat is ERM? In toenemende mate moeten organisaties aan investeerders en andere belanghebbenden aantonen dat zij op de juiste wijze omgaan met onzekerheden. Denk aan bijvoorbeeld de Code Tabaksblat en de Sarbanes-Oxley Act. In de Aon aanpak van Enterprise Risk Management (ERM) worden risico’s geïnventariseerd en de consequenties ervan gedetailleerd in kaart gebracht. Daartoe maakt Aon gebruik van de laatste standaarden, methoden en technieken op het
In de huidige strijd om liquiditeit is het voor onder-
gebied van risicomanagement (COSO standaard). ERM ondersteunt organisaties bij het inzichtelijk maken van de
nemingen belangrijk hun credit rating te verbeteren.
belangrijkste risico’s van de organisatie die het behalen van de (financiële) doelstellingen kunnen bedreigen. Het maakt
Sinds 2005 past de Amerikaanse kredietbeoordelaar
een kwalitatieve en kwantitatieve beoordeling van de geïnventariseerde risico’s, geeft inzicht en advies in de huidige
S t a n d a r d & P o o r ’s ( S & P ) e e n b e o o r d e l i n g v a n
beheersing van de risico’s en inzicht in de risicokosten van een organisatie. Daarnaast vormt ERM de basis voor het
E n t e r p r i s e R i s k M a n a g e m e n t ( E R M ) p r o g r a m m a ’s t o e
ontwerpen en implementeren van risicomanagement binnen een organisatie en hulp bij verantwoording over risico-
in het vaststellen van credit ratings bij financiële
management.
instellingen. Een goed ERM programma kan daardoor bijdragen aan een betere rating.
Door Emanuel van Zandvoort en Sonja Janicijevic, Consultants bij Aon Global Risk Consulting.
Hoewel toezichthouders en institutionele belanghebbenden er steeds vaker bij bedrijven op aandringen meer te doen EMANUEL VAN ZANDVOORT
aan het transparant maken en actiever managen van bedrijfsbrede risico’s, heeft volgens een recent onderzoek van
SONJA JANICIJEVIC
Aon Global Risk Consulting (AGRC) slechts één op de tien G1500 bedrijven een volledig geïntegreerde ERM strategie.
met zich meebrengt, kunnen we ervan uitgaan dat het belang van de
(AGRC) raadt daarom aan voor een gefaseerde aanpak te kiezen en
van opgedane ervaringen, dat minder frustratie door tijdsdruk
beoordeling toeneemt naarmate een onderneming meer gebruik maakt
daarbij onderscheid te maken tussen korte en langere termijn acties:
ontstaat en dat bedrijfsmiddelen, waaronder medewerkers, efficiënt
van externe financieringen. Daarnaast zou de beoordeling relevant kunnen
kunnen worden ingezet.
S&P heeft aangegeven om de ERM beoordeling met ingang van 2009
zijn voor bedrijven die zich op de grens van een up- of downgrade van
Korte termijn
AGRC kan ondernemingen adviseren en ondersteunen bij een (gefaseer-
ook voor niet-financiële ondernemingen toe te passen. Het oordeel van
hun credit rating bevinden.
Het einde van 2008 lijkt hét moment om bestaande ERM programma’s te
de) implementatie van het actieplan door het overdragen van kennis
de kredietbeoordelaar is niet gebaseerd op een volledige doorlichting
Om echt te profiteren van de mogelijkheden van de S&P beoordeling
evalueren door een onafhankelijke en objectieve partij en te bepalen wat
over methoden en technieken, het delen van best practices en ervaringen
maar concentreert zich op twee onderdelen:
van ERM, dient de ERM focus binnen ondernemingen te verschuiven
nodig is om tijdig voorbereid te zijn op de beoordeling van S&P in 2009.
bij vergelijkbare ondernemingen. Daarnaast kan AGRC ondersteunen in
1.
Het gebruik van risico-informatie in strategische plan- en besluit-
van een ‘cost-benefit’ naar een ‘risk-reward’ benadering. Het laatste
vorming (‘strategic risk analysis’). Zo wordt bekeken hoe het
houdt in dat de onderneming bewust is van haar meest significante
AGRC heeft een methodologie ontwikkeld om snel maar gefundeerd
hoogste management van een organisatie met risico’s omgaat die
risico’s en gericht acties onderneemt, inclusief het accepteren van
inzicht te krijgen in de huidige status van ERM en het ambitieniveau van
Financieel voordeel
verbonden zijn aan haar strategische plannen.
risico’s om aandeelhouderswaarde te creëren.
de organisatie. Dit laatste is van belang omdat ieder bedrijf zijn eigen
Goed voorbereid zijn op de S&P-beoordeling kan ondernemingen die
omgeving, sturingsmodel en cultuur heeft waarbinnen het ERM
(deels) extern gefinancierd worden financiële voordelen opleveren,
2.
De robuustheid van het risicomanagement proces. Bijvoorbeeld hoe
het uitvoeren van risicomanagementactiviteiten.
het risicomanagement proces wordt aangestuurd (‘governance’),
In de praktijk betekent dit dat het topmanagement dient aan te tonen
programma effectief dient te zijn. Op basis van de verschillen tussen
zoals een verbeterde toegang tot kapitaal, lagere financieringskosten of
welke taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden zijn vast-
gebruik te maken van risico-informatie in strategische planning en
ambitie en huidige status wordt een gericht en, indien nodig, gefaseerd
een lagere rente. Daarnaast creëert een effectief ERM programma waarde
gelegd, hoe over risico’s wordt gerapporteerd en of medewerkers
besluitvorming (‘strategic risk analysis’) en dat de onderneming beschikt
actieplan ontwikkeld om de ambitie te verwezenlijken.
voor de onderneming door beheerste groei mogelijk te maken, prestaties
risicobewust worden gemaakt en gehouden (‘culture’).
over een robuuste risicomanagementcultuur en -aansturing (‘culture
De beoordeling van S&P is samen te vatten in de kwalificaties ‘excellent’,
and governance’). De uitkomsten van risico-identificatie processen
Langere termijn
vallen buiten het bereik van de beoordeling.
Na het vaststellen van het actieplan kan worden gestart met de imple-
Er is op dit moment nog voldoende tijd om voorafgaand aan de uitein-
mentatie in fasen, beginnend bij de meest risicovolle bedrijfsonderdelen
delijke S&P beoordeling een objectief, onafhankelijk onderzoek te laten
(divisies, afdelingen en processen) en het type risico dat het meest
uitvoeren naar het ERM programma, en zo nodig het programma verder
‘strong’, ‘adequate’ en ‘weak’. Op dit moment is het nog onduidelijk op grond van welke criteria een oordeel wordt gevormd.
en winstgevendheid te verbeteren en continuïteit te waarborgen.
Korte en langere termijn aanpak Gezien de verwachte impact van het initiatief, de huidige status van
urgent aandacht vereist (strategische, bedrijfs-, financiële rapportage of
vorm te geven. Daarmee wordt ook het huidige risicomanagement
Impact van S&P beoordeling
ERM bij het merendeel van de ondernemingen en het belang van draag-
compliance risico’s).
proces verbeterd.
Hoewel het nog niet geheel duidelijk is welke impact de ERM beoorde-
vlak, is de implementatie of verrijking van ERM geen kwestie van
Voordelen van een gefaseerde aanpak zijn dat het implementatie-
ling op credit ratings zal hebben en welke financiële voor- of nadelen dit
maanden maar eerder jaren (zie kader). Aon Global Risk Consulting
traject niet te complex en dus beheersbaar is, dat geleerd kan worden
14
risk management
Kijk ook op www.aon.nl/erm.
15
Ve r z u i m To t a a l v a n A o n
Ve r z e k e ri n g v o o r lo o n d oo r be ta l i n g en Arb o d i e n s t v e r l e ning in één De verplichting om bij verzuim het loon gedurende twee jaar door te betalen, geldt voor alle werkgevers. Net als het onderhouden van contact met de afwezige werknemer en het ondernemen van stappen om deze weer snel en verantwoord aan het werk te krijgen. Met Verzuim Totaal integreert Aon de verzuimverzekering en -begeleiding in één product.
directeuren-grootaandeelhouders van bedrijven vanaf vijf medewerkers op onze verzuimpolis worden meeverzekerd, mits ze een gezondheidsverklaring invullen en een contract aangaan met Aon Verzuimadvies.”
Onmiddellijke actie bij ziekmelding Via de snelle en eenvoudige webtool Aon Click & Claim geven klanten hun ziek- en herstelmeldingen door. De schadeafdeling van Aon en Aon
“Verzuim Totaal is makkelijk, overzichtelijk, doeltreffend, tijdbesparend
Verzuimadvies worden via deze toepassing direct geïnformeerd. “Gaat
en goedkoper,” zo legt initiator Adri van Leeuwen, directeur van Aon’s
het om een onschuldig griepje, dan kijken we het even aan. Maar betreft
volmachtbedrijf Jacobs & Brom, uit. “Met Aon Verzuimadvies heeft Aon
het bijvoorbeeld psychische klachten of rugpijn, dan wordt
haar eigen Arbodienst in handen. Dat is uniek in verzekeringsland.”
vanuit Aon Verzuimadvies onmiddellijk actie ondernomen. Vanaf het moment dat de melding binnenkomt, nemen we de werkgever alles uit
De verzuimverzekeringsportefeuille van Aon is goed gevuld. Dankzij dat
handen en richten we ons erop de werknemer zo snel mogelijk terug het
grote volume is Aon in staat scherpe afspraken met verzekeraars te
arbeidsproces in te krijgen. Daarbij zetten we op eigen initiatief en zo
maken. Maar dat is niet het enige voordeel. “Wij zitten dichter bij de
nodig in samenspraak met de bedrijfsarts het re-integratiebudget in. Juist
klanten waardoor we sneller en dus goedkoper kunnen werken dan ver-
aan de voorkant, bij de ziekmelding, kunnen we toegevoegde waarde
zekeraars”, zegt Van Leeuwen. “Bovendien zijn we door de kortere lijnen
leveren. Natuurlijk is het prettig dat een werkgever zich kan verzekeren
in staat behoeften eerder te signaleren en op te pakken.” Dat was ook
voor verzuim, maar hij is er het meest bij gebaat als de verzuimende
het geval bij het leggen van de koppeling tussen de verzuimverzekering
werknemer zo snel mogelijk het werk kan hervatten. Via een webtool
en de Arbodienstverlening. “Verzekeraars zetten momenteel voorzichtig
(Aon PeopleOnline) heeft de werkgever 24 uur per dag en zeven dagen
hun eerste schreden op dit pad, maar besteden de Arbodienstverlening
per week toegang tot het schadedossier met alle relevante verzuimgege-
uit. Aon heeft met Aon Verzuimadvies, een dienstverlening van
vens. Hierdoor heeft de werkgever altijd een actueel overzicht van de
Corporate Wellness, onderdeel van Aon Consulting, haar eigen
voortgang van de reintegratie van de verzuimende medewerker.”
Arbodienst. Wanneer een klant bij ons een medewerker ziek meldt, gaan we daar één deur verder direct mee aan de slag. Omdat wij alles onder één dak hebben, kunnen we continu de vinger aan de pols houden.”
Toegevoegde waarde Met Verzuim Totaal richt Aon zich op bedrijven tot circa 75 medewerkers. De wettelijke loondoorbetalingsverplichting kan een enorme druk op de
Voordelen verzekeraars geïntegreerd
liquiditeit van vooral kleinere bedrijven geven. Grotere bedrijven kunnen
Aon heeft met haar volmachtbedrijf Jacobs & Brom onderhandeld met
het risico zelf dragen en hebben geen verzuimverzekering nodig. Wel
zes toonaangevende verzekeraars en van deze verzekeraars het vertrou-
maken veel grote bedrijven gebruik van de Aon Arbodienstverlening.
wen gekregen de verzuimportefeuille geheel zelfstandig uit te voeren.
Van Leeuwen: “Voor kleinere bedrijven die gehecht zijn aan hun eigen
“Hierdoor hebben we onze eigen polisvoorwaarden kunnen schrijven en
Arbodienst en bij ons een losse verzuimverzekering inkopen, bieden we
voeren we nu ons eigen product,” zegt Van Leeuwen. “De basis van de
toegevoegde waarde. Wij zorgen ervoor dat de meldingen bij de
verzuimverzekeringen van de betreffende verzekeraars was hetzelfde,
Arbodienst van de klant terechtkomen, maar zullen als we dat nodig
maar elke verzekeraar onderscheidt zich ergens mee. Alle plussen van de
vinden ook Aon Verzuimadvies inschakelen.”
verschillende verzekeraars hebben we op een rijtje gezet en in onze
16
corporate wellness
eigen verzuimverzekering opgenomen. Zo zitten we met zowel het
Wilt u weten of Verzuim Totaal van Aon iets voor uw bedrijf is? Op
maximaal te verzekeren jaarsalaris als het reïntegratiebudget per werk-
www.aonverzuimtotaal.nl vindt u alle informatie, kunt u brochures
nemer helemaal aan de bovenkant van de markt. Bovendien kunnen
downloaden en in slechts vijf stappen uw premie berekenen.
17
Ve r z u i m i s t e m a n a g e n Als werkgever draagt u een steeds groter risico als het gaat om arbeidsonges c h i k t h e i d v a n u w m e d e w e r k e r s . Ve r z u i m i s g e d r a g e n d a t i s t e s t u r e n . Vo l g e n s C o r p o r a t e We l l n e s s v a n A o n C o n s u l t i n g z i j n g e m o t i v e e r d e m e d e w e r k e r s p r o d u c tiever en leveren zij een positieve bijdrage aan de winstgevendheid van een organisatie. En motivatie begint bij een gezonde balans tussen werk en privé.
Door Eline Maas en Maurice van den Brink, Consultants bij Corporate Wellness van Aon Consulting.
ren en begeleiden van verzuim om die reden bij de direct leidinggevende. Deze maakt de werknemer in de dagelijkse praktijk mee en kent de persoon, diens achtergronden en historie. Bij iedere casus hanteert
Aon Verzuimadvies, een dienstverlening van Corporate Wellness, onder-
Verzuimadvies een gedragsmodel. Dit model laat zien dat wanneer werk
deel van Aon Consulting, ondersteunt bedrijven middels een casema-
en privé in balans zijn en iemand voldoende arbeidswaardering ervaart
nagementconcept in de beheersing van verzuim, waarbij de verzuimad-
en daarmee voldoende aanwezigheidsmotivatie heeft, een klacht geen
viseur een coördinerende, adviserende en coachende rol vervult. De ver-
reden tot uitval geeft.
zuimadviseur is het centrale aanspreekpunt voor alle betrokken partijen en werkt onder de gedelegeerde verantwoordelijkheid van de medisch
Het uiteindelijke doel van het gedragsmodel is om de daadwerkelijke
adviseur. De verzuimadviseur maakt de inschatting van het inzetten van
reden van verzuim te achterhalen, in plaats van gericht te zijn op de
de juiste expertise. Hiervoor is in veel gevallen geen medisch adviseur of
klachten (medicaliseren). Leidinggevenden maken zich deze werkwijze
bedrijfsarts nodig.
eigen
door
gerichte
training
en
opleiding.
Het
webbased
systeem Aon PeopleOnline zorgt ervoor dat alles verloopt conform de
Verzuim is gedrag
Wet Verbetering Poortwachter en alle betrokkenen 24 uur per dag zeven
In de optiek van Corporate Wellness van Aon Consulting is verzuim gro-
dagen per week toegang hebben tot voor hun relevante informatie.
tendeels gedragsgerelateerd. Gedrag is beïnvloedbaar en daarmee
Daarnaast wordt de leidinggevende in de dagelijkse praktijk intensief
stuurbaar. Aon legt de primaire verantwoordelijkheid voor het signale-
geadviseerd en gecoacht door de verzuimadviseur.
Voorkomen Bij voorkeur verlegt Verzuimadvies de aandacht naar het voorkomen van verzuim (preventie). Met een jaarlijkse risicoanalyse van verzuimoorzaken geeft Verzuimadvies haar klanten inzicht in de belangrijkste risico’s op het gebied van verzuim en arbeidsongeschiktheid. Op basis hiervan stelt Aon samen met de klant het beleid op voor de komende periode en worden de risico’s op uitval in de toekomst geminimaliseerd. Daar waar de inzet van een interventie geïndiceerd is, zet Verzuimadvies de Claim Desk in. Hiermee wordt de relatie gelegd tussen verzuim en de lopende zorg-, inkomens-, verzuim- of arbeidsongeschiktheidsverzekering. Door zogenaamde ‘ontdubbeling’ of ’funding’ worden de kosten voor u als werkgever beperkt. Bedrijven die stagnatie zien in de verzuimreductie helpen wij graag een stap verder. Dit geldt ook voor werkgevers die zelf de regie gaan voeren of weleens iets anders willen dan een reguliere arbodienst. Overstappen naar Verzuimadvies van Aon Consulting brengt een cultuurverandering met zich mee, die merkbaar zal zijn in de dagelijkse praktijk. Aon ondersteunt en adviseert de werkgever in dit veranderingsproces door middel van intensieve begeleiding en een gedegen implementatie. Er zijn de afgelopen jaren goede resultaten bereikt met de hiervoor beschreven aanpak. Werkgevers die zijn overgestapt naar Verzuimadvies hebben gemiddeld twaalf procent minder verzuim dan het landelijk gemiddelde. Voor meer informatie kunt u kijken op www.aon.nl/verzuimmanagement en op www.aoncorporatewellness.nl.
18
corporate wellness
19
Na het overleven van een calamiteit blijft een organisatie in veel gevallen achter met de financiële gevolgschade: de bedrijfsschade. Een bedrijfsschadeverzekering biedt in die gevallen uitkomst. Bij de jaarlijkse update dienen het verzekerd belang en de uitkeringstermijn echter te worden aangepast aan de gewijzigde omstandigheden. Dit laatste wordt nog wel eens vergeten. Gevolg: verdere financiële tegenslag in geval van nood.
Jaarlijkse vaststelling uitkeringstermijn bedrijfsschadeverzekering noodzakelijk Door Iwan Drost, Managing Consultant, Kick Kraan, Senior Risk Engineer bij Aon Global Risk Consultants en Rob Lamens, Broking Director Property Aon Risk Services. Nog altijd gaan bedrijven na een calamiteit
winst (-/- verlies). Dit is voor een bedrijf met
Marktsituatie Bedrijven proberen zich voortdurend aan te passen aan de veranderende marktomstandigheden. Daardoor kunnen belangrijke factoren
SUPPLY CHAIN
binnen een jaar sterk wijzigen. Denk aan de marktsituatie van grondstoffen, de levertijd
Onder invloed van de globalisering worden ‘supply chains’ of leverancierketens steeds
van (onderdelen van) machines of de gehele
complexer. De productie wordt vaak verplaatst naar lagelonenlanden en er is sprake van een
voorraadketen. Zo heeft bijvoorbeeld een
toename in outsourcing van logistiek en ICT. De logistieke keten wordt steeds ‘leaner’, ofwel
asbestverwijdering)
tekort aan koper en andere producten en de
de overcapaciteit in productie en buffervoorraden worden zoveel mogelijk geëlimineerd. Deze
een enkele locatie vaak eenvoudiger vast te
Opnieuw verkrijgen van vergunningen
daarmee gepaard gaande prijsstijgingen
ontwikkelingen zorgen er enerzijds voor dat de kans op een bedrijfsonderbreking ergens in de
stellen dan voor een bedrijf met verschillende
(gebruiksvergunning, bouwvergunning
directe consequenties voor onder meer de
interne of externe supply chain toeneemt en anderzijds een cumulatie-effect optreedt in de
binnen- en buitenlandse locaties.
etc.)
prijzen van machines. Voorraden worden
mogelijke financiële impact bij het bedrijf. Het is verstandig ook dit soort effecten mee te
Termijn van herbouw (nieuwe locatie,
bovendien teruggebracht waardoor lever-
nemen in de bedrijfsschadeverzekering. Bij het vaststellen van de hoogte van het verzekerd
Voor de uitkeringstermijn is het goed in ogen-
nieuwbouw, tekeningen etc.)
tijden langer kunnen worden.
schouw te nemen dat de schade die een
Levertijden van de verschillende machi-
belang zal ook naar de gehele interne en externe supply chain moeten worden gekeken. Zo is het raadzaam om bij de bepaling van de uitkeringstermijn ook rekening te houden met een
failliet doordat hun bedrijfsschadeverzekering
bedrijf lijdt, in belangrijke mate wordt
nes / onderdelen / systemen
Ook tijden van arbeidsmarktkrapte kunnen
totaalverlies van bijvoorbeeld de
niet voldoende aansluit. Dit is onnodig en
bepaald door de periode waarin de productie
Seizoenpatroon, denk aan producten of
zorgen voor het opstuwen van prijzen. Bij
meest kritische toeleverancier. Als
makkelijk te voorkomen. Naast jaarlijks de
stil ligt, de zogenaamde herstelperiode. Deze
diensten die seizoensgebonden zijn en
onvoldoende capaciteit voorspelt een grote
deze
gewijzigde bedrijfsomstandigheden na te
herstelperiode is afhankelijk van verschillende
marktpieken hebben
internationale verzekeraar prijsstijgingen van
producten levert, waarvoor unieke
toeleverancier
unieke
gaan, is het ook van belang om stil te staan bij
factoren. Om hierin goed inzicht te krijgen, is
Mogelijkheid om uit te wijken en de
20 tot 30% voor zware industriële bouwwer-
machines worden gebruikt met
de gekozen uitkeringstermijn. De inschakeling
het van belang om onder meer te weten wat
beslissing ten aanzien van herbouw en
ken met als uitschieter een stijging van 300%
lange levertijden, zal de hersteltijd
van een adviseur kan helpen onderverzekering
de kritische processen of productielijnen
vervanging (bijvoorbeeld geen herbouw
voor civiele werken. Dit heeft als gevolg dat
wellicht langer kunnen zijn dan de
te signaleren. Indien de bestaande uitkerings-
(machines) zijn binnen een bedrijf en welke
omdat de productie wordt overgenomen
aannemers niet meer staan te wachten op
eigen huidige uitkeringstermijn.
termijn door een gewijzigde situatie kan wor-
eventuele mogelijkheden er zijn om de pro-
door een andere locatie)
werk, waardoor levertijden toenemen. De
den verkort, kan dit bovendien een gunstig
cessen geheel of gedeeltelijk voort te zetten
Levering grondstoffen
vuistregel is nog altijd dat men rekening moet
Vaak komt men er pas na een
effect hebben op de verschuldigde premie.
na een calamiteit. Bij een bedrijf met meerde-
Mate van afhankelijkheid van externe
houden met negen maanden om een nieuw
calamiteit achter wat de werkelijke
re locaties kan wellicht geheel of gedeeltelijk
partijen (bijvoorbeeld als belangrijke
pand te bouwen. Het is echter de vraag wan-
schade is. Een jaarlijkse evaluatie van
het proces intern op peil worden gehouden.
functies zoals IT of warehousing zijn
neer men met de bouw kan beginnen. Het
de dekking én de uitkeringstermijn
uitbesteed bij derden en deze worden
zijn voorbeelden die van directe invloed zijn
van een bedrijfsschadeverzekering,
Verzekerd belang Om er zeker van te zijn dat de financiële gevolgschade volledig is verzekerd, dient reke-
De volgende factoren zijn van belang voor het
getroffen door een calamiteit)
op de benodigde uitkeringstermijn van de
is essentieel om niet voor veras-
ning te worden gehouden met het verzekerd
bepalen van de benodigde uitkeringstermijn:
Mogelijkheid tot terugwinnen markt-
bedrijfsschadeverzekering.
singen komen te staan.
belang en de uitkeringstermijn. Het verzekerd
Opruimen en opnieuw bouwrijp maken
belang bestaat uit alle vaste kosten en de netto
van de getroffen locatie (denk ook aan
20
property
aandeel
VLNR: IWAN DROST, ROB LAMENS, KICK KRAAN
Kijk ook op www.aon.nl/crisismanagement.
21
Overnemen pensioenverplichtingen kan om miljoenen gaan
Balansimpact
4
hiermee
de marktwaardepremie in de
Als op de ondernemings-
gecorrigeerde marktwaarde
verlies- en winstrekening daalt
balans een pensioenver-
van de pensioenverplichtin-
de overnameprijs met 1,8 mil-
plichting op marktwaarde is
gen bedraagt 132 miljoen
joen euro (0,3 x 6).
opgenomen,
De
de
euro. Als de marktwaarde
onderneming nagaan hoe
van de beleggingen ongewij-
Cashflowimpact
zijn vrij eenvoudig te achterhalen. Het pro-
deze verplichting is vastge-
zigd is gebleven, bedraagt de
De pensioenwereld is enorm
bleem zit in de bepaling van de marktwaarde
steld. Naast de methodiek
aangepaste balansverplich-
in beweging. Per 1 januari
moet
van de pensioenverplichtingen. Het maken van
van de berekeningen moe-
ting 32 miljoen. Een correctie
2007 is de Pensioenwet
deze berekeningen vergt actuariële deskundig-
ten ook de uitgangspunten
op uitgangspunten betekent
ingevoerd. Deze wet kent
heid. De marktwaarde van de verplichting
voor de berekeningen zeer
dus per saldo een stijging
diverse kostenverhogende
hangt af van economische variabelen zoals de
kritisch worden beschouwd.
van de balansvoorziening
elementen voor de pensi-
marktrente, salarisstijgingen, indexatie, en van
Een onjuist gehanteerd uit-
pensioenverplichtingen van
oenuitvoering. Ook de pen-
demografische factoren zoals de sterfte-,
gangspunt heeft namelijk
10 miljoen naar 32 miljoen
sioenverzekeringsmarkt
ontslag- en arbeidsongeschiktheidskansen.
grote invloed op de waarde
euro. Dit heeft gevolgen voor
volop in ontwikkeling. Al
van de verplichting, waar-
de overnameprijs.
met al betekent dit dat er
De marktrente wijkt veelal af van de vaste
door de op de balans opge-
Het overnemen van pensioenverplichtingen betekent
rekenrente waartegen de pensioenverplichting
nomen
werkelijk is ingekocht (bij verzekeraar of pen-
h e t o v e r n e m e n v a n g r o t e r i s i c o ’s . E e n j u i s t e w a a r d e -
is
onderzoek moet worden
Verlies en winstimpact
gedaan naar de te verwach-
ting niet correct is. Dit leidt
Zoals eerder vermeld, gaat
ten stijgingen van de lokaal
sioenfonds). Deze is immers volatiel. Volatiliteit
tot
de marktwaardepremie door
(dus niet onder IFRS) te
van de marktrente heeft grote volatiliteit van de
balanscorrectie respectieve-
de verlies- en winstrekening.
betalen pensioenlasten.
waarde van de verplichtingen tot gevolg. Bij
lijk correctie van de waarde-
Ook deze premie moet net
één procentpunt stijging van de marktrente kan
ring (lees: overnameprijs)
als de pensioenverplichtingen
VOORBEELD
de verplichting met circa 20 procent dalen.
van de onderneming.
worden gecontroleerd op de
Het pensioencon-
gehanteerde uitgangspunten.
tract van de over te nemen
rekening worden gehouden met toekomstige
VOORBEELD
Als de overnameprijs wordt
onderneming eindigt over
richtlijn met betrekking tot de waardering van
salarisstijgingen en indexaties van het opge-
In het IFRS-rapport
gebaseerd op het saldo van
een jaar. Uit analyse blijkt
de personeelsbeloningen, Richtlijn 271.
bouwde pensioen. Als dit wordt gedaan, is de
is vastgelegd dat de markt-
de verlies- en winstrekening,
dat dit contract niet meer
r i n g e n a n a l y s e v a n d e r i s i c o ’s v a n p e n s i o e n v e r p l i c h t ingen zijn uitermate belangrijke onderdelen in een overnametraject. Door Dirk van der Meulen, executive director Aon Merger & Acquisitions Group en Robert Deddens, managing consultant Actuarial Services Aon Consulting.
procent.
pensioenverplich-
een
(aanzienlijke)
Verder moet bij de marktwaardebenadering
ingekochte voorziening te laag omdat deze is
waarde van de pensioen-
is het uitermate belangrijk
marktconform is. Op basis
Waardering verplichtingen
premies ten laste van de verlies- en winst-
bepaald op het huidige salarisniveau zónder de
beleggingen gelijk is aan
dat de marktwaardepremies
van aangepaste zwaardere
In Nederland is sinds 1 januari 2005 Richtlijn
rekening te brengen.
toekomstige indexaties van het opgebouwde
100 miljoen euro. De markt-
in de forecasts correct zijn
overlevingstafels (mensen
pensioen. Daardoor kan de marktwaarde van
waarde van de pensioen-
berekend.
worden naar verwachting
271 (RJ271) verplicht geworden voor alle Bij overname van een onderneming neemt de
lokale ondernemingen die op grond van de
Defined benefit
de pensioenverplichting aanzienlijk afwijken
verplichting is berekend op
nieuwe eigenaar ook de rechten en verplich-
Nederlandse wet een jaarrekening moeten
In een defined benefit-regeling ligt het actua-
van de waarde van de werkelijk ingekochte
110 miljoen. Het verschil
VOORBEELD
rekenrente worden naar
tingen over die verband houden met werkne-
opstellen. RJ271 is de Nederlandse uitvoering
riële en beleggingsrisico wel bij de werkgever.
pensioenverplichting.
(10 miljoen euro) is als ver-
In de verlies- en
verwachting de tarieven van
mers. De pensioenverplichtingen die over-
van de internationale accountancyrichtlijn
De werkgever doet een pensioentoezegging
Daarnaast moet volgens RJ271 in de verlies- en
plichting opgenomen op de
winstrekening is een markt-
de verzekeringspremies in
gaan op de nieuwe eigenaar brengen hierbij
IFRS. Pensioenverplichtingen moeten gewaar-
waarbij aanspraken worden gegarandeerd.
winstrekening de marktwaardepremie worden
ondernemingsbalans.
Bij
waardepremie opgenomen
de nieuwe contractsperiode
het grootste financiële risico met zich mee.
deerd worden op basis van IFRS / RJ271.
Door deze garantie draagt de werkgever het
opgenomen. Deze wordt volgens dezelfde
analyse van het IFRS-rapport
van 1 miljoen euro. Op basis
circa 25 procent hoger dan
Deze verplichtingen zijn vaak niet direct zicht-
In hoofdlijnen zijn er twee vormen van
risico. Ondanks het feit dat de werkgever deze
actuariële methodieken bepaald. Het positieve
blijkt dat bij de waardering
van marktwaardeberekening
in de huidige contracts-
baar, maar bij een onderneming met circa
pensioenregelingen te onderscheiden:
toezegging laat uitvoeren door een pensioen-
of negatieve verschil tussen de werkelijk betaal-
van de pensioenverplichting
moet de correcte markt-
periode. In de totale cash flow-analyse bij overname
steeds ouder) en gewijzigde
honderd werknemers kan deze verplichting al
Een defined contribution-regeling
fonds of door een verzekeraar blijft de werk-
de premie en de marktwaardepremie resulteert
is uitgegaan van een markt-
waardepremie 1,3 miljoen
snel meer dan 10 miljoen euro bedragen. Een
Een defined benefit-regeling
gever (vanuit de accountancy richtlijnen)
in een verlaging of verhoging van de pensioen-
rente van 5 procent. De
bedragen. Stel dat de over-
moet met deze cash flow-
drager van dit risico. Volgens IFRS / RJ271 moet
voorziening op de ondernemingsbalans.
feitelijke marktrente vanaf
nameprijs is vastgesteld op 6
impact rekening worden
de overnamedatum is echter
x de winst. Bij correctie van
gehouden.
juiste waardering van de over te nemen verplichtingen en het in kaart brengen van de
Defined contribution
risico’s zijn daarom uitermate belangrijke
In een defined contribution-regeling ligt het
de pensioenverplichtingen plaatsvinden. De
Pensioen en overname
onderdelen in een overnametraject.
actuariële en beleggingsrisico niet bij de werk-
richtlijnen schrijven hierbij waardering op
Bij een overname is de eerste pensioenvraag die
gever. De werkgever betaalt een premie en is
marktwaarde voor: zowel de pensioenbeleggin-
beantwoord moet worden of de pensioenregel-
den gedaan. In deze financiële impactanalyse
aanzienlijk zijn. Anderzijds kan een grondige
In het verleden ging de pensioenanalyse bij
daarmee van haar verplichtingen gekweten.
gen (assets) als de verplichtingen (liabilities)
ing vanuit de accountancy richtlijnen wordt
wordt gekeken naar de balansimpact, de
financiële analyse uiteindelijk ook betekenen
hier wel een boekhoudkundige waardering van
overname niet veel verder dan een (juridische)
De werknemer draagt het beleggingsrisico
moeten op marktwaarde worden gewaardeerd.
gekwalificeerd als een defined benefit-regeling
impact op verlies en winst en de cashflow-
dat de overnameprijs naar boven gecorrigeerd
‘quick scan’ van het employee benefit pensioen.
(zowel positief als negatief) en het actuariële
Het (negatieve) verschil tussen de assets en
of een defined contribution-regeling. Bij een
impact (zie kader).
kan worden. Voer daarom tijdens een over-
De laatste jaren wordt steeds meer onderkend
risico (met het kapitaal pensioen inkopen
liabilities moet vervolgens worden opgenomen
defined contribution-regeling volstaat een
nametraject altijd een kwantitatief financieel
dat het overnemen van personeelsbeloningen,
tegen dan van toepassing zijnde actuariële
als voorziening op de ondernemingsbalans.
grondige analyse van het pensioenreglement of
Een juiste waardering en analyse van de risico’s
pensioenonderzoek uit.
en met name de pensioenverplichtingen,
tarieven). Hier hoeft volgens IFRS / RJ271
de pensioenovereenkomst en controle van wer-
van pensioenverplichtingen zijn uitermate
gepaard gaat met het overnemen van grote
geen boekhoudkundige waardering van de
De bepaling van de marktwaarde van de
kelijk te betalen en reeds betaalde premies. Als
belangrijke onderdelen geworden in een over-
Reageren?
(financiële) risico’s. Dat komt met name door de
pensioenverplichtingen plaats te vinden. Het
pensioenbeleggingen is niet zo lastig. Immers,
er sprake is van een defined benefit-regeling
nametraject. De financiële impact van een niet
[email protected]
invoering van de Nederlandse accountancy
volstaat om de werkelijk betaalde pensioen-
de koerswaarde van de aandelen en obligaties
moet er ook een financiële impactanalyse wor-
goed of onvoldoende uitgevoerde analyse kan
[email protected].
22
mergers & acquisitions
en
robert_
23
De risico’s van een fikse griep “Als ze morgen een fikse griep heeft, heeft de p r o d u c e n t e e n f l i n k p r o b l e e m , ” z e g t J a n Ve d d e r, w i j z e n d n a a r h o o f d r o l s p e e l s t e r S y l v i a H o e k s . We t r e f f e n Ve d d e r e n z i j n c o l l e g a K a r e l d e J o n g o p de filmset van De Storm, een grote Nederlandse productie over de watersnoodramp van 1953. Als risicoadviseurs en verzekeringsmakelaars voor films komen ze geregeld op filmsets.
Een twintigtal figuranten staat in soldatenkledij uit de jaren ’50 op een
gefilmd is dit een probleem. Een Nederlandse dekking is vaak niet
stapel zandzakken. Even later komen de acteurs van De Storm één voor
mogelijk. Ons wereldwijde Aon netwerk komt dan goed van pas.”
één helpen om het ‘gat in de dijk’ te dichten. De wildwaterbaan van Dutch Water Dreams in Zoetermeer dient als decor. De hele dag wordt
Om van tevoren de risico’s goed in te kunnen schatten, wordt Aon al in
gewerkt aan hooguit 60 seconden opnamemateriaal. Alles moet
het beginstadium betrokken bij een productie. De Jong leest bijvoorbeeld
vandaag goed gaan, tijd voor heropnames is er niet. Vedder en De Jong
filmscripts om op voorhand een inschatting te kunnen geven. Toch
kijken belangstellend naar het schouwspel. Vedder is als accountmanager
bestaat een groot gedeelte van het werk uit improviseren. Zo wordt
al jaren nauw betrokken bij de filmindustrie in Nederland. Zijn collega De
Vedder regelmatig gebeld of er binnen een paar uur een verzekering kan
Jong neemt als sluiter de verzekeringstechnische taken op zich.
komen voor een risicovolle operatie. “Maar dat maakt het ook wel weer leuk.” De Jong verhaalt over bijzondere schadegevallen. Bijvoorbeeld hoe
“Regisseurs hebben te maken met zeer strakke opnameschema’s. Tijd
een drugskoerier de filmblikken van een regisseur gebruikte om heroïne
voor uitloop is er niet, opnieuw scènes draaien is zeer kostbaar. Vandaar
te smokkelen. Terug uit Curaçao ontdekte men in het laboratorium dat
dat essentiële elementen van filmmaken worden verzekerd,” zegt
de filmrollen waren weggegooid. “Een paar weken aan filmmateriaal
V.L.N.R.: KAREL DE JONG EN JAN VEDDER
Vedder. Hij noemt het verzekeren van de belangrijkste acteurs voor ziekte,
moest opnieuw op locatie worden opgenomen. Dan merk je pas goed
uitval of overlijden, maar ook de regisseur en de cameraman. “Die zijn
welke risico’s er zijn bij het produceren van films: de acteurs, regisseur en
niet zomaar te vervangen. Als de productie halverwege is en een acteur
de crew moeten wel allemaal weer kunnen voor de heropnames.”
naal een leidende positie in de filmindustrie. In
speelt opnieuw worden gedraaid.” Maar ook grote decors, dure kleding
Hun werk verschilt niet zozeer van het gebruikelijke werk dat bij Aon
verzekerd via de Sport, Recreatie en Entertainment
of het filmmateriaal worden regelmatig verzekerd. “De ellende is niet te
wordt verricht. De sector maakt het wel erg anders. Zo staan Vedder en
overzien als op de eerste draaidag blijkt dat de filmcamera niet goed was
De Jong geregeld op de aftiteling en worden ze uitgenodigd voor
afgesteld,” zegt De Jong. “Vandaar dat de eerste shoot meteen in een
premières. Vedder: “Als ik op een filmset kom, dan besef ik wel dat het
laboratorium wordt gecontroleerd op fouten.” Vedder noemt ook scha-
een bijzondere baan is en hoe bevoorrecht we eigenlijk zijn.”
om redenen afhaakt, moeten in het ergste geval alle scènes waarin deze
Aon heeft in Nederland, maar zeker ook internatioNederland zijn zeven van de tien grootste producties afdeling
van
Aon.
Recente
aansprekende
Nederlandse producties zijn Bride Flight, Vox Populi en Radeloos. Internationaal is Aon onder meer betrokken bij alle Harry Potter en James Bond films.
declaims vanuit de Verenigde Staten als een steeds groter wordend risico. “Vooral als Nederlandse producties op locatie in Amerika worden
24
sport, recreatie en entertainment
Kijk ook op www.aon.nl/entertainment.
25
A o n v e r w a c h t m e e r a a n d a c h t v o o r r i s i c o ’s i n
Complexiteit verlangt multi disciplinaire aanpak risico’s
26
corporate
Bedrijven worden geconfronteerd met risico’s
De grootste olie- en gasvoorraden ter wereld
kon dit soort risico’s lokaal of per regio worden
kunnen hebben op het verwachte aantal
dat het karakter en de complexiteit sterk zijn
die twintig jaar geleden nog geen issue
zijn in handen van enkele staten. Dit zijn niet
aangepakt. Tegenwoordig is er door de
menselijke fouten in de scheepvaart. Het
veranderd. Ook 2009 wordt daarom waar-
waren. Risico’s die destijds weinig impact
allemaal politiek stabiele landen, zo liet de
globalisering veel meer afhankelijkheid van de
wordt steeds moeilijker voor bedrijven om
schijnlijk een roerig jaar. Bedrijven doen er
hadden op de continuïteit van een onder-
presentatie van Aon’s Political & Economic
internationale grootmachten.
werknemers te binden en gekwalificeerd
goed aan om hun risico’s in kaart te brengen
neming,
gevolgen.
Risk Map begin dit jaar al zien. Het jaar 2008
nieuw personeel te werven.
zodat er duidelijk inzicht ontstaat in het risicobepaald worden welke maatregelen op het
hebben
nu
grote
Bovendien worden de risico’s voor bedrijven
toonde eens te meer aan hoe afhankelijk het
Individuele bedrijven worden met een steeds
groter en complexer. Dit maakt dat elk jaar
bedrijfsleven is van energie en grondstoffen
groter aantal risico’s geconfronteerd. Ondanks
In 2008 is een aantal risico’s beperkt geble-
risicovoller lijkt te worden. Zo ook 2009.
en wat de risico’s hiervan zijn.
alle productveiligheidsvoorschriften en kwali-
ven, maar deze kunnen zeker nog niet van de
gebied van risicomanagement noodzakelijk
teitscontroles ligt het gevaar van een recall
agenda worden geschrapt. Terrorisme blijft
en/of wenselijk zijn. Ondernemingen en
profiel. Op basis van de actuele situatie kan
Het jaar 2008 kan tot nu toe worden gezien
Door de internationalisering van (productie)-
altijd op de loer. Een bijkomende ontwikkeling
een groot gevaar. Een aanslag op een cruciale
instellingen die bezig zijn met het realiseren
als een van de meest risicovolle uit onze
activiteiten worden bedrijven steeds kwets-
is dat bedrijven steeds minder voorraden
plaats kan enorme onrust veroorzaken en
van hun doelstellingen en tegelijkertijd vol-
geschiedenis. De financiële crisis heeft een
baarder voor bijvoorbeeld politieke of econo-
willen hebben. In dit streven zijn de ‘supply
grote indirecte gevolgen hebben voor bij-
doende aandacht besteden aan de risico’s die
vlucht genomen, maar ook andere gevaren
mische risico’s. De financiële crisis heeft
chains’ efficiënter geworden, maar maken ze
voorbeeld de supply chains, valutakoersen of
ze daarbij lopen, hebben de meeste kans op
zoals grootscheepse recalls, grote fraude-
wereldwijd invloed op bedrijven en consumen-
ondernemingen tegelijk kwetsbaarder. Er hoeft
personenvervoer. En de klimaatverandering
een succesvolle toekomst. De hedendaagse
zaken en de toename van het aantal claims
ten. De gevolgen hiervan zullen in 2009 nog
maar iets mis te gaan in de keten en de pro-
maakt dat bedrijven zich moeten voorberei-
risico’s verlangen dat we binnen Aon dwars-
staken de kop op. Bestuurders-, product- en
nadrukkelijker voelbaar zijn. Veel zal afhangen
ductie is in gevaar. En daarmee de reputatie en
den op meer en grotere rampen op onver-
verbanden leggen tussen onze specialismen.
bedrijfsaansprakelijkheden worden op corpo-
van de veerkracht van de economie om finan-
zelfs continuïteit van een onderneming.
wachte locaties, zoals overstromingen. De
U kunt er daarom op rekenen dat we uw risico’s
rate niveau steeds nadrukkelijker herkend als
ciële tegenvallers op te vangen. De economie-
Deltawerken ten spijt, Nederland moet zich
ook de komende jaren vanuit meerdere invals-
belangrijke risico’s voor ondernemingen. Niet
groei zal waarschijnlijk afnemen. Dit is slecht
Het personeelstekort in Nederland kan de
met haar rivierdelta’s wapenen tegen de toe-
hoeken zullen benaderen.
nemende watertoevoer uit het achterland.
voor niets bleek uit een wereldwijd Aon
voor de werkgelegenheid en uiteindelijk zal de
komende jaren verdere risico’s met zich mee-
onderzoek dat grote bedrijven reputatierisico
koopkracht dalen. Bedrijven en overheden zul-
brengen. Aon’s Marine Insurance Market
en imagoschade als het grootste gevaar zien
len gezamenlijke inspanning moeten leveren
Review toonde bijvoorbeeld begin 2008 al
Als we terug kijken naar de risico’s over de
voor hun bedrijfsvoering.
om dit tegen te gaan. Een aantal jaren geleden
aan dat de bemanningstekorten hun weerslag
afgelopen twintig jaar, kunnen we vaststellen
Neem voor meer informatie over de risico’s van 2009 contact op met uw accountmanager.
27
AMSTERDAM
Paalbergweg 2-4, 1105 AG Amsterdam-Z.O. Postbus 12250, 1100 AG Amsterdam-Z.O. tel: 020 430 55 00 DEN BOSCH
Europalaan 18, 5232 BC ‘s-Hertogenbosch Postbus 387, 5201 AJ ‘s-Hertogenbosch tel: 073 620 56 30 GRONINGEN
Laan van de Vrede 1, 9728 CA Groningen Postbus 121, 9700 AC Groningen tel: 050 521 55 21 HENGELO
Beursstraat 1a, 7551 HP Hengelo Postbus 109, 7550 AC Hengelo tel: 074 256 06 10 MAASLAND
Herenlaan 27, 3155 DC Maasland Postbus 3, 2678 ZG De Lier tel: 0174 64 10 99 MAASTRICHT
Parkweg 25, 6212 XN Maastricht Postbus 1470, 6201 BL Maastricht tel: 043 351 11 11 NIJMEGEN
Kerkenbos 1061, 6546 BB Nijmegen Postbus 6575, 6503 GB Nijmegen tel: 024 324 85 24 NOORDWIJK
Bonnikeplein 18-26, 2201 XA Noordwijk Postbus 59, 2200 AB Noordwijk tel: 071 364 31 00 PURMEREND
Wielingenstraat 89 1441 ZN Purmerend tel: 0299 470 615 ROTTERDAM
Admiraliteitskade 62, 3063 ED Rotterdam Postbus 518, 3000 AM Rotterdam tel: 010 448 89 11 ZALTBOMMEL
Hogeweg 7-G, 5201 LB Zaltbommel Postbus 2017, 5300 CA Zaltbommel tel: 0418 66 76 10 ZWOLLE
www.aon.nl
5261aa
Dr. van Deenweg 34, 8025 BA Zwolle Postbus 70, 8000 AB Zwolle tel: 038 456 30 00
